Skip to main content

Full text of "Werke. Kritische Gesamtausgabe. [Hrsg. von J.K.F. Knaake et al.]"

See other formats 


ioo 

ICO 


■o 


'•CD 


oo 


TOKOHTO 


•«^vj»'-^«  »^»^  <:>%  i>->-^  \' "i- 


2.^  0  r  Ui  0  r  t. 


ttnaS  ipätcr,  al§  id)  im  ^oöcm"6cr  bongen  ^sa^xc?^ 
£)üffen  3u  büifen  glaubte,  jolgt  bicfer  20.  23anb 
feinen  letzten  ä>orgängern  VII  unb  XIX.  ?l6cr 
nur  anfällige  Umftänbe  tragen  batan  hie  ©d^nlb, 
bie  allgemeinen  iBebingnngen ,  bie  eS  bama(§  ge= 
[tatteten,  einen  Schnelleren  gortgang  ber  Sntl)er= 
ausgäbe  in  5lu§ficl)t  au  [teUen,  befielen  unberänbert 
fort,  nnb  menn  bem  oorliegenben  ^anbe  in  fur^er 
grift  SSanb  XI  unb  XV  gefolgt  fein  Inerben,  tnirb 
ber  Setüeiö  geliefert  fein,  ha^  e3  U)o§l  beredjtigt  tnar,  öon  ber  (Erfüllung 
jener  S3ebingungen  eine  tnefentlidjc  Jvöiberung  nufereö  Unternel)menä  and) 
nad^  ber  ©eite  be-S  äußeren  ^-ortfdjreitenö  an  erwarten.  äBa§  aber  a«  ^He^' 
ertnartung  Berechtigt,  ift  folgenbeS.  £'ie  ^ilrBeiten,  bie  aU  isor  arbeiten  bem 
erfrfjeinen  nnfrer  ^2luögabe  l)ätten  öoraufgeljen  muffen,  feiner  ^eit  aber  unter 
bem  3)ru(fe  be§  äßunfd)e§,  bie  ^ilu^gabe  im  i'utl)erjal)re  1883  Beginnen  au 
tonnen,  ain'üdgeftellt  tuorben  inaren,  finb  im  ^aufe  ber  neunaiger  3al)re  bnrd) 
mi(^  awnt  gröBeren  3:l)eile  nadjgeljolt  tuorben:  e^  mirb  alfo  nunmehr  n)eber 
i^r  ^langet  nod)  bie  ^^rbeit  hc5  5iac^l)olcn§  felBft  fo  crt)cblic^  ^inbernb  auf 
ben  öuBern  gortfd^ritt  einanmirfen  öcrmögen,  al§  in  ben  oergangcnen  .^^a'^ren. 
Unb  ätüor  um  fo  Weniger,  aU  bnxä)  ha^i  2ßol)Üüüllen  ©r.  (5jacÜe«a  ^C3  öor= 
gefegten  §errn  ^Dhnifter§  bie  l^eitung  ber  ^2ln§gabe  burd)  eine  tü^tige  ^^rbeit§= 
traft  öerftärft  toorben  ift,  Vorüber  ha^i»  51äf)ere  bereits  in  *'anb  19,  6.  VI 
mitgetbeitt  tüurbe.    klagen  über  au  langfame-:?  f^ortfiijreiten  unferer  ^iluegabe 


()attcn  bis  öor  ^afire-^fiift  il)te  Sj'exec^tiäung,  tuctiii  man  fid)  rein  an  ha§ 
äuBcrlic^  [idjtbarc  2Barf)§t()um  ^ielt,  unb  hk  ber  inneren  5lu§geitaltung 
gclüibmctc  5hbcit  loioic  bie  erfdjtDcrcnbcn  '-Bcbingungen,  nnter  benen  hit  ßut^er= 
au'3gabc  in  nmndjer  33c3ief)ung  fte^t,  nic^t  bcrüdfi^tigte.  9iun,  na#em 
ein  jdjneüerer  ^ortfdnitt  jum  2:f)eil  öertüirftid^t,  jnm  2:f)eit  angebatint  nnb 
norbereitet  ift,  bürfen  tüir  ertnarten,  bafe  audj  folc^e  ß(agen  berftummen 
lücrben.  Diatürlid)  fann  unb  barf  ein  Unternehmen  h)ic  bie  ßutl)eran§gabe 
eine  gctüifje  föemcffenlieit  be§  gortfc^reitenS  nid)t  gegen  einen  flüchtigen  (Sil= 
fc^ritt  aufgeben,  menn  nic^t  ber  linfien)d)aftlic§e  gr^arafter,  bie  ^uberlöffigfeit 
aud)  im  ßin3elnen  unb  Äleinen  gefä{)rbet  merben  fott.  2)enn  unfere  ^^u§gabe 
t)at  eine  §ü(le  be^  Stoffe»  ju  betüältigen  Inie  !aum  eine  anbere  ä^nlic^e 
llnternebmnng.  Unb  biefer  Stoff  ift  anc§  nid)t,  tüie  fonft  julüeilen,  bequem 
in  einer  ober  einigen  toenigen  33ibIiotl)e!en  bereinigt,  fonbern  über  hav  ganje 
beut)d)c  Wid)  ni^t  nur,  jonbern  auc§  über  bie  anbern  beutfcf)en  unb  germani- 
fdjen  l'dnber,  ja  felbft  noc^  meiterf)in  jerftreut. 

$8on  bem  S^^ött  hicie^  20.  Sanbe§  ge'fiören  bie  S^orlefung  über  ben 
5t]irebiger  Satomo  unb  bie  ^rebigten  bem  ^al)xe  1526  an,  fie  fd^lie^en 
fic^  fomit  unmittelbar  an  bie  ©c^riften  beffelben  ^Q^J-'e^  in  25anb  XIX  on, 
mäbrenb  bie  5>orIefung  über  ben  1.  S^rief  be§  3ot)anne§  im  3^a'^te 
1527  get)alten  inurbe,  unb  l^ier  in  unferm  SSanbe  al§  23orIäufer  ber  Schriften 
unb  "^j-^rebigten  öon  1527  (bie  in  S^anb  XXT  i^re  Stelle  finben  toerben)  er= 
jd)eint,  iüeit  fie  jur  ^(brunbung  bc§  ^anbeS  auf  ben  2)urd)fdjnitt§umfang 
fic^  tauglidjer  ertoieö,  als  bie  me§r  9iaum  beanfpruc^enben  Sdjriften  bc§ 
genannten  3fil^)T-'c».  Gearbeitet  finb  hk  bciben  ä^orlefungen  öon  $Paftor  T.ic. 
Ö.  .ftoffmane,  bie  ^^rcbigtcn  be§  3at)«§  1520  bon  5)]farrer  1).  @.  Suc^Jualb. 

2Bir  l)aben  e§  bei  bem  ?sn^alt  be§  borliegenben  GanbeS  boriüiegenb 
mit  ()anbic^riftlidjer  Überlieferung  ju  tt)un,  unb  in  bie[er  net)men  Inieber 
bie  Diadjfdjriften  'Jiöreri?  bie  erfte  SteEe  ein.  föebrudte»  !ommt  tnenig  in 
!!yetrad)t:  abgefel)cn  Don  ber  ^4>i'opftfd)en  ,C-)anb)d;rift  ber  !i>orlefung  über 
1.  ;3o()anniv,  hk  nm  nur  in  einem  '^Ibbrude  an'^  bem  Einfang  be§  18.  3o^v= 
t)unbert5  crl)alten  ift,  allein  bie  Annotationes  in  Ecclesiastcn  1532  unb  einige 
ij-^rebigtenbrurfe. 

So  ift  benn  in  biefem  ä^ortoort  mot)(  ber  geeignete  5p(a|  für  einige 
allgemeine  aSemertungcn  über  bie  Gefd)affen()cit  biefer  Ijanbfdjriftlii^en 
Überlieferung  Don  Uiorlefungen  unb  '4>rebigten  Sutl)er'3.  3)ic  'Aufgabe  ber 
Atritif  gegenüber  biefcn  \'(uf,icid)iiungen  mu§  fidj  in  bcfdjeibenen  ©renjen  i)alten. 
illUr  l)aben  C5  ju  tl)nn  mit  tljeilloüife  unmittelbaren  5iad)fdjriften,  entftanben 
in  ber  ^Hulcning  uiib  in  ber  .Uird)e,  alfo  geUnf]  unter  oft  red)t  unbequemen 


öiiBcixii  llmftiinbeii.  %^n  ift  einer  un§  aucfj  fonft  BcflCöncnbcn  @ctt)oI)nf]Lnt 
cntfprec^enb  bcv  biirrfjlDCö  beutfcfjc  ä^oitvnq  bex  ^tcbigten  uiib  ber  t^ett= 
toeifc  öleirfjfalli?  bcutfd^c  ä>ortrag  bev  2]oiiefLinöeii  tioilxncgcnb  in  latet= 
nifrf)cr  ©|3vncl)c  311  5pnpicr  gcbraif)!.  3"  bcm  (^ciftic^cn  S^orqange,  bcr-- )i(^ 
in  bem  Stopin  cincS  5{acf)fd)nnlieubcu  liolI,]ief)cn  mitf],  tnenii  er  ha?^  (Se^örtc 
nid)t  Söort  für  äBort  aufjeirfjneii  fnnu,  foiibern  nur  baö  Sßefentüd^e  ber 
©ebanfen  unb  bcr  SEortc  feft,yif}n(tcu  beftrefet  ift,  tritt  alfo  t)ier  noc^  ein 
tücitcrer  tiingu,  bie  llmfonmiiig  niiv  bcr  einen  ©pracf^e  in  bie  nnbere.  Unb 
mag  nmn  fic^  bie  im  16,  ^atirijunbcrt  Bei  ben  @elel)rtcn  üorijnnbene  5öe= 
Iierrfc^ung  beö  lateinifdjcn  l'InSbrndS  auc^  noc^  fo  grofj  öorfteüen,  immer  bod) 
bleibt  biefc  Umformung  eine  ßrfdjloernng  unb  eine  S^erlangfamung  be§  glüifc^en 
.^ören  unb  ©c^reiben  fic^  tioH^ielicnbcn  geiftigen  93organge§.  (Banj  abgefe^en 
babon  alfo,  ba^  un§  bie  gefproc^enen  Sßorte  nun  öortüiegenb  im  ©eiDanbe 
einer  anberen  ©prad^e  entgegentreten,  mu^  notl^tücnbig  baburc^  eine  tüeitere 
2;rübung  be§  ^ilbeö  bebingt  fein,  bo§  ber  tüirftid^e  S^ortrag  bargeboten  t)at. 
6§  lann  nic^t  möglid}  gehjefen  fein  bei  biefem  23erfat)ren  ebenfobiel  tjon  bem 
$Bortrage  feft3U^alten,  aU  miJgUcfj  gelnefen  toäre,  trenn  man  beutfcf)  gefproc^ene§ 
and)  beutfcf  niebergcf (^rieben  ^ötte,  HorauSgefetjt  ha%  man  ^(bÜir^ungen  an= 
tuenbete.  ©rabe  barin  aber,  ba^  man  für  ha^  £)eutf(^e  nid)t,  tuie  für  ba^ 
2atcinifd)e,  einen  6tamm  aKgemcin  üblicher  ^tbtüraungen  befa^,  bcr  fid)  ^u 
einer  .^ur3fd)rift  '^ätte  auSbilben  (äffen,  liegt  h)ot]I  ber  ©djlüffel  aum  3^er= 
ftönbni^  ber  Sßcrttienbung  be§  Sateinifdjcn  für  9k(^f(^riften  einc§  beutfd)en  3?or= 
trag§.  !Die  Überfcfjätjung  be§  äöert^eS  ber  lateinifd)cn  ©prac^e  allein  ()ättc 
h3ol)l  nid)t  auf  bicfcn  unbequemen  Umtüeg  öerlodt,  gumal  fic  ja  grabe  burd) 
Sutl)er  fel)r  crf(^üttcrt  toorben  tuar.  ©eorg  Ütörer  bat  in  ber  ^T^at  bie 
l)er!ömmlid)en  2."ßort!ür,3ungen  ^u  einer  %xi  lurafdjriftlit^en  ©l)ftem§  h)citer= 
gebilbet.  3)a§  biefc§  il]m  im  3:ßefent(ic^en  eigent^ümlid)  lüor,  ^eigt  beut(id) 
bie  fd)on  bei  ^citgenoffen  laut  lüerbcube  Magc  über  hie  fd)h)ere  £e^5bar!eit 
ber  3{i)rerfc^eu  ^Jiieberfd)riftcn,  unb  ttjenu  bie  ^öeranftalter  ber  Jenaer  5lu§gabc 
öon  3tiJrerö  5^ac§fd}rifteu,  bie  iljnen  bod)  jum  grij^ten  3:^eil  tiorlagen,  lücnig 
ober  gar  teiueu  ©ebraud)  gemacht  l)abcu,  fo  ^attc  bie§  öermutf)lid)  cUn 
barin  feinen  ©runb. 

3m  '2tnfd)(uB  an  ba§  eben  aufgeführte  unb  ^u  feiner  ©rgängung  t^eilen 
toir  :^ier  eine  tnappe  X'arfteUung  be§  ^ur^fc^riftfpftemS  @.  OlörerS  mit, 
bie  ber  eine  ber  beiben  au  unferer  ^^lu§gabe  mitlt)ir!euben  Kenner  Otörerfcfjer 
©c^rifteu,  M«^  J^i^-  ©.  ßoffmane  mir  3ur  ^Beifügung  äu  ftetten  hk 
mu  l)atte: 

51atür(id)  bilbet  bie  ixn  Ul  ^Qt^xi)\mhcxt  üblid)e  3lrt  be§  Mrgeng  bk 
äJorau5fc|ung  unb  ©runblagc  für  9törcr§  ©c^neafd}rift.   itompcnbicu  tüic 


Vj  Sßotttiort. 

9  am  3lnfang  =  con,  am  eä)\vi%  =  u^;  P  =  per  (par),  p  =  prae  (pre); 
p  =  pro;  betrug  -1  für  lulum,  orum  ftiib  ^tcr  nllgcmein.   ^benfo  bcnü^t 
9ibrci-  bic  bamal§  in  bet  6d)rift  (tu  ben  S^ructluerfcn  öeifc^ttitnben  bicfc 
Äüriungen   in  ben  erften  ^ofiraclintcn   bc5  16.  3a^rl)unbeit§  meifir   iinb 
mcr)r)  angchicnbetc  5(it,  nur  ^Infanq  unb  C^nbe  be§  äßorte§  ju  fc^retfeen, 
n)ic  ro  (ratio),  pr  (pater),  ober  ^tüifi^cn  Stnfang  unb  ©nbe  einen  SSuc^ftoBen 
QU§  ber  m\iit  bc§  2Borte§,  tnie  sba  (substautia),  fls  (falsus),  ragr'  (magi- 
stratus).   5Rur  gefit  Dtörer  ^ier  nmfaffenber  Hör  nnb  tüirb  gegen  800  fold^er 
.^ir^ungcn  fioBen:  neben  nu(^  fonft  Begegnenben,  h3ie  sa^«  =  sacerdotep, 
paui  =  praedicavi,  fa-'i  =  faciendi,  ho.e  =  hodie  erfc^einen  3.  35.  fiit.i  = 
fundamenti,  sotlo  unb  sotj  =  soUicitudo,  solliciti,  ec:  =  ecclesia,  neg:  = 
negotium ,   pec  =  pecunia,  ^^  =  prudentia,  vat^s  =  vanitas  ober  varie- 
tae,  hutJH  =  humilitatis,  humanitatis.    i^a  er  nimmt  QU(^  nur  bie  5ln= 
fangsBud^fta'ben :    A  =   audivimus,  g  a  =  gratias   agere,   b  =  bonus, 
c  =  Caput,  E  =  Euangelium,  p  =  peccatum,  P  =  Paulus,  q  =  quan- 
quam,  r  =  remissio,  ss  =  summa  summarum,  v  =  vult,  vita,  ,5Uh}eilen 
verbum.   §ier  fülf)lt  9törer  felbft,  tDie  burd§  W^  ge^fen  jeber  (Snbung  ber 
Sn^  unbeutti(^er  tüirb,  fobalb  er  ftt^  ^eit' nehmen  !ann,  in  ber  33oiietung 
ober  iiinterbrein ,  ergänzt  er  gern  bic  ^uc^ftoBen,  namentlid)  aBer  Bringt 
er  bie  ©nbungen  an. 

So  t)Qt  er  benn  im  allgemeinen  auf  beutli(f)e  35eäei(^nuugcn  ber  ^B= 
formungen  Bei  .<gaupt=  unb  ^eittnorten  gel)alten.  por  =  praedicator,  pjt 
=  praedicavit ;  ht  =  habet,  bagegen  hnt  =  habent,  hab:  =  habeat. 
®er  6uperlatit)  auf  issimus  ge'^t  mit  langem  f  be§  Stammes  au§:  vanif 
ober  vanif:  =  vanissimus,  aud^  tüO^l  liber:  =  liberrimus.  (Sr  tiertüeubet 
ju  praedicantium,  praesentinm,  principiuni  nur  3 — 4  S5ud)ftaBcn  uub  er* 
jielt  boc^  burrf)  bereu  ^luStüat)!  unb  ©teUuug  eine  genügenbe  5i)eutlic^!eit. 
35ei  praesentibus  3.  $ö.  ftet)t  p  auf  ber  ^dlt,  re(f)t§  f)i3Ber  u,  tüieber  rec^tg 
no(^  t)ö^er  9;  ätjnlirf)  ift  principibus,  nur  baf,  ein  51poftro^f)  jiüifi^en  p 
unb  n  fteBt.  Unb  no(^  in  anberer  SBeife  ertieBt  er  fid)  fnft  au  ben  .fünften 
fieutigcr  StenograöBic.  £urd^  bie  9iic^tung  unb  ©tär!e  ber  5lBftric§e  h}ei§ 
er  bie  Gnbungcn  dem,  dam,  dum  p  untcrfdjciben ;  ein  äf)nli(^er  5lBftri(^ 
gibt  bie  Gnbung  'en'  Bei  ben  beutfdien  3Bortcn  tüieber;  für  um  bient  ein 
ftarf  ^urüc!gctrümmte§  .<oä!(^en.  m,  n,  n  tuerben  burd^  tneitere»  ^IBrüden 
be§  folgcnben  SBud^ftaBen?  crjielt.  ."DaBen  mct)rere  SitBen  biet  m  unb  n, 
fo  fc^t  3törcr  bic  ^IBfür^ungsftric^e  üBer  cinanbcr:  ^trci  Striche,  ein  5]}untt 
barüber  unb  bic  ßnbung  a  =  nimia,  mit  ber  ©nbung  ca  f)ie^e  e§  inimica. 
3ift  ein  u  t)icrmit  ticiBunbcn,  fo  Biegt  9iörer  ben  ©trief}  cttnaS  ein,  hjic 
Bei  ber  je^igen  Äur^fd^rif t ;  fo  ift  3.  S9.  mm-mura  in  biefem  Sßanbe  719,4 


3<orh)ort.  VII 

bnburd)  gegeben,  ha]]  einem  längeren  getuigenen  in  t  auölaufenben  Strich 
ein  üii^exer  cBcnfoWjer  unb  bann  ji  folgt. 

3u  ben  6igeln  im  eigentlichen  ©inne  gel)i}ren :  ein  liegenbey  ^i:xen3  = 
'mar-,  ein  gni^cxeS  Bebentet  crux,  nnb  cruci  in  ber  ä^erbinbnng  xfig^e; 
ein  fteilereS  ^l^reu^  mit  ben  (Snbnngen  9  i  <>  m  [tel)t  für  Christus,  Christi 
uflD. ;  Seh  (ber  britte  ^udjftnbe  fie^t  ^nlneilcn  einem  t  äf)nliif)er)  = 
Sehwerraeri  (Sectarii).  ^^ud)  tücnn  bie  3äl)lnng  nid)t  Uicitergel}t,  inirb 
1.  für  primus,  primo,  primnm  gebrandet;  bie  arabifdjen  Ziffern  finb  cttt)a 
breimol  Ijäufiger  al§  bie  rijmif(i§en,  aber  tuenn  'Si'öxn  3ett  finbet,  feit 
er  bod)  no(^  über  '1000'  fc^nett  'rail]e\ 

3u  ben  5lb!ür3ungen  gehört  e§  fc^liefslic^  h.iül)l  anc^,  ba^  9{örer  in 
Inteinifd)  ober  bentfc^  Qufge^eidjneten  Sä|en  bie  -öilfs^eittnörter  'Collen, 
muffen,  fotten'  ufto.  öfter  toeglä^t,  ögl.  3.2?.  in  biefem  S^anbe  90,13 
[h)tl];  639,4  [clebet];  723,3  [possumiis]. 

Sfförer  fafete  bn§  @el)i)rte  fd^arf  auf:  Sut^erS  fä(^fifd)e  5tn§fprad§e, 
lt)ie  tüir  ^eute  fagcn  iüürben,  fann  ,]u  @(^reibfel)lern  tük  interbellare, 
pestia  herleitet  Ijaben,  tnö^renb  bagegen  hai  l)önfige  dum  für  tum  unb 
iimge!el)rt,  ba»  man  gleit^faüS  l)ier^er  gu  gießen  geneigt  fein  möd)te,  fi(^ 
oud^  in  ^rebigtnad^fc^riften  (ögl.  3.  5B.  in  biefem  ^anbe  245,1.6.7) 
finbet,  mithin,  ha  Sutl^cr  in  ben  ^prebigten  beutfc^  fprac^,  nidjt  al§  .•piJr= 
fc!^ler  erklärt  tüerben  !ann. 


25e{  biefer  6ntfte^ung§lt)eife  muffen  bie  lUa(^f(^riften  gang  naturgemäß 
cttnoö  5lbgeriffcne§  unb  be§  öftern  h)ir!lic^  llnboüftänbigeS  an  fid)  l)oben, 
unb  ferner  mufe  biefe  fonft  ntd^t  übliche  .^^nrgfc^rtft,  bie  gtüar  im  ^(llgemeinen 
bur(^fi(^tig,  im  ©injelnen  aber  bod)  nic^t  feiten  me^rbeutig  ift,  ha§  irrige 
beitragen  gur  ©rl)ö!iung  ber  <S(^it)ierig!eiten ,  meld)e  ftd^  bem  S>erftänbni§  be§ 
©inneS  unb  3iifammenl)ange§  entgegenfteüen.  S?ei  foldjer  6ac§lage  mirb  ber 
•Herausgeber  fi(^  gutüeilen  befdjeiben  muffen,  überl)anpt  eth)a§  3U  entgiffern; 
auf  liollftänbige  Sä^e  unb  !(are  3»fQ^^^"icn()änge  mirb  öielfac^  ber^td^tet 
tüerben  muffen,  ^nm  grij^eren  l^eil  ge'^ören  biefe  Ungulänglidjfeiten  ja  gum 
6;t)oratter  ber  5kd)f(^riften,  tooltte  man  I)ier  mit  'yinberungen  unb  @rgän= 
jungen  in  meiterem  Umfange  eingreifen,  fo  toürbe  man  biefen  6bn^'n?ter  ber= 
mif^en,  unb  e§  tinirbe  nn  fol(^e§  ^öerfaljren  bem  ©runbfal^  fonferOattber 
^Eejtbe^anblung,  h^n  unferc  ^^luygabe  fonft  befolgt,  Oöllig  miberfprec^en.  Unb 
ha^  ßrgebniB  einer  fotd)en  'probuftiben  SixiüV  mürbe  nid)t  mef)r,  fonbern  fo= 
gar  bicl  meniger  Jüert^  fein  a(»  bie  ©rgebniffe  ber  ^citgenoffen  Cutter»,  treidle 
nact)*berartigen  Dkdjfdjriften  jufammenljängenbe  S^ejte  bon  $i>rebigten  unb  ^or= 


Vlll  58ortüort. 

Tefungcn  ?iitf)a-s  IjerftcKtcn.  2>{el  lueiügcr  -  bcnn  jene  Üfebaftoven  t)attcii 
boc^  ^iiUicilcn  bie  ^^rcbi(^tcn  ober  a^orlefungcn  felbft  öe^öxt,  lonnten  atfo 
bie  erinncninfl  an  bcn  a.vürtiafl  311  .pfc  rufen,  nnb  unter  allen  II m= 
ftönben  f]atten  fie  ben  5l^ortl)eil,  ben  bie  ^eitocnoffenfdjaft  für  bog  93er= 
[tänbnii  jux  bn§  Dlarfjbeuleu  tum  Öebanlcugängeu  unb  für  ba§  rti^tige  er= 
gän^^en  nur  angebcuteter  ©ebnnlen  ,]U-icifellog  getüQt)rt.  (?r[tcre§  föKt  ^eute 
gon,^  tüeg,  Icljtercc'  fann  nud)  einbringenbc  gorfrf)ung  ni(^t  boE  erfe^en.  W^o 
nelicn  ber  5ioc^frf)rift  eine  aeitgenöffiidje  ^^hiScirlieitung  liorlicgt,  fann  fie  getoife 
äum  93erftQnbnin  icncr  gute  £ienfte  leiften,  bod)  Bleibt  ä^orfidjt  geboten,  ni(^t 
jum  Hienigften  bei  ben  für  bie  93eröffentli(^ung  liergeftellten  Ausarbeitungen. 
5:arüber  babe  id)  mid)  bereits  in  SSanb  14,  6.VIITff.  geäufjert.  ßbenfotüentg 
tüic  eine  ltteitgel)enbe  Iritifdje  Sßerbeffcrung  biefer  9k(^fd)riften  fann  mon  tion 
ibrcn  .r^cransgebcrn  Uerlangcn,  ba§  fie  aüe§,  loa§  fd)lr)cr  üerftönblic^  ober 
unberftänblid)  ift,  mit  grftärnngen  ober  .^intueifcn  augftatten.  3jer  S9enü|er 
inirb  bie  ^urücfbaltung,  bie  unfere  5lu§gabe  im  ^IKgenieiuen  auf  bem  f^elbc 
ber  ßinjelerllärung  innel)altcn  mu^,  l]ter  bieKeii^t  mc'^r  nod)  al§  fonft 
bcbauern,  für  bcn  .^erauSgeber  aber  !^et^t  e§  grabe  l)ier,  ber  3Serfu(^ung 
h)iberftef)en ,  benn  an  bielen  ©tcüen  ift  e§  Vorläufig  loenigften§  unmögli(^  ^u 
irgenb  einem  nur  t)albtneg§  befriebigenben  @rgebni§  ^u  !ommen.  ^s^  ^ahc 
mid)  perfi3nlic^  babon  überzeugt  burd^  Sfüdfragen  über  bie  ßefnug  unb  5tuf= 
faffung  einzelner  Stehen,  bie  id)  an  bie  .^erren  .<gerau§geber  rid)tcte.  3irf) 
ber,3id)te  babcr  aui^  barauf,  berartige§  in  ben  9ladjträgen  ,yi  befpred)cn,  obgleich 
i(^  mir  biclcö  bafür  borgemcrft  l)atte.  ©§  Inürbe  boc^  ©tüdttjer!  bleiben 
muffen,  ^d)  l)abe  mi(^  babcr  auf  ^äHc  befd)rän!t,  ino  bie  ^tiieifel  beutfd)c 
ilOorte  betreffen,  unb  h)o  mir  eine  25ermntl)nng  jener  ja  julüciten  erreichbaren 
fieberen  Über^cugungSfraft  fi(^  angunal)ern  fd)ien. 

%\c  3U  ber  borftel)enben  5hi§einanberfelnnig  möd)tc  ber  ^^tb^lt  bicfeS 
5Banbc§  and)  ^u  einem  (5ing.I)en  auf  bie  3}ortrag§f^rad)e  Sutl)erS  in 
feinen  ü^orlefungcn  aufforbcrn.  ^JJ{an  lim^te  längft,  bafe  er  in  feineu 
33or(efungcn  ;\utüeilen  aud)  bcutfdj  gefprod)en  l)abe;  i'löftlin  {''^1,141/2)  unb 
nad)  i()m  aubcre  babcn  ba§  ^fugnife  3ot)ann  Olbe!o|3ö  au§  .öilbeyt)eim  an= 
gcfübrt,  ba^  l'utf)cr  in  bcn  ä^orlefnngen  ber  bcutfd)cn  6prad)c  fi(^  neben  ber 
latcinifdien  bcbient  {)Qbi\  ^abon  finbcn  firf)  nun  \a  aud)  ©puren  in  bcn 
älteften  2.sorlefnugen  l'nt()crv,  auf  bie  Dlbelobö  ^cugnifj  fid)  be3iel)t,  aber  fie 
finb  bod)  gering  unb  geben  meift  nid)t  t)inany  über  bie  -^Infii^rnng  eincS 
bcutfc^cn  äüortcy  ober  (Sa|e5,  befonberö  einet'  ©prid)lv)orte§  ^ur  $ßerbeutlid)ung. 
2)ie  9lad)id)riften  'Ki3iery  bon  33ovlefungen  fpätercr  !S^ii,  luie  beifpielölocifc 
bcn  beibeii  in  bicfem  Staube  entbaltencn,  bieten  in  biefer  .Soinfid)t  ein  gan^ 
anbercv  ibilb,  fie  geigen,  baf]  ber  0)ebrand;  ber  beutfd)en  5prad)e  in  ßut^erö 


a)ot>üovt.  IX 

Sßorle[ungcn  einen  "cid  öreiteren  ^iaum  eingenommen  Ijnben  mu§,  e§  f(^eint, 
ha^  ßnt^er  ^ulneilen  gan^e  (SrürterunQen  bentidj  geiiebcn  ()Qt.  SBenn  mnn 
crlDägt,  ba^  bentfc^er  .(tottjebevnortrag  qu§  bem  o^au^m  IG.  ^^Ql)i-()nnbert  mir 
t)on  2^ileman  ipeberlingt),  bcr  1501  in  9io[toc!  bentjd)  über  3u^enat  (a§,  iinb 
t)on  bem  befannten  ^Jlebi^iner  2()eopf)i-aftnö  ^ombaft  öon  §of)ent)eim  ('^axa^ 
celfng)  beridjtet  Uiirb,  ber  152G  — 1528  in  «afel  beutfdje  ^orlefnngen  i:)ielt, 
ba^  tpeiterljin  crft  im  2^i:}xc  1687  ß'^iiftian  X^omQ§(in§)  in  Seipjig  anf 
bicfcm  Sßege  iüanbelt,  iinb  bann  nod^  ein  3af)i'^iin^cvt  tierging,  e^e  bie  ^JJhitter= 
iproc^e  Qud)  auf  bem  Äat^eber  ber  §od;[dju(en  überall  ^n  i^rem  ^Hedjtc  !am, 
fo  [inben  \vix  cUn  nnfern  2utl)er  aud)  in  biefer  ^ad)c  feiner  ^eit  boron,  nur 
ha^  er  entfpredjenb  feiner  ^Tteformatorenart  nidjt  tiöttig  mit  bem  i^erlommen 
bridjt,  fonbern  eö  nur  ^ur  Seite  fdjiebt,  luo  e§  it)m  ()iuberlidj  fdjcint,  für 
it)n  fi(^  bentlid)  anS^ufprecl^cn,  unb  für  bie  .S^örer  äBidjtigeö  !(ar  auf.yifaffen. 
Sßie  e§  fid)  be§  näf)eren  bamit  ber^ält,  tDirb  fid;  erft  überfefjeu  laffen,  tuenn 
uodj  mel)r  ^Jlaterial  borliegt,  be§l)alb  nerfpnren  tnir  eine  (Erörterung  für  bie 
(Einleitung  p  einem  ber  fpäteren  Stäube. 

5luf  bie  t^rage  bcr  S3efdjaf fen^cit  ber  beutfc^en  ^an3elfprad)c 
ßut^ery  unb  i()rer  ettnatgen  Unterfc^iebe  non  feiner  ©djriftfpradje,  hie  id) 
in  ber  Einleitung  ,]u  25b.  XIV  augerüt)rt,  gel)e  ic^  I)ier  uid;t  lutcber  ein. 
''^lui^  bn  biefer  ^rage  luirb  man  gut  tl)uu,  ein  reidjlid)ere§  ^JJiaterial  ah- 
3umarten;  fie  ift  3U  fc^loierig  unb  ju  jart,  al§  ha^  man  uid)t  alle  Urfadje 
f)ätte,  t)or  3U  fdjuellem  llrtl)eil  fidj  ^u  l)üteu.  ^d)  ^}(^^^  fie  feiner  ,^^eit 
auä)  nur  aufgetoorfeu  unb  einiges  äßeuige  beigebracht,  luaS  ^u  il)rer  ^e= 
antmortung  öieEeidjt  öerlueubet  luerbeu  faun;  Don  einem  „23erfud;e  2utl)ery 
^an§-  unb  Ai^aujelfprac^c  in  i^ren  6onberl)citen  ju  !ouftruiren" 
fann  nur  fpredjen,  Iner  Sti^jeic^nen  unb  Umfd^au  i\a^  ettüa  tauglidjen 
23auftcinen  üon  ber  (Srri(^tuug  be§  ^aucy  uic§t  ju  f (Reiben  lueifj.  C^§ 
Hegt  mir  aud;  gan3  fern,  3u  glauben,  ha^  je  ba»  gan3e  ©ebäube  einer 
©rammati!  unb  eiue§  äÖörterbud^S  ber  .S^au§=  unb  .rian3elfprad;e  l'ntl)er§ 
iüerbe  aufgerichtet  tnerben  fönnen,  aber  id)  mü^te  c§  anberfeity  für  unlüiffeu= 
fd)aftli(^  anfetjen,  menn  man  t)erf(^mär)en  motlte,  ben  bicHeidjt  uodj  lunl)an= 
benen  Srümmern  öon  ßutf)erö  gefproc^encr  Spradje  übcrt)aupt  5lufmertfam!ett 
3U  fc^enCen,  unb  felbige  irgenbtüic  in  ben  lüiffenfdjaftlidjen  5lufbou  feiner 
©d)riftfpradje  ^inein3tüängte. 

S)en  $Preb igten  bey  ^a^xt^  1526  ift  3um  erftenmale  eine  Einleitung  unb 
Überfii^t  öorangeftellt,  lüeli^e  bon  ber  Überlieferung  unb  ben  fonftigeu  3eug= 
niffen  für  ßutl)ery  $^H-ebigt^dtig!eit  biefeS  ^aljreS  unb  bon  il^rer  S^ermertl)uug 
unb  ^e[)anblung  in  unferer  ^2lu§gabe  ^tedjenfdjoft  gibt,  ^d)  ^(^^\  ibol)l  an= 
neljmen,  bafj  fie  \)idcn  luillfommen  fein  mirb;   nod;   bem  l)ier  bon  mir  auf= 


X  ÜUirUuirt. 

qcftcütiMi  ''JJiuftcv  Uiirb  aucf;  in  ^utiinft  Dcrfarjrcn  lucrbcii.  -^üv  Sinige»  ift 
niif  bic  (rintcitiinfl  311  bcn  ^j^rcbigtcn  Don  152;)  (5iai()trägc)  in  bem  bolb 
cvidjciiuMiben  ^anbXI  öevUncien  luorbcii,  um  nic^t  aUe§,  h}a§  bort  notl^lüenbig 
gefugt  Uicibcn  imi§,  ()ier  nod)maI§  ^u  lincbert)o(en. 

'^^farier  Dr.  @.  SÖoffert  f)at  fic^  bitrc^  anf)altcnbe  .^ronf^eit  genöf^tgt 
gc)cf)en,  bie  ä^ollcnbung  ber  öon  t^m  üöcrnommcucn  uiib  Bereits  gefi)rbertcn 
SenrOcitiuig  ber  Äircfjcnpoftille  (jiinarfift  ber  boii  1522)  einem  jüngeren 
0)e(et)rtcn.,  Dr.  Lic  äß.  Atö^ler,  tin]feni(f;aftiirfjem  .'pilf§arBeiter  an  ber  llni= 
Deriitätc-bibliot^ct  in  Tübingen,  ju  überlafjen.  äßir  bürfen  Ijoffen,  ha%  ber 
Xxud  ber  .Uirdjenpoftitle  öon  1522  im  ^a^rc  1899  beginnen  Inirb.  @§  ift 
bcabficf)tigt  (unb  bie  ^2(u§iüf)rung  ift  bnxä)  Dr.  ^offertg  33orarbcitcn  gefiebert), 
in  ber  (Einleitung  3U  bem  erften  2f)ei(c  bie  ^ibliograpljie  ber  gongen  Äir(^en= 
poftiÜe  3u  geben,  bamit  baih  bon  3(nfang  an  eine  genügenbe  ©runblage  and) 
für  hie  fotgenben  l^eite  t)orf)anben  fei,  auf  bie  fpöter  immer  33e3ug  genommen 
Uierben  fnnn.  53tit  ber  Äir(^enpoftiIIe  Oon  1522  tnärc  bie  ^Uyfüßnng  ber 
legten  i'ücfe  in  ber  9iei()e  ber  frütjeren  ^änbe  in  -Angriff  genommen,  tüelc^e  bann 
für  bic  näc^fte  ^^^it  im  ä>orbergrunbe  nnfercr  2:f)ätigfeit  tüirb  fte^en  muffen. 

3?erlin,  am  18.  £)f tober  1898. 

Dr.  faxii  ^ietft^, 

5}>roffifov  an  bev  Uniuerfität  ftvcifglunib. 


©eitc 

23DttüDrt '" 

Sorlefung   über   bcn  '4>rebiger  Saloniü.     1526.     Annotalioncs  in 

Ecclesiasten.     1532      . 1 

^hebigten  bes  Sai)i-e§  1526 204 

Überliest  über  biefelben 208 

SBorlefung  über  beii  1.  ^üljanneSbrief.    1527 592 

'•Jtac^träge  iiiib  9?ertd)tigungen 803 


1526* 

Aunotationes  in  Ecclesiasteii. 

1532. 

^alh  naä)  ^ecnbigung  ber  ilsorIe[ung  über  hk  fleinen  ^rop'^eten  (Unfeve 
3lii§g.  93b.  13,  ©.  XXXIII)  machte  fic§  fintier  an  ben  ßo^elet^.  Sänge  mx  iljm  ber 
Stütä  unb  ©ebanfengang  biefe§  33u($eg  unftar  gelüefen;  je^t  fonnte  er  bei  a3eg{nn 
feiner  Se^rbortrüge  mit  [tollem  iöetüu^tfein  e§  au§fpre(i)en,  ein  toirflid)e§  @efammt= 
öerftänbni^  be§  5prebiger§  errungen  ju  '^aben,  toaS  ben  alten  ©jegeten  nic£)t  gelungen 
fei.  9iur  6in,5ct^eiten  feien  bei  ber  Sc^toierigfeit  ber  "^ebräifi^en  ©prad^e  nod; 
biinfel.  (5o  fdjeute  er  fic^  nicf)t,  an  einer  fpäteren  ©teile  feine  3lu§legung  einer 
früheren  alö  üerfeljlt  an,5uerfennen.  i^a  tom  5.  bi§  24.  (September  fe^te  ber  ^profeffor 
au§  unb  befannte  e'^rlict):  propter  difficultatem  distuli  lectionem  (unten  121,11/12), 
3n  etttja  27  8e!tionen  (9iörer  fehlte  bei  bem  8.  unb  9.  Kapitel,  ettoa  3 mal)  benmltigte 
Suf^er  ben  ©toff.  S)ie  Xage  finb  immer  ^Jlontag,  Sienätag,  9Jtittmoc^;  oft  fanben 
Unterbrechungen  ftatt.  ©o  h)urbe  boc^  bie  Qnt  Dom  30.  ^iili  biö  7.  ^oöember 
1526  gebraucht.  Söir  fannten  bisher  nur  bie  illage  in  einem  ^rief  an  t'incE  iJDin 
28.  Sluguft:  Ego  Ecclesiasten  lego  mire  invituni  et  impatientem  lectionis,  tanlum 
est  ibi  Ebraismi  et  ignotae  linguae  obstaculorum ,  perrumpo  tarnen  gratia  Dei, 
unb  an  ^auSmann  öom  14.  Cf tober:  Ecclesiastes  Salomonis  multum  mihi  facit 
negotii.    S)agegen  erfahren  toir  ba§  S)atum  jeber  Seftiou  burdj  9törer§  5ta(^f(f)rift. 

2)tß  ^aä}](i)x^i  9tijter§. 

©ic  ift  auf  93latt  1  —  34=^  ber  i5anbfd)rift  Bos.  q.  24™  ber  Uniöerfität^bibliotlK^ 
3U  Sena  crl)alten.  S)a§  ^olleg^eft  mürbe  mit  anbern  cbm  fold)en  in  einen  '-öaub 
bereinigt,  mDl)l  nod)  ]\i  ^KörerS  3eiten.  6^  ift  lücfenloä  erljalten  hii  auf  bie  etma 
3  Ji'eftiDneu,  bie  Diörcr  öerfäumt  l)at.  S)icfer  ©djnettfd^reiber  Ijat  offenbar  mit 
großer  2:reue  ben  93ortrag  Sut:^er§  miebergegeben ;  um  mögüd)ft  öiet  feftl^alten  äu 
tonnen,  mürben  bie  Sßorte  oft  ungemö^nlid)  üertür^t.    3Bir  miffen,  ba^  Otörer  aü= 

Sut^et§  Sßerfe.  XX.  1 


2  2]orIefung  übet  bon  5prebiger  ©alomo.   1526. 

mäl^tirf}  ficf)  yeiiie  cificnc  „^urrentfc^i-ift"  aii§Bttbete,  beren  „et;aractere§"  er  ben 
^Jlbfd^veibevii  crft  beuten  mu^te  (f.  ^^'ond)§  Sricf  bom  G.  mäx^  1564  in  3:^eol. 
©tub.  n.  i?^it.  1894,  379).  ^uxd)  bicfe  ift  e§  i^m  gehinöen,  in  ber  5Jlcnge  unb 
aBic^tigfeit  be§  ^tufgejeidjneten  felbft  (5tepl)an  i)iotf)  3U  übertreffen.  Unb  too  l^ut^er 
einen  ©ebanfen  weiter  au§fpinnt,  fud^t  er  öor  allem  ben  ^ern  biefe§  ©ebanfeng 
felbft  fe[tjuf)alten.  @o  l)at  er  3.  33.  unten  81,  G  ba§  5hi§:^oten  (etwa:  sicut  fasci- 
culus  totiis  non  polest  frangi)  übergangen  unb  nur  ben  ©c^lag  (Concordia  res 
(Tescunt)  gebucht.  S)er  9tad)fd)reiber  Ijat  einige  53erbefferungen  unmittelbar  beim 
|)öven  norgcnommen,  anbere  aber  bei  bem  ^rüfenben  ßefen  nod)  au§  frifd^er  ©r= 
innerung.  eummarlen  unb  auögefü'^rte  Zitate  finb  biel  fpäter  am  3tanbe  an= 
gebrod^t.  Einige  berfelben  erinnern  im  Sßortlaute  an  bie  S)rucfe  ber  Annotationes, 
flammen  öielleidjt  auc^  au§  il)nen.  3)ie  .^oaegljefte  Ütörerö  au§  ben  folgenben 
^üt)xen  laffen  and)  bie  ^orrefturen  int  Apörfaal  unb  bei  bem  Überlefen  ju  .^aufe 
gegenüber  fpateren  ^iad^trügen  beuttid)  ertcnuen. 

S)te  §erau§gabc  ber  Annotationes. 

Sm  23etüu^tfeiu,  bie  erllärung  be§  ^:prebiger§  fo  meit  geförbert  ^u  Ipbeu 
mie  fein  3riil)erer,  badete  fiutljer  alSbalb  an  bie  |)erau§gabe  feiner  i^orlefuug,  etma 
in  ermeitertem  Umfange,  tuie  er  eö  bei  bem  Deuteronomium  get^u  Ijatte.  ®ort 
^atte  er  felbft  ben  ^utgatatert  au§  bem  ^ebräifd^en  öerbeffert.  S)ie§mal  getüann  er 
^Jiclanc^lljon  für  bie  .^-ierftettung  eine§  lateinifd^en  Ecclesiastes  au§  bem  OriginaUej:te. 
5ne(and)tfjon  berichtet  im  yioöember  152G  an  So'^ann  3lgricola  (^eitfc^rift  für 
^iftor.  Ideologie  1872  ©.  3G8):  l'uttjer  fei  mit  ber  S^orlefung  fertig,  er  aber  nod; 
nid)t  mit  ber  Überfe^ung;  ubi  absolvero  totam  versionem,  mittetur  ad  te  cum 
scholiis  Luther!,  quae  exceperunt  quidam  TaxvyQccffot.  Ex  versione  diligentiore 
opinor  rnultum  lucis  accessurum  esse,  ^aä)  5luf^ören  ber  ^eft  in  2Bittenberg 
erwartete  Sut^er  fel)nfüc^tig  bie  öerfprengten  f^^reunbe :  utinam  rursus  liceret  cohabi- 
tare  el  Ecclesiasten  edere  {an  3ona§  h^n  11.  ^cobember  1527).  3)er  i^'ampf  mit 
ben  ©aframentierern  ^inberte  aud)  biefe  ^^Irbeit.  ^^ll§  bat)er  ^otjann  SSrenj  einen 
Äommentar  ^um  iprcbiger  erfdjeinen  lie^,  erllärte  er  bem  S)ruder  beffelben,  iSoljann 
©c^er  in  ^agenau:  „SSietool  ic^  nod)  nie  lein  33ud^  fo  gerne  ^ette  laffen  bruden 
als  meinen  ^cclefiaften",  mollte  ic^  boc^  bem  33ud^e  be§  So"^.  SSren^  „öon  .^erjen 
meid^en,  n^en  mein  (Scclefiafteö  fdjon  angefangen  mere"  (5lnfg.  1528  üorgebrudt  bem 
.Kommentar  bon  iören^.     be  äöette  3,414;  bgl.  (Snber§  6,202). 

(frft  1532  gaben  f^^reunbe  ^utl)er§  au§  me'^reren  9iad£)fd^riften  unb  mit  9lad)= 
befferung  im  Spradilic^en,  auc^  Überfe^ung  mand^er  eingefbrengten  beutfd)en  äöorte 
in§  l'atein  biefe  ÜJorlefung  t)erau§.  ^utl^er§  3lntljeil  Ijieran  befd^ränlte  fidt)  auf 
eine  Pracfatio,  in  ber  er  fagt:  er  l)abe  e§  fid)  gefaEeu  laffen  has  meas  annotationes 
aliorum  manu  exceplas  et  hac  phrasi  formalas  (quando  per  negocia  ipse  non 
potui  iiisto  commentario  eum  libruin  explanare)  publicari.  (S§  finb  alfo  meljrerc 
^cfte  —  aud)  ^}){eland)tl)on  rebete  oben  bon  melireren  5tad^fd)reibern  —  jur  .!per= 
ftellung  cineö  lerteö  bertuenbet  uiorben.  2i3ie  njir  eö  in  ätjnlidjen  ^'i'iÜe»  ^ow 
^erauegcbern  fotd)er  ^orlefnngen,  auc^  bon  ^nitjtx  felbft,  get)anbl)abt  fel)en:  bie 
beim  Uiortrage  mituntergelaufencn  beutfc£)en  233orte  finb  nur  3um  Xt)eil  gefd^ont, 
fie  t)abcn  bem  l'atein  toeidjen  muffen;  bie  frifdje,  unmittelbare  perfönlid^e  Färbung 


Annotationes  in  Eccleslasten.   1532.  3 

bc§  $ßortrag§  ift  aBgefd^tüäd^t,  bie  Bloßen  Slnfpielungen  SuttjevS  auf  !laff{frf)c  Zitate 
inib  ©pndjluörter  tuerbeu  breiter  auSgefüljrt.  Saüon  aBgefeljen  tjabm  bie  A;-)crau§= 
fleber  feine  eigenen  3ut|ateu  ober  ^tnberungen  bei  ben  fad)lte(}en  ßrflärnngeu  \\d) 
3n  <£(^ulben  tommen  loffen,  Wk  ber  ^ergteid)  mit  ^iörerg  <f>eft  jeigt.  '^(ud)  Ui^t 
fidj  feine  Spur  Pon  ^le(and)t^on§  ^Jtüljeu  um  einen  bejfern  lateinifdjen  33ibeUert 
in  ben  Annotationes  finben.  i'ntfjerä  3:ej;t  ift  l^ier  eine  ftarf  umgearbeitete  ilUdgata. 
S)ie  i^ieranägeber  nennen  fid)  nid)t.  Man  mirb  auf  foldje  SBittenberger  loie 
cttua  ben  bamale  nod)  jungen  ä>eit  S)ietL-idj  ratljen  bürfen;  ber  :^uc^bruder  .l'ufft 
mar  luol^l  bie  eigentlid;  treibenbe  ^raft.  i^iitten  anerfannte  .s^iäupter  tüie  9Jtetan= 
djtfjüu,  Gruciger  bk  Süiögabe  beforgt,  fo  lüürben  fie  fic§  too'^I  nennen  unb  gut|er 
in  ber  praefatio  fie  ettoa  alö  amici  ermätjuen.  2(uf  bie  ßeiftung  ber  .^^'ierauögeber, 
nid;t  auf  feine  eigene  merben  bie  Urt^eite  ."lintljerg  M  Sifdje  gefjen:  Ecclesiaste  a 
D.  praelecto  edito  dicebat  „baö  bud)  folt  toüüiger  fein,  iljin  ift  ^uöiel  abgebrodjen, 
e§  Ijat  lüeber  ftiefel  noc§  fporn  ufm."  (Bindseil,  coli.  II,  217;  Gordatus  nr.  1583 
unb  bie  5paralielen). 

5)ie  S)ru(fe  ber  Annotationes. 

^1  „EGGLE  jl  Sl ASTES  SOLO-  |1  MONIS,  GVM  AN-  {j  notationibus  Doc.  || 
Mart  Luth.  i|  Vuittemberga?.  ij  1.  5.  3  2.  j|"  ^Jlit  2:iteleinfaffung.  132  mät= 
ter  in  Cftaö,  le^te  ©eite  leer.  5lm  gnbe:  „VVTITEBERGAE  [fo] 
EXGVDEBAT  ||  loannes  Lufft.    1.  5.  32.  Jl« 

3laä}  ber  Praefatio  (ftgnirt  2  3)  bcgimtt  SBI.  AI»:  „ECCLESIA=  ||  STRS 

SOLOMONIS,  CVM  AN=  || "   ^n  manchen  ©j;.  ift  =  om  ©c^luffe  ber  cvften 

3eite  Ql6c3efpnmgen  (3.  23.  2re§ben  Exeg.  B  1282,  fööttingen).  a3Dr^aiibeii  in  ber 
Ä^noafefc^en  6lg.,  ?lrnftabt,  93erlin,  S^reäbm  (2),  gifeiiad),  ©öttingen,  l'iibetf  St., 
Strasburg  U.,  ©tuttgart,  Söien. 

A"^  Sitel  uflü.  mie  Ä^.    ^ogcn  Ä  onberer  ©a^, 

»I.  Ala  beginnt:  ,ECCLESIA=  ||  TES  [fo]  SOLOMONIS,  CVM  || .  .  .« 
Sorl^anben  in  ber  Änaafefdjen  ©Ig.,  ßrlangen. 

B  „EGGLE  II  SI ASTES  SOLO-  MONIS,  GVM  i|  Annotationibus  D.  ||  Mar- 
tini Lu-  II  theri.  II  VVITTEMBERGAE.  ||  Anno  .M.D.XXXII.  jj"  Wü 
3:iteleinfaffung.  132  «lätter  in  Cftat),  le^te  ©eite  leer.  5(m  C^ube: 
„VVITEBERGAE  EXGVDEBAT  10- y ANNES  LVFT.  M.D.XXXII.  |j" 

SBI.  A  la  beginnt  Iric  in  AK  l^orlianben  in  ber  ^naofefdjen  ©Ig.,  S^erlin, 
a3re§lon  U.  unb  ©t.,  (S)otf)a,  A;-)ainburg,  .^lannoDer  ©t.,  5ÜJiinfter,  Ölmü^j  ©onuner= 
t)anfen,  ©tuttgart,  äüetmar,  Sßormö  ipautnömufeum. 

C  ,EGGLE=  li  SIASTES  SALO  ||  monis,  cum  Annota-  ||  tionibus  Doct.  M.  || 
Lutb.  correctus  ||  &  emedatus.  ||  Gum  Indice  &c,  ||  HaJas  Sueuoi^  ex 
offic.  II  P.  Brub.  An.  36.  ||  men.  Aug.  ||"  mit  2:iteleinfaffung,  barin 
unten  5Jtonogramm  $.  Slitelrüdfeite  bebrudt.  136  S3Iätter  in  €ftaP, 
le^te  ©eite  leer. 

2)rncf  bon  5ßeter  23rnbac^  in  ©c^iuälnict)  ,'gaü.  iforljanbcn  in  ber  Ahuinfeidjen 
©lg.,  eifcnac^,  ©reifsjualb,  Diünfter,  Strcif^bnrg,  ©tnttgnrt,  ,,']iüirtnn. 

D  „EGGLESI  I  ASTES  SALOMONIS  E-||NARRATVS  A  DOGTORE  MAR  || 
TINO    IN  SGHOLA  VVIT-  [|  tenbergenfi.  ||  OMNIBVS   IN  POLITIA  || 

1* 


4  Sorlefung  über  ben  ^ßrcbtgcr  ©alomo.   1526, 

AC  OECONOMIA  VERSANTI=  ||  bus,  ut  infinita  mala  ferre  difcant, 
&  aduerfus  in  ||  conftantiam  &  infaciabilitatem  cordis  huma  ||  ni 
muniti  fint,  admodum  utilis  ||  &  neceffarius ,  ||  FRANGOFORTI  EX 
OFFI=  ll  cina  Petri  Briibacchij  Men-  j|  fe  Maio,  ||  ANNO  M.  D.  XLVIII.  Ij« 
136  S3Iätter  in  DftaU,  le^te  8eite  leer. 

a>Dr^aiiben  in  2)re§beit,  .^amburg,  .g)annot)er  St.,  SBteit,  3toicEau. 

S)ie  beutfdje  Üöerfelung  burc§  Su[tu§  Sona§. 

a  „6cclefiaf=  ||  teö,  obbcr  ^rebi  I|  ger  ©alomo,  au§ge=  ||  legt  burd§  %.  9^1. 
.^utf).  II  au§  bem  tattn,  t)erbeub=  ||  fc^et  burd)  ||  ;3uftum  Sonam.  ||  5ln 
LANDGRAVEN  ^u  i|  HESSEN.  I.  Ion«  Epiftel,  ||  barinne  aud)  bie 
fum--  II  ma  bi§  6ud§§.  ||  aBittemberg.  ||  1  5  33.  ||"  ^Hit  Siteleinfafjung. 
224  SBIätter  in  Cftaö.  SIm  @nbe:  „@ebrudt  p  Söittemberg  ||  burd^ 
©eorgen  ||  Üt^afö.  i|  2lnno  1  533.  j]  .1.  3)laii.  [j" 

(fine  fleine  3]erfc{)icben^eit  ber  Sj.  bon  a  befte^t  barin,  bo§  mand^c  (3.  33.  "ii^l 
eine  ber  Atnaofefc^en  ©Ig.  intb  h'sA  33erlincr)  SBt.  ^\\x^  al§  ,ffufto§  „jurncn", 
manche  (toie  hoä  ätoeite  ber  ßnoafeidjen  ©tg.)  nur  „nen"  \)6^txi.  SSor^anbcn  in 
ber  jfnaafefd)en  ©lg.,  Slrnftabt,  Serlin,  33re§tau  ©t.,  S)re§ben  (mit  2Bibniung  be» 
Überfe^crä),  (Jijenodj,  Hamburg,  f>aitnoöei;  ©t. ,  Öonbon,  OJiünfter,  ©tra§burg, 
äBernigcrobe,  3toicfau. 

h  „@ccle[iaf=  II  te§,  obber  ^rebiger  ||  ©olomo,  ausgelegt  burc^  I|  %.  5Jtart. 
Sutl^.  au§  II  bem  latin,  berbeub=  ||  fd^et  burd)  H  Suftum  Sonam.  ||  3ln 
ßanbgrauen  ju  ||  Reffen.  1.  Sone  ©piftet,  ||  barinne  auci^  bie  (5um=  ||  ma 
bi§  Bud§§.  II  2ßittem6erg.  ||  1538.  ||"  SJlit  STiteleinfaffung.  224  a3lätter 
in  CItaö,  te^teg  33Iatt  leer.  9lm  @nbe:  „(Sebrüdt  ju  Söittemberg  |i 
burd;  ^'eter  ©ei^.  |1  M.  D.  XXXVIII.  ||" 

S3or:^anben  in  2)re§ben,  ©ifenod),  -Hamburg,  ßöniggberg  U.,  äöien,  SBittenberg. 

c  „[rof^]  ecdefiaftcg :  j]  ober  ^^rebiger  ||  [fc^tDar^]  ©alomoniS,  3lu§=  ||  gelegt 
burd)  ;  [rotlj]  2)oct.  5Jtart.  i^ut^  ||  [jt^toara]  3lu§  bem  Satin  öer-  ;|  beubfd)t 
burd)  II  Soct.  3"ftum  Sonam.  \jij\  [rot^]  äöittemberg.  ||  [jc^tüara]  ©e-- 
brudt  burd)  ^ang  Öufft.  ||  1  5  60.  ||"  336  Slötter  in  Dttaö,' bie  brei 
legten  Blätter  leer     3lm  gnbe  ein  Jßlättc^en. 

SJor^anben  in  ber  finaafefc^en  ©Ig.,  Königsberg  U.,  Siegni^  9iittcrafobcinie, 
3tDicfau. 

5Üor  bem  Siriefe  bc§  So«a§  on  ben  Sanbgrafen  fielet  eine  lange  2t>ibmung 
be§  Herausgeber^  5|iaul  (Sbcr,  äBittcnberg  am  ^age  (Slifabct^  15G0  an  J^önigin 
3)orot^ea  öon  Sänemart. 

d  „[rotl;]  ecclcfiaftes:  |i  ober  ^:prebiger  ||  [fd;toai;^l  ©alomoni§,  9(ug--  I|  gelegt 
burd)  II  Lrotf)]  3)oct.  9Jtart.  ^\xi\).  ||  [fc^toar^]  %\\l  bem  i^atin  ber-- 1|  beubfdjt 
burc^  li  [rot^J  boct.  Suftum  ^ouam.  ||  [^'er^ierungj  ||  SßittemBerg,  1|  (5)e-- 
brurft  burdj  ^|5eter  Sei|.  ||  1563.  ||"  336  jßlätter  in  Dttaü,  bie  brei 
letzten  leer. 

Jüorljonben  in  2)re§ben,  Sübecf  ©t. 

öine^Überfcljung  inö  tS-nglijdje  Der^eidjnet  ber  J?atalog  be§  Söritif^  Mujenm  (;iJutI;er  5|}art  II, 
p.  (J?";:  „Eccleaiastcs.  An  Exposition  of  Salonions  Booke,  called  Eeclesiastes  or  the 
Preucher.    1.573.   8"." 


Annotationes  in  Ecclesiasten.    1532.  5 

3n  ben  CDefammtaiiggaBen  fielet  bcr  lateiiiiftfie  S^ejt:  SSittenterg  Tom.  IV, 
951.  Iff.;  Sena  Tom.  III,  S5t.  238ff.  (mit  btelen  2:ertnad)befferungcn);  Erlang,  op. 
exeg.  lat.  XXI,  Iff.  (imcf)  ^x\iä  C,  mit  ^■^^nn).  Seittfd):  SBittenberg  XII,  81  ff.; 
SlltenBurg  V,  1181  ff. ;  ^eipjig  VI,  r,70ff.;  2ßal(^  V,  2000ff. 

^tücifetloS  ift  A  hex  llrbntr!.  Ä^  "^ebt  fid^  butd)  !teine  DJa^Befferung'en, 
awd)  gefälligere  Srurfeinriifitung  aU  fpntev  bon  A^  ab.  B  ift  aiiS  A'^  fiergeftellt, 
^etgt  aber  eine  g^ülle  guter  S?e§arten.  äUete  berfelBen  föttntcn  au§  bem  3wfcimmert= 
I)ang  mit  ©arf}fennttii§  erfd^Ioffen  fein,  "ülber  e§  ift  auffällig,  U)ie  "^äufig  fle  mit 
ber  gftijrerfcf^en  5flad}f(^rift  üBereiuftimmen;  bgt.  3.  SS.  22,23;  29,17  uub  24; 
122,4;  126,31.  S)er  Slruder  fdjeint  eine  9tad)frf}rift  ,^u  9tatT)e  ge,^Dgen  ju  Ijaben. 
©ie  ftanb  ber  9iörcrfc§en  nabe,  luar  aber  mo^t  nid)t  biefe  felbft.  Denn  fonft 
iinirbcn  lüatjrfdjeinlic^  foldie  ©teilen  tüie  32,34  admoliri  ftatt  admovere,  68,29 
valde  ftatt  varie  gleichfalls  geänbcrt  fein,  g^reilid)  fönntc  man  aud)  fageu,  bie 
5tu§beutung  ber  ^ad)fd)rift  fei  nid)t  umfaffenb  genug  angeftellt.  C  ift  au§  A 
lieberlid)  abgebrudt.  S)er  ©e^er  irrte  oft  toon  einem  SSorte  ju  einem  ä'^nlid^en 
ober  gleidien  unb  fd)uf  fo  9tu§Iaffungen  ober  S)o^pelfat;.  Dafür  entfc^äbigen  bie 
öerfuc^ten  9lad§befferungen  nid^t.     T)  ift  Slbbrud  bon  C. 

S)ie  Überfe^ung  be§  i^uftug  SonaS  ift  lüie  feine  fonftigen  mit  3^rei^eit  gemacht. 
S)ie  3ufä|e  unb  ftarfen  5lbtoeid)ungen  m  ber  ©a^öerbinbung  geftatten  nid^t,  a  ^ur 
üejtgeftaltung  l^erbeij^ujie'^en. 

35ergteic^en  mir  9iörer§  9iad^f($rift  mit  ben  Annotationes,  fo  '^at  gerabe  biefe 
einen  Sicjt  mit  eigenf^ümlicfien  35or,^ügen.  .f)ier  fiub  bie  perfontidfien  ©cftänbniffc 
^uf^erg,  fein  ©tol^  über  ba§  errungene  (SefammtberftänbniS  be§  Su(^e§  mie  ba§ 
Einräumen,  er  berftel^e  ettüa§  uod^  uicf)t,  ja  Vit  e'^rlidje  ©rüärung,  ba^  er  propter 
difficiütatem  bie  S^orlefuug  14  S^age  aufgefi^oben  l^abe,  biete  Erinnerungen  au§ 
bem  '^thtxi,  Urf^eite  über  ^citereigniffe  uftü.  getreulid)  gebud)t.  S)a,,ui  fiub  bie 
im  SSortrag  uubermeiblic^en  äöieberrjolungen  feftge'^alten.  S)a§  eingcfprengtc  Deutfc^ 
ßutl^er§  ift  jutoeiten,  too  e§  ftc^  uid^t  f($nett  genug  uieberfc^reiben  lie^,  burd§ 
Satein  erfe^t. 

3Jn  ben  Annotationes  ift  ber  %tii  geglätteter,  hxt  bei  IRörer  oft  abgebrochenen 
©ebanfeu  unb  ©ä^e  fiub  3U  @nbe  gefü'^rt.  S)a§  hiirb  uid)t  immer  blo^  ^eba!tion§= 
arbeit  fein.  5Jlan  mu^  bod)  anueTjmen,  ba^  fic^  au§  mc'^reren  Ttad^fdiriften,  meit 
ber  eine  bie§,  ber  aubere  ,yifältig  jene§  genauer  auffaßt  unb  ^u  Rapier  bringt,  eine 
au§fü^rtid)ere  Söiebergabe  be§  ©ef^roc^enen  ermöglichen  Iä§t.  3Inberfeit§  liegt  in 
Sntl^er§  Urf^eil  hac  phrasi  formatas  (f.  oben)  fdjon  ber  .^intreiS  barauf,  ha'^  bie 
.^erau§geber  mo'^l  auc^  geftiffentlic^  bie  ©d^ärfe  Sutljerfd^er  3lu§brüde  milberten 
ober  trübten.  3ebenfalt§  te^nt  Sut^er  "hiermit  bie  3[?erantmortlic^feit  für  Vit  Gin3el= 
i^eiten  ber  ^erauggabe  (x\>. 

2ßir  bringen  alfo  an  erfter  ©teHe  mit  V  (=  Sßorlefnug)  be^eii^net  bie 
9{örerfcf)e  ^tac^fc^rift  ber  1526  gespaltenen  S5orlefung,  baruutcr  mit  A  (=  Anno- 
tationes) bCj^eic^net,  ben  %txi  ber  Annotationes  in  Ecclesiasten  1532.  Der  %tT± 
ber  9iörcrfc§en  ^ki^fdjrift,  bie  Ijier  jum  erften  5Jtalc  beröffenttid)t  mirb,  ift  unferm 
@runbfa|e  gemä^  beljanbelt,  e§  fiub  alfo  bie  ©igel  unb  fonftigen  9(bfüräungen 
aufgelöft.  Der  gwff'W^i^e'^^a^Q  ergibt  \a  meift,  ob  v  al§  vult  ober  vita,  con  al§ 
conscientia,  conspectus  ober  concupiscentia  aufijufaffen  ift.    äöo  'hti  s^äufig  n)ieber= 


Q  23orle|ung  über  ben  ^Jirebiget  ©atomo.    1526. 

fc'^vcnbcn  Sömten  ^Unfdjcn  sapientia  ober  sapientis,  scriplura  ober  scripturis, 
Salomonis  ober  Saloinonica  iifto.  bte  SöaTjl  ift,  "^aben  toir  Juvjcr^onb  unfern  ©nt= 
fd^etb  getroffen.  S^efte'^t  aber  ein  3^^''cifft,  ob  g  a  =  gratias  age  ober  =  gratiae 
agendac,  pr^  =  patribus  ober  prioribus,  d*  =  dat  ober  dcdit,  v  =  vult  ober  vita 
,^u  lefcn  fei,  fo  ift  ber  33cfnnb  ber  Überticfernng  nntcr  bem  lerte  gegeben,  ^-ür 
bie  ^e3eid)nnng  ber  9iad)beffcrungen,  ber  übergeftf)riebenen,  am  9lanbe  mit  ober 
ol^nc  6innnnfnngS3eid)en  na(f)getragenen  Söorte  t)abeu  Unr  bic  oben  3?b.  XIV,  496 
(ogl.  anc^  ^b.  Yll,  303)  eingefül)rte  5(rt  nnb  SBeife  angetDenbct.  3)ic  Segarten, 
nietd)e  fomit  in  ben  2:ert  nid[)t  5(nfgenommeneg  entTjaltcn,  finb  burd)  ein  m  bor 
ber  ,Sei(en,^nT){  gcfcnnaeid^nct.  Sic  ^Hanbbemcrfnngen  bon  fpätcrer  .^anb  incrben 
nur,  folueit  fie  nidjt  bloB  einfa($  haz^  ©tidjliiort  be«  3:crte6  irieber'^oleu  ober  ba§ 
3?ibe(citat  genaner  geben,  fonbern  fadjlii^  'DieneS  bringen,  unter  bem  2:ei-te  bei;^eid)net 
(bejeidjnet  mit  s/)).  —  ^n  ben  SeSarten  finb  bie  originalen  @d)reibungen  fo 
weit  beibeliatten,  at§  hk^  ol^ne  bcfonbere  ^tipen  möglich  toar.  Sm  übrigen  mu^te 
ant^  T)ier  bie  'iJtufll'tfung  an  Stelle  ber  ©iget  treten. 

OtbrerS  ^ted)tfd}reibnng  fditnanü  5tuifd)en  auctor  nnb  autor,  ociiiin  unb 
negotium,  malicia  unb  malitia.  solicitus  unb  sollicitus  K.  ^latürlid)  ift  bieä 
aOßedjfeln  Ui  ben  boE  auggef^riebenen  Söorten  beibe"f)alten.  Söo  aber  ^(bfür^nngen 
anfjuliifen  maren,  T)aben  mir  batb  bie  eine,  batb  bie  anbere  Sdjreibung  gegeben, 
um  bieg  bc3eid)nenbe  ^üh  ber  ©runbfa^tofigteit  Ülörerg  getreulich  bor3ufid)ren. 

S)ie  1532  beri.iffentlid)tcn  Annotationes  geben  mir  nac^  bem  S)rude  A.  -Jtad^ 
ben  obigen  'DJHttTjcitungcn  bon  ©puren  guter  3?erbefferungeu  in  B,  bie  au§  einer 
^kd)fd)rift  gefloffen  fein  fönnen,  !äme  anä)  B  aU  füfjrcnber  S)rud  in  ^?rage.  i^nbeg 
l)aben  bie  .'pevauggebcr  ()ierbei  fditoerlid}  mitgcmirft,  ber  Bruder  I)at  bae  irjm  ,^u 
©ebote  fteT)enbe  öilfgmittel  nid)t  plaumäBig,  fonbern  nur  fjier  unb  ba  angcmaubt, 
er  bc^eidinet  bie  3luggabe  nid^t  einmal  alg  emendatior.  S)a  fi(^  nun  nic^t  ent= 
fd)eiben  Id^t,  ob  bie  3uge,5ogene  'i)tad)fd)rift  nic^t  bo($  fc^on  ben  i^erauggebern  bei 
ber  .^lerftellung  beg  2erteg  für  A  borgelegen-  "f^alit  unb  fie  mit  S^ug  ober  im  Uu= 
gefd)id  bicfcn  Saugen  gegen  bie  übrigen  3umeilen  jurüdgeftellt  Ijoben,  fo  muffen 
mir  ung  an  2:rud  .-1  l)alten.  S^ie  in  bem  Annotationes  borfommenben  beutfd]en 
SBiirtcr  gibt  3^rud  A  in  berfelben  .ßurftbfd)rift  tuie  ben  lat.  lert,  nur  für  m  ift  bie 
^raftnrtl)pe  gebraudjt.  SBir  ^ahen  ^yraftur  in  3lnmenbung  gebrad)t,  um  bie 
beutfc^en  SBorte  beutli($er  lierbortreten  ju  laffen. 

3^ag  i^egartenbcr^eidmi^  berüdfiditigt  nur  bie  S^rude  (A^A^)  B  unb  C,  ge'^t 
an  ben  (Ve^lern  ber  ©efammtanggaben,  meift  and)  ben  93erbefferunggberfudicn  ber= 
felben  borbei  unb  fieljt  audj  bon  ber  Übcrfefeung  beg  Suftug  ^onag  ab. 

Lic.  @.  ^offniauc. 


Annotationes  in  Ecclesiasten.   1532. 


20 


25 


Kl 

mk 

Hl 

^^^fl 

A]  Praefatio  Doctoris  Martini  Lutheri 

in  Ecclesiasten  Salomonis  enarratuni  in  Scliola 

YVittembergensi. 

Vuc  librum,  quia  obscnre  translatus  fuit  ex  Hebraeo, 
uullum  geniis  eruditorum  homiuum  non  arripuit  ex- 
plieaudum  et  omneis^  eins  aliquot  dicta  suae  profes- 
sioni  vel  opinioni  potius  applicare  studuerunt,  sive 
ea  fuit  eornm  curiositas,  quae  obscuris  et  velut  novis 
ac  inusitatis  delectatur,  sive  quod  in  obscuris  scriptis 
10    ^^*ä4^^^i8Si^=^^SI    facile  est  quodlibet  fiugere   et  opinari.     Nam  Philo- 

sophi  putabant  ad  se  pertinere,  quod  statim  a  prin- 

cipio  dicit  'Cunctae  res  difficiles,  non  potest  ea  ser- 

mone  explicare  homo",   quasi  Salomou   de  inani   illa 

speculandi  philosophia  loquatur.     Quidam  etiam  offensi,   ubi  Salomon  dicit: 

1^  'Sicut  moritur  pecus,  sie  moritur  homo.    Et  idem  utrisque  finis  et  spiritus  etc.', 

Suspicati  sunt  Epicurum  illum  fuisse  aut  certe  in  persona  Epicureorura  loqui. 

Sed   nulli   perniciosius  iilo   sunt   usi   quam  Scholae  Theologorum,   qui 

hunc  locum  'Nescit  homo,   an  odio  vel   amore  dignus  sit',  ad   conscientiam 

erga  Deum  torserunt.    Et  ita  torserunt,  ut  omnium  conscientias  hac  tortura 

plane  excarnificarint  et  fidem  certissimam  in  Christum  cum  universa  Christi 

cognitione  prorsus  extinxerint  nihil  religiosius  docentes  et  inculcantes  miser- 

rimis  cordibus  quam  oportere  dubitare  et  incertum  esse  de  gratia  et  amore 

Dei  erga  nos,  quantumlibet  viveremus  inculpati.    Tanta  fuit  crassitudo  tene- 

brarum  plusquam  Aeg^^ptiarum,  ut  prae  hoc  dicto  Salomonis,  imo  prae  suis 

ipsorum  erroribus  in  hoc  dictum  intrusis  non  iam  viderent  amplius  Aposto- 

lorura  et  Euangelistarum  scripta  tantis  signis,  scripturis,  argumentis,  testantia 

Christum  esse  nostrura  mediatorem  et  autorem  certissimae  gratiae  et  salutis 

a  Deo  nobis  gratis  exhibitae  et  donatae. 

Nee  minus  etiam  nocuerunt  hoc  libro  false  intellecto  plurimi  sanctorum 
30  patrum  et  illustrium  in  Ecclesia  Doctorum,  qui  senserunt  Salomonen!  hoc 
libro  docere  contemptum  mundi  (ut  vocant),  id  est  rerum  creatarum  et  ordi- 
natarum  a  Deo.  Inter  quos  est  S.  Hieronymus,  qui  hoc  libro  suam  Blesillam 
ad  monasticen  invitavit  edito  commentario.  Hinc  manavit  et  per  totam 
Ecclesiam  grassata  est  ceu  diluvium  quoddam  Theologia  illa  religiosorum 
35  seu  raonasteriorum,  ubi  docebatur  hoc  esse  Christianum  deserere  oeconomiam, 
politiam,  imo  ministeria  Episcopalia  seu  verlus  Apostolica,  fugere  in  deserta, 
separare  se  a  societate  hominum,  vivere  in  quiete  et  silentio.  In  mundo  non 

6  omnes   BCD       aliquod  Ä  14  etiam]  enim  Erl 

>)  Diese  geziertlalterthümelnde  Form  wird  auch  sonst  im  16.  Jd.  gebfaucht. 


3  Sßoticfung  übet  ben  ^tcbigct  ©alomo.   1526. 

A]  posse  serviri  Deo,  Quasi  Salomo  vanitatem  appellet  coniugia,  imperia,  officia 
et  vorhi  niinisteria,  quae  orania  mirifice  hie  laudat  et  dona  Dei  appeUat.  Et 
Olim  Salomon  ipsos  homines  seu  cousilia  eorum  vanitates  esse  doceat,  ipsi 
iuvertentes  orauia  res  ipsas  vanas  appellant  et  se  suaque  consilia  solida  et 
recta  esse  opinantur  pulchre  contraria  Salomoni  somniantes.  Breviter,  nihil  & 
nisi  monstra  nobis  ex  isto  pulcherrimo  et  utilissimo  libro  produxerunt  et 
plane  ex  auro  divino  aboininanda  idola  conflaverunt. 

Quare  ad  has  tenebras  illustrandas  et  tarn  foeda  idola  conterenda  eo 
facilius  passus  sum  has  meas  annotationes  ahorum  manu  exceptas  et  hac 
])hrasi  formatas  (quando  per  negocia  ipse  non  potui  iusto  comraentario  eum  ^'^ 
librum  explanare)  imblicari,  quae  quamvis  sint  tenues  et  modicae,  tarnen 
iie,  qui  nieliora  non  habent  vel  mecnm  olim  seducti  fuerunt  falsis  glossis, 
possunt  occasionem  ut  sapientibus  dare,  quo  ipsi  meliores  fiant  et  mehora 
iiiveniant.  Mihi  sane  plurimum  voluptatis  attulit  vel  modicus  giistus  huiiis 
lil)elli,  postquam  tota  vita  in  illo  fatigatus  frustra  me  ipsum  crucifixissem  i5 
et  opinionibus  inpiis  contra  fidem  Christi  corrupissem.  De  quo  laetissimas 
ago  gratias  Patri  misericordiarum,  qui  tot  revelationibus,  tanta  luce  hoc 
novassimum  saeculum  dignatus  est  renovare. 

Igitur  liunc    librum   Ecclesiasten   rectius    nos    vocaremus   Politica   vel 
Oeconomica  Salomonis.    Non  sane  quod  leges  ferat  aut  condat  regendae  vel  20 
civitatis  vel  familiae  (Hoc  enim  abunde  praestat  ins  naturae  seu  ratio  humana, 
1.  OToj.  1,  i'8  cui  subiectae  sunt  res  terrenae,  Gene.  1.,  quae  et  fons  et  iudex  et  finis  semper 
fuit,  est  et  manere  debet  omnium  legum  tarn  politicarum  quam  domesticarum) 
Sed  qui  viro   in  politia  vel   domo  versanti  consulat   in   casibus   tristibus   et 
animum   erudiat  ac  roboret  ad  patientiam   in  ferendis  malis,   quae   sunt  ibi   ^s 
infinita,   ut  omnium  historiarum   sacrarum   libri,   quin   et   omnium  Poetarum 
fabulae  tcstantur,  Quales   sunt  Herculis  labores,  ülissis  et  aliorum  monstra 
edomita,  Qualis  Davidis  Ursus,  Leo  et  Goliath  jc.    Haue  artem  qui  ignorat, 
tandcm  fessus  cedit  et  ruit  et  fit  eins  ruina  magna,  Sicut  Timon,  Demosthenes, 
Cicero   et   alii    phires   ceciderunt.     Hac  impatientia  et  haeretici   in   Ecclesia  ^'^ 
Sectas  excitarunt,   quod  niinisteria   sua  ferre   non  possent  propter   maliciam 
hominnm.    Sic  (ut  dicitur)  Vlesperatio  fecit  Monachos'^,  Quia  verum  est,  quod 
dixit  ille  sapiens,  'Magistratus  virum  ostendit'.^    Sed  nisi  aliquis  Salomon  ex- 
hortetur  et  consoletur,  Magistratus  virum  obruit  et  extinguit  ac  omnino  perdit. 

Commendo    igitur    piis    fratribus    hnnc    meum    Salomonen!    indicatum   ^5 
verius  (|iiam  cnarratum.     Et  opto,    ut  abundantiori  spiritu  et  foelioiori  vena 
aliquis  prodcat,  (pii  librum  hnnc  pro  dignitate  explicet  et  exornet,  ad  laudem 
Dei  et  croaturanim  suarura,  cui  sit  gloria  in  aeternum  per  lesum  Christum 
Dominum  nostrum.     Amen. 

33  aliquis  AB  quis  0 Erl 

')  Sdir  luiußy  von  Luther  angeführt.        ^)  Ein  Wort  des  Blas,  vgl  Unsere  Ausg. 
14,  560,  36. 


Annotationes  in  Ecclesiasten.    1532.  9 


^]  Aiiiiotatioiies  d.  Martini  In  Eccle: 

^önTJiiA.ino2«;.|        80.  lulij  Incepit.  Anni  'ZiU 

ET  iste  über  unus  est  illorum,  (jui  noudum  omnino  sunt  elaborati  et  multi 
multa  et  varia  congesserimt  potius  somnia  quam  coraraentaria,  ut 
5  niaioris  sit  negotii  illa  sorauia  eximere  quam  ipsum  autliorem  per  sese  in- 
telligere.  Lego,  relego  illorum  commeutaria,  quanto  plus  Icgo,  tanto  minus 
invenio.  Ergo  primus  labor,  ut  teneamus  libri  cousilium,  quid  (juaerat  dicere, 
quo  spectet.  Hac  summa  incognita  impossibile  est  librum  intelligere.  Ante 
omuia  ergo  est  summa  istius  libri,   quod  Salomon  vult  rcddere  uos  quietos 

1/2  rofh  3  üiuniiioj  ?.  5  sit  negotii  illa  somuia  o  ü  illurum  commea  o 

9  quietos  über  (pacatos) 


A]-  ECCLESIASTES   SALOMONIS, 

CVM  ANNOTATIONIBVS 

I).  MARTINI  LYTHERL 

ET  hie  liber  unus  est  ex  difficilioribus  illis  totius  scripturae  libris,  quem 
nemo   hactemis    ad   pleuum    cousecutus   est,    imo   multorum    indignis 

15  commentariis  adeo  depravatus  est,  ut  maioris  negocii  fere  sit  Autorem  ab 
iuvectis  illorum  somniis  purgare  ac  vindicare  quam  verum  eins  sensum 
osteudere.  Fuit  autem  duplex  caussa,  quapropter  hie  liber  obscurior  aliis 
fuerit.  Una,  quia  uon  viderunt  cousilium  et  scopum  Autoris,  (|ucm  ut  in 
omni   genere   scripti    ita   hie   vel   maximi    referebat   ubique   tenere   et    sequi. 

20  Altera  propter  Hebraeae  linguae  ignorantiam  et  ipsius  Autoris  siugularem 
quandam  phrasin,  quae  a  communis  linguae  usu  saepe  recedit  et  a  nostra 
cousuetudine  valde  aliena  est.  Ita  ergo  factum  est,  ut  is  über  multis  nomini- 
bus  dignus,  qui  omnium  manibus  tereretur  ac  quibusvis  tum  vel  maxime 
reipublicae  procuratoribus  uotissimus  esset  (quippe  in  quo  humanarum  rerum 

25  et  privatarum  et  publicarum  administratio  graphice  et  ut  alias  uusquam  de- 
scripta  est),  hactenus  suo  nomine  et  dignitate  privatus  sit  et  misere  neglectus 
iacuerit,  ut  neque  usum  neque  fructum  eius  hodie  habeamus.  Tantum  scilicet 
potuit  aliorum  sive  temeritas  sive  inscitia.  Quare  primus  nobis  labor  erit, 
ut  teneamus  certum   libri   scopum,   quid  quaerat    et  quo   spectet.     Nam  hoc 

30   ignorato  impossibile  erit  stylum  et  phrasim  intelligere. 

Est  ergo  summa  et  scopus  huius  libri:  Quod  Solomon  vult  nos  reddere 
pacatos  et  quietis  auimis  in  conniumibus  negotiis  et  casibus  huius  vitae,  ut 


IQ  Sorlefung  übet  ben  ^ßrebiger  ©alonto.    1526. 

V]  iS";«"!  aniiuo,  ut  simus  eoutenti  praeseutibus,  ui  Paulus ^  ait,  sine  avaritia,  ambi- 
tioue,  cura  et  soHcitudiue. 

Inductio  est  quaedam  logica  iste  über:  Potius  est  rationalis  k.  Paucis 
ergo  etiam  colHgit  feriue  orania  singularia  stutlia  iu  terris.  Neque  sapientis 
est  panis  nee  JC.  Apprehentlit  facta  multa  et  in  omnibus  dicit  nihil  aliud  s 
inveniri  (^uaiu  adflictionem  et  miseriam  spiritus.  Ideo  si  istud  est  vanum 
et  alteruni,  et  hoc  omnium  hominum,  ergo  omnia  vanitas  vanitatuni.  Haec 
est  conclusio:  vanitas. 

Sed  hoc  est  prinio  eradicandum  inter  cetera,  ne  putemus,  ut  hactenus 
j.smoi  1,  siputannit,  auctorem  loqui  de  contemptu  creaturarum,  qnia  deus  quae  fecit,  i" 
i,Sim.4,4.  ssunt  valde  bona.  Sic  Paulus:  'Omuis  creatura  dei  bona,  sanctificatur  per 
verbum'.  Quod  ergo  multi  praedicatores  invehuntur  in  gloriam,  carnem, 
hoc  nihil  facit  ad  nos.  Damnare  res  ipsas  est  stultum  et  impium.  Aurum 
est  bonum,  magistratus  est  ordinatio  divina,  mulier  res  bona.  Quae  deus 
fecit,  ut  essent  bona  et  concessit  in  usum  nobis,  Sed  ipse  adfectus  est  ^^ 
damnatus,   caro   et   sanguis,    qui   non   est   contentus   creaturis   istis    dei   sed 

1   Paulus]  P  darüber  heb  3  rationalis]  rit  3/4  pau  go  [d.  i.  paucis  ergo7  steht 

über  potius  ist  aber  zu  einem  zweiten  go  vor  etiara  gewiesen,  über  etiam  steht  est  ( .  .  )  oder 
schlecht  fjerathenes  ex  (.  .  )  was  exemplis  sein  könnte  7  et  hoc  o  9/10  ut  bis  putarunt  o 
13  stultum  et  o  15  nobis  o 

')  Bas.  heb  üler  P  (=^  Paulus)  Z.  1  soll  wohl  den  Himveis  auf  Hehr.  13, 5  sichern, 
da  Luther  den  Heln-äerbrief  Paulus  nicht  zuschrieb.  Aber  Luther  mag  an  1.  Tim.  6,  S 
gedacht  haben  u'ie  auch  sonst  oft. 

A]  vivamus  contenti  praesentibus  sine  cura  et  cupiditate  futurorum  (sicut  Paulus 
ait:  Sine  cura  et  sollicitudine  agentes).  Futurorum  enim  curam  frustra 
affligere.  Colligit  autem  Salomon  inductione  quadam  perpetua  singularium 
hominum  studia  et  conatus  vanos  et  irritos  esse,  ut  ex  'singularibus  uni-  -^ 
versalem  conclusionem  efficiat  et  ostendat  omnium  hominum  studia  vana 
esse.  Negat  enim  sapientis  esse  panem  neque  velocis  cursum  neque  potentis 
victoriam,  imo  quo  quis  sapiontior,  sanctior,  operosior  esse  velit,  eo  minus 
efficiat  et  fiat  irrita  tam  sapientia  quam  iustitia  quam  opus  suum.  Si  igitur 
neque  haec  neque  alia  aliquid  sunt,  ergo  necesse  est  omnia  vana  et  irrita  esse.  ^^ 

Sed  hie  princijHo  eradicandus  est  plurimorum  error  et  nocens  opinio, 

ne  putemus  Authorera  loqui  de  contemptu  creaturarum,  quas  scriptura  minime 

vult  contcmni  et  damnari.     Cuncta  enim,  quae  fecit  Deus,  sunt  bona  valde 

1  lim. 4,». r,  et  in    usum   hominum    facta,    quod   clarissimis   verbis    Paulus    1.  Timoth.  4. 

dicit:  'Omnis  creatura  Dei  bona  est  et  nihil  reiiciendum,  quod  cum  gratia-  3o 
rum  actione  percipitur,  sanctificatur  enim  per  verbimi  Dei  et  orationem'. 
Stultum  ergo  et  impium  est,  quod  plerique  concionatores  invehuntur  in 
gloriam,  potcntiam,  dignitatem,  divitias,  aurum,  famam,  formam,  mulieres 
])alam  creaturam  Dei  damnantes.  Magistratus  seu  potestas  divina  ordinatio 
est.     Aurum  est  bonum   et  divitiae  a  Deo   dantur.     Mulier  res  bona  est  et  35 


Annotationes  in  Ecclesiasten.    1532.  H 

V]  semper  curat  et  solicitus  est  congregare  et  pertingere  ad  honores.    Non  ergo 

Soloraon    tlamnat   creaturas    sed   adfcctum   hominis.      Jpsc    met   dicet:    Non  «reb.  ©ai.  s,  is 
inveni  melius  quam  edcre  ic,  letari  cum  uxore.     Ibi  ipse  sibi  contradiceret, 
si  daranaret  res. 

5  Leguntur   multa    talia   absurda   in  Vitis   patrum:   Noluerunt  ctiam    in- 

spicere  solem  (ibi  debebant  sibi  oculos  eruere).  Dictum  hoc  est  notandum: 
Solomouem  simpliciter  lo(pii  de  genere  humano.  Kr-go  iste  über  agit  de 
humanis  studiis,  ut  non  imaginemur  cum  interpretibus,  (jui  dicunt  contenmere 
Solomonem  Studium  astrologiae  2C.     Hoc  non  agit,  imo  bona  est  s[)cculatio, 

6  ibi  bis  eruere  o  7  agit  übe)-  (de  factis)  9  So!  o 

A]  lu   viro  in  adiutorium  facta.    Omnia  enim  fecit  Deus,  ut  esseut  bona  et  in  ali- 
quem  usum  hominibus  commoda. 

Non  itaque  damnantur  hoc  b'bro  creaturae  sed  pravus  affectus  et  cupi- 
ditas  hominum,  qui  non  suraus  contenti  praesentibus  istis  creaturis  Dei  et 
earum  usu  sed  semper  anxii  et  solliciti  accumulare  divitias,  honores,  gloriam, 

IS  famam  quasi  perpetuo  hie  victuri  fastiditis  interim  illis,  quae  adsuut,  et  alia 
ex  aliis  seraper  affectantes.  Haec  est  enim  summa  vanitas  et  raiseria  frau- 
dare  se  usu  bonorum  praesentium  et  frustra  affligi  de  futuris.  Hos,  inquam, 
pravos  affectus  et  conatus  humanos  damnat  hoc  libro  Salomon,  non  ipsas 
creaturas.    Nam  de  usu  creaturarum  et  ipse  infra  dicit  nihil  melius  esse  nisi 

20  laetari  et  oblectare  vitam  suam  et  comedere  et  bibere  et  exhilarari  labore 
suo  omni  homini  jc,  ubi  omniuo  ipse  sibi  contradiceret,  si  res  ipsas  dam- 
naret  ac  non  potius  abusum  rerum,  qui  in  solis  affectibus  est. 

Haec  stulti  quidam  non  intelligentes  absurde  docuerunt  de  contemptu 
et  fuga  mundi   et  ipsi   etiam   multa   absurda   feceruut,    ut   in  Vitis   Patrum 

25  legimus  fuisse  aliquos,  qui  ne  solem  quidem  voluerunt  aspicere  (digni  scilicet, 
quibus  ocidi  eruerentur)  ac  religionis  caussa  sordidissime  victitarunt,  quod 
quäle  sit,  ex  antedictis  satis  liquet.  Neque  enim  contemnit  foeliciter  mundum, 
qui  vivit  solitarius  et  extra  homines,  non  is  aurum,  qui  abiicit  aut  qui 
abstinet   a  pecuniis    ut  Franciscani    sed  qui   in  mediis   rebus  versatur  neque 

3ü  tamen  earum  affectibus  rapitur.  Hoc  ergo  primum  est,  quod  Salomonem 
lecturis  est  considerandum. 

Deinde  et  hoc  diligenter  observandum  Salomonem  hoc  libro  simpliciter 
loqui  de  genere  humano  planeque  persistere  intra  limites  humauae  naturao, 
hoc  est,  de  conatu,  de  studio  et  cupiditatibus  hominis  deque  consiliis  humanis, 

35  ne  scilicet  idem  imaginemur  cum  interpretibus,  qui  hie  damnari  putant  et 
contemneuda  docent  ceu  vanas  et  inntiles  speculationes  Cognitionen!  naturae, 
item  Astronomiae  atque  adeo  totius  Philosophiae  studia,   cum  tamen  harum 

25  dignos  B  33  pleneqne  C      inter  Ä-  34  cupiditate  B 


■j^2  SSotlefuiig  über  ben  5ptebiger  ©atonto.    1526. 

V]  explorare  herbaruiii  naturas  et  potest  ista  exploratio  fieri  cum  magna  volup- 
tate  et  utilitate.  Imo  scriptura  iuduclt  res,  nt  proponat  earum  proprietates 
<jJi.  io3,5et  vires,  'ßeuovabitm-  ut  aqiiila  Jc'  hoc  fine  describitur,  iit  natura  eins  sit, 
de  qua  loquitur.  Humanuni  genns,  quod  multa  quaerit  suis  studiis,  quae 
tarnen  non  consequitur  aut  si  adsequitur,  non  fruitur  non  culpa  rerum  sed  & 
stultissimorum  adfectuum.  lulius  Caesar  versatur  in  studio,  ut  imperium 
teneat.  Vides  quantis  periculis,  non  est  quies  nmquam,  adepto  regno  non 
habet  quietem,  habet  hostes  infensissimos,  ut  ipse  testatur. 

Si  adfluunt  res,    niox  est  fastidiura,   si  non,    adest  desyderium  insatu- 
rabile.     Hoc  est   in  omnibus   studiis   humauis.     Quando  vult   aliquis  artifex   lo 
esse,  fieri,  tum  non  adest,  non  est  quies,  donec  adsit:   adipiscens  fastidit  et 
expetit   aliud.     'Quod   fugit,   ipse   sequor'  Ovidius.     Pecunia  quando   adest, 
videtur  mihi  non  pecunia.     Habet  quis  uxorem,  spectat  aliam.     Corda  ergo 

2  et  utilitate  o  6  lulius  über  Caesar  7  regno  o  8  vt  bis  testatur  o 

zu  10—12:  Hoc  etiam  viderunt  poetae  gentiles  r'         11  fieri  über  esse 

A]  artium  magna   ac  multa   sint  commoda,   quae  quotidie  versantur   ob   oculos. 

Adde,   quod  in  sciscitandis  rerum  naturis  non  solum  utilitas   sed  et  magna   ^^ 

quoque   voluptas    est.     Et   sacra   scriptura    indicat   res,   ut  proponat   earum 

qsf.  103, 5  proprietates  et  vires.  Quäle  est  illud  Psal.:  'Renovabitur  ut  aquilae  iuventus 

^■^^i.^42,^2tua\    Item  'Sicut  aquila  provocans  ad  volandum  pullos  suos'.    Item  'Quem- 

epr.Sai.e.eadmodum  desiderat  cervus  ad  fontes  aquarum*,   Et:  'Vade   piger  ad   formi- 

cam  3C.'     Imo    eiusmodi   metaphoris   et   parabolis    a   rerum   natura   sumptis   20 
plena  sunt  omnia,   ut  qui  haec  e   sacris'  literis   abstulerit,   magnam    quoque 
lucem  simul  abstulerit. 

Simpliciter  itaque  libri  sive  subiectum  sive  materia  est  humanum  genus, 
quod  adeo  stultum  est,  ut  multa  quaerat  et  conetur  suis  studiis,  quae  tamen 
assequi  non  potest  aut  si  assequitur,   non  tarnen   fruitur   sed  cum   dolore  et  25 
damno  possidet  culpa  non  rerum  sed  stultissimorum  aifectuum.    lulius  Caesar 
versatur  in  studio  tenendi  imperii:  Quantis  vero  periculis,  quantis  laboribus 
ea  res  constitit?     Quam  ubi  adeptus  est,  non  tarnen  est  quietus,  non  habet 
o])tatum   sed   in   maximo   conatu    plura   consequendi  miserrime   perit.     Idem 
fit  in  omnibus   humanis  studiis:   cum   affluunt  res,   mox   adest  fastidium,  Si   30 
non  affluunt,  adest  insaturabile  habendi  desiderium  ac  nulla  quies.    Viderunt 
hoc   humani    iugenii  vicium   Ethnici   scriptores.     Sic   enim    Ovidius:   'Quod 
licet,   ingratum  est,   quod  non   licet  acrius  urit,   Quod  sequitur  fugio,   quod 
fugit,  ipse  sequor'.    Item:  'Nemo  sorte  sua  contentus  vivit  et  intra  Fortunam 
didicit  nemo   manere  suam\     Haec  est  humani  cordis  vanitas,   ut  uunquam   35 
sit   praosontil)ns    donis  Dei   contcntum,    imo   noglectui   illa   habens,    ex   aliis 

21  literis]  libris  A'^B  Erl  22  simul  illis  abstulerit  A-B  25  dolere  A"^ 


Annotation  es  in  Ecclesiasten.    1532,  jq 

V]  hominum   dod   sunt   conteDta  praesenti,   quaernnt  semper   alia  et  praeterita 

ueglectui    habeut.    Vellet  libellus   hie  hiic   nos  bringen:  ^suffieit  cliei   ma\kmmmi,,.u 
Hua    et  Paulus  'estote  conteuti   praesentibus  iC     Sic  liomo   haberet  quietum 
cor  et  abuude  deus   suppeditaret  omnia.     Sed  cruciat   se   liomo  solicitudfne, 
^  ut  rerum  usus  sit  ei  amarus.    Loquitur  ergo  Solomon  intra  fines  humanorum 
Studiorum,  non  damnat  res  sed  adfectum  illum  malum. 

^  Yide:  Cicero  eloquentissimus  quo  spectavit?  fuisset  dives  sed  uon 
potuit  quiete  uti  dono  maximo,  voluit  semper  ascendere  ad  maiora  et  \vax 
int  ni(^t  bon  noten.  Deus  alibi  creat  homiuem  certum,  ipse  implicat  se 
10  quaestiouibus  iufinitis.  Augustinus  bene:  lussisti,  domine,  et  factum  est  ita. 
Animus  inordinatus  ic.  Sumus  al§  ein  quec!  filBci-,  fugimus  malum,  quod 
urget,  spectamus  bonum  futurum.  Si  quis  corapararet  bona,  quae  habet, 
cum  illis,  quae  non  habet,  videremus,  quantum  thesaurom  haberemus.  Exem- 
plum  deoculis:  lam  habemus  sanos,  integros,  sumus  quieti?  non  delectamur 
15  hoc  dei  beneficio.     Sic  digiti  saui,  corpus.     Anima  non  agitatur  furia?:   illa 

2  firingen  ode7-  Ijrengen  3  content!  unter  estote  8  maximo  o  9  alibi  o 

zu  10  In  Coufef  libris  r         14  integ:  o         zu  Ib  si  abessent,  quantum  thesaurum  claremus 
pro  uno  vel  dimidio  r  15  hoc  dei  beneficio  o 

A]  semper  quaerit  alia  nee  quiescit,  donec  assequatur  cupita  et  assequuta  rursum 
contemnit  et  in  alia  respicit. 

Est  ergo  (ut  repetens  dicam)  Status   et  consilium  huius  libelli  erudire 
nos,   ut  cum  gratiarum   actione  utamur  rebus   praesentibus  et  creaturis  Dei, 

20  quae  nobis  Dei  benedictione  largiter  dantur  ac  donatae  sunt,  sine  solicitudine 
futurorum,  tantum  ut  tranquillum  et  quietum  cor  habeamus  et  animum  gaudii 
plenum  contenti  scilicet  verbo  et  opere  Dei.  Sic  in  sequentibus  adliortatur 
nos,  ut  edamus  et  bibamus  et  laetemur  cum  uxore  adolescentiae  nostrae  et 
ne  oleum  capiti  nostro  deficiat  et  vestimenta  nostra  Candida  sint  iuxta  illud 

25  Christi:  'Sufficit  diei  malicia  sua'.    Et  ut  Paulus  dicit  'Curam  carnis  agentes -^^.""ö- .«' 3* 
non  in  desideriis'.     Quod  si  haec  sequeretur  homo,  haberet  cor  quietum  et 
tranquillum  et  abunde  Deus  suppeditaret  omnia.    Nunc  vero  cruciat  se  homo 
duphci  malo,   dum   se  privat   usu  rerum  praesentium  et   frustra   discruciat 
solicitudine  futurorum,   aut   si    quis   est  rerum    usus,    is    non   est  uisi  ama- 

30  rus.  Cicero  vir  in  eloquentia  tantus,  futurus  omuino  foelix,  si  scivisset  uti 
quiete,  Sed  bonus  ille  vir  dum  semper  cupit  maiora  et  urget  sua  consilia 
frustra,  vide,  quantis  bonis  se  privet  et  calamitatem  et  exitium  sibi  accersat. 
Bene  ergo  divus  Augustinus  inquit:  lussisti  Domine  supplicium  esse  homini 
uon  contento  suis  irrequietum  animum. 

35  ^  Si  vero  quis  comparet  bona,  quae  habet,  cum  malis,  quae  uon  habet, 

IS  taudem  mtelliget,  quantum  bonorum  thesaurum  habeat.  Qui  habet  sanos 
et  integros  oculos,  non  magnifacit  neque  delectatur  hoc  beneficio  Dei,  quibus 
si  privaretur,  vide,  quanto  thesauro  redemptos  velit.     Sic  in  valetudiue^  sie 


14  Sßorlcfiing  über  ben  ^ßrebtger  6atomo.    1526. 

V]  non  spectamus  sed  videmus,  ut  acquiramus  honores,  pecuuiam.  Si  daret 
deus  omnia:  Cicerouis  eloqueutiara,  Caesaris  imperium,  Solomonis  sapientiam, 
non  quiescerem,  semper  contemuerein  praesentia  et  spectarem  alio,  volo  fnii 
CO,  quod  non  est  2c.  |3fu  bem  fd)enb(i(!)en  leBen  propter  haec  studia,  si  etiani 
abcsscnt  peccata.  Contra  haue  miseriam  invehitur  in  isto  libro,  hie  est  .0 
scopus  totius  libri,  scilicet  quod  liumaui  cordis  iucoustautiam  et  vauitatem 
arguit,  quod  pvaesentibus  dei  bouis  non  fruitur  nee  futuris:  quod  habemus, 
pro  eo  gratias  non  agimus  et  sie  intra  celum  et  terrani  haeremus.  Qui  non 
habet  uxorem,  vult  habere,  qui  habet,  non  potest  eara. 

De  ipso  auctore,  qui  se  appellat  eeclesiasten  vel  concionatorem,  hibcnter  m 
velleni  imaginari,  bQ§  nonieu  ntdjt  tücr  authoris  uoraen  sed  nomen  libri  et 
huc  incHno,  i.  e.  verba  publica  vel  quae  sunt  publice  dicta  per  Solomonem. 
Nam  fuit  rex,  ideo  non  erat  sui  muueris  docere  sed  sacerdotum  et  Leui- 
taruui.  Ideo  additur  iste  titulus  'Davidis  filius'  Salomoni.  Ita  accidit:  ut 
sedens  et  cogitaus,  quae  sint  res  vanae,  fecerit  egregiam  cohortationem  et  sit  15 
iocutus  coram  suis  principibus  et  postea  sit  iste  sermo  collectus  a  suis,  ut 
sit   ex  ore  eius  acceptus  in   quadam   coufabulatioue   cum   suis  principibus. 

1   (Sicut  fatio)  Si  2  Cice:   elo   bis  Solo  sap:   o  4   propter   hec   studia  0 

zu  i>  Scop9  libri  (roth)  r  7  arguit  o  11/12  et  huc  inclino  0  13  sui  w'ter  (eius) 

14  Davidis  filius  0         ita  accidit  o       ut  fehlt 

A]  in  omni  re  agitur.  Si  daret  mihi  Deus  Ciceronis  eloquentiam,  Caesaris 
potentiam  aut  Salomonis  sapientiam,  non  tarnen  essem  contentus,  quia  semper 
quaerimus,  quod  non  est,  coutemnimus,  quod  adest,  dum  non  est  uxor,  quae-  20 
ritur,  dum  habetur,  fastiditur.  Similes  omnino  sumus  argento  vivo,  quod 
nusquam  consistit.  Adeo  inconstaus  est  cor  humanum,  indiguum  quod  vel 
UDO  beueficio  Dei  gaudeat.  Contra  haue  humanorum  aifectuum  miseriam 
invehitur  hoc  libro  Salomou  inconstantiam  et  vauitatem  cordis  humaui 
argueus,  quod  neque  praesentibus  neque  futuris  bonis  fruitur,  dum  non  agno-  25 
seit  accepta  beneficia  neque  gratias  agit  et  frustra  sequitur,  quae  non  habet, 
quod  est  vere  haerere  inter  coelum  et  terram. 

Caput  primum. 

1,1  Concio  filii  David,  regis  in  Jerusalem. 

Titulum  Ecclesiastis  sive  concionatoris  magis  refereudum  puto  ad  ipsius  30 
libri  (juam  Autoris  nomen,  ut  intelligas  haec  esse  verba  per  Salomonera 
))ul)lice  dicta  in  concione  aliqua  suorum  principum  et  aliorum.  Cum  enim 
rex  esset,  non  erat  sui  muneris  neque  officii  docere  sed  sacerdotum  et  Leui- 
tarum. Quare  haec  arbitror  dicta  a  Salomone  in  conventu  quodam  suorum 
seu  a  couviviü  vel   etiam  intra  couvivium  praesentibus  aliquot    magnis  viris   35 

30  Ecclesiastae  C  31  quam  ad  Autoris  Ä-B 


Annotationes  in  Ecclesiasten.   1532.  |5 

V]  Ideo  non  est  observatus  bonus  ordo  et  in  fine  fatcntur  se  cono-essissc  et 
sicut  nostrum  aliquis  posset  in  convivio  sedere  et  loqui  de  rebus  liumanis 
et  alii  colligereut,  ut  sit  aliqua  publica  concio,  quam  ex  Salomone  audicrint, 
quia  non  fuit  praedieator  sed  libellus  vocatur  pi-aedicator  (}.  d.  cS  i[t  ein 
5  feine  coHation  getoeft,  vel  qui  fuerunt  boni  semiones  in  convivio,  illa  concio 
loquitur  in  hoc  libello. 

Verba  collatoris.     Non   significat  se  regem  et   non  sacerdotem   oti,  i 
tarnen    effudisse   egregiam    coUationem    de    rebus    humanae    vanitatis.      Nos 
"^collatio    filii   David'    diceremus.      'Dabar'   nos    exprimimus    pro    hoc    titulo 

10  autoris.  Summa  et  scopus  hactenus  libelli,  difficultas  erit  in  vocabulis  et 
tropis  hebraicis.  Libellus  in  summa  est  nobis  cognitus  qnidem,  sed  quantum 
negotii  facient  nobis  vocabula,  videbitis. 

'Vauitas  vanitatum,  dicit  praedieator'  collator.    Copia  quaedam  i,  2 
Solomonica,    quia   habet    singularem    raodum    loquendi    et   voluit    elegautior 

15  videri  suo  patre  David  et  iste  Solomon  reperit  multos  tropos.  Ipsius  sermo 
est,  nt  vocant,  floribus  multis  aspersus,  Davidis  est  simplicior  et  tamen  vul- 
garibus  figuris  uon  caret.  Et  incipit  Solomon  aulicum  sermonem  et  sicut 
solent  viciare  aulici  patrium,  praesertim  scribae,  sie  Solomonis  phrasis 
nonnihil   est  vitiosa,  quod   non   loquitur   ut   communis   populus  et  recedit  a 

zu  9  concio  über  colla«  10  hactenus  o  13  collator  o  15  videri  o       (mult) 

multos  16  ut  vocant  über  floribus       zu  IG  vt  qui  liodie  latiue  scribunt  r         18  patrium 

über,  praesertim  scribae  unter  der  Zeile 

A]  20  et  proceribus,  postquam  apud  se  diu  et  multum  cogitasset  de  rerum  huma- 
narum  seu  potius  affectuum  couditione  et  vanitate,  quae  sie  postea  (ut  fit) 
illis  praesentibus  eflPuderit,  deinde  ab  illis  ipsis  magistris  commuuitatis  vel 
Ecclesiae  excepta  et  collecta.  Unde  et  in  fine  fatentur  haec  se  accepisse  a 
pastore    uno    et   congessisse.      Sicut    nostrum    quispiam    posset    in    convivio 

25  sedens  de  rebus  humauis  disputare  aliis  quod  diceretur  excipientibus.  üt 
scilicet  sit  publica  concio,  quam  ex  Salomone  audierint,  a  qua  concione  pla- 
cuit  librum  hunc  Coheleth  appellare,  non  quod  Salomon  ipse  coucionator 
fuerit  sed  quod  hie  liber  concionetur  tanquam  publicus  serrao. 

Vanitas  vanitatum,  dicit  concionator.  i  2 

30  Hactenus  qiiidem  summa  et  scopus  libri  utcunque  cognitus  est,  Caete- 

rura  difficultas  posthac  maxime  erit  in  vocabulis  et  tropis  Hebraicis,  quibus 
abundant  prae  caeteris  Salomonis  libri.  Habet  enim  Salomon  singularem 
modum  loquendi  vultque  elegautior  videri  suo  patre  David  et  sermo  eins 
est  multo  picturatior  et  pluribus  tropis  ornatior.    Extra  vulgi  morem  loquitur 

35  et  aulice.  Davidis  sermo  est  simplicior  et  tamen  viügaribus  figuris  nou 
caret.  Salomon  vero  invexit  sermonem  aulicum  et  sicut  solent  aulici  viciare 
simplicem  patrum  sermonem  praesertim  scribendo,  sie  et  Salomon,  ne  videatur 

24  et  fehlt  C 


1(3  Sorlefung  über  ben  ^rebigcv  Salomo.   1526. 

V]  siinplicitate  paterua  et  Mosis,  qui  est  omninm  simplicissimus  et  tarnen  habet 
egregias  multasque  figuras  ut  David  sed  vulgares. 

Hebraismus  'vanitas  vauitatum".  Ipsi  enim  uou  habent  superlativum 
nee  comparativum :  Canticum  [canticorum]  i.  e.  excellentissimum  cauticum, 
quia  Solomon  fecit.  Id  est:  maxima,  summa  vanitas  et  prorsus  tota  vauitas,  5 
Latiue.  Et  exaggeravit  hoc  per  copiam,  ut  dixi.  Hoc  totum  dicit  non  in  res 
sed  in  cor  humanum  Solomon,  et  naturalia  sunt  bona  et  creata  in  usura  JC. 
sed  vanitas  in  humano  corde.  Ipse  met  exponit,  de  quo  velit  docere  et 
theraa  est  totius  libri,  Dicit  de  vanitate  maxima,  de  summa  et  de  tota 
vanitate  i.  e.  loquitur  in  isto  libello,  tractabit,  quomodo  homines  sint  vanis-  10 
simi  m  omnibus  suis  studiis,  quod  non  sint  contenti  praesentibus ,  quibus 
non  utuntur,  nee  futuris  possunt  frui.  Nam  omuia  vertunt  in  abusum 
sua  culpa  non  rerum.  Quod  haec  sit  summa,  sequitur.  Yides  loqui  eum 
de  vanitate,  quam  habent  homines. 

1,3  'Quid  habet  reliquum  homo'  seil,  quam  vanitatem  vanitatum.  Ergo  15 

studia  humaua  fein  nur  vanitas.     In   tantis  conatibus  quid  habent?     Nihil 

4  cauticorum  feJdt  5/6  et  bis  Latine  0  13  culpa  0  15  habet  Ms  homo  »7t 

A]  loqui  ut  vulgus,  recedit  nonnihil  a  simplicitate  paterna  et  Mose,  qui  est 
omuiura  simplicissimus  et  tamen  habet  multas  egregias  figuras  ut  David 
sed  vulgares. 

Vanitas  vanitatum.  20 

Hebraismus  est.  Cum  enim  Hebraei  non  habeant  superlativum  ueque 
comparativum,  coguntur  per  compositionem  facere  superlativum  vel  etiam 
comparativum.  Sic  Uli  Cauticum  canticorum,  id  est,'  summum  et  excellen- 
tissimum canticum,  quod  fecit  Salomon.  Vanitas  vanitatum,  id  est,  maxima 
et  summa  vanitas  et  prorsus  tota  vanitas.  Hoc  totum  dicit  non  in  res  ipsas  25 
sed  in  cor  humanum,  quod  rebus  abutitur  suo  incommodo.  Ingemmatio 
vero  istius  'Vanitas  vanitatum  et  omnia  sunt  vana"  copia  Soloraonica  est. 
Ponit  vero  hoc  exordio  tanquam  thema  totius  libri  et  argumentum, 
de  quo  velit  dicere:  Dicens  se  de  summa  et  maxima  vanitate  loqui,  quo- 
modo homines  sint  vanissimi  in  omnibus  suis  studiis,  quod  non  sint  con-  30 
tenti  praesentibus,  quibus  non  utuntur  neque  futuris  frui  possunt,  vertunt 
omnia  etiam  optima  in  miseriara  et  vanitatem  sua  culpa  non  rerum.  Quod 
vero  haec  sit  summa,  ex  sequentibus  facile  cognosces,  ubi  vides  eum  loqui 
de  vanitate,  quam  homines  habent  in  suis  laboribus  et  studiis,  non  in 
rebus  ipsis.  ^^ 

1,3  Quid  habet  homo   reliquum    de  universo  labore  suo,   quem 

efficit   sub   sole? 

Scilicet,   «luam  vanitatem.     Hoc  est,  homines  suis  consiliis   et  studiis 
ducuntin-  «-l   trahuntur  et  in  tantis  conatibus  quid  habent?  nihil  (luam  vaui- 


Annotationes  in  Ecclesiasten.   1532,  17 

V]  quam  vanitatum  vanitatem,  quia  habent  vanos  labores  et  tft  t^ein  nil|  nid^t, 
qnia  non  friumtiir  praeseiitibns  nee  absentibus,  quia  cor  nou  est  quietura, 
fcfjtueBen  Ihjifc^en  f){mel  unb  erben,  beu^fd^,  e§  ift  gar  ntd§t§,  er  toil  reben 
t)on  eint  bing,  ha§>  ift  fo  gor  nichts,  boy  funb  et  fc^onb  fct).    Congregant 

5  thesauros  et  non  fruuntur,  ift  ha§  niä)i  'nic^t»"?    Aurum  quidem  est  aliqmd 
sed  nihil  est  cougregatori,  quia  non  fi-uitur.     Hactenus  thema. 
Ultima  iulij~|   DLxi  hoc  esse  thema  huius  libri,  quo  significat  se  acturum  de 
actibus  et  studiis  hmnanis.    Ideo  ista  vocabula  sunt  intelligenda  cum  Eraphasi, 
quod  non  est  acturus  de  operibus  dei,  in  quibus  est  sanctitas,  sakis  «t  gratia, 

10  'sunt  omnes  creaturae',  sed  operibus  hominum,  qui  suis  studiis,  consiliis  fruun- 1-  ^''"-  4, 4 
tur,   ut  compescat  eorum  calamitatem  et  laboriosa  negotia.     Et  intellige  de 
labore  erumnoso  non  manuum,  benn  'amaF  ;^cift  OTU^e  unb  er6et)t,  ut  potius 
erumnam  significet  quam  opus,  laborem,  quem  non  damnat.     De  isto  labore 
non   loquitur,   qui   est   praeceptus    Gen.  'In  sudore"  2C.,   sed  de  isto  labore,  i-  2«of.  3, 19 

15  quo  homo  se  adfligit  et  frustra,  quia  nihil  consequitur  nisi  calamitatem.  Quid 
habet  reliquum  i.  e.  quod  homo  multa  conatur,  ut  sua  cousilia  expleat,  quid 
habet  ab  istis  omuibus  studiis  quam  vanissimam  vanitatem? 


4  über  fc^  steht  roth  ift  jc.  5  ift  o        iiic^t  o  9  salus  0  10  operibus  0 

15/16  Quid  bis  reliquum  roili  0 


A]  tatem,  quia  habent  vanos  labores,  ß»  ift  fein  nu|  n{d§t.  Neque  enim  fruuntur 
praesentibus  nee  absentibus,   quia  cor  non  est  quietum,  sie  inter  coelum  et 

20   terram  suspeusi  feruntur  et  plane  nihil  efficiunt.    Hoc  enim  proprie  significat 
vocabulum  'Vanitas'',  quod  nos  dicimus  Nihil.     Congregant  thesam-os,  opes, 
potentiam  2C.  et  haec  tamen  omnia  simt  nihil.     Aurum  quidem  est  aliquid 
sed  tibi  niliil  est,   qui  eo  non  uteris.     Emphatice  igitur  accipieudum  quod  1,3 
dicit  'de  labore  suo'.    Quo  verbo  significat  se  acturum  nou  de  operibus  Dei, 

25  in  quibus   sanctitas  et   salus  est,  ut  sunt  omnes  creaturae,  sed  de  operibus 
hominum,  qui  suis  consiliis  aguutur  et  feruntur,  ut  compescat  eorum  calami- 
tates  et  laboriosa  negocia.     Nee  loquitur  de   labore  manuum,   qui  est  prae- 
ceptus diviuitus  Gene.  3.  'In  labore  vesceris  pane  tuo',  Sed  de  nostro  conatu  1.  SKof.  3, 19 
et  consiliis,  quibus  efficere   quae  nobis  placent,   conamur.     Nam  vocabulum 

30  Amal  significat  erumnam  et  calamitatem  potius  quam  opus,  eum  scilicet 
laborem,  quo  homines  sese  affligunt  et  frustra  discruciant.  Est  enim  miser- 
rimus  labor  tautopere  conari  in  statuendis  consiliis  et  explendis  conatibus 
et  tamen  nihil  prorsus  efficere.  Ait  ergo:  Quid  habet  homo  reliquum  jc. 
Id  est,   quod  homo  multa  conatur,  ut   sua  consilia  expleat,   quid  habet  ex 

35   istis  studiis  et  laboribus  quam  vanissimam  vanitatem? 


19  sicque  B  28  Ge.  3  Ä^  Gene.  3.  Ä"^  31  adfligunt  Ä- 

£utf)et§  mute.  XX. 


IQ  5Borlefuttg  ubn  ben  5ptebigei;  ©domo.   1526. 

V]  i,jJ  'Sub   sole'.     Kegnum  vanitatis   descripturus   est  et  appellat  hoc  'ne- 

o-otiuni  sub  sole'.     Alias  haue  phrasin  nou  legis  iu  scriptura,   quia  vult  per 
hoc  secernere  opera  diviua,  quae  potius  sunt  supra  solera  et  extra  hominum 

VI  104, 23  studia.    Sol  oritur  ad  hoc,  iit  'homo  egrediatur",  psalmus,  ut  sit  lux  mundi, 

quae   serviat  in   rebus    corporalibus,    et   sub   isto    sole   versantur   ista   vana    5 
studia,    quibus    adfliguntur   homines.     Et   hoc    dico    iterum    ad    eximendam 
vauara  cogitationem,   qua  interpretati  sunt   de  vauitate   crea[turarum].     Sub- 

9!üm.  8, 20  iectae  creaturae   quidem   sunt   vauitati    sed   res    ipsa   bona,    alioqui    dixisset 
soleni  vanum  zc.     Solem  excipit,   quia   dicit  'sub'   sole,   ergo   excipit.     Agit 
ergo  non  de  operibus  dei,  quae  bona,  vera,  sed  de  operibus,  quae  suut  sub    lo 
sole,  qui  sumus  nos  'Labore'  erumna,  'Laborat'  affligit  'sub  sole'  in  hac  vita. 
1,4  'Generatio   vadit,   praeterit,   adveuit    et    terra    autem    ineteruum   stat'. 

Summa  seutentiae.    Vides   eum   recitare  non  opera  sub  sole  sed  ipsas  res 
et  creaturas  dei,  ut  sunt  generatio  hominum,  sol,  aqua  et  ferme  comprehendit 
ipsa   quatuor   elementa.      Etiam    philosophi    distinxerunt   quatuor  Elementar   i5 
ignem  posuerunt   sursum   super  3  elementa.     Solomon  autem  videtur  solem 

2   in  scrip:  o  4  psalmus]  psas  7/8  subiecta  und  est  c  in  subiectae  und  suut 

12  Geueratio]  Gene       vadit  o      über  advenit  steht  venit  et  14  creaturas]  crea 

A]  1,3  Sub  sole. 

Descripturus  est  regnum  vanitatis  imo  et  locum  huius  regni  appellatque 
totura  hoc  vanitatis  regnum  'negocium  sub  sole'  singulari  phrasi,  quam  alias 
in  scriptura  non  legimus,  ut  per  hoc  excludat  opera  divina,  quae  Dens  ipse   20 
vel   etiam   in   nobis  operatur   et  nos  operari   iussit,   quae   potius  sunt  supra 
solem  et  extra  hominum  studia.    Sol  enim  oritur  ad  hoc,  ut  homo  egrediatur 

*i.  104, 23  ad  opus  suum,  Psal.  103.,  ut  sit  lux  mundi,  ut  serviat  in  rebus  corporalibus. 
Sub  isto,  inquam,  sole  agitantur  ista  vana  studia,  quibus  affliguntur  homines. 
Hoc  iterum   notandum   ad  eximendam  vanam   cogitationem,   qua  haec  inter-   25 
pretati  sunt  de  vanitate  creaturarum.    Subiectae  quidem  sunt  creaturae  vani- 

9iüm.  8,  sotati,  ut  Paulus  E.o.  8.  testatnr,  Sed  tarnen  res  ipsae  bonae,  Alioqui  dixisset 
solem  vanum  esse,  Sed  solem  excipit,  quia  dicit:  sub  sole.  Agit  igitur  non 
de  operibus  Dei,  quae  bona,  vera  et  supra  solem  sunt,  sed  de  operibus,  quae 
sunt  sub  sole,  quae  nos  facimus  in  hac  vita  corporali  et  terrena.  30 

1,4  Saeculum  aliud  praeterit,   aliud  succedit  et  terra  perpetua 

consistit. 

Vides  eum  recitare  non  opera  sub  sole  sed  ipsas  res  et  creaturas  Dei, 
ut  sunt  generatio  hominum,   sol,   aqua,  terra.     Et  comprehendit   ipsa  ferme 
quatuor  IClcmenta.     Nam   et  Philosophi   sie  distinxerunt   quatuor   elementa,   35 
in   quibus    agunt   omnia,   quae   suut   in   mundo.      Ignem    posuerunt   sursum 
super  tria  elementa.    Et  Salomon  videtur  solem  accipere  pro  isto  igne  elcmen- 

97  Roma.  A'^ 


Annotationes  in  Ecclesiasten.    1532.  \g 

V]  accipere  pro  isto  igne,  sie  ut  istis  vocibus  exponat,  quid  voluit  intclligere 
'sub  sole'.  Ego  dicturus  de  vanitate  et  labore  vanissimo  homiunm,  quo 
vexantur  sub  sole:  bie  fun  g()ct  tjicn  tncg,  sie  aqua  jc.  Sed  homines,  qui 
versautur  in  istis  omnibus,  uon  possunt  sine  vanitate  agere,  ut  sit  deserip^io 
5  loci,  in  quibus  sit  vauitas,  quid  sit  'esse  sub  sole".  lila,  quae  sunt,  in  quibus 
versantur  homines,  bk  ^aben  trc  tücifS,  sed  sie  non  possunt  focere  homines 
et  tarnen  versantur  in  Ins  4  Elementis.  fGeueratio  ludaeorum  praeterit, 
Christianorum  veuit'  non  est  sensus). 

Et  oritur  sol  et  ad  loeum  suum  (ortum)  properans  (anhelans  festinaus)  i,  5 

10  oritur  ibi.  Et  eircumflectitur  ad  aquilonem.  Noster  mire  sed  male  inter- 
pretatur:  renascens  gyrat  ic.  Salomon  vult  significare,  quod  ventus  vel  aer 
sequitur  impetum  currentis  solis,  qui  est  numen,  sub  quo  isti  homines  vanis- 
simi  sunt.  Iste  sol  habet  veutum  et  moderatur  omnia  sua  administratione : 
quaudo  oritur  facit  alium  aerem,  ut  videmus,  quando  occidit,  alium.    Sie  aliter 

15  facit  auram.  Tune  secundum  haue  expositionem  sol  esset  vice  ignis,  si  ita 
exponeretur.    Nam  occidente  sole  terra  fit  humida,  aqua  frigida,  aer  humidus. 

2  vanissimo]  vanis         7/8  Generatio  bis  sensus  »•         9  ortum  o      anhelans,  festinans  o 
10  sed  male  o         12  homines]  ho         14  vt  videmg  o       alium  o         15  sec™  hanc  exp™  o 

A]  tari,  sie  ut  his  verbis  exponat,  quid  voluerit  iutelligi  istis  verbis  'sub  sole', 
ut  sit  summa  sententiae:  Res  quidem  mundi  ut  sol,  aer,  aqua  JC,  in  quibus 
versantur  homines,  consistunt  sua  certa  lege,  euut,  redeunt,  moveutur  jc.  ita, 
20  ut  ordinata  sunt,  habent  certas  vices,  non  fluetuant  neque  aberrant  sed  agunt 
quod  debent,  sicut  sol  sua  via  et  certo  motu  movetur  ic.  Homines  vero, 
qui  in  istis  quatuor  elementis,  rebus  iuquam  stabilibus,  versantur,  non  pos- 
sunt sie  agere  sed  fluetuant,  nutaut  varietate  suorum  couatuum  ac  cupidi- 
tatum  instabihssimi,  uon  contenti  suis  terminis,  negociis,  vocationibus  3C. 
25  Proinde  non  recte  exponunt,  qui  generationem  praetereuntem  ludaeorum, 
suecedeutem  Christianorum  intelligunt,  cum  hie  de  perpetuo  successu  gene- 
ratiouum  seu  seculorum  loquatur. 

Sol    oritur    et    occidit    et   ad   suum    loeum  anhelans   rursusi,5 
oritur  ibi,  et  pereurrit  meridiem  et  flectitur  ad  aquilonem,  Rap- 
se  tatus   et   eircumiens    ventus  rursum   reeurrit. 

Perseverat  Salomon  in  descriptione  regni  et  loci  vanitatis  probatque 
solis  stabilitatem  ex  eins  perpetuo  constantique  ortu  et  oceasu  ac  cursu. 
Deinde  vult  Salomon  significare,  quod  ventus  vel  aer  sequitur  impetum  cur- 
rentis solis.  Hunc  enim  facit  fere  dominum  et  rectorem  elementorera.  Iste, 
35  inquam,  sol  habet  veutum  et  moderatur  omnia  sua  administratione  tempe- 
ratque  suo  cursu  aerem,  aquam,  veutum  ic.  Quando  oritur,  facit  alium 
aerem,  ut  videmus,  quando  occidit,  alium.  Sic  etiam  alias  aliter  afficit 
aquam  k.  Nam  occidente  sole  terra  fit  humida,  aqua  frigida,  aer  humidus  k. 
Quin  et  universa  fere  creatura  varie  afficitur  ad  occasiuu  et  ortum  solis. 

2* 


20  2]orIefuiig  üOer  bcn  5prebigex  ©alomo.   1526. 

V]  1,6  'Zoeph:'  attrahit  spiritum,  non  est  'revertitur'.    Vult  significare,  quod 

sol  nimio  impetu  commovetur,  qiiae  causa  est  omnium  ventorum  et  spiri- 
tuum.  Sic  quando  quis  currit,  concitat  spirationem.  Oritur  quando  ad 
locum  suum  anhelaus  rursum,  ubi  oritur.  Vadit  ad  meridiem,  per  uoctem 
ad  aquilonem.  ^Circuiens  spiritu":  Sol  cum  revertitur  ad  orientem,  ut  ibi  s 
oriatur,  rapiat  secum  ventuni  i.  e.  habet  in  manu  sua  ventum,  ha^  i[t  copia 
Solomonica  i.  e.  sol  quottidie  oritur  et  occidit,  iterum  oritur,  ambulat  per 
meridiem  et  aquilonem  et  iterum  oritur  et  rapit  secum  ventum. 
1, 7  Item  'omnia  flumina  vadunt  ad  mare,  mare  non  repletur\    Hoc  quoque 

est  philosophicum.     Aristoteles  disputat,   unde  fontes,  venti  unde,   sed  nus-  lo 
quam  inveuitur,   quod   hie  Solomon  dicit,   quod   aquae  veniant   ex   mari   et 
impleant  mare.     Quamvis   homines  siut  vanissimi,  tarnen   mirabile  regnura. 
Aer  movetur  ut  sol  assidue  et  non  cessat,  sie  flumina :  intrant  mare  et  mare 


1  Zoepli]  Zoeth  2  commovetur]  Quometur 

A]  1,6     Et  ad  locum  suum  anhelans. 

Verbum  'Saapli\  pro  quo  noster  male  posuit  'revertitur',  significat  is 
attrahere  spiritum.  Significatur  ergo,  quod  sol  nimio  impetu,  quo  movetur, 
quasi  caussa  est  omnium  ventorum  et  spirituum,  sicut  cum  quis  currit, 
impellit  aerem  et  concitat  spirationem.  Anhelare  ergo  est  celerrimo  impetu 
ferri  ab  Oriente  ad  occidentem  et  inde  iterum  in  orientem,  quod  fit  singulis 
diebus  ac  noctibus.  20 

1.6  Raptatus  ventus  vel  circumiens   Spiritus. 

Hoc  est:  Sol  cum  revertitur  ad  orientem,  ut  ibi  oriatur,  rapit  secum 
ventum  et  habet  in  manu  sua  ventum.  Hoc  totum  est  copia  Salomonica, 
qua  breviter  nihil  aliud  vult  quam  solem  quotidie  oriri  et  occidere  et  eins 
impetu  ferri  ventum.  25 

1.7  Omnia   flumina  intrant   mare  et  mare   non    redundat.     Flu- 
mina ad  locum,  unde  manant,  redeunt,  ut  inde  rursus   effluant. 

Disputat  Aristoteles,  unde  veniant  fontes  et  venti,  et  valde  in  eo  in- 
vestigando  sudat  et  cum  illo  multi  alii,  sed  nusquam  invenitur,  quod  Salomon 
hie  dicit,  omnia  flumina  venire  ex  mari  et  rursus  implere  mare,  mare  ponens  30 
aquarum  omnium  ac  fluminum  originem  et  principium,  ex  quo  per  occultos 
meatus  scaturiant  et  erumpant,  cum  tarnen  plerique  Philosophorum  singulis 
fere  fluminibus  suas  origines  sub  terra  esse  fingant,  unde  scaturiant,  Sed 
vera  est  Salomonis  sententia,  videlicet  omnes  omnium  et  fontium  et  flumi- 
num gurgites  ex  mare  fluere  et  refluere.  Sunt  autem  haec  maxima  miracula:  35 
Primum  in  cursu  et  motu  illius  vasti  luminis,  de  quo  iam  dictum,  deinde 
in  hoc,  quod  flumina  intrant  mare  et  tarnen  mare  nunquam  redundat.    Alio- 

15  evertitiir  Erl 


Annotationes  in  Ecclesiastcn.   1532.  21 

V]  non  repletur.  Si  Albis  tantum  solus  fluisset  ab  initio  mundi,  certe  replesset 
totam  spheram  aeris  usqiie  ad  lunae  et  tameu  fluxit  plus  quam  quinque 
millibus  aunis,  jimber  QC^t  Ijtncr  etriy  bem  anber  naä),  intraut  mare  et  niare 
it   in   fontes.      Fontes    habemus    ab    abscendendo,    quando    exeunt    e    ter^ia, 

5  muffen»  ■^cr  qB.  Videtur  terra  nihil  aliud  in  rotuudo  quam  ein  laugen  \aä, 
per  quem  distillantur  aquae  et  fluunt  rursum  in  mare.  Credo  etiam  hoc  eum 
voluisse,  quia  vicissitudine  harum  rerum  voluit  trahere  hoc  allegorice  ad 
rem,  quam  agit.  Sol  toixi  nid§t  uiub  et  aqua  et  tüirt  ntd)t  mer  nee  iücmger, 
sie  est  cum  hominibus:  Non  cessaut  imitari  superiores,  (jui  studueruut  vani- 

10  tati,  et  nos  etiam,  et  tamen  nihil  efficimus,  nemo  exemplo  aliorum  emendatur. 
Julius  studiis  vanissimis  fuit  occupatus,  nemo  JC.  Cicero  studuit  eloqueutiae, 
quis  finis?  Vanissiraus,  quia  non  est  adsecutus,  ad  quod  paravit.  Si  usus 
fuisset  eloquentia   non  secundum  sua  consilia  sed  si  secundum  casum  usus. 


1  fluisset  deutlich      ab  bis  mundi  o  4  it  oder  (ex)it  zu  5  Sol  flumina  venti, 

terra  r  10  &  tn  bis  efficimg  o 


Ajqui  si  vel  Albis  tantum   fluxisset  ab  initio  mundi,   potuisset  replere   totam 

15  spheram  aeris  ad  Lunae  usque  spheram.  Nunc  vero  cum  fluxerit  plus- 
quam  quinque  milibus  annorum,  adhuc  tamen  suo  litore  contiuetur  et  non 
redundat. 

Dicit  ergo  omnia  ferri  suo  ordine  et  sese  mutuo  sequi  perpetuo  motu, 
sicut  sol  assidue  movetur  et  nunquam  cessat.     Ita  etiam  aer  semper  est  in 

20  motu,  Sic  etiam  flumina  iutrant  assidue  in  mare  et  mare  iterum  in  amnes 
et  fontes  per  occultos  terrae  meatus  et  veuas  montium  quasi  distillatur  et 
exudat.  Unb  ift  bie  erbe  ein  rechter  lougenfatf,  baburc^  ha§  tüaffer  geläutert 
tüirb.  Ita  vides  Salomonem  paucis  verbis  comprehendisse  mu-abilem  disposi- 
tionem  et  motum  quatuor  elementorum  inter  se,  cum  nominat  terram,  solem, 

25  ventum,  flumina. 

Credo  autem  Salomonem  hoc  velle,  ut  allegoria  vicissitudinum  istarum 
in  natura  trahat  nos  ad  rem,  quam  agit,  et  illam  tanquam  similitudinem 
accommodet  ad  nos.  Quasi  dicat:  sicut  illa  omnia  mauent  in  suis  vicibus  ic, 
ita  et  omnia  nostra.    Sol  in  continuo  suo  cursu  nunquam  fatigatur  et  aquae 

30  intrant  mare  nee  tamen  exhauriuntm'  JC.  Sic  est  cum  hominibus.  Non 
cessant  imitari  superiores,  qui  studuerunt  vanitati.  Sicut  illi  nihil  efiecerunt, 
sie  et  nos  nihil  efBcimus.  Nemo  aliorum  exemplo  emendatur  aut  aliorum 
periculo  fit  cautior.  lulius  vanissimis  studiis  fuit  occupatus,  Cicero  studuit 
eloqueutiae  sed  quis  eius  studii  finis?    Vanissimus,  quia  non  est  assequutus, 

35  quod  volebat.  Si  usus  fuisset  eloquentia  non  secundum  sua  consilia  sed 
casum  et  usum  hominum,  foelix  profecto  fuisset.    Dlorum  exempla  sequimur 

22  batburtfj  B 


22  33ot(efmtg  über  ben  ^Ptebiger  ©alomo.    1526. 

V]  Omuiimi  humiuum  stiulia  oriiuitiu-  et  occiduut  ic,  ut  uou  solum  sit  descriptio 
loci,  regni  vaüitatis. 

1,8  'Cuuctae  res  (causae,  studia)  difficiles,   nou  potest  eas   homo    explicare 

sermoue'.     S)a  tft  quaedam  exciisatio.     Haue  textiim   torseruut  sophistae  2C. 
Causae  rerum  sunt  omniiim   manifestissimae  jc.     Seutentia   est:    se    quideiii     s 
velle  dicere  de  vanitate,  sed  tantus  est  numerus  illarum  rerum  et  tam  magnae 
sunt,  ut   putet   se  nou   posse   satis   dicere   de   his.     Sapientiam   tribuit   huic 
homiui   scriptura,   er  !^Qt  ^oä)  hdxa^t     Non  potest,  iuquit,  dici,  quauta  sit 
vauitas   hominum.     Persius:    O    quautura    est   rerum    iuane^      Cum    magna 
exclamatione  videt  cursum  omuium  hominum,  nemo  est  sua  sorte  contentus.   lo 
Dicturus  Ego  Salomon  de  vanitate  sed  parce,   quia   non  satis   explicabimus 
pro  rei  dignitate,  quia   adspexit   adfectus   homiuum.     Adfectus   sunt  semper 
maiores  quam  possunt  esse  verba.    2)Qy  finb  universales,  geuerales  senteutiae 
pro  themate  declarando.     Exemplum. 

3  Causae  studia  o         6  tantus]  tm         7  über  huic  steht  Sol  [==  Solomoui]  11  Ego 

Salo  o  14  Sit  Exemplum :  Non  taxat  studia  philosophorum.    Nou  est  malum  scrutari  vires 

herbarum.  non  damnat,  sed  dicit:  deberem  loqui  de  vanitate.  Superat  istorum  vanissimorum 
Studiorum  omne  Studium  rh  13  Sj  finb 

*)  Gemeint  ist  Persius  sat.  t,  1. 

A]  et  DOS  2C.     Omnium  igitur  homiuum   studia   sie   oriuutur  et   occiduut,  euut,   i5 
redeunt  et  manent,  ut  semper  fuerunt.    Sic  non  solum  in  his  verbis  descriptio 

1, 8  est,  ut  dixi,  regni  vanitatis  sed  etiam  similitudo  et  imago  studiorum  humauorum. 
Omnis  caussa  difficilis   est   neque  quisquam    explicare  ver- 
bis potest. 

Hunc  Textum  corruperunt  Sophistae,   dum  hie  -putaut  Philosophorum  20 
studia  taxari,  quibus  rerum  naturas  et  caussas  scrutantur,   quasi  hoc  malum 
sit  et  inexplicabile.     Sed  non  est  malum  scrutari   rerum  naturas  et  proprie- 
tates.    Deinde  et  causae  sive  res  mundi  sunt  omnium  manifestissimae,  tautum 
abest,  ut  sint  difficiles.     Est  ergo  haec  seutentia:   se  quidem  velle  dicere  de 
vanitate  humana,   sed   tam   multas    esse  tamque   raagnas   illas   vanitates,    ut  25 
putet  se  non  satis  posse  de  his  dicere.     Non  potest  (inquit)  dici,  quauta  sit 
vauitas  hominum,  quod  et  Persius  exclamat:  O  quantum  est  in  rebus  iuane. 
Et  alius  'Xemo  vivit  sua   sorte   contentus   et   intra  Fortunam    didicit    nemo 
mauere  suam'.     Latius  patet  vauitas,   quam  ut  per  omnia  negocia  hominum 
recenseri  possit.     Parce  ergo  dicturus  sum  de  vanitate,  si  rei  magnitudiuem  30 
spectes.     Tanta  enira  est  vanitas,  ut  non  possim  ullo  sermone  assequi.  Res 
est  maior,  quam  ut  possint  Uli  capere  vel  ego  explicare,  6§  i[t  3U  groy  unb 
m  öicl.  Difficile  est  varietatem  humanarum  cupiditatum  et  conatuum  enarrare, 
(piid  lulius  cupiat,   quid  Alexander,   quid  Salomo,   quid  Cato,   quid  Scipio, 
quid  Porapeius.     Affectus  semper  sunt  maiores  quam   possunt  esse   verba.  35 
Probat  autem  exemplo,  quod  dixit. 

23  causae  bis  suut]  causae  rerum  sunt  B  31   i)oösum  AC  36  dixerat  B 


Annotationes  in  Ecclesiasten.    1532.  23 

V]         ^    'Non  saturatiir'.    Si  tautiim  hoc  stutliiim  fol  CX^dcn,  <iuod  captamiisi,8 
oculis  vel  aiiribus,  i.  e.  homo  habet  ociilos  et  seiisus  irreqiiietos.     S)o  Alex- 
ander  totum   fere   orbem    terrae    l^ct,    desyderabit   altenim.     Ligemuit,   cum 
pliires    aiidiret   orbes,     (^1)    ein    fdjoil    ftutficin.     Ita  adfectuin  cor,   iit   nidlis 

5  modis  possit  saturari.  Est  iiidicibilis  ista  vanitas  et  insatial)i]ita.s  {;ordis 
hiimaui.  Qiiis  polest  adfectum  illiim  eloqui  Alexandri,  est  iiidicibilis,  icfj 
mein,  e§  fet)  vanitas. 

'Quid   est  quod  fuitf     T)Q  Tjabctty    nild)  fantifirct.     Et  videtur  tarnen  i,;i 
manifeste  Salonion   loqui    de  adfectibus,    quia    dicit:    Nou    oculus   saturatm-. 

10  Aures  et  visus  sunt  sensus,  qui  maxinie  sentiunt  res.  Sic  nee  tactus  satura- 
tur  3C.  Non  est  malum  längere  mollia  sed  velle  semper,  i.  e.  sensus  accipit 
tanluni,   ergo  consequitur  etiam  de  sensu,    studiis  et  adfectibus.     Quid  est? 

2  t  auribg  o  9  uculg  o 

A]  Non   saturatur   oculus  videndo   nee  auris   audiendo.  i,s 

Jd  est,  homo  habet  oculos  et  sensus  irrequietos.    Si  lanlum  haec  sludia 

15  narrare  coepero,  quae  captamus  oculis  vel  auribus,  infinitum  simul  laborem 
coepero.  Si  oculus  non  saturatur  videndo,  quomodo  possem  omnem  hominis 
vanitatem  verbis  consequi?  Summa:  Pravum  est  cor  hominis  et  inscrutabile. 
Tanta  est  varietas  aiFectuum  et  cupidilatum  humauarum,  ut  oculi  mm(|uam 
exsaturentur,    iam  hoc  iam  aliud  cupiunt,   et  cum  cousequuntur,   tamen  non 

20  expletur  auimus.  Cor  est  vorago  semper  hians,  onmia  cupit,  etsi  omnia 
assequeretur,  tamen  quaereret  plura.  Vide  Alexandrum  Magnum,  qui  cum 
toti  fere  orbi  domiuaretur,  tamen  cum  audit  plures  muudos  esse,  iugemuit 
dicens:  Et  ego  nondum  uuum  vici.  Sic  plane  innumerabiles  mimdos  cupit 
illius  animus.     Quis  hie  vel  eloquentissimus   possit  assequi   affectum    illum 

25  vanissimum  istius  cordis?  Est  indicibilis  ista  vanitas  et  insatiabilitas  cordis 
humani.  äßa§  er  ^Qt,  bQ§  gefeit  im  nic§t,  tüa§  er  nit^t  ^at,  ha  f eignet  er 
ftd)  naä).  'Non  saturatur  oculus  videndo'  generaliter  expone,  non  sicut  illi 
exposuerunt:  Non  saturatur  videndo  coelum. 

Quäle   est    id,    quod  fuit?     Illud    ipsuni,    quod   futurum    est.  1,9-11 

30  Quäle  est  id,  quod  factum  est?  Illud  ipsum,  quod  fiet.  Et  nihil 
est  sub  sole  novum  neque  de  ullo  negocio  dici  potest:  ecce  hoc 
est  novum.  Iam  enim  simile  fuit  superioribus  seculis.  Non  est 
recordatio  priorum  et  non  erit  recordatio  eorum,  quae  postea 
accident  apud  posteros. 

35  Hie  iterum  nugantur  Sophistae,   dum  haec  de  rebus  ipsis   intelliguut, 

cum  tamen  manifeste  significet  se  de  affectibus  et  cupiditatibus  loqui,  cum 
ait:  Neu  saturatur  oculus  ?c.  Quia  auditus  et  visus  sunt  sensus,  qui  maxime 
sentiunt  res  et  afficiuntur  rebus.     Estque  haec  sententia: 

24  pussit]  putest  B 


24  SSoxlefimg  iibn  ben  5ßrebiger  ©olomo.   1526. 

V]  äÖQg  einer  I)cut  ^at  ge'^aBt,  ha^  Inil  er  tnorQen  nod;  me^r  Ijabm.  Iiüius 
habuit  imperium,  viele  adfectum:  imperium  est  partum,  futurum,  ut  maius 
sit.  Quod  vult  habere  i[t,  ba§  er  Beret)t  fjai,  ipsum  quod  factum  est  i.  e. 
esset  idem  affectus,  non  saturaretur.  Loquitur  de  facere  humano,  non  de 
rebus,  laboribus.  Homiues  quod  hodie  concupiaut,  bQ§  tüoEen  [i(i)  ^  morgen  5 
QUC§  !§Q6en.  Siguificatur  insaturabilis  aifectus  et  vanitas  cordis  humani  i.  e. 
totus  homo  non  potest  saturari,  hoc  regnum  est  sub  sole.  Hoc  quod  hodie 
perfeci,  hoc  nihil  est.  Sive  aliquid  habuero  sive  perfecero,  non  sum  con- 
tentus.     Sic  faciuut  omnes  homines:  lulius  fecit,  sie  omnes  principes. 

1,10  'Nihil  sub  sole'  torsit  maxime  sophistas.     Tamen  Christi  nativitas  est   lo 

nova?   mater  virgo?    'Ego  creo  coelum",   'Novum  faciet   dominus   in  terra'. 
Et  homo,  quando  nascitur  jc.?    Sed  hoc  fecerunt,  quia  non  animadverterunt 

1  ba§]  bä       toxi]  to'xx  3  ipsum  bis  est  r 

1)  fi(J)  f.  fie.    Vgl.  m.  Amn.  zu  Uns.  Ausg.  Bd.  XIV,  42,  7  und  113,  3;  237,  21;  453,  7 
in  Eörerschen  Aufzeichnungen.    Ebenda  noch  viel  öfter  fie  f.  fic^.    P.  P. 

A]  1,9  Quäle  est  id,  quod  fuit   zc. 

Id  est,  postquam  parasti,  quod  volebas,  nondum  tamen  mens  quiescit, 
ita  es  aifectus  post  paratam  rem,  sicut  eras  ante  paratam  rem.  Animus  nun-  is 
quam  expletur,  Alexander  parto  orbe  nihil  habet  amplius  quam  antea,  quia 
animus  nihilo  plus  saturatur.  Sicut  ante  conatum  nihil  effecit,  sie  et  postea 
nihil  efficit.  lulius  cogitat  constituere  rem  publicam,  idem  cogitat  Brutus  et 
neuter  efficit.  Hoc  est,  quod  ait:  'Quäle  est  id,  quod  fuit?  plane  id  quod 
factum  est'.  Id  est:  Semper  est  idem  affectus,  qui  nunquam  saturatur,  Quod  20 
vult  et  studet  habere  aut  efficere,  est  illud  ipsum,  quöd  iam  habet.  Summa, 
SBa»  einer  ^eut  ^at,  ba§  tütl  er  morgen  no(|  me'^r  l^aBen.  Siguificatur  enim 
ille  irrequietus  et  insatiabilis  appetitus  et  vanitas  cordis  humani,  quod  non 
potest  satiari  rebus  praesentibus,  quibuscunque  etiam.  Hoc,  quod  hodie  per- 
feci, nihil  est,  Sive  aliquid  habuero,  sive  effecero,  non  tamen  sum  contentus,  25 
semper  volo  alia  facere.  Sic  faciunt  omnes  homines,  sie  fecit  lulius,  sie 
Pompeius,  sie  Alexander.  Et  quod  illi  fecerunt,  faciunt  omnes:  Cupiunt 
futura,  fastidiunt  praesentia.  Memineris  itaque  eum  his  verbis  loqui  de 
facere  humano,  non  de  rebus  creandis  vel  creatis,  quia  semper  dicit  de  iis, 
quae  fiuut  sub  sole,  in  hoc  regno  mundi.     Sequitur  itaque  30 

1,10  Nihil  sub  sole  novum  nee  de  ullo  negocio  dici  potest:  Ecce 

hoc  est  novum. 

Torsit  hie  locus  maxime  So])histas,  cum  legereut  in  sacris  literis  multa 

nova  facta.    Nam  Christi  nativitas  nova  est,  Mater  virgo  novum  est.    Item : 

Cff 3o^^^2i!5 ^S^  creo  coelum  novum  et  terram  novam.     Et  'Nova  facio  omnia'.     Item:  35 

4.aKoy.  i6,3oNovum  faciet  Dominus  in  terra  2C.     Hae  sententiae  fecerunt,  ut  hie  egregie 

nugarentur,  ut  conciliarent  utraque:  et  quod  hie  Salomon  et  quod  illae  dicunt. 

Sed  hoc  factum  est  ignorantia  phrasis  Salomouis,  quia  non  attenderunt,  quid 


Annotationes  in  Ecclesiasten.    1532.  25 

V]  phrasiu  Salomonis  'sab  sole'.  Deus  semper  faeit  nova,  nos  non,  quia  idem 
vetus  Adam  est  in  omnibiis,  generatio  peccatrix  K.  Nos  vero  affectum, 
quem  habult  lulius,  Alexander,  Cicero,  liabemus  quoque.  Voluiit  omnes 
sensus  implere  adfectum  sed  non  possunt,  quia  cor  est  insaturabile  et  quaedt, 
5  quod  futuruni.  Nos  nihil  novi  facimus  sub  sole,  '^ä)  !I)an  ntc^t  uovum 
insaturabili  adfectui  meo  öiengcu.  Sic  ipsi  non  saturati,  sie  nee  ego,  quam- 
quam  sol  et  luna  oU»  mit  citianber  ha.  Ideo  sunt  vanitas  vanitatum.  Cor 
liumanum  deberet  esse  praesentibus  contentum  et  adfectum  iugulare  debet 
i.  e.  in  hominibus  nihil  est  novum,  deus  multa  facit  nova. 

10  'Nee   valet'.     Tarnen  dicit  in   eodem   capitulo :   'Ego  praecessi    omnes  i,  lo 

reges  sapieutia",  tt)ar  bo§  nic^t  novum?  Sed  erat  donum  dei,  5IBer  non 
invenies  homiuem,  qui  novo  modo  fuisset  adfectus.  Vis  edificare,  alii 
priores  etiam  2C. 

'Et  non  est  priorum"  haec  est  etiam  vanitas.     Uli,  qui   praecesserunt, i' u 

15  non  movemur  exemplis   eorum  et  est  gerab,    quasi   non   fuisset  Alexander. 

2  pectrix  o  8  contentum  o  10/11  öes  reges  o 

A]  velit,  cum  ait  'Sub  sole'.  Nam  si  de  rebus  ipsis  et  operibus  Dei  intelligas, 
non  est  verum,  Deus  enim  semper  facit  nova,  nos  vero  nihil  novi  facimus, 
Quia  idem  est  vetus  Adam  in  omnibus.  Maiores  itidem  abusi  sunt  rebus,  ut 
nos  abutimur.     Eundem  affectum,  quem  habuit  Alexander,  liabuit  et  lulius, 

20  eundem  Caesares  et  Reges  omnes,  eundem  habemus  et  nos.  Sicut  illi  non 
poterant  repleri,  sie  nee  nos.  Illi  fuerunt  impii,  sie  et  nos.  Cupimus  implere 
omnes  sensus  sed  non  possumus,  quia  cor  est  insaturabile.  Nihil  itaque 
novi  facimus  sub  sole,  NuUi  sunt  novi  affectus  in  homine  sed  manemus 
semper    iidem   nee    abstiueraus   a   curiositate  vel   exemplo   illorum    admoniti. 

25  Deberet  cor  humanum  contentum  esse  praesentibus  et  futurorum  affectum 
iugulare,  Quod  quia  non  fit,  merito  vanissima  vanitas  est.  Hoc  est  ergo, 
quod  dicit:  Nihil  novum  sub  sole,  id  est:  in  hominibus  nihil  est  novum, 
Deus  vero  multa  nova  facit. 

Atqui    dicit    infra   hoc    eodem   capitulo:    Ego   praecessi   omnes  Reges 

30  sapientia,  qui  fuerunt  ante  me.  Nonne  hoc  novum  erat?  Recte.  Sed  hoc 
erat  donum  Dei,  Ergo  valde  novum.  Verum  omnes  homines  idem  affectant 
et  non  invenies  vel  unum  hominem,  qui  novo  modo  fuisset  affectus.  Alii 
aedificarunt  ut  nos,  bella  gesserunt  ut  nos.  Et  ut  illi  suis  affectibus  et 
conatibus  non  sunt  assecuti,  quod   voluerunt,  sie  neque  nos,  Deus  vero  per 

35  sua  opera  et  dona  multa  et  magna  et  semper  nova  facit. 

Non   est  memoria  superiorum.  i,  n 

Id  est,  homines  sequuntur  suas  cupiditates  et  suos  conatus  urgent  nee 
moveri  se  sinunt  exemplis  superiorum,  quod  illi  nihil  effeceruut.    Nemo  con- 

19  effectura  A  26  fit]  est  i?  28  fecit  C  37  et  fehlt  C 


2g  Söorlefung  übet  ben  ^prebtger  ©otomo.    1526. 

V]  Sic  fiet  Dübis,   düii  lüeibcn   bran   posteri  nostri  gcbcncfcil,    quod  fuiraus   tarn 
vani,   quia   nihil    est   uovum.     Ille  vir   habet   singularcm    modum    luciueiuli, 
phrasis   est   nobis   difficilis.      Haec    sunt   quasi    thenia   totius   libii,    de    quo 
dicturus:  Nempe  de  vanitate  humana,  quae  conatiu'  et  nihil  adscquitur. 
1, 12  1.  AugustH    'Ego  ecclesiastes'.     Audivimus   generale  thema,   de  quo  dicturus    5 
concionator  in  isto  libello:   Nenipc  de  studiis  et  iufelicibus  laboribus  homi- 
num,  (luil)us  uituntur  sua  consilia  iuiplere  et  quod  deus  istis  semper  obstet, 
lüde  totus   liber  quaedam  species  syllogismi  est,  quam  sophistae  vocant  in- 
ductiouem,  ubi  ex  multis  individuis  colligitur  unum  universale:  hoc  studiuni 
et  illud   est   vanum   2C.      Sic   incipiet   enuraerare   ista   particularia,    sicut   in   lo 
principio    posuit  universalem,   seil,  'vauitas,  vanitatum'   2C.,  sie  in    fine.     Et 
raaior  est  miseria,  cum  haec  omnia  sie  flaut,   tarnen  caro  adeo  insipiens,  ut 
non  emendetur  sed  insanit  ut  priores,  quia  ratio  ceca  et  furens  est,  ut  nuUis 
exemplis  emendetur. 

Incipit  Salomo   primuui  a  seipso   et  se  ponens  exemplum.     De  divina   i5 
sapientia   est   commendatus    in    scriptura   is    rex,   quae   divinitus   ei   tributa, 
1.  fiön.  3, 11 3.  Reg.  'quia  petisti  sapientiam,  dabo'.    Sed  non  dedit  ei  haue  deus,  ut  hac 

1  posteri  im  o  8  quam  bis  vocant  o  15  Salo  o 

A]  siderat    irritos    fuisse   Alexandri    et    lulii    conatus,    Brutum    non    commovit 
exemplum   Dionis   infoeliciter   urgentis    sua   consilia   in   Dionysio   revocando 
eiusque   rempublicam  constituendo.     Haec  sunt  quasi  thema  totius  libri,    de   20 
qua  re  dicturus  sit,  nempe  de  vanitate  humana,  quae  multa  conatur  et  nihil 
assequitur,  id  est,  de  inconstautia  et  insatiabilitate  cordis  humani. 
1,12-1.4  Ego   concionator  fui   rex  Israel  in   lerusalem   et   constitui 

in    animo    meo    quaerere   et   investigare   sapienter    de   omnibus, 
quae  fiunt  sub  sole.  25 

Audivimus  hactenus  generale  thema  seu  argumentum  libri,  quo  pro- 
posuit  se  dicturum  de  infoelicibus  studiis  et  conatibus  hominum,  quibus 
nituntur  sua  consilia  statuere  et  implere,  quos  Deus  irritos  facit,  ut  quibus 
semper  resistat.  Hie  iam  incipit  enumerare  particularia  dialectica  inductione 
universalem  illam  propositionem,  qua  Hbrum  coeperat,  collecturus,  scilicet:  30 
Vanitas  vanitatum  ic.  Et  vanitatem  haue  seu  miseriam  äuget,  quod,  cum 
homo  videat  frustrata  priorum  hominum  studia  et  irritos  fuisse  conatus 
illosque  frustra  sese  afflixisse,  non  tameu  eruditur.  Adeo  euim  insipiens  est 
caro,  adeo  caeca  est  ratio,  ut  nullis  exemplis  emendetur. 

Incipit   autem  a  seipso  et  se  ponit   exemplum  vanitatis.     Ego,  inquit,   35 
conatus   sum  constituere    reguum    sapienter  et   praeclare,    uec  effeci,   tametsi 
rex  essem   divinitus   constitutus.     Notum   est  euim  hunc  regem    de   divina 
1.  fiön.  3, 11  sapientia  commendatum  esse  et  nobilitatum  in  sacris  litteris,  3.  Reg.  3.  'Quia 

19  Dyonisio  ÄUC  20  tliemata  B  21  qua  re]   quibws  B  sit]   est  B 

22  bumaui  cordis  B  23  rex  in  C 


Annotationes  in  Ecelesiasten.    1532.  27 

V]  sapieutia  promoveret  alios.  Nou  dixit  deiis:  dabo  tibi  sapientiara,  quam 
aiidireiit  alii.  Ergo  ex  hac  sapientia  habiiit  tautum  plus  doloruin ,  quia 
videbat  Salomon  hoc,  illud  placere  deo  sed  uon  sequebatur  nee  prin(!ipes 
uec  populus.  Ergo  maioreru  cruciatum  habuit  ex  sapieutia  sua,  ({uia^si 
5  minus  scivisset  per  sapientiam  suara,  minus  vidisset  ic.  Inquit  ergo:  si  mihi 
non  processeruut  raea  cousiHa,  quid  fiet  de  liis,  qui  minus  sa[)iunt?  Sed 
magis  stultns  (ut  dicitur,  et  verum)  raaiorem  habet  fortunam.  Id  est:  j)ro- 
testor,  inquit,  meam  experientiam. 

*Ego  ecclesiastes  fui  rex'   Omnia   sunt   magnifica  verba.     Quis  resistit  i,  i'^ 

10  regi,  qui  est  omnium  liberrimus  et  facit  secundum  sua  cousilia?  Non  sim- 
pliciter  rex  sed  super  popuhim  dei,  ubi  sancti  viri  prophetae  et  in  principi- 
bus,  vulgo  et  ubi  deus  residebat  nempe  in  Hierusalem.  Rex  sura  sapien- 
tissimus  in  populo  sanctissimo  et  civitate  sanctissima,  deus  adest  et  tarnen 
nihil   efficimus.      Manet   in    themate   non    loqnens    de   f actis    dei,    quae   non 

15   coartantur  sul)  sole  sed  sunt  ubique,  ne  sequamur  glossas  interpretum.    Dicet 

1   deg  o  2  aber  tautum  steht  inqt  7  raagis  über  (iemer?)        vt  bis  verum  o 

9  Ego  bis  rex  roth  o  10  et  facit  bis  consilia  o 

A]  (inquit  Deus)  postulasti  verbum  hoc  et  non  petiisti  tibi  dies  multos  nee  divi- 
tias  K.,  Ecce  dedi  tibi  cor  sapiens  et  intelligens,  adeo  ut  nullus  ante  te  tui 
similis  fuerit  nee  post  te  futurus  sit\  Magnum  hoc  est  de  huius  Regis 
sapieutia  testimonium  et  tamen  Rex  tam  sapiens  et  prudens  uon  elfecit  quod 

20  voluit,  non  habuit  successum  illius  conatus  et  recte  quidem:  Non  enim  dedit 
ei  Deus  haue  sapientiam,  ut  omnia  posset.  Non  dixit  Deus:  Dabo  tibi 
sapientiam,  quam  andient  alii  k.  Itaque  ex  hac  sapientia  plus  laboris  et 
doloris  habuit  Salomon  quam  successus.  Videbat  quidem  placere  Deo,  ut 
recte  regnum  constitueret  et   iura  populo  diceret,    Sed  nemo   sequebatur  uec 

25   principes  nee  populus. 

Ait  ergo:  Siquidem  mihi  nou  processeruut  mea  consilia  neque  iis 
obteraperatura  est,  quid  continget  aliis,  qui  minus  sapiunt?  Primo,  inquit, 
protestor  meam  experientiam.  Ego  coucionator  fui  rex  Israelitarum.  Omnia 
verba  sunt  Emphatica  et  magnifica:    Rex  sura   et  tarnen   nihil  effieio.     Quis 

30  enim  resistet  regi,  qui  est  omnium  dominus?  Deinde  non  simpliciter  rex 
nee  cniusvis  popnli  sed  populi  Dei,  in  quo  multi  fuerunt  sancti  viri  Pro- 
phetae, Legis  doctores  iz.  Postremo  rex  in  Jerusalem,  loco  nimirum  sancto, 
quem  elegit  Deus,  ut  habitaret  ibi.  Si  Rex  tarn  potens,  über,  sapiens,  populi 
sanctissimi,   in  civitate  sanctissima,   praesente  Deo  et  verbo  Dei  tamen  non 

35   potest  perficere  bona  consilia  sua  et  sancta,  quid  de  aliis  dicemus? 

Et  constitui   in  animo  meo  quaerere   et  investigare  sapien-i,  is 
ter   de  omnibus,  quae  fiunt  sub   sole. 

Manendum  iterum  in  themate.  Non  loquitur  de  factis  Dei,  quae  non 
coartantur  sub  sole  sed  sunt  ubique,   sed  de  Ins,   quae  aguntur  et  fiunt  per 


28  SSoilefujtg  ubn  hm  ^vebigev  ©olomo.   1526. 

V]  de  bis,  qiiae  fiunt  et  agimtiir  sub  coelis,  ubi  excludit  operaiiouem  diviuam, 
quia  regnum  nobis  commissum  hoc  sub  celo,  sole.  Alioqui  opera  diviua 
sunt  supra  caelos,  infra  et  ubique.  Sunt  ergo  opera,  quae  uostris  viribus, 
coDsiliis  (de  quibus  dicit)  facimus. 

'Ego  cogitavi^  non  speculabiliter,  sed  ut  unumquodque  redigerem  iu  5 
suum  ordiuem,  ut  meum  reguum  celebraretur  per  orbem  (ut  factum  quidem 
ex  parte,  ut  regina  Saba)  sed  hoc  ex  deo.  Ubi  deus  nou  operabatur,  successi 
ego,  ut  sapienter  agerentur  omuia,  tüte  Qtng  tllit§.  Propterea  qui  sie  agunt 
ut  ego,  reddit  eis  deus  vicem.  Quare  nou  resignant  se  liberos  in  mauum 
dei  et  dicunt:  fiat  vokmtas?  lo 

Dedit  deus  mihi  haue  cogitationem  vice  poeuae,  ut  cohiberem  sapien- 
tiam  meam.  Haec  cogitatio,  ut  sequitur,  nou  sokim  bona  est  sed  pia,  @§ 
ift  ein  feinet'  man,  qui  libenter  vellet  cousultum  orbi  terrarum  et  sie  dis- 
putat:  si  iste  civitas  et  j)rinceps  sie  saperet.  Non  est  mala  cogitatio  sed 
melior  non  potest  esse  in  natura.     Qui  solicitus  pro  republica,  optima  inter  is 

3  supra  bis  et  o  4  de  quibus  dicit  o  5  speculabitei*  8/9  qui  bis  ego  o 

12  ut  sequitur  o  15  solicitus  über  (sol) 

A]  homines  sub  coelis,  qui  est  locus  et  regnum  nobis  commissum,  Nam  opera 
divina  sunt  supra,  infra  coelum  et  ubique.  Sunt  ergo  opera,  quae  uostris 
consiliis  et  viribus  facimus,  de  quibus  dicit  'Ego  coustitui  in  animo":  Ut 
omnia  optime  disponerem,  ut  haberem  regnum  optimo  ordine  constitutum. 
Sed  quantum  Deus  operabatur,  tantum  ordinabatur.  Caeterum  ubi  Deus  20 
non  addebat  manum,  ibi  ego  successi  urgens  mea  consilia,  sapientiam  et 
conatus,  ut  omnia  recte  curarentur,  sed  frustra.  Nihil  enim  egi,  nisi  quod 
me  misere  torsi  et  excruciavi,  ut  sequitur 

1,13  Hanc   afflictionem   malam   dedit  Deus   filiis    homiuum,   ut 

hac  cruciarentur.  25 

Id  est:  Deus  dedit  mihi  hanc  cogitationem  in  poenam,  ut  tandem 
discerem,  quod  non  debeo  sapientia  mea  confidere,  et  omnia  frustra  esse 
licet  sapieutissime  tentata,  quando  Deus  non  vult.  Non  potui  ferre,  si  esset 
aliquis  defectus  aut  aliquis  error  3C.  luste  igitur  accidit,  ut  hac  cogitatione 
affligerer,  ut  erudiret  me  illius  voluntati  resignare  omnia  et  ut  viderem  30 
sapientiam  meam  nihil  esse.  Est  autem  mala  afflictio,  quia  nos  sapientiae 
divinae  non  volumus  cedere  et  volumus  plus  sapere  nee  ferre  ea,  quae  Dei 
sapientia  fert,  nee  illius  voluntati  nos  committimus. 

Caeterum    ipsa    cogitatio    et   inquisitio,    qua    cousultum    volumus    rei- 
publicae,  non  solum  non  mala  sed  pia  est  quoque.    Bonus  certe  vir  est,  qui  35 
cousultum  cupit  orbi   terrarum.     Qui  sie  afScitur  disputatque:   Utiuam   ista 
civitas  et  princeps  recte  saperent,  non  male  cogitat  nee  afficitur.     Solicitum 
enim  esse  pro  constituenda  et  conservanda  republica,  optima  certe  virtus  est 

34  quae  cousultum  vult  ß 


Annotationes  in  Ecclesiasten.    1532.  29 

V]  homines  certe  virtus.  Ista  optima  inquisitio  toolt  ntdjt  Don  ftot  gl)en  sed 
adflictionem  habui  inde.  Yide  Ciceronem,  Demostlieuem :  duo  summi  claris- 
simique  viri  voluerimt  rebus  publicis  consulere,  involverunt  potiiis.  Hodie 
iion  cogitamus  fuisse  viros  optimos  et   in  civibus.     Tameu    sapientiam  deus 

5  osteudit  irritam.  Sic  curam  consuleudi  rebus  damuat  iste  liber.  Vide  Adam, 
Abraham,  quam  primum  coeperunt  suis  consiliis  aliquid  agere,  tüavt  ni(^t§ 
broufy.  Quando  verbum  defuit,  ift  nid)t§  guty  braufy  Sorben.  Tardat  etiam, 
quia  omnia  diversa  appareut,  mirabilitcr  deus  habentes  Verbum:  Quauto 
miuus  procedit,    quod  nitiraur   sine  eo,   sine  verbo  2C.     Adam  et  Ena,   cum 

10  esset  natus  Cain:  'Possedi',  ^a  ha  t}ah  id)  bcn  man,  ber  f^un  hJtxt:  educa-i.a«o[  4,i 
tur,  instituitur  haeres  orbis,  habebant  eum  pro  semine  promisso,  cogitarunt, 
quomodo  ordiuarent  ei  regnum.    Statim  occidit  fratrem,  ha  tüar  bei*  topff  JU 
Bl'0(^cn  unb  bie  mild)  Ucrf(^ut.    Sic  Isaac  Esau  dilexit,  quia  policitus  lacob 
erat  contemptus,  Isaac  ferebatur  consiliis  suis,  ut  sanctus  homo  voluit  eum 

15  iustituere,   deus  hoc  irritavit.     Sic  David  mit  bem  Absolom,  Amnon:    quic- 


3  viri  0  4  cogitamus  oder  cognovimus  7  iüä)l§  c  in  nidöt  von  erster  Hand 

8  quia  Us  apparent  o  9  et  P]aa  o  10  bev  f^Ult  toitt  o  13  unb  Us  berfd^ut  o 

policitus  nicht  politicus  14  ut  bis  liomo  o  15  deus  hoc  irritavit  o       mit  bcm  o 

A]  et  inter  homines  summa.  Ista,  inquam,  optima  inquisitio,  qua  consultum 
volebam  reipublicae,  erat  vana,  non  successit  sed  afflictionem  mihi  peperit. 
Cicero,  Demosthenes,  prudentissimi  viri,  optime  consultum  volebaut  rei- 
publicae et  tarnen   magis   implicuerunt  eam  omnibus    malis.     Ita  Deus  fecit 

20  irritam  horum  sapientiam.  Sic  ergo  sollicitudinem  et  curam  consuleudi  rebus, 
sive  publicis  sive  privatis,  nostris  consiliis  et  sapientia  damnat  hie  liber. 
Vide  Adam,  Abraham,  Isaac  et  omnes  sanctos  patres,  quam  primum  coepe- 
runt niti  suis  consiliis  praeter  verbum  Dei,  statim  retro  abibant  omnia  et 
nihil  efHciebatur.    Nisi  enim  verbo  suo  Deus  praeierit  hominibus,  nihil  boni 

25  efficiunt.  Sine  operatione  divina  et  verbo  nihil  agimus,  etiamsi  incipiamus. 
Sic  Ena  et  Adam  cum  nato  Cain  dicerent  *^Possedi  hominera  per  Deum'', 
frustrati  sunt,  quia  erat  humana  cogitatio  sine  verbo,  habebant  magnificas 
spes  hunc  fore  semen :  Educatur,  instituitur  haeres  orbis.  Mox  Cain  occidit 
fratrem,  ibi  cecidit  et  vana  facta  est  omnis  eorum  cogitatio.    Sic  Isaac  falli- 

30  tur  iu  primogenito  Esau.  Saul  frustra  cogitat  regnum  suis  filiis  tradere. 
Sic  David  errat,  cum  praetulit  Absalonem.  Sic  eludit  Deus  cogitationes  et 
consilia,  quae  non  nituntur  verbo.  Et  recte.  Quare  enim  ipsi  volumus 
praescribere  et  addere  sapientiae  eins? 

Discamus  ergo  nos   submittere  consiliis  Dei  et  abstiuere  ab   iis  curis 

35  et   cogitationibus,   quas  Deus  non   mandavit.     Nihil  tutius   nee  Deo   magis 


17  mihi  peperit]  habui  inde  B         23/24  et  nihil  efficiebatur]  Sßnb  luarb  nic^t§  bvauS.  B 
31  erat  Erl 


30  3]orlcfmtg  über  bcn  ^4>rebigcr  ©alomo.    1526. 

ü]  quid  fecemut  absque  verbo  dei,  ba  lüQl'  nid^t§  bxaufy.  SBil  t^oncn  unfci: 
got  ltid;t  Bcffcr  tcufdjcn  ^  quam  quod  abstineamus  a  nostris  cogitatiouibus  et 
suo  verbo  uitamur,  ba  iücrbcn  \vh  tlicr  ban  3U  guug  ^ufi^offen  l)06cn  credere, 
dib'gere,  pati,  sed  nou  facimus  hoc. 

Ubi  est  speciosissima  sapieutia  et  operatio,  ibi  deus  maxime  irrita  facit    s 
consilia,   uemo    !an§    ^in  Bringen   ut  submittamus   uostra  consilia   sibi  (deo). 
Ut  uostris  temporibus  quid  cifecerunt  tot  comitiis  principes  Germani  jc. 

a)^utl).  6, 34  Mala  i.  e.  afflictio,  t^ut  toe,  quae  adfligit.     lu  Mat.  c.  6.  'sufficit\     Et 

illam  dedit  deus  hominibus,  uou  ut  perderet  eos  per  eam,  sed  ut  avocaret  a 
stulta  sapientia  et  cousiliis  suis.    Quicquid  locuti,  sapientes  uunquani  fecerunt,   lo 
deberet  quidem  fieri,  e§  tt)Ut§  übcx  nic^t,  quia  nostris  cousiliis  utimur.     Ibi 

watK).  6,  lodicendum:  sanctificetur  k.  reguura  2C.,  hü  lernen  \mx  intelligere  spater  nofter. 


2  teufdjen]  laum  anders  zu  lesen  3  üher  (Jiiug  stellt  bil         '^a'Gen  o  4  üher 

pati  das  Slijel  für  crucem  6  deo  o  7  Ut  nostris  bis  Germaui  r  zu  10  Homo 

sapiens  sie  cogitat:  Sic  Demosthenes,  sie  Cicero  scripserunt,  id  assequar  r 

')  teufdjen  ist  ivoM  als  eine  irrige  Verlwchdeutschung  oder  eine  md.  Form  des  wesent- 
lich niedd.  Zeitw.  tuschen  tuschen  =  '^sutn  Sclnveigen  mahnen ,  hier  etioa  in  der  Bed. 
'beschivichtigen,  begütigen'  zu  nehmen.  Vgl.  z.  B.  Brem.  Wth.  5,  134;  Danneil,  Wth.  d.  alt- 
mürk.  Mda.,  229^;  Sanders  3,  1404^^.    P.P. 

A]  acceptum,  quam  si  abstineamus  a  uostris  cousiliis  et  suo  verbo  uitamur,  ibi 
plus  satis  inveuiemus  quod  agamus.  Maudavit  uobis  fidem,  dilectiouem, 
crucem.  Ulis,  iuquam,  foeliciter  occupari  poteramus,  reliqua  agamus,  ut  in  is 
manus  veueriut,  ipsi  relinquentes  curam  de  eventu.  Nunc  vero  quia  con- 
temnimus  eins  verbum,  Deus  vicissim  sie  punit  uos,  ut  frustra  cruciemur. 
Deus  enim  resistit,  ue  eveniant  vel  bona  vel  mala,  quae  cogitant  sapientes, 
¥j. 33, 10 principes   neglecto    verbo,   ut   Psal.  32.    dicitur:   'Dominus    dissipat    consilia 

gentium  iz.^     Proinde  ubi   est   speciosissima  sapientia   et  diligentissima  ope-   20 
ratio,  ibi  Deus  maxime  facit  irrita  consilia,  quod  palam  fit  uostris  temporibus, 
ubi   tot  Comitiis,  tam   multis    cousiliis   nihil  effecerunt  Germaniae  principes 
et  Episcopi.     Neque  tamen  vel   sie  eo  nos  perducere  potest  Deus,   ut  sum- 
mittamus   nostra   consilia   sibi.     Dicitur  ergo    occupatio  mala,   id  est,   quae 
affligit  et  cruciat  (non  quod  res  illae,  sapientia  consilia  li.,  sint  mala)  usitata  25 
awottij.  G,  34  phrasi  scripturae,   sicut  Matth.  6.  'Suflicit   diei    malicia  sua\     Haue   autem 
maliciam  seu  afflictionem  dedit  Deus  hominibus,  non  ut  perderet  eos  sed  ut 
avocaret  a  stulta   sapientia  et   cousiliis   suis  et   erudiret  nostram  sapientiam 
nihil    esse.      Cicero    sapienter    quidem    multa    scripsit,    quae    cum    legentes 
exprimere  conamur,   orania  eunt  caucri  more,   et  nihil  fit,   quia  uostris  con-  so 
siliis   aggredimur.     Non   enim   sapientia   etiam  vera   aliquid   efficit   sed  Dei 
voluntas,  ut  discamus  orare:  Fiat  voluntas  tua  iz. 


15  poterimns  C  Erl 


Annotationes  in  Ecclesiasten.   1532.  31 

V]  'Et  ecce  omnia  vanitas'  Est  confirmatio  praecedentis  dicti.    Nod  solum 

meum  exemplum,  quod  constitui  omnia  sapienter,  sed  dispersi  oculos  et  vidi 
aliis  sie  fieri  sicut  mihi. 

'Quae  fiunt',  scilicet  ab  homiuibus  propriis  eonsiliis,  mit  iDcldjCn  imfer 

5   I)er  got  nidjt  511  flfjaffcn  ()Qt.    'Et  totum  erat"  i.  e.  frustrauea  cura,  solieitud"o, 

(juac  mordet  et  angit  semper  et  tameu  friistra.    Sic  reiccta  est  bona  intentio, 

iä)  mcin§  gut,  fc^lag  ber  tcufcl  JU.    Non  est  bona  intentio,  nisi  quae  regatur 

verbo  dei  et  incipit  a  fide,  alia  est  in  speciem  bona  ut  Ciceronis,  Demosthenis. 

'Perversi'  (male  versum,  sie  lege :  cnrvitas,  iniquitas)  'non  potest  recti- 1/ 1» 

10  ficari  et  defectus  non  potest  numerari'.  Ratio  et  causa,  quare  omnia  adfli- 
gant  friistranea  cura  et  solicitudiue :  quia  defectus  est  infinitus.  Tot  sensus, 
quot  capita  (et  caro  non  potest  gtüingcn)  superat  magnitudo,  quia  cor  huma- 
nuni est  profunde  malum.  Solomon  sie  cogitavit:  ego  sapienter  intelligo,  sed 
tüQy  fol  tcf)  bl'auf§  marfjcn,  tauta  est  cnrvitas  humanorum  cordum,  ut  quae- 

15   raut  omues  sua.    In  reguo  Rhomano  uunquam  fuit  pax,  quando  in  uno  loco 

6  reiecta  c  aus  deiecta  9  mala  [so]  versum  sie  lege  0  12  ätoigeit  oder  jtuagen 

zu  13/14  Magnitudo   et   multitiulo   resistit  liumaiiis   consiliis,  ©eine  cogitationes  fein  3U  Hein 
ad  maguitudiuem  et  iuiquitatein  tafä  got  matten  r  15  öies  c  aus  oia 

A]  Contemplatus    sum    omnia,    quae    fiuut    sub    sole,    et    eccei,ii.  15 

omnia  sunt  vana  et  afflictio  Spiritus.    Curva  non  possunt  corrigi 
et  defectus   non  possunt  numerari. 

Est  confirmatio  praecedentis  dicti.     Non  solum  meo  exemplo   comperi 

20  vanitatem  haue  sed  contemplatus  sum  alios  omnes  vidique  illorum  perinde 
atque  mea  consilia  frustrari.  Sicut  mihi  non  succedebant  propria  consilia, 
sie  nuUi  in  toto  orbe  vidi  succedere.  Sapientum  consilia  aeque  frustrautur 
ut  stultorum.  Reiicitur  ergo  his  verbis  ille  adfectus,  qui  dicitur  bona  in- 
tentio,   cum  vulgo   dicunt   ^^    l^aBe   e§   gut    gemeint.      Sed    nihil   est   bona 

25  intentio,  nisi  quae  regitur  verbo  Dei  et  quae  a  fide  incipit,  Reliquae  etiam  in 
speciem  optimae  fallunt  et  vel  maxime  nocent.  Hoc  et  Cicero  ipse  expertus 
testatur:  Optime  cogitata  pessime  evenire.  Et  recte  facit  Deus,  cum  sie  frustra- 
tur  nostra  consilia,  quia,  ubi  vel  parum  succedit,  mox  inflantur  homines  et 
sibi  arrogant  gloriam,  quod  est  contra  gloriam  Dei,  qui  vult  solus  gloriari  jc. 

30  Iniquitas  vel  cnrvitas   non  potest  rectificari  et  defectus   non  1,15 

potest  numerari. 

Caussam  addit,  quare  omnia  affligant  frustranea  cura  et  sollicitudine : 
Quia,  inquit,  defectus  infiniti  sunt,  qui  non  possunt  corrigi,  quorum  magni- 
tudo  et  multitudo    vincit    omnia    humana   consilia.     Vult  ergo   dicere:    Ego 

35  quidera  sapienter  satis  intelligo,  quid  expediat  et  conveniat.  Sed  quid  ad 
haec  facturus  sum?  Tanta  est  cnrvitas  et  pravitas  in  negociis  humanis,  ut 
uunquam  possint  corrigi.    Vide  regnum  Romanum,   quod  tametsi  prudenter 

24  ^al  B  29  glorificari  B 


32  äSüvlefiing  üDci;  bcii  5prebiger  ©alomo.  1526. 

V]  caesi  hostes,  orti  alii,  et  si  non  habuerunt  seditiouem  externam,  iirbaua  orta 
est,  donec  periret.  Unusquisque  videat  cursuni  suae  vitae,  ^at§  tjemonb  ^in 
QUf»gnngen,  sicut  propo.suit,  bcr  fd^clb  ba^  6ll(^.  Adfectus  uon  possimt  cor- 
rigi,  bu  bift  bil  5u  geel  am  fc^nabel,  bQ§  bu  alt  \ä)dä  fiom  mac^ft.  Sapien- 
tissimi  est  anibnlare  in  fide,  quae  committit  se  regno  dei  et  orat:  adveniat  5 
reguuni  tiium.  luterim  tolerat  mala  et  dicit:  qui  errat,  erret  et  tradit  hoc 
^' s'oo  2' 24  i'^idicanti  iuste,  1.  Pet.  2.  sicut  Christus  uon  credebat  se  homiuibus,  lo.  2., 
toleravit  omnem  defectum,  iuiquitates.  Ubi  occisus  lohaunes  baptista,  erat 
summa  iniquitas,  ubi  nunciatur,  tacet,  vadit  iu  desertum  et  dat  cibum  5. 
milHbus.  In  Siloha,  quando  dicuntur  mortui  quidam  casu  turris,  nttuBt  10 
£uc.  13, 4 [i(i§»  nidjt  an  et  dicit:  vos  similes  illis,  ut  praedicet  verbum,  Itiie  C§  feilt  fol, 
iudicare  debet  boy  ift  xed)t  iUud  unX'Cl^t  sed  applicare  manum  et  refrenare 
haii  tf)U  ni(f)t,  nisi  deus  expresso  verbo  iusserit  te.  Vetus  translatio  ift  nil^t 
gu  heften,  mag  fic  lüol  tenben^     Uua  seutentia,  licet  diversae  translationes. 

9/10  5.  raillibus  o  10  quando  bis  turris  o  13  translatio]  traus 

*)  beften  d.  i.  bcfteljen  =  'angreifen,  heMmpfen  .  Zit,  tcnben  vgl.  Uns.  Ausg.  XIV,  294,16; 
die  doit  von  mir  versuchten  E^-lclärungen  macht  obige  Stelle  hinfällig.    F.  P. 

A]  adrainistraretur,  uunquam  tamen  constanter  pacem  suis  consiliis  invenire  nee  15 
efficere  potuit,  sed  in  locum  uuius  caesi  hostis  orti  sunt  multi.    Et  ubi  non 
eraut  externa  bella,  orti  sunt  intestini  motus,  donec  periret  respublica.     Ita 
et  Omnibus  hominibus  contigit:  Unusquisque  videat  cursum  suae  vitae  et  si 
cui  ex  proposito  evenit  omni  tempore  vitae,  arguat  hunc  libellum  mendacii. 
Quare   Optimum    fuerit,   omuia    committere  Deo   et  sequi   illos,   qui   dicunt:   20 
Mitte  vadere,  sicut  vadit,  quia  vult  vadere  sicut  vadit  ^     Quod  etiam  ger- 
manicum  proverbium  monct:  S)u  Bift  ötel  511  gecl  umö  bcn  fdjnabel,  ha§  bu 
foltcft    alte   fi^elc!   from   mod^cn.     Hinc  vides   principes,   qui    omnia   optime 
reformare  et  corrigere  vohiut,  saepe  phirimum  nocere.     Non  potest  in  rebus 
humanis   tam   bene  agi,   ut  omnia  recte  fiant  et  non  phu'ima   mala  restent.  25 
Rectissimum  ergo  est  ambulare  in  fide,  quae  permittat  Deum  regnare  et  oret, 
i.^etr.  2, 23ut  adveniat  regnum  Dei,  interim  toleret  et  patiatur  omnia  mala,  tradat  autem 
30^.  2, 24  hoc   iudicanti  iuste,      Sicut   Christus   non    credebat    se   homiuibus,  toleravit 
vero  omniura  defectus  et  iuiquitates.     Ubi  occisus  nunciatur  Johannes  Bap- 
tista, horrendum  faciuus,  tacet,  abit  in  desertum,  dat  cibum  populis,  ntmpt   30 
ftd)§   nic^t   an,   solum  pracdicat  verbum   et  facit  suum  officium.     Sic  ergo 
Christiaua  sapieutia   est  committere  se  regno  Dei  et  tradere  caussam  iudi- 
canti iuste.     Potest  quidem  Christianus  iudicare  peccatum  verbi  officio,   sed 
admoliri^  manum  non  debet  nisi    a  Deo  coactus   vel  verbo  iussus.     Cum 
itaque  tu  solus  sis  nequc  possis  omnia  restituere  et  rectificare,  committe  huic,   35 
qui  plus  habet  virium  et  qui  solus  omnia  potest. 

')  In  den  Tischreden  (z.  B.  Cordatus  nr.  80)  ist  der  Satz  Mitte  bis  vadit  auch  als 
Grundgedanke  des  Eccksiastes  ausgesprochen.  *)  In  der  Vorlage  vielleicht  admo:  was 

richtiger  in  adniovere  aufzulösen  ivar. 


Annotationes  in  Ecclesiasten.   1532.  33 

V]  'Dixl   in    corde :    ecce  ego   magnus'   ?c :     Locutus    sum  'cum'  vel  'de'  i,  16 

corde  meo.  Eadem  ferme,  quae  siipra.  Ego  fui  magnus,  cogitavi,  qui  fieret, 
iit  mihi  procederet  meum  Studium.  'Et  addidi  sapientiam  plusquam'  jc. : 
addita  est  mihi  sapientia  prae  ceteris,  habuit  latius  regnum,  praestabat  ip 

5   sapientia  divina  et  rerum  humanarum,  ordo  ministrorum   eins  fuit  miraculo 
reginae   Arabiae.     'Dedi   cor,   ut   scirem   sapientiam   et    scieutiam."     Ferme 
significat  scientia  id,  quod  nos  vocamus  experientiam,  ut  ibi :  'Sciatur,  quod  2.  imof.  7, 5 
ego  sum  dominus',  bQ§  ntc^t  speculativa  scientia  fe^.    Et  scient  Egyptii,  quod 
ego  sum  dominus,  in  Exodo.     Scientia:   cogitatio  experimentalis,  psalmus :  *f- no, ec 

10  'bonitatem  et  scientiam  doce  me',  ut  experimentalem  scientiam.    Sapientia  est 
haec,  quomodo  sit  res  publica  administranda,  scientia,  ic§  erfat§  üuä). 

Et  stultitiam  et  errorem,  illa  removere,  priora  promovere,  toie  gingS 
ob?    ^ä)  etfut§,  expertus  sum,  quod  esset  hoc  afflictio  Spiritus,   superflua 


1/2  Locutus  bis  meo  0  7  scientia  roth  0        ibi  über  (Ego)  8/9  über  quod 

ego  steht  sepe  in  scrip  10  ps  über  bonitatem  et  12  Et  c  aus  Est        über  priora 

steht  sap:  sciam 

A]  Locutus  sum  in  corde  meo  dicens:  Ecce  factus  sum  magnus  1, 16-I8 

15  et  excello  sapientia  omnes,  qui  ante  me  fuerunt  in  lerusalem  et 
mens  mea  consideravit  multa  sapienter  et  didici  et  applicui 
animum  ad  discendam  sapientiam  et  scientiam  et  stulticiam  et 
imprudentiam  et  coguovi  etiam  hoc  esse  afflictionem  spiritus, 
quia  cum  magna  sapientia  est  magna  indignatio,  et  cum  augetur 

20  scientia,  augetur  dolor. 

Eadem  sunt  fere,  quae  supra  dixit.  Ego,  inquit,  saepe  cogitavi,  qui 
fieret,  ut  non  succederent  conatus  et  consilia  raea,  cum  tamen  factus  sim 
magnus  et  antecellam  sapientia  omnes  2C.  Nam  praeter  sapientiam  divinam, 
qua  a  Deo  donatus  erat,  praecellebat  etiam  admirabili  sapientia  humaua  sive 

25  politica  in  tantum,  ut  vel  ordo  ministrorum  eins  esset  miraculo  reginae 
Arabiae. 

'Sapientiam  et  scientiam.'     Scientia  ferme  significat  non   speculativam  1, 17 
noticiam  sed  practicam  et  experimentalem  cognitionem,  discretionem  in  rebus 
ageudis,  quam  nos  vocamus  experientiam  et  usum  rerum,  ut  in  Psal. 'Boni- ¥1.119,  g6 

30  tatem  et  scientiam  doce  me.'  Sapientia  autem  est  coguitio,  qua  video,  quo- 
modo sit  respublica  constituenda  et  administranda,  quam  postea  scientia  seu 
experientia  moderatur  secundum  res  praesentes  et  circunistautias  ratione  qua- 
dam  et  modo,  ut  res  et  tempora  ferunt  2C. 

'Stultitiam  et  imprudentiam.'    Scilicet,  ut  haec  amoverem  a  me  et  meo 

35  regno,  illa  vero  promoverem.     Sed  quid  evenit?     Expertus   sum  etiam  hoc 


15  antecello  B  32  modeietur  C 

Sut^er§  SBetfe.  XX. 


34  Sorlefung  übet  ben  ^ßvebiger  ©alomo.    1526. 

ü]  cura,  qnae  non  adsequitur.  Sapieutissimum  est  se  componere,  ut  ista  possit 
ferre.  Qiiare?  quia  iibi  uuüta  sapientia,  ton  tili  fÜ^ct  unb  mndi,  h)ie»  3U 
fol  g'^cn,  ber  !an§  nic^t  laffen,  ut  indiguetur  et  cogitet  tnie  l^eilofS  tüte 
fdjailblidj  gf)ety  311  iu  mimdo.  Si  oculi  clausi,  nihil  scirem  et  uou  indigaarer. 
6§  f)ei[t  tacere,  committere  rem  deo  et  dicere:  fiat  volimtas  tua  ic,  alias  5 
fatigas  corpus  et  cor  et  perdis  tempus.  Postea  dicit:  fol  man  bett  ni(f)t§ 
t()un,  fo  tötl  ic^  ein  guten  ntut  l^aBen,  sed  hoc  est  quc^  nic§t§.  Hec  est 
una  pars,  quae  est  in  siuistro.  lam  a  dextra:  lam  tc^  tt)il  ein  gut  leben 
i^oBen,  ha  iüitt  nidjtS  aui^  brauf§.  Neque  irasci  neque  letari  vult  nostris 
consiliis,  adeo  prope  est  nobiscum.  10 

6  Augusti  I  Caput   II 

2, 1  'AfHuam  deliciis  et  fruar  bonis."     Audivimus   praecedenti  cap.,  quod 

studia  et  consilia  humana  praesertim  in  bis,  quibus  consulere  volumus  homini- 

bus,  sunt  vana,  quia  conteuti  debemus  esse  istis  duobus :  verbo  et  opere  dei, 

*f.  1,2  nihil  faciendum,  nisi  quod  verbum  expresse  praescribit,  ut  ps.  1.  'In  lege  15 

eins  meditabitur'',   ubi  opus  urget,  ut  si  opprimit  nos  malo  aliquo,  ne  cone- 


3  et  cogitet  0  zu  i  quia  videt  multa  indigna,  quae  provocant  ad  indignationem  r 

5  rem  c  aus  reguum  14  sunt  über  (esse)       duobus  über  2.  15  In  lege  0 

A]  esse   afflictionem    spiritus   et    inutilem    curam,    quae   non   assequitur    finem. 
Igitur  sapieutissimum  est  sie  se  componere,  ut  omnia  possit  ferre.     Quare? 

1, 18  'Quia  cum  magna  sapientia  est  magna  iudignatio."    2öer  biet  fif)et  unb 

tnei»,  inte  c§  ge^en  fol,  non  potest  facere,  quin -stomachetur,  et  cogitat  2l§  20 
tüie  £)eiloy,  it)ie  fdjenblitf;  gc^et  e§  ju  in  mundo.  Unde  autem  haec  stoma- 
chatio  et  indignatio  nisi  ex  multa  sapientia?  Qui  enim  multa  sapit,  habet 
causas  irascendi  multas,  ut  qui  quotidie  videat  multa  indigna.  Qui  habet 
clausos  oculos,  nihil  seit,  non  indignatur.  Itaque  disce  tacere,  committere 
regnum  Deo  et  orare:  Domine,  fiat  voluutas  tua.  Alioqui  fatigas  cor  et  25 
corpus  ac  tempus  perdis  et  vitam  tuam. 

Caput  secundum. 

2,1  Ego   dixi   in   corde   meo:    Ibo  et  affluam   deliciis    et  fruar 

vol  uptatibus,  Sed  ecce  id  quoque  vanum  est. 

Quia  capite  praecedente  ostendit  curam  et  sollicitudinem  et  consilia  30 
humana,  praesertim  ea,  quilnis  consultum  volumus  hominibus,  vana  esse  et 
nihil  et  docuit  contentos  nos  esse  debere  verbo  et  opere  Dei,  sie  ut  nihil 
praesumamus,  nisi  quod  verbum  Dei  praescribit  aut  eins  opus  cogit,  quod 
tarnen  saej)e  verbo  videtur  contrarium,  ut  cum  opprimit  nos  aliquo  malo, 
etiam  cum  rectc  secundum  verbum  egimus,  In  quo  est  opus  fide  et  patientia,  35 

20  cogitet  B  21  ^eiUo§  BO 


Annotationes  in  Ecclesiasten.    1532.  35 

P]  mur  elabi  sed  feramus  manum  dei  prementis  in  opere  suo.  Ista  eDim  sunt 
necessaria  et  salutifera,  si  manserimus  in  illis.  Si  vero  consiliis  nostris  con- 
snlere  vokimus,  frustra  facimus.     Quid  ergo  faciam? 

'Dixi   in   corde  meo."     Cum  ista  parte  video   uon   esse  nisi  vanitates, 

5  apprehendam  ergo  alteram:  abstinebo  ab  istis  consiliis  et  cogitabo  alia  con- 
silia,  ut  delecter  et  ^ob  gute  tag,  ein  guten  mut,  videbo,  ut  sat  vohiptatum 
acquiraiu,  hü^  ging  eBen  fo  tüol  bon  [toten  ut  prius,  quia  ibi  deus  etiam 
resistit.  Non  contingit  habere  bonos  dies  nisi  in  verbo  et  opere  dei.  Semper 
evenit  alias  in  contrariura,  id  quod  experientia  docet.    Instituuntur  symbolae, 

10  si  deliberatur  prius  ein  [tunb  ober  ätüO  se  gavisuros,  non  fiet  ein  gut  CoIIa| 
bi"auf§.  Oportet  fiat  casu.  Econtra  fol  einer  angefer  ju  einer  gefelfcfjaft 
Ü^onxen,  ubi  recenset  aliquis  laetum  aliquid,  et  tum  laetus  fieri  jc.  Ita  est 
in  aliis  voluptatibus.  Nam  hoc  exempli  vice  dixi.  Quaerit  quis  amare, 
requirite  scriptores :   nunc  scio,  quid  sit  amor,  est  amaror  et  horror,  maximi 

15  sunt  enim  dolores  in  amore.  Hoc  conqueritur  Augustinus  in  Confessionibus: 
Ach  quam  egregie  flagellasti  me  in  mediis  amoribus.    Nihil  vult  aliud  quam 

9  alias  o  10  se  gavisuros  o  12  ubi  bis  aliquid  o  13  Nam  bis  dixi  rh 

15  iu  amore  o 

A]  ne  ibi  quaeramus  nostra  consilia  et  illis  conemur  elabi,  sed  comraittamus 
nos  ipsi  et  toleremus  manum  Dei  in  opere  suo.  Nunc  vertit  se  in  alteram 
partem. 

20  Dixi  in  corde  meo:  Ibo  et  affluam  deliciis  2C. 

Quasi  dicat:  Cum  non  possiut  solicitudines  et  propria  consilia,  abs- 
tinebo ab  illis,  vertam  me  ad  dexteram  et  assumam  mihi  vitam  tranquil- 
liorem,  faciam  mihi  ocium  et  tranquillitatem,  delectabor  bonis,  sinam  omnia 
vadere,  sicut  vadunt  et  volunt,  vivam  vitam  voluptariam.     Sed   id   quoque 

25  erat  irritum  neque  magis  successit  quam  prius  illud  sapientiae  et  solici- 
tudinis  humanae  consilium,  Nam  et  Deus  hie  quoque  resistit.  Non  enim 
contingit  tranquillitas  nisi  ex  verbo  et  opere  Dei.  Et  ipsa  experientia  hoc 
docet:  Saepe  instituuntur  symposia  ad  excitandam  laeticiam,  excogitantur 
dapes   et   ludi   pro   exhilarandis   convivis   sed   plerumque  contrarium   evenit 

30  unb  tütrb  feiten  eine  gute  coHotion  barauS,  Quia  aut  adsunt  tristes  et  severi 
aliquot  vultus  aut  aliud  quippiam  perturbat  omnia,  maxime  ubi  sie  delibe- 
rant  consuluntque  de  futuro  gaudio.  Saepe  autem  fit,  ut  quis  casu,  id  est 
Deo  sie  dante,  incidat  in  laetissimum  convivium.  Sic  quoque  fit  in  aliis 
rebus.     Quaerit  quis  voluptatem  in    amore  sed   mox  sentit   amara,   quod  et 

35  conqueritur  divus  Augustinus  quoque  in  Confessionum  libris  misere  se  flagel- 
latuni  in  mediis  amoribus.  Sic  ubi  capimus  voluptatcs,  mox  suifunduutur 
amaritudine.     Nihil  ergo  melius  quam  esse  in  verbo  et  opere  Dei,   sie  in- 

21   prosint  BC  30  bvau§  B  36  mediis  etiam  B 


36  33orIefung  übet  ben  ^ßrebiger  ©alomo.   1526. 

V]  institiiere  cor  hominis,  ut  sit  praesentibus  contentiim.  Si  dat  deiis,  uxore 
bona  fruetur  2C.  Si  velit  excedere  hos  liraites  et  vult  augere  hoc  praesens 
donum,  fo  fot  im  ein  BetruBtnif§  brin  fallen,  ba^  ni^U  brauf»  t^ome.  Si 
vult  delectari,  geB§  Qot  ^etm,  an  deus  velit.  Sicut  deus  ei  offert,  sie  appre- 
hendat.  Letetur  cum  laetantibus,  cum  severis  tristetur  zc.  Monachi  con-  5 
trariura  agunt,  ut  agnoscat  homo  omnia  sibi  diviuitus  contingere.  Si  vult 
in  rebus  tristibus  laetari  et  econtra,  ibi  est  morositas  et  tales  perdunt  tempus 
et  vitam  suam.  Couclusio:  Non  est  fruendum  laetitia  bonis  uostris  consiliis, 
frui  bonis  inan  laf»  got  iüaltert,  appetere  voluptatem  nostris  cogitatiouibus 
et  consiliis,  ut  dem  locum  laeticiae,  tempus,  tvxxt  ni(^t  brauf§.  Locus  prae-  lo 
Signatur,  persona  praesignatur,  ha^  man  froIt(^  fein  lütl,  toirt  aber  nt(^t 
bxauf§  2C.  Non  damnantur  laeticiae  praesertim  cordis,  de  quibus  loquitur  ipse. 
Sed  peccatum  est  mea  prudentia  velle  ista  raoderari,  mensurare.   Volo  fugere 

5  tristetur  o  6  agunt  c  au8  egerunt  7  tales  o  9  man  bis  loaltcn  o 

11  psign'  0  13  mensurare  o 

A]  stituere  cor,  ut  sit  quietum  et  contentum  praesentibus.  Si  Dominus  dederit 
uxorem,  habenda  est  in  praesenti  et  ea  fruendum.  Si  velis  excedere  hos  is 
limites  et  augere  hoc  praesens  donum,  pro  voluptate  continget  moeror  et 
tristitia.  Simpliciter  itaque  agendum,  quod  vult  et  dat  Dominus.  Si  cupis 
gaudere  et  delectari,  expecta  ab  ipso.  Sicut  ergo  ipse  offert  tibi,  ita  appre- 
hende  et  laetare  cum  laetantibus  neque  inter  laetos  velis  esse  sapiens  et 
severus,  ut  faciunt  sanctuli,  qui  conturbant  aliorum  hilaritatem,  quam  Deus  20 
dat,  tantura  ut  agnoscas  haec  omnia  tibi  divinitus  contingere  et  ex  eins 
manu  accipias  et  utaris  tanquam  eins  dono. 

Summa:   non   est   fruendum  laetitia,  bonis,   consiliis  nostris  nee  ulla 
alia  re,  sed  ut  Deus  dederit,  ita  utamur  5Ran  la§  ©ott  tüalten.     Nostrum 
non   est  locum,   personam  et  modum   praescribere,   alioqui   fallemur.     Non  25 
itaque  damnatur  laeticia  ut  mala  aut  vana  sed   damnatur  humanus  conatus 
et   consilia,    dum   ipsi  volumus    aut    conamur    nobis    laeticiam    parare    non 
respicientes  voluntatem  Dei.     Sed  sicut  a  Deo  venit  utrunque,  sie  utamur. 
Sicut  accersere  solicitudines   et  tristitiam   nostris  consiliis   peccatum  est   et 
contra  cum  a  Deo  imponuntur,  non  velle  pati  etiam  peccatum  est,  Ita  fugere  30 
laetitiam  et  non  acciperc,  cum  datur  a  Deo,  etiam  damnandum   est,  sicut 
tristes  illi  sanctuli,  qui  exterminant  vultus  suos,  id  est,  locum,  tempus,  per- 
sonam quaeriuit  tristitiae  et  praescribunt  regulas  severitatis,   quod  est  hypo- 
critarum  et  vanum.    Volunt  nos  flere  cum  flentibus   et  ipsi  nolunt  gaudere 
cum  gaudentibus.     Tristitia,   laeticia  et  omnia  illa  sive  externa  sive  interna,   35 
non  debent  raensurari  loco,  tempore  jc,  sed  sicut  veniunt  a  liberrimo  Deo, 
ita  liberrime  illis  utendum  est. 

Dicit  itaque:  *Dixi  in  cordc  iiieo:  Ibo  et  affluam  deliciis'  jc.    Id  est, 

21  tibi]  ei  B 


Annotationes  in  Ecclesiasten.    1532.  37 

DJ  letieiam  importuna  severitate,  et  contra,  sed  accipere,  ut  obveniunt:  si  f rater 
dolei,  et  ego,  etiam  in  corporalihu.s.  Contra  Monachi  exterminant  viiltus 
suos  i.  e.  locum,  terapus,  persouara  quaernnt  tri.stitiae,  severitatis  et  hoc  nihil 
est.    Tristitia,  hietitia  et  onniia  externa  et  interna  illa  non  debeut  mensurari 

5  loco,  tempore  3C.  sed  sicut  veniunt  a  liberriiuo,  ita  libcrrime  debemus  uti.  Si 
extenderit  vero  in  fntura  cor  suum  homo,  est  vanitas.  'Et  vidi.'  Hoc  cou- 
siliuni  et  extensio  cordis:  quando  volui  niensnrare  felitia.  Manendnm  senij)er 
in  themate.  Legernnt  hunc  libruni  quasi  conteniptum  mundi  nescientes,  quid 
sit  mundum  fugere  et  quid  mundus.     2)a§  ift  (ut  Hieronymus)  conteniptum 

10  docere  et  usuni  bonarum  creaturarum  dei.  Inde  et  contempserunt,  ([uia 
destruxerunt  corpus  suum.  Quando  sinit  te  deus  edere,  gratias  age  illi,  si 
autem  proiicit  te  in  carcerem,  gratias  age  quoque.  Mundus  est  vanitas 
i.  e.  cogitatio,  quando  quaerit  quisque  sibi  congregare  honores  et  divitias, 
quae   bonae  res,   sed  parare   et  quaerere,   hoc   malum.     Non  est   coutemnere 

15  mundum  f)e|y(ic^  ficibcr  an  ^i^cn,  castigare  carnem  suam  vigiliis  sed  istis 
rebus  uti,  ut  veniunt,  si  dederit  deus  tempus  ieiunii,  laude  ferto,  si  cogeris 
esse  rex,  sis,  si  demeret,  sis  contentus.  David  erat  rex,  fovebatur,  expulsus 
ferebat  et  tamen  mundi  contemptor  fuit.  Uli  sunt  veri  Christiani,  qui 
suscipiunt,  tüie  Cy  in  nnfer  Qot  ju  fi^idt. 


3  et  hoc  o  SM  8  Hiero:  r  zu  ^~\Q  i.  e.  prorsus  abstineritiam  a  rebus  sed  ab- 
stineutiam  a  coiisiliis  r  9  ut  Hiero  o  lü/11  quia  destruxerunt  o  12  gratias  age]  ga 
15  viligiis  16  veniunt  w&er  deditu  loas  nicht  gestrichen  17  contentus  über  (extempt) 

A]  20  volui  meusurare  modo  et  regula  rem  sed  nihil  fuit  hoc  nisi  vanitas.  Hie 
iterum  monendum,  ne  aberremus  a  themate  cum  Hieronyrao,  qui  stulte 
gloriatur  se  ex  hoc  libro  didicisse  conteniptum  mundi  et  omnium  rerum, 
quem  postea  sequuntur  Monachi  et  Sophistae  nescientes,  quid  sit  mundum 
fugere,   imo  quid  mundus.     Nam  hoc  est  vere  docere  conteniptum  bonarum 

25  creaturarum  Dei  et  prohibere  illarum  usum  contra  manifesta  verba  sacrae 
scripturae.  Proinde  fugere  mundum  non  est  abstinere  a  rebus  sed  a  suis 
consiliis.  Sic  recte  docuisset  Hieronymus  Blesillani  suam:  Non  contemne 
res  sed  studia,  consilia,  affectus  et  curas  tuas,  quibus  quaeris  tuo  niarte  ti])i 
omnia  parare.     Honor  et  voluptas   rerum  non   est  mala   sed  sollicitudo  in 

30  rebus  et  tua  consilia  sunt  contemnenda.  Neque  coutemnere  mundum  est 
sordide  vestiri,  fatigare  carnem  suam  vigiliis,  frangere  ieiuniis  2C.  sed  istis 
rebus  uti,  ut  venerint.  Si  Dominus  dederit  cibum,  ede,  si  ieiuuium,  patere, 
si  honores,  accipe,  si  daninum,  ferto,  si  coniecerit  te  in  carcerem,  sustinc, 
si  voluerit  te  esse  regem,  sequere  vocautem,   si  deiecerit,  noli  curare.     Sicut 

35  David  aequo  animo  administrabat  regnum  et  tulit  exilium  verus  mundi  con- 
temptor. Uli  ergo  sunt  veri  contemptores  mundi,  qui  suscipiunt  omnia,  iüie 
e§  tj^nen  @ot  SUJdjidtt,  et  utuntur  omuibus  rebus  cum  gratiarum  actione,  cum 
adsunt,  et  libenter  carent,  si  Dominus  adimat. 


33  ajorkfuttg  über  ben  ^ßiebigei-  ©olomo.    1526. 

V]  2,2  'Dixi   ad  risum'  Omnia   de    consiliis.    Volui   arte   quaerere    bona,   illa 

cogitatio  est  mera  iusania.  Quid  facit  letitia  illa,  nisi  quod  me  exteudit, 
cruciat:  .1.  labor,  quo  quaero  letitias,  quam  maceratur  cor,  2.,  quando  venio 
in  gaudium  medium,  venit  molestia  unb  gl)ct  mir  nid)t  uüä)  meinem  hJttten 
!)in  QU[§,  i)Qt  er§  T6ebe§  öerloren.  Si  venit  letitia  sine  curis  et  consiliis,  est  s 
impermixta  cogitatiouibus  et  venit  a  deo  illa  optima.  Sic  exterior  laetitia 
est  bona  sed  non  nisi  apud  bene  utentes.  Ergo  iucunditas  quaesita  nihil 
2, 3  est  sed  oblata  a  deo.  'A  vino  tamen' Aliud  studium.  Si  gaudium  non  vult 
t)elffen,  iö)  tüil  bQ§  trit  QUC§  ücr^udjcn.  Miror  contemptores  mundi  praedica- 
tores  illos,  qui  non  animadverterint,  iuspexerint  hunc  locum.  Salomo  dicit  lo 
hie:  abstrahere  a  vino,  ut  sanctus  fias,  est  vanum,  ergo  illa  rigida  severitas 
et  stulta  monachorum  est  vanitas,  quanquam  mundus  miretur  2C.  Satan 
etiam  non  bibit  viuum  nee  utitur  purpura.  Vult  dicere:  Ista  abstinentia  si 
nostris  consiliis  fit,  nihil  est.    6un[t  ift  egregia  res  abstinere  a  vino,  volup- 

1   ar[te]  oder  an[te]  4/5  unb  bis  0U|§  o  5  leticia  o  8  A  vino  tarne  roth  o 

10  iuspexerint  o 


15 


A]  2,2  Et  risum  stultitiam  esse  sensi  et  gaudio  dixi:  quid  facis? 

Omnia  de  consiliis  intellige.    V.  d.  Volui  arte  quaerere  bona,  quaerere 
voluptates  et  laeticiam.    Sed  haec  cogitatio  erat  mera  iusania,  quae  me  dupli- 
citer  afflixit,  quia  primo  ipse  labor  cogitandi  et  quaereudi,  affligit  cor.    Deinde 
ubi  spero  me  effecisse,   intervenit  mox   aliquis   luctus   aut  molestia  et  perdo 
utrunque  et  laborem  et  gaudium.    Hoc  est,  quod  dicit  Visum',  scilicet  quem   20 
ego  quaero,  et  'gaudium',  quod  ego  efficere  conor,  'quid  prodest?'  quia  nun- 
quam  contingit  mihi,   semper   aliquid   molesti   incidit.     Optima  ergo   laeticia 
et  iucunditas   non    quaesita   sed    oblata   improviso   a  Deo   sine  tuis   curis  et 
consiliis.    Sic  exterior  laeticia  est  quidem  bona  sed  non  nisi  apud  bene  utentes. 
Impii  autem,   etiamsi  voluptatibus  diffluaut,  tamen  non  vere  laetantur,  quia  25 
non  agnoscunt  esse   dona  Dei   et  statim  fastidiunt  et   alia  quaerunt  nullis 
praesentibus  contenti. 
2,3  Et   cogitavi    in   corde    meo   abstinere   a   vino    et   cor   meum 

sapienter    gubernare     et    comprehendere    prudeutiam,     ut    per- 
spicerem,  quid   esset   bonum  filiis    hominum    facere   sub   coelo  30 
per  omnem  vitam. 

Hie  iam  tertio  aliud  instituit  experturus,  an  hoc  forte  velit  succedere. 
Quando  in  mundo  et  inter  homines  versanti  neque  sollicitudines,  quibus  me 
macero,  ut  aliis  consulam,  neque  voluptates  succedunt  sed  irrita  sunt,  in- 
stituam  rigidam  et  austeram  vitam,  ut  omnino  abstineam  et  duriter  vivam  K.  35 
Miror  autem  falsos  illos  mundi  et  creaturarum  contemptores  non  animadver- 
tisse  hunc  locum  Salomonis,  ubi  austerum  genus  vitae  et  rigidam  severitatem 
vanitatem  vocat.  Ergo  hie  damnat  strictissimas  illas  Monachorum  obser- 
vationes,    maxime   Carthusianorum,    (|uas    tarnen    mundus   admiratur   et   pro 


Annotationen  in  Ecclesiaatcn.    1532.  39 

V]  tatibiis,  sicut  egregia  res  est  iiti  vino  et  iucuDclitate,  (juia  ulrumque  a  tleo,  sed 
peccatimi  venenuin  meum  iinmiscco  jc.  Sic  ista  seutentia  est  fulmen  conli-a 
oniues  regulas  moiiachoruni,  quia  non  est  hominuni  abstinentia  a  vino  sod 
dei,  sicut  et  habere  vestituui,  tempiis,   locus  sunt  dona  dei,  deus  non  prae- 

6  scripsit  et  tarnen  homines  hoc  pracscribunt.  Qua  utilitatc?  Hora  vcnilit, 
ut  si  velis  cdere,  non  habeas,  potest  deus  te  intrudere  in  infirniitateni  et 
tunc  habeas  reguhun  tibi  praescriptani  non  a  te  sed  deo.  Ipsi  contrai'iuni 
facinnt.  Laudo  ieiunantes,  (jui  ferunt  abstinentiani,  ut  deus  disposuerit, 
severissinii   autem   conteniptores   niundi  requirunt   ubique,    cpiae  illis  placent 

10  ut  delicatos  cibos  jc.  Sicut  per  iusticiam  efferuntur  supra  deuni,  ila  con- 
stitutionibus  suis  super  creaturas. 

'Et   cor    meuni   ducere    sapienter'   i.  e.   regerem    ilkid    i,  e.    al)stinui   a  2,.-! 
nniltis   et  sapiens  esse  vokii    in    conteniptu   et  abstinentia  rerum,  'ut  appre- 

3/4  sed  dei  sicut  et  o  zu  i  i.  e.  coiisiliis  mois  volui  mihi  temperaro  ?•  7  sed 

deu  o  8  —  10  ut  bin  cibos  jc.  o  9  severissimi]  seueris  12  i.  e.  regere  iliud  o 

A]  pietate   et   sanctimonia    habet.     Estque    haec    sententia   quasi    fuhnen   contra 

v>  omnes  regulas  religionesque  monasticas,  quibus  subiiciunt  res  sibi,  suis  con- 
siliis,  (juae  non  sunt  ipsorum,  non  quod  abstinentia  sit  mala  sed  eam  quae- 
rere  suis  consiliis  et  se  alligare  talibus  quasi  necessariis.  Quia  tempus,  res, 
locus  2C.  sunt  divina  dona,  quae  tamen  ipsi  captivare  volunt  suis  regulis  et 
praescriptis.      Caeterum    nihil   iude    habent   nisi    dolores    et    miseriam,    dum 

20  carnem    macerant  et   frustra  sese    discruciant.      Sic   enim    praescribunt   Car- 

thusiani:  Non  est  edenda  caro,  etiamsi  sit  fame  moricndum.     Et  hoc  pessi- 

mum    est,   quod   in    talibus    quaerunt  sanctitatem,    quasi   diabolus    ipse   non 

possit  sie  esse  sanetus,  qui  etiam  non  bibit  vinum  nee  induitur  purpnra  JC. 

Dicit  ergo:  Omuia  quidem  essent  mihi  bona  sive  abstinere  sive  edere 

25  et  bibere  sed  pessima  fiunt,  quando  addo  meum  consilium.  Deus  non  prae- 
scripsit  locum,  tempus,  eibum,  abstinentiam  et  nos  stulti  praescribimus:  lam 
edam  carnes,  iani  non  edam.  Ipse  vero  dicit:  cum  habes,  ede,  si  non  habes, 
abstine.  Quare  si  vis  esse  abstinens,  expeeta  Domini  consilium,  ipse  enim 
potest  te  coniicere  in  carcerem,   in  famera,  in  infirmitatem  iC,   ibi  esto  abs- 

30  tinens,  ibi  habes  regulam  tibi  praescriptani  non  a  te  sed  ab  ipso  Deo.  lam 
vero  tuis  consiliis  fiugis  tibi  formam  abstinendi  contra  Deum.  Et  egregii 
isti  mundi  conteniptores  sie  ubique  abstinent  a  rel)us,  ut  nihil  uspiain  illis 
desit,  sie  agunt,  ne  abstineant.  Summa,  sicut  per  propriam  iusticiam  efferun- 
tur supra  Deum,  ita  suis  constitutionibus  super  creaturas. 

35  Et   cor  meum   sapienter  gubernare. 

Id  est:  volebam  meo  me  consilio  regere  sapienter  et  in  abstinentia 
esse  sapiens,  ut  comprehenderem  prudentiam  (vel  stulticiam).  Nam  Hebraea 
dietio   ambigua  est:   aliquaudo   sapientiam,   aliqnando   stulticiam  significans, 


10 


40  ajotlefung  über  ben  ^tebiget  ©alomo.    1526. 

V]  henderem  sapientiam,  stulticiam'.  Utrumque  sigDificat  hoc  vocabulum: 
sapientiara  et  stulticiam  sed  volo  potius,  i.  e.  ut  possim  docte  et  sapienter 
apprehendere,  quomodo  vitaretur  stultitia,  quia  pars  sapieutiae  non  solum 
nosse  bona  sed  vitare  mala,  scilicet  tale  bonuru,  quod  ipsi  facereut,  fo  llug 
toolt  ic^  h)crben.  Abstiuui  fortiter,  aedificavi  ic,  ut  docerem  homiues  ic. 
Salomo  saepe  distractus  a  cibo  (ut  solet  fieri  aedificaiitibus)  et  feci  studio, 
'ut  docerem  alios\  Recenset  fere  catalogum  omnium  operum  suorum,  quae 
exercuit,  ut  doceret  alios  haec  omnia  fuisse  'vanitas'.  Edificavi,  quid  inde? 
abstinui  a  vino.  Ibi  'sapientia'  accipienda  in  rebus  temporalibus  non  spiri- 
tualibus  xä)  finc^  Ort  plantare,  nihil  defuit:  ubi  inspexi,  erat  vanitas  tantum, 
scilicet  quoniam  venenum  accedit.  Quaerere  nostris  consiliis  habet  duo  in- 
commoda:  primum  torquet  se  consihis,  secundo  non  utitur.  Nero  aedificavit 
magnam  domum.  Sic  fit,  quando  aliquis  aedificat,  alius  fruitur.  Inde  ada- 
50^.4, 37 giura    in   Euangelio   'alius   seminat,   alius    metit\      Sic   princeps   Fridericus 

edificavit  hortos,  non  fruebatur  et  quando  unum,  edificavit,  quaesivit  alium.    la 
Nam  pius  loh.  princeps  non  fruitur  hortis  sed  edificat  valla  JC.  aliud  sequitur 

1  sap:  über  stulticiä       3  apprehendere]  appre       6  vt  solet  bis  edificantibg  o       12  utitur 
c  aus  assequitur       13/14  Inde  adagium  in  Euau.  o       16  loh.  o       16/41, 1  aliud  ies  delectabitur  o 

A]  sed  fere  stulticiam  sonat,  ut  sit  sensus:  comprehenderem  stulticiam,  scilicet 
ut  scirem  alios  monere,  quid  esset  stultum  aut  quid  sapiens,  coaiprehenderem, 
inquam,  quo  vitaretur,  quia  sapientiae  pars  est  non  solum  nosse  bona  sed 
et  vitare  mala.  20 

Recenset  autem  fere  catalogum  suorum  operum,  quae  exercuit,  ut 
doceret  alios.  Incepi  plurima  tentare,  quibus  occupatus  abstinui  a  vino  et 
voluptatibus:  laborando,  aedificando  experientiam  et  sapientiara  quaesivi  2C., 
ut  docerem  alios,  ut  meo  exemplo  alii  recte  viverent  et  sapienter  abstinerent, 
regerent  rem  familiärem.  Loquitur  enim  de  sapientia  humana  et  politica,  25 
non  divina  seu  spirituali,  qua  intelligimus  res,  quae  sunt  erga  Deum.  Coepi 
ergo  aedificare,  plantare  vineas,  nihil  omisi  laboris  et  studii  2C.  sed  ex  uni- 
versis  his  laboribus  nihil  quam  vanitatem  consecutus  sum,  quia  nie  meo 
consilio  regere  volebara.  Velle  autem  se  suo  consilio  regere  vanum  est,  irao 
duplici  incommodo  se  aßligit,  qui  suis  se  consiliis  regere  vult.  Primo  so 
torquet  se  ipsis  consiliis,  secundo  nihil  consequitur,  aut  si  quid  consequitur, 
dolor  intervenit  et  irritum  facit.  Sic  Nero  magnificam  et  regiam  domum 
aedificat  sed  non  fruitur.  Sic  enim  fere  fit,  ut  unus  aedificet,  alter  possideat 
300.4,37  et  fruatur,   quod   aedificatum   est,   et  ut  habet   parabola  Euangelica  'Unus 

seminat,  alius  metit'.    Sic  foelicis  raemoriae  princeps  noster  Fridericus  multa  35 
aedificavit  sed  nunc  alii  possident.     Respexit  ille  in  futura,  non  contentus 
praesentibus  uno  aedificato   quaesivit  mox   aliud.     Hie   princeps,  qui   nunc 
est,  aedificatis  non  fruitur  sed   alia   aedificat,   munit  iu*bes  et  habet  plane 
aliud  Studium.     Huius  successor  alio  rursus  delcctabitm*  et  ipse  studio. 


Annotationes  in  Ecclesiasten.   1532.  4J 

r>]  Studium,  successor  ipsius  alio  exercitio  delectabitur.  Ista  opera,  quae  faci- 
mus,  faciuut  nobis  curam,  (juando  facta,  iiifimiamur,  raoriuutur  vel  alia  sunt 
impedimenta.  Alius  venit  post  me:  non  fruitur  vel  destruit.  Iste  est  cursus 
tütius  vitae,  quod  deus  pugnat  cum  consiliis  liimiauis  et  ecoutra  dos  coutra 

5  dei  consilia.  Quando  quid  factum  per  liomiuem,  venit  fastidium  facti  et  aliud 
quaeritur.  'Quid  est,  quod  fuit'  supra  cap.  1.  Cor  humanuni  nou  potest  adeo 
stabile  esse,  ut  in  praesenti  re  possit  consistere  vel  incommodo  constans 
esse.  Si  quis  habet  -x-  flor.,  vult  100.  Si  priuceps  habet  unam  arcem  bene 
edificatam,  vult  duas.     Sic  fit  educatione  puerorum,  quaerit  aliquis,  h)ie  ha§ 

to  mib  fol  fein,  lütc  cS  xdä)  [ol  g^en,  mein  fon  fol  aliquando  [tubiren,  fol 
h)ol  ein  moiber  broufS  tücrben.  Num  deserenda  domus?  Non.  Est  regeuda 
domus,   filii,    uxor  sed  sine    mensura,   regula,   ut  tua  sapientia  nihil  sit.     Si 

5/6  et  bis  qritur  o  8  habet  o  10  reic^  oder  xe^  [für  xeä)ij  11  Nuin 

bis  Non  o  12  uxor  o 

A]  Haec  igitur  est  vere   magna  vanitas   et    miseria  affligi    in   ipso   opere, 

cura  et   sollicitudine,   donec  perficiatur,    facto   antem    mori  vel   infirmari  vel 

15  alio  impedimento  privari  eins  usu  et  bono.  Sed  et  eura,  qui  succedit,  saepe 
facto  non  uti  vel  etiam  destruere.  Sic  est  cursus  totius  vitae  humanae. 
Deus  semper  pugnat  cum  consiliis  humauis  et  econtra  nos  contra  Dei  con- 
silia. Facile  autem  est  ipsi  destruere,  quicquid  nos  iucepimus,  imo  tanta 
est   vanitas  cordis,   ut   nunquam   secum   consentiat,    neque   potest  esse  tarn 

20  stabile,  ut  in  re  praesenti  cousistat  et  acquiescat.  Tentata  re  et  effecta  per 
hominem  curiositas  faciendi  manet,  adest  fastidium  facti  et  aliud  quaeritur, 
sicut  et  supra  dixit:  quäle  est  id,  quod  fuit  jc.  Talis  est  auimus  humanus 
post  paratam  rem  sicut  ante  paratam  rem:  ubique  inconstans,  inquietus.  Si 
quis  habet  unum  aureum,  respicit  et  cupit  decem,   qui  decem,  cupit  centum, 

25  qui  centum,  mille  ic.  Si  priuceps  habet  arcem  unam  commode  aedificatam, 
vult  duas,  qui  habet  unum  regnum,  ambit  et  alterum.  Summa:  Alexander 
cupit  multos  mundos. 

Sic  quoque  fit  in  rebus  domesticis,  in  coniugio,  in  educatione  liberorum. 
Cogitas  ducere  uxorem  optime  raoratam,  pudicam,  commodam,  bouam  matrem- 

30  familias,  sed  potest  fieri,  ut  contingat  omnino  contrariis  moribus  et  pessima, 
aut  ut  plurima  in  ea  desideres,  etiamsi  sit  valde  bona.  Cogitas,  quomodo 
velis  instituere  filios,  ut  fiant  probi  et  reipublicae  utiles,  sed  ecce  praeter 
expectationem  fient  latrones  vel  alias  perditi  et  inutilia  pondera  terrae.  Num 
ergo  deserenda  domus  et  cura  domestica?    Quia  video  nihil  succedere  meae 

35  diligentiae  nee  respoudere  laboribus  quicquam?  Non.  Quid  ergo?  Regenda 
est  domus,  iustituenda  familia,  educandi  sunt  liberi,  regenda  uxor,  sed  sie, 
ut  sine  mensura  et  regula  tua  fiat,  ut  tuac  sapientiae  non  confidas.  Si  filius 
tuus  est  appositus  discendis  literis,  discat,   si  artificio,  item  discat,   tantum 

J8  incaepimus  B 


5 


42  a]otlejiing  über  bett  ^rebiger  SQ[omo.   152(5. 

r>]  vides  aptuni  literis,  artificio,  discat  2C.,  ut  non  excedas  extra  limites  dei  doni 
ct)iices,si.     Si  feceris  sequeutur  haec  duo  incommoda. 

2.4  'Maguificavi'  i.e.  feci  egregia  et  maxiina  opera,  (juid  mihi?  Laboreni, 
alius  utilitatem  et  non  couteutus  illa  ntilitate,  quam  habuit  de  me,  sed  alium 
quaesivit. 

2.5  Taradisüs'  poraaria,  vox  liebraea  ein  Illftgorten,  bo  niQlt  bie  tt)Uf^= 
cjaitcu  madjt,  ba  man  cljtct  cbcl  Blumen,  ncgclcin  pro  voluptate  hominum, 
horti  pro  pecoribus  etiam. 

•i,  6  Tlantavi  iu  eis  arbores  diversorum  fructuum'  td)  faijt  tungc  pf(an|,  6cum 

et  Piscinas,  ut  inde  poteutur  arbusculae,  bo§  ift  catiaalogus  operum  Salomouis.   lo 

1  artificio  o  2  üher  duo  roth  supra  dicta  zu  3  über  Maguificavi  steht  ut  iu 

lib.  Kegum  4  qua  habuit  o         7  ncgclcin  o         9  Beutn  c  aus  16lum         10  opum  !Salo:  o 

A]  ne  excedas   tuos   limites   sed    committe   omnem   eventum    et  successum  Deo. 
Alioqui  duo  habebis  incommoda   superius  dicta.     Ex  his  nunc  facile  intelli- 
gentur  quae  sequuntur 
2,4-11  Feci   magna   opera:    aedificavi    mihi    domos,   plantavi   mihi 

vineas,    feci   mihi   hortos   et   paradisos    arboribus   omnium   geue-   i^ 
rum  consitos.    Feci  mihi  pisciuas  ad  irrigandam  sylvam  crescen- 
tium    arborum.      Comparavi    servos    et    ancillas    et    vernaculos. 
Comparavi   mihi    iumenta    et    multas    greges    prae    omnibus,    qui 
ante    me    fuerunt    in    Jerusalem.      Cumulavi    mihi    argentum    et 
aurum  et  Gazam  ex  regibus  et  provintiis.    Paravi  mihi  cantores  20 
et    cantatrices    et   delicias    hominum    et    omnis    generis    Organa 
musica.     Et  factus   sum    magnus    et   excellens   omnes,    qui   ante 
me  fuerunt   in  Jerusalem.     Et  sapientia  perduravit  mecum   et 
quicquid  postulabant  oculi   mei,   indulsi  eis   nee  fraudavi  lae- 
ticia  cor  meum,  quo  minus  delectaretur  laboribus  meis.    Et  haue  25 
ratus  sum  partem  meam  esse  ex  laboribus  meis.     Et  postquam 
conteraplatus  sum  omnia  opera,   quae  manus    meae  fecerant,  et 
labores,   quos   exhauseram:  ecce   omnia  erant  vana   et   afflictio 
Spiritus   nee  quicquam    amplius    sub   sole. 

Recitat  hie,  ut  dixi,  Salomon  catalogum  suorum  operum,  quae  fecerat  30 
pro   paranda  laeticia  ac  voluptate  proque  recte   administranda   re   familiari. 

'<?/  4  Sunt  autem  ex  praedictis  facilia.  'Feci  magna  opera'.  Quod  noster  inter- 
pres  'maguificavi'  id  est,  feci  egregia  et  magna  opera,  de  quibus  legis 
3.  Reg.  3.  et  7.  iz.  Quem  vero  fructum  inde  habui  ?  nullum  nisi  laborem, 
alii  fructum  et  utilitatem.  35 

2, 5  'Paradisos  vel  hortos  voluptutis'.    Hebraea  vox  significat  Suftgarten,  ba 

man  jc^onc  tüur^gartcn  marf^ct  öon  Blumen  unb  bcn  cbclftcn   tüur^^cn.    'Ver- 
ls multos  (JErl 


Annofcationes  in  Ecclesiasten.    1532.  43 

V]  Veruacnlas,  quae  donii  luilae  .sunt.    Si  heriis  dabat  servo  uxoreni,  filii^,  7 

erant    doniini    ut  pecora,    ba§   Ijiffcil  domini  'vornaculi'.      Otniiia,   quae    sunt 
necessaria,  paravi  et  voluptuaria  paravi  non  coutentus  istis  comodis. 

'Coacervavi  niilii  argentiun  et  aurunr:   pro  'substantia'  lege  'peculiuni2,  s 

5  de  regibus\  Quiopiid  erat  pretiosaruni  rerum  in  aliis  rcgionibus  !()am  ^\V 
IJtit  auä),  ut  Holent  magui  reges  facere,  cpiaerunt  geninias  et  alia  praeclara 
ut  picturas  jc. 

'Segulath'  pecuHa.  In  hoc  puto  comprehensum,  quicquid  sit  foftlic^ 
CHnodia,  ßrcbcn^.     'Schida,  Schidos.'     Ibi   graramatica  lis,   quid   sint   haec. 

10  Ego  reddidi  ten|et'  et  tcnljcrtn  sed  non  phvcet.  Sequor  eos  interim,  qui 
putant  instrumenta  esse  musica  propter  praecedentia,  ubi  scribit  sie  'paravi 
mihi  cantores  delectamenta  filiorum  homiuum'  nempe  musica  instriunenta, 
quae  alternatim  cantaverunt:  et  ambobus  numeris  utitur.  Nam  ubi  cantores, 
hie  etiam  habentur  instrumenta  musica,  quae  maxime  delectant.     Ideo  facit, 

15  quia  vult  describere  alternam  conciouem  vel  mutuum  concentum  boS  fie 
l§a6en  untereinonbcr  gefungcn. 

7.  Aug  I    Dixi  duo  ista  vocabula   esse  in  lite   apud  grammaticos,    tamen  in- 
telligimus  Organa  musica,  quae  excitant  leticias. 

'Et   supergressus   sum    opibus'  tft    gU   üiel   in    latino,   in   hebraeo    non  2, 9 

20  est.      Haec    omnia   congregavi   mihi    et   aptissime    erant    disposita.      Deinde 

8  segulath]  seuiloth  oder  seculoth  9  über  Schida  steht  fing[ulare],  über  Schidos 

steht  plura[le]  10  reddidi  o         tenfeet  &  :nn  12/13  instrum:  über  quae  alternatim 

iviederholt  15  concionem  sicher,  nicht  cancionem  19/20  tft  jU  bis  est  o 

A]  naculos'  id  est,  servos  domi  natos.  Liberi  enira  servorum,  qui  domi  nati 
erant,  vernaculi  dicebantur  perpetuoque  serviebant  doraino,  cuius  servus  erat 
pater  eorum,  sive  empticius  sive  quacunque  occasione  in  Servituten!  venerat. 
'Comparavi   servos    et    ancillas',    Id    est,    fui    egregius    oeconomus    et    pater  2, 7 

25  familias,  volui  rem  famiharem  meo  consilio  regere.  'Feci  substantiam"  seu 
Gazam.  Quicquid  (inquit)  erat  ornamentorum  et  pretiosarum  rerum  in  aliis 
regionibus,  hoc  mihi  cumulavi  ad  pomj)am  regni,  ut  solent  magni  et  opu- 
lenti  reges. 

Curavi     mihi     cantores    et    cantatrices     et    delicias    homi-2,8 

30  num  K. 

Hie  grammatica  lis  est,  quid  sit  Schida  et  Schidoth.  Ego  reddidi 
tcnljcr  unb  ten|cr{n  sed  non  placet.  Sequor  eos  interim,  qui  putant  instru- 
menta esse  musica,  idque  propter  praecedentia,  ubi  sie  scribit:  paravi  mihi 
cantores  et  cantatrices  et  delectamenta  seu  delicias  filiorum  hominum  nempe 

35  instrumenta  musica.  Duplicat  autem  vocem  Schida  Vesehidoth,  quod  forte 
velit  mutuum  illum  concentum  et  alternas  vices  in  musicis  significare.  'Eram 
magnus   2C.^   Id  est,    haec    omnia  erant   aptissime   conq)arata    et   disposita. 

22  vernacula  ÄC 


44  SJotlefung  über  bcn  5prebtgev  ©olomo.    1526. 

V]  addidit  'Ipsa  sa])ieutia  perseveravit  mecuni'.  Non  illam  iutelligit  specula- 
tricem,  quam  sophistae  finxernut  sed  gereudae  vitae  et  ordinandaiuni  rerura 
praesertira  iu  ea  j)arte,  quae  pertinet  ad  res  exteruas  gerendas.  Confitetur 
se  habuisse  omniuni  reruiu  abundantiani  et  ciuu  hac  sapientiam,  ut  sciret, 
qiiomodo  deberent  res  geri  et  regi.  Omniura  homiuum  vox  in  terra:  @§  s 
g^ct  nid)t  rec[)t  JU,  luaxima  pars  sapieutiae,  scieutiae:  boS  bQ§  red)t  n{(^t 
^Cinorf)  IfjOniBt  nisi  suo  tempore.  Res  geruiitur  ueque  cousilio  sapientum 
uec  temeritate  stultoriim  ic. 

'-•  •••  'Et  omuia,  quae  desyderaverunt\     Inter  omues  alias  res,  qiias  paravi, 

una  fuit  sapientia  mea,  deinde  effudi  me  et  volui  frui  omuibus  bouis  Iiuius  kj 
vitae  et  non  fiebat,  quia  (sie  fit  in  rebus  humanis)  multo  labore  paravi  et 
alius  fruitur,  nee  eontentus  hoc,  sed  parat  sibi  laborem  alium,  et  si  partum 
mihi  offertur,  non  occupo  zc.  Haec  dixi  heri  K.  S)a  bc^  tüolt  {(|§  laffeit 
bleiben,  ut  fruerer  istis  bonis  supra  dietis.  Sed  quando  volebam  delectari, 
ntllft  id)  QCl'ic^t  polten  K.  Sic  fit  adhuc,  quando  princeps  proponit  delectari:  i.^ 
uec  t'ruitur  leticia,  insuper  irascitur,  venit  aliud  et  postea  indignatur.  Ita 
deus  semper  invigilat  rebus  humanis,  ut  consilia  nostra  impediat,  regulas  et 

1  mecum  o      intelligit  o         2  quam  bis  fiiixerunt  o         4  vt  seilet  o         9  quas  paravi  o 
11    sie   bis   humanis  o  12    nee   bis   hoc  o  13    heri   o  16   nee   bis   iraseitur  o 

17  uostra]  nostras  o 

A]  Deinde  *Et  sapientia  mecum  perduravit\  Sapientiam  intelligit  non  illam 
speculatricem  sed  vitae  et  rerum  omnium  gubernandarum,  ubi  etiam  includi- 
tur  sapientia  divina.  Fatetur  se  habuisse  non  solum  omnium  rerum  abun-  20 
dantiam  sed  etiam  cum  hac  sapientiam  quoque  omnia  illa  rite  administraudi, 
gerendi  et  regendi,  quod  est  maximum  donura  dei.  Sed  non  habebat  succes- 
sura,  quia  suo  consilio  omnia  succedere  volebat,  quae  prudenter  ordinasset  2C., 
cum  tamen  omnium  hominum  iu  terra  vox  sit  e§  geltet  llidjt  tcdjt  ^U.  Quia 
vident  multa  })rudeuter  defiuiri  et  statui  et  tamen  non  habere  successum  jc.  25 
Maxima  ergo  sapientiae  pars  est  scire  hoc  ipsum,  qnod  successus  non  sequa- 
tnr  nisi  suo  tempore  et  res  regi  neque  consilio  sapieutum  neque  temeritate 
stultorum. 

•^,10  'Quicquid  postulabant  oculi  mei,  indulsi  eis  2C.'     Id  est,   adhuc  latius 

me  effudi  et  volui  frui  omnibus  istis  bonis  paratis  sed  non  sinebatur.  Hanc  30 
mihi  in  vita  portionem  esse  volui  sed  Deus  non  patitur,  ut  regam  has  volup- 
tates  mco  consilio,  semper  obstitit  pluribus  impedimentis.  Cum  volui  frui 
meis  delitiis,  meis  hortis,  avocabant  negocia  regni,  dicendum  erat  ins,  com- 
ponendac  ac  dirimendae  lites  zc.  Sic  non  potui  regere  laetitiam  meo  consilio. 
Idem  contingit  nostris  })rincipibus,  ut  cum  proponant  sese  velle  oblectare,  35 
incidat  ucgocium  triste  et  quod  gaudium  interturbet  et  illos  moerore  con- 
ficiat.      Ita   Deus    semper    agit,    ut   nostra    consilia   et    praescriptas    regulas 

24  Quia]  Qui  C         29  Et  quicquid  JJ  32  plurimis  B  3G  ineidat]  iudieat  -Z^VZ 


Annotationcs  in  Ecclesiasten.    1532.  45 

V]  praescriptiones.  Vnlt  suas  res  habere  pnras  et  synceras  in  sua  libertate. 
Alias  vult  sat  dare.  £)q  iä)  lllid)  ha  uniB  falje:  *Ecce  totum  nialitia  s])iritns' 
i.  e.  afflictio  auiinae.  Nonue  maxima  vanitas:  Rex  qui  (ut  Salomo)  tautuni 
habet   opum  et  tarnen  bis   oninibus   uou   potest  frui  secunduni   sua   consilia, 

5  si  frnitur,  frnitur  raptim  et  ut  deus  dederit.  Sinamus  ergo  libere  adferri  vel 
auferri.  Quando  adferuntur  bona,  cogitet  horao:  e§  l^an  tool  gut  (t)o[e) 
tperbeu  et  contra. 

'Et  nihil  reliquum   sub  sole.'     De  suis  consiliis  nihil  habet  nisi   mu^e 
unb  erficht,    ßes  sunt  bouae,  sed  provocant  nos  ad  scrutationes  sui  (illarum) 

10  regulis  zc.  sed  ipsae  dicunt:  sumus  ins-crutabiles. 

'Verti  me.'    Alia  experientia,  consequentias  in  sacris  libris  3U  l§a6en  est2, 11 
dificilliraum,   ideo   magnus  labor  est   grammaticam  investigare,  habita  luce 
sermouis  non  est  sentencia  difficilis  JC.    Sentencia:  Ego  spectavi  etiam  alio- 


3  nonne  hls  vanitas  0         ut  Salo  0  6  horao  0         Bofc  0  9  illarum  c  ans 

illorum  darüber  sui  11  consequentias  c  aus  Jiäcias  13  sna  0  (vor  difficilisj 

A]  impediat,  satis  quidem  dat  ad   usum   et  laeticiam   sed  simul  vult  nos  suas 

15  res  habere  et  servare  puras  et  synceras  in  sua  libertate.    *Ecce  omuia  erant2, 11 
vana  et  afflictio  spiritus.'     Nonne   est  maxima   vanitas:   Regem,   qui  habet 
tantum  opum  et  tam   omnibus   rebus   abundat,   non  tamen   vel   una  aliqua 
re  ex  tam  infinitis  secundum  sua  consiha  frui  posse?     Et  si  quibus  frnitur, 
raptim  fruitur.    Adeo  non  possumus  res  nostro  consiiio  regere  et  gubernare 

20  aut  comprehendere.  Fruatur  ergo  quisque  rebus  praesentibus  libere,  sicut 
Deus  dederit,  sinat  afferri  vel  auferri,  ire,  redire  pro  Domini  voluntate,  äöenn 
e§  gut  ift,  cogitet  e§  tan  lüol  bo§  tüerben  et  econtra,  ne  scilicet  voluptatibus 
diffluat  et  immergatur  quemadmodum  impii  2C.  'Et  nihil  reliquum  sub  sole.' 
De  suis  consiliis   nihil  habet  nisi  aerumnas   et  miseriam.     Res  quidem   smit 

25  bonae  sed  studia  nostra  simt  vana,  qui  praescribimus  illis  regulas  sive  utendi 
modum,  cum  illae  non  sinant  se  a  nobis  regulari. 

Converti  me  ad  perspiciendam  sapienciam  et  stulticiara  et2,  r2 
temeritatem.      Quis    enim   homo    potest   imitari    regem,    qui   cum 
ante  fecit?     Et  vidi,  quod  sapientia  sie  excellit  stulticiam  ut 

30  lux  tenebras.  Et  quod  sapiens  habet  oculos  in  capite  at  stul- 
tus  in  tenebris  ambulat.  Et  agnovi,  quod  eveutus  iidem  sint 
utrorumque. 

Alia  experientia  probat  omnia  esse  vana:    conatus,  inquam,  et  consilia 
humana.     Quemadmodum   {in.piit)   mihi    contigit,  sie  vidi  aliis   quoque   cou- 

35  tingere.  Consilia  mea  et  ipsa  etiam  sapientia  vana  et  irrita  fuit,  non  habuit 
hnnc  successum,   quem   cgo  volebam.     Idem    animadverti    in    aliis    quoque. 


24  erumnam  B  Erl 


46  Söorlcfmtg  über  ben  5)3rebtger  ©alomo.   1526. 

V]  riim  sapientias  et  stulticias.  Vidi  quosdam  sapientissime  se  gerere  vel  saltem 
conari  2C.  Coutiili  cum  sapientia  liac  illorum  stulticiam  alioriim:  qui  habeut 
aliquaudo  successum.  Inde  Fortuna  nata  dea  et  proverbiura  'Audentes  for- 
tuna'.  Cicero  et  Demosthenes  eraut  sapientissimi.  Uli  descripserunt  res- 
publicas :  fo  foI§  g'£)en  et  putabant  e§  fol  olfo  I)tn  auf§  gf(en.  Contra  lulius  5 
Caesar  et  Octavianus  contrarium  egerunt  illis  sapientiis  et  Philippus  fecit 
contra  consilia  Demostheuis  et  Grecorum.  Quid  habuit  Cicero  de  his  studiis? 
Sed  res  dicit:  vos  vultis  me  capere,  ut  paretur  victoria  vestris  consiliis.  Et 
tarnen  fiunt  res  non  per  sapientiam  et  consilia  sapientum  sed  quandoque  per 
temeritatem  stultorum,  ut  infatuentur  sapientum  consilia.  Et  econtra:  Supe-  10 
riore  anno  ordiuaraut,  quo  modo  pararetur  victoria  a  Gallo,  sed  contrarium 
factum.  Dicit  ergo:  Vides,  ba§  ein  tottef  nax  fd^ix  fo  töol  ^in  oufg  futt. 
Posset   dicere   aliquis   honio:   non   est  deus.     Non:   quia  sapientia   maxime 

1  saltem  o  9  quaudoque  per  0 

A]  Spectavi  aliorum  sapientiam  et  stulticiam  ipsaque  inter  sese  contuli.  Vidi 
quosdam  sapientissime  se  gerere  et  multa  prudenter  conari.  Vidi  item  stultos  15 
temerarios  sine  consiliis  agentes,  quorum  tamen  temeritas  et  stulticia  aliquaudo 
fortunata  fuit  et  successum  habuit,  ubi  sapientum  consilia  prorsus  irrita 
fuerunt,  et  infortunatissimi  ipsi  sapientes  adeo,  ut  haec  temeritas  meruerit 
proverbium:  Audaces  fortuna  iuvat.  Cicero  et  Demosthenes  erant  sapien- 
tissimi homines,  qui  praeclare  constituerunt  respublicas,  descripserunt  leges,  20 
putabant  etiam  fore,  ut  responderent  eventus  et  successus,  sed  in  diversum 
abiit,  adeo  ut  sie  alter  de  se  clamet:  O'me  nunquam  sapientem  et  aliquaudo 
id,  quod  non  erat,  frustra  existimatum,  quanto  te,  P.  ßomane,  de  me  fefellit 
opinio  2C.  Alter  vero  senio  confectus  et  fractus  laboribus  dixit  se  magis 
optare  mortem  quam  redire  ad  rempublicam  expertus  et  ipse  res  non  geri  25 
consiliis  prudentium,  etiam  bonis.  Contra  lulius  et  Octavius  Caesares  non 
semper  sapientia  sed  saepe  audacia  consilia  sequuti  multo  fuerunt  fortuua- 
tiores.  Philippus  Macedo  agit  contra  consilia  Demostheuis  et  ipse  magis 
fortunatus  quam  prudens.  Consilia  certe  erant  bona,  verum  illa  sie  urgere, 
certum  successum  definire  vanum  est.  Non  euim  volunt  res  humanis  con-  30 
siliis  capi.  Summa,  res  non  geritur  neque  per  sapientiam  sapientum  neque 
teraeritate  stultorum,  ut  infatuentur  sapientum  consilia,  ne  gloriemur  de  nobis 
ipsis.  Sic  in  hello  non  statim  contingit  victoria,  etiamsi  sit  instructissiraus 
exercitus  et  omnia  sapientissime  excogitata,  Sicut  superioribus  annis  spera- 
batur  certa  victoria  a  Gallo  de  Caesare  sed  contrarium  accidit.  35 

Dicit  ergo:  Vides  stultis  tam  succedere  quam  sajMcntibus,  ut  non 
appareat  ullum  discrimen  inter  sapientem  et  temerarium,  (piod  ad  successum 
attiiiet,  irao  ut  appareat  non  esse  Deum,  qui  res  tam  temere  geri  sinat.    Sed 

27  sapieuta  A  33  etiamsi  si  sit  AßO  34  cogitata  B  34/33  sperabatur] 

parabatnr  B 


Annotationes  in  Ecclesiasten.   1532.  47 

V]  (inqiiit)  exelHt  stulticiain.  Unus  est  ergo,  qui  potest,  bcr  fjcift  Uttfcr  t)Cf  QOt, 
^ä)  lüanb  m\d),  bn§  icfj  fct)Cn  luolt  bic  InciffjCljt,  stulticiam  et  temeritatem, 
ba  i(^  tüolt  bQ§  fe^en  collatam  sapieutiam  cum  stulticia.  @ot  bet  faitä  tüol 
lliatfjcn,  nou  soluni  habet  sapientiam  sed  etiam  vim,  ut  possit  efficere,  ut  ea, 
5  quae  dictavit,  succedaut.  Video,  quod  praestat  sapientia  (sicut  lux  tenebris 
praestat)  temeritati  sed  desunt  vires.  Et  video,  quod  'sapiens  homo  habet  2, 14 
oculos  in  capite',  et  tarnen  video,  quod  idem  aecidit  omnibus  sive  sapientibus 
sive  stultis.  Sapientia  homineni  fallit  sicut  tenieritas  et  temeritas  prosperitas 
ut  ecoutra.  Et  tarnen  verum,  quod  sapientia  superat  stulticiam.  Nos  sie 
10  vulgo:  bei-  auffm  fc^adjt  tuil  fptlen,  ber  fol  bie  augcn  nic^t  in  ben  Beutel 
[teden  i.  e.  bene  sciant,  quomodo  res  debent  recte  geri,  sint  etiam  vigiles. 
Alii  uon  habent  oculos  in  fronte  sed  temeritate  et  audacia  feruntur.  Omuia 
fert  casus  et  fortuna,  nee  sapientia  nee  temeritas,  ue  utrimque  faciant  regulam, 
ut  res  neque  temeritate  neque  sapientia  fiat.  Temerarii  aliquando  prospe- 
is rantur,  quaudoque  cadunt  et  ecoutra  sapientes.  Summa  summarum:  res  non 
sunt  in  manu  nostra  sed  dei  et  nobis  datur  usus   momentaueus,  quod  nos 

1  inquit  o         5/6  sicut  lis  praestat  o         7  video  c  aus  videt      aecidit  (ide)  omnibus 
7/8  sive  sap:  sive  stult  o  9/10  Nos  Ms  vulgo  o  12  feruntur  über  (ferri)  13  nee 

sap:  nee  tenie:  o 

A]  respondet  Salomo:  Non,  sed  maxime  exeellit  sapientia  stulticiam,  Verum  est 
quidem  sapientiam  humanam  non  efficere  res  sed  Dens  ipse  efficit.  Dens 
quidem  potest  efficere  sua  sapientia  quae  vult,  sed  homo  non  efficit.    Habet 

20  enim  Dens  non  solum  sapientiam  sed  etiam  vim  efficiendi,  ut  ea,  quae 
dictavit,  succedant,  hoc  homo  non  potest.  Breviter  Dei  cousilium  nou 
fallitur    sed  hominum    sive  sapientum    consilia  falluntur.     Recte   ergo   dicit: 

'Et  vidi,   quod   sapientia  sie  exeellit  stultitiam   ut  lux  tenebras.""    Est 2,13 
quidem  bona  sapientia  sed  tamen   desunt  vires,  nou  potest   efficere   res  et 

25  regere  eventus. 

'Sapiens   habet   oculos   in  capite,   at  stultus  k."    Video  quidem,  quod  2,14 
idem    accidat    utrisque.       Sapientia    fallit,    fallit    et    temeritas,    nihilominus 
sapientia  exeellit  stulticiam.    Oculos  habere  in  capite  Hebraismus  est,  quem 
nos  Germanice  et  vulgo  sie  exprimimus:    äßei*   auff   bem  f(^a(^   tütl  [ptelert, 

30  bet  fol  bie  äugen  ni(^t  inn  Beutel  ftetfen,  quo  significamus  eum  non  modo 
oportere  eins  ludi  esse  gnarum  sed  etiam  vigilem  et  diligentem  lusorem. 
Sic  et  hie  dicit:  'Sapiens  habet  oculos  in  capite",  id  est,  non  solum  sunt 
prudentes  rerum  administratores  sed  etiam  circumspecti ,  diligentes  et  qui 
iuvigilant  rebus.     Et  vident  quidem,   quomodo  res  sint  administrandae,   sed 

35  non  possunt  praestare  eventum.  Stultus  vero  non  habet  oculos  in  fronte, 
quia  temeritate  et  audacia  fertur.  Caeterum  casu  et  Fortuna  (id  est  Deo 
regente  eventum)  utrinquc  res  geritur  et  nee  consilio   nee  temeritate  nostra. 

27  Das  zweite  fallit  fehlt  C  29  auffm  B 


48  9}otIefung  über  ben  5Prebiger  ©alomo.   1526. 

V]  addimns,  est  labor  et  dolor.  Rapit  ergo  nos,  ne  fidamus  nostris  humanis 
consiliis  et  cogitationibus.  'Holelos'  insanos  dicimus,  libenter  temerarios 
vocarem.  Istos  video  stulte  et  temere  agere  2C.  sed  neutri  possimt  hoc, 
quod  deus  potest,  quia  nou  habent  vim  i.  e.  imitantur  regem  suum,  'qui  eum 
ante  fecerat'.  Hie  describit  per  periphrasin  deum  sed  concordat  ad  pro-  s 
positura:  deus  est  rex  noster  et  reguat,  uon  solum  condidit  nos  iit  dominus 
sed  habet  nos  in  contiuuo  regno,  ut  g!§et,  sicut  illi  placet.  Ideo  maluit 
Solomou  regem  vocare  quam  deum.  Alii  habent  sapientiam  alii  temeritatem 
sed  nemo  facit,  quod  eorum  rex :  quod  ipse  j)raescribit,  fit.  'Fecit  nos  antea 
jRüm.  n,  35 quam  essemus.'  Similis  phrasis:  'quis  prior  dedit  illi'  Paulus.  Et  in  lob.  lo 
ßio&  41, 2  Sicut  ergo  imperat  et  regnat,  fo  g§et§.  Per  hoc  indicat  consilia  nostra  nihil 
esse,  quia  sumus  facti,  non  suraus  rex.  Ergo  sistit,  quid  mali  vel  boni  pro 
nostris  consiliis  vel  temeritate  fiat,  multi  incurrunt  mala  per  temeritatem, 
plures  per  sapientiam.  Vi  de  sapientissimos  quosdam,  quia  deus  irrita  facit 
et  ludit  humana  studia  sed  vult,  ut  concedamus  illi  leges  gubernandi  et  is 
utamur  quae  ipse  dat. 

2  libenter]  lib  8  Solo  o  10  P:  [=  Paulus]  o 

A]  Utrique  aliquando  caduut,  aliquando  prosperantur.  Sed  Deus  non  vult,  ut 
inde  fiant  regulae.  Creaturae  enim  non  sunt  in  manu  nostra  sed  Dei,  qui 
dat  quidem  earum  usum  et  per  nos  facit  quae  vult.  Quod  vero  nos  addi- 
mns et  usum  illum  nostris  consiliis  et  couatibus  regere  volumus,  frustra  est.  20 
Erudit  ergo  nos,  ne  fidamus  nostrae  sapientiae  et  consiliis  sed  agamus  quod 
obtulerit,  si  non  successerit,  committamus  Deo. 

2,12  Quis  enim  homo  potest  imitari  regem,  qui  eum  ante  fecit? 

Hie  pulchra  et  commoda  periphrasi  describit  Deum,  q.  d.  Deus  est 
Rex  noster.  Non  solum  fecit  nos  sed  et  contiuuo  regit,  ut  nobis  ad  illius  25 
voluntatem  cuncta  eveniaut.  Ipse  solus  pertingit  a  principio  ad  finem  et 
nou  potest  illius  cousilium  et  voluntas  a  quoquam  impediri.  Ideo  maluit 
Salomon  Regem  vocare  quam  Deum.  Alii  habent  sapientiam,  alii  temeritatem, 
Sed  nemo  potest  imitari  Regem  suum,  nemo  facere,  quod  ille  facit.     Quod 

2, 12  enim  ille  praescribit,  fit,  successum  habet  illius  voluntas  et  consilium.  'Et  30 
SRöm.  11, 3r,  fecit  nos  ante,  scilicet  quam  essemus.'  Similis  phrasis  est  apud  Paulum:  'Quis 
prior  dedit  illi,  et  retribuetur  ei?'  Sicut  ergo  iste  Rex  imperat  et  regnat,  ita 
eveniunt  omnia.  Per  hoc  ergo  indicat  consilia  nostra  nihil  esse,  quia  sumus 
facti,  non  sumus  rex.  Non  vult  Deus  nos  et  creaturas  suas  regi  a  nobis 
sed  contra,  alioqui  nos  cssemus  reges  Dei.  Nihil  geritur  nostra  sapientia  vel  35 
temeritate,  quin  multi  incurrunt  mala  per  temeritatem,  plures  per  sapientiam, 
ut  sapientissimi  quique  Dio,  Cicero,  Brutus,  Demosthenes  K.  Quia  Deus  irrita 
facit  et  ludit  humana  consilia  et  studia,  ut  ubique  provocet  nos  ad  timorem 
suum,  ut  discamus  illi  concedere  guljernandi  leges  et  nihil  ipsi  praescribere. 

32  nie  Druckfehler  von  A 


Annotationes  in  Ecclesiasten.   1532.  49 

V]  Vidi,  qiiod  praestaret  sapientia  temeritati  sicut  lux  tenebris.    Sed  nou  2, 13 

video,  quod  accedat  plus  bei*  saj)ientiae  quam  temeritati.  Quis  hoc  potest 
negare,  quod  bona  sit,  sed  tarnen  tütl  llirfjt  folgen.  'Sapientis  oculi  sunt"  jc. 
non   solum    sunt  sapientes   sed  vigilant  et   observaut.     Econtra  stultus  si-oe 

5  consiliis  gerit  suas  res.  'Idem  accidat'.  Eadem  est  fortuna,  'quae  uni  cou- 
tingit  et  alteri':  hebreo,  non  est  'interitus'.  Marius  consul  temere  ferebatur 
et  rtcfjt  it>ül  fo  t)il  QUf§  ut  Cicero  sua  sapientia.  Ibi  plura  sunt  exerapla 
sapientiae  et  temeritatis  apud  gentes.  Apud  ludaeos  respublica  administrata 
per  verbum  dei  et  prophetas   i.  e.  tam   beue  temerario  quam   sapientissimo, 

10  quia  si  esset  consilium,  deberet  semper  procedere  2C.  et  temeritas,  sed  tarnen 
fit,  ut  neutrum  procedat.     Ergo  tüil  !(}ein  fegel  fein. 

'Tunc  dixi'  Ibi  venit  poenitentia  vanitatis.  Ego  sapientissime  rexi 
meam  familiam,  e§  tüolt  mir  mdjt  gelingen.  Habui  ein  amptman,  qui  nou 
ita,   et  prospere   successit  et  tarnen  niliil  est.     Tentat  deus   nos,   an  herere 

15  velimus  temeritati  vel  sapientiae  ic.  'Quod  maiorem'  k.  non  bene  redditum. 
'Quare  sapienter  (lege:  sapientius)  egi  plusquam  alii',  tamen  nihil  mihi  pro- 
fuit,  quia  stultus   fere   meliorem  successum   habet  quam   ego   et  tamen  nou 

1  sicut  Ms  tenebris  0  2  icx  über  sajjie  zu  5  Inde  fecerunt  fortunam  deam  r 

5/6  q  bis  LeLreo  o  12  pi'ua  tuoM  statt  gnia  =  consequeutia  zu  14  nun  luteritus, 

eventus  ?•  14  deus  0  16  lege  sapientius  0 

A]  *Et  cognovi,  quod  eventus  iidem  sunt  utrorumque."   Id  est:  Vidi,  quod  2, 14 

utriusque    eadem    esset   fortuna,   quod   tam   nihil   efficit   prudens  quam  nihil 

20  efficit  temerarius.  Nee  temeritate  nee  sapientia  res  geri  posse,  etiarasi  sinat 
utroque  modo  geri  Deus,  sed  regula  nulla  fit.  Nam  si  valeret  nostrum  con- 
silium,  semper  esset  prosperum,  Si  obesset  temeritas,  nunquam  debebat  esse 
prospera.  Marius,  Antonius  et  alii  similes  plus  effeceruut  sua  temeritate 
quam  Cicero  sapientia  effecisset.     Et  nusquam  melius  est  cernere  temeritatis 

25  et  sapientiae  humanae  exempla  quam  apud  Romanos  et  gentes.  Nam  apud 
ludaeos  bella  plerunque  gesta  sunt  iubentibus  Prophetis  et  ex  verbo  Dei. 

Et  dixi  in  corde  meo:   Si  stulto  evenit  idera  quod  mihi,  cur2, 15 
sapienter  agere  studui?     Et  dixi  in  corde  meo  et  hoc  vanum  esse. 
Et  haec  eo  spectant,   ut  abstineamus  a  fiducia  uostrorum  consiliorum. 

30  Ego,  inquit,  sapientissime  administravi  meum  reguum  nee  tamen  successit, 
ut  volui.  Econtra  habui  praefectum,  qui  non  ita  prudenter  rexit,  cui  tamen 
successit.  Cum  igitur  videam  stultos  fere  aut  parem  aut  meliorem  succes- 
sum habere.  Cur  igitur  sapienter  agere  studui?  Id  est:  Cur  coufido  meis 
consiliis  et  meae  sapientiae  labori  dolorem  addendo?    'Sed  et  hoc  vanum  esse  2,15 

35  dixi  in  corde  meo."  Experientia  didici  neque  in  consiliis  ncc  temeritate 
fidendum.     Supra  enim  ostensum  est  sapientiam  excellere  stulticiam,  etiamsi 

24  sapientia  sua  /* 
2ut^et§  Sßerfe.  XX.  4 


50  Sotlcfiutg  über  ben  ^pvebiget  ©alomo.   1526. 

V]  semper.  Media  via  incedendum :  Res  comraendandae  regi,  qui  fecit  nos.  Si 
quam  obtulerit  occasionem,  si  dederit  tunicam,  accipiamus,  si  aufert,  patiamur. 
Tum  essemus  sapientes,  ha  muft  iä)  \ä)lk\\tn:  esse  vanitatem  velle  damnare 
temeritatem  et  consilia  probare. 

2. 15  8.  Aug:  |    'Et  dixi   ego   in  corde   meo'  ?c.     Haec  tractata  sunt.      Omnia  eo    5 
speetant,   ut   abstiueamus    a  nostris   cousiliis.     'Qnoniam   non  erit   memoria 
sapientis  pariter  cum  stulto  ineternum  et  futura  tempora'.    Hoc,  quod  sapiens 
gessit  et  quod  stultus,   etiam  fortuna  sua,  omnia  haec  pariter  oblivioni  tra- 

i,9dentur  apud  posteros.  'Quäle  fuit  id  quod  erat',  supra,  quia  cor  humanum 
nunquam  est  quietum  re  possessa,  prior  facit  secundum  suum  consilium,  ego  lo 
verto  post  haec  me  ad  mea  studia  non  contentus  eo,  quod  ahus  fecit,  quia 
quisque  vuh  aliquid  praestitisse.  Prioris  consilium  non  curatur.  Vide  Rho- 
manam  rempublicam,  iüie  cllt  ßefar  et  consules  praesentia  negligebant  et 
spectabant  in  futura.  Cor  humanum  non  potest  quiescere:  quod  habet,  negligit, 
quod  non  habet,  spectat.  Quid  est  ergo,  quod  multa  curo,  quasi  posteriores  la 
idem  sensuri  sint.  Non  fiet,  quia  quod  habetur  taug  ni(^t,  quod  non  2C. 
Ideo  impossibile  est,  ut  res  maneat  in  ea  aestimatione  apud  posteros,  in 
qua  erat  apud  primum.    Lycurgus  putabat  se  leges  dedisse  Lacedaemouiis, 

zu  4  2öen§  xtä)i  JU  g^et   non  adero  r  zu  5   Mitte  vadere  sicut  vadit,   quia  vult 

vadere  sicut  vadit  r  7  pariter  o  13  praesentia  oder  praeterita  16  siut  fehlt 

A]  res  neque  stulticia  neque  sapientia  gerantur.  Media  ergo  via  incedendum 
est:  Res  commendandae  Regi,  qui"  fecit  nos.  Si  quam  ille  obtulerit  occasionem,  20 
utamur,  Si  quid  dederit,  accipiamus,  si  aufert,  patiamm  iz.  Quod  facere  potes, 
fac,  Quod  non  potes,  sine.  2Bq§  bu  ntc^t  !anft  !^eBen,  bQ§  Iq§  ligen.  Sic  pro- 
dest  sapientia,  si  faciam,  quod  noverim  Deo  placere,  et  ipsi  committam,  quid 
velit  per  me  effici.    Haec  si  faceremus,  tum  demum  essemus  vere  sapientes. 

2.16  Non   enim   est   recordatio   sapientis    in   posterum    sicut  nee  25 
stulti.     Nam  futura  tempora  omnia  oblivione  obruent. 

Et  hoc,  quod  sapien;-  suo  consilio  gessit  et  constituit  et  quod  stultus 
sua  temeritate,  sive  bene  sive  male  successit,  oblivioni  tradetur.  Quia  neque 
illi  ipsi  neque  alii  inde  meliores  fiunt,  ut  omnia  committant  Deo,  sed  posteri 
sequuntur  sua  consilia  nee  sunt  contenti  maiorum  ordinationibus  sed  nova  so 
quaerunt.  Quod  habent,  fastidiunt,  quod  non  habent,  quaerunt.  Talia  som- 
niamus:  Si  successit  ante,  succedet  rursum,  Si  non  successit,  iam  succedet, 
Nos  agemus  sapien tius  illis  ac.  Vide  Romanam  rem])ublicam,  ut  semper 
Consules  et  Caesares  posteriores  revocarint  facta  priorum  praesentia  et  prae- 
terita fastidientes ,  futura  spectantes.  Quid  est  ergo,  quod  multis  curis  te  35 
affligis,  quasi  posteri  tua  probaturi  sint  aut  idem  sensuri?  Non  fiet,  Quia 
quod  habetur,  quasi  inutile  fastiditur  2C.  Ideo  impossibile,  ut  res  seu  con- 
stitutiones  maneant  in  eadem  aestimatione  apud  posteros,  in  qua  erant  apud 
priores.     Lycurgus  putabat  se  dedisse  Lacedemonibus  leges,  quas  servarcnt, 


Annotationes  in  Ecclesiastcn.    1532.  51 

V]  donec  ipse  reverteretur.  Quod  alius  fecit,  be§  tücrb  id;  halb  fat  K.  Inde 
venit  Vitium  singularitatis  et  in  sacra  scriptura  hereses.  Vides  liodie:  Euan- 
gelium  partum  per  orbem,  ibi  irruit  caro  l^er:  quod  tradunt  de  fide,  be§  ^at 
man  gnug,    quia  iam  est  partum,  iam  tiiuf»  Timn  tnaS  iicucy  IjaBen  (ut  de 

5  sacrameuto)  et  qui  ^at  fat,  veuiet,  an  Christus  deus  sit,  ha^  t^ut  ncquara. 
Oculus  est  insaturabilis,  supra  c.  1.  In  rebus  publicis  i[t  ni(^t  ein  [djob  nisi 
rerura  temporalium,  ut  Salomonem  secutus  Eoboam,  qui  omnia  perdidit  et 
regnum  scissum  in  2  partes. 

Seusus  carnis  fastidit  praesentia  et  captat  futura.    Inde  in  rebus  sacris 

10  veniunt  hereses:  qui  iam  potest  fpeicn  de  sacrameuto,  bei*  tft  ettüaS,  illo  in- 
veterato  novae,  quae  exorieutur,  quia  cor  humanum  non  potest  aliud  facere. 
Intelhge  Salomonem  non  loqui  de  persouis  sed  de  rebus  gestis  sapientum 
et  stultorum,  bcr  aä)t  man  nidjt.  Quando  aedificavit  princeps  Friderichus 
templum  omnium  sauctorum,  bo  f)Ü  n^  fd^on  gnug,  sed  iam  facto  et  mortuo 

15  illo,    alia    meditautur    hodierni    principes.    '  Videntes    non    vident."      Sciunt  5c).  e,  9 
homines,   quod   afflictio  in  parauda  re  et  in  parta  et  semper  spectant  ad 

3  "^n  oder  hec?  4/5  ut  de  sa..  o  13  princeps  Fridericlius  o  15  liodierni 

principes  o  zu  15  quäle  fuit  tale  erit  ^mcv  ctU'aS  neuc§  r 

A]  donec  ipse  reverteretur,  hoc  est,  sempiternas.  Quo  consilio  ille  abibat  nun- 
quam  reversurus,  futurum  sperans,  ut  hoc  modo  suae  leges  fiereut  perpetuae. 
Sed   nihil  efFecit.     Augustus   dicebat   se  iecisse  ea  fuudamenta  reipublicae, 

20  ut  speraret  semper  staturam  esse,  Sed  posteri  statim  omnia  everterunt. 
Neronis  mortem  populus  Romauus  optabat  meliorem  rempublicam  futuram 
cogitans.  Sed  postea  uihilo  melius  habuit  respublica.  Salomon  ita  gubernabat 
regnum,  ut  speraretur  perpetuum  fore,  et  statim  a  morte  eins  dividitur.  Nam 
Roboam,   qui  Salomoni   succedebat,   non    contentus   prudenti  reipublicae  ad- 

25  ministratioue  patris  perdidit  omnia  et  regnum  est  scissum  in  duas  partes. 

Atque  haec  non  tantum  fiunt  in  externis  et  politicis,  ubi  est  tolera- 
bilior  ista  stulticia,  quia  solum  rerum  corporalium  iacturam  facit,  sed  etiam 
in  religione  et  verbo  Dei,  ubi  semper  posteri  neglecta  puritate  doctrinae  a 
patribus  traditae  nova  quaerunt,  sicut  etiam  faciunt,  qui  nunc  vulgato  Euan- 

30  gelio  non  couteuti  puritate  fidei  seu  doctrina  Euangelii  uovas  instituunt  dis- 

putatioues  de  Sacramentis,  Quae  cum  inveteraverint,  novae  sectae  exorieutur 

sine  fiue.    Neque  enim  potest  caro  contenta  esse  una  simplici  et  vera  doctrina. 

Intellige    vero   Salomonem    non    de    persouis    loqui    sed    de    iis,    quae 

homines  agunt  sive  sapientes  sive  stulti,  quod  illa  negligantur.    Durat  quidem 

35  in  libris  hominum  memoria  sed  non  in  ordinatione  reipublicae,  et  referuntur 
quidem  res  gestae  in  Annales  sed  nemo  observat  aut  curat  et  posteri  non 
commoventur  exemplis   superiorum,  Nova   semper  moliuutur.     Quod  adest, 

31   inveteraverit  ABC 


52  SBotlefimg  üBer  faen  ^ßrebiget  ©nlomo.   1526. 

V]  futura,  sive  sint  stulti  sive  sapientes,  venit  fastidium  praesentis  et  desyclerinm 
futuri.  Sicnt  Enangelium  habentes  videntes  non  videut  2C.  Maximum  donum 
contentum  esse  praesentibus,  hoc  caro  et  sanguis  Don  potest,  quae  de  prae- 
seutibus  movetur  in  ea,  quae  futura,  et  sie  fc^VöcBt  K.  Avaro  tarn  deest,  id 
quod  habet  (quia  nou  utitur),  quam  quod  non  habet.  Quod  contingit  avaro  5 
in  pecunia,,  hoc  in  universo  genere  humano  in  vohiptatibus.  Desunt  sim- 
phciter  omnia,  si  omnia  habeut,  nihil  habent.  Exemphim  de  Alexaudro. 
2.  Sor.  6, 10  Econtra  Christiani  nihil  habentes  omnia  habent,  Paulus  2.  Cor.  6. 

Sapientes  et  stulti  i.  e.  res,  quas  gestiunt,  cum  fuerint  factae,  fasti- 
diuntur  et  spectantur  aliae.  'Quia  futura  tempora':  Stultus  ftirBt  bo^in  cum  lo 
^Pi.  49,  u  rebus  suis  gestis  sicut  sapiens.  Sic  ps.  48.  Referuntur  quidem  gesta  sapien- 
tum  et  stultorum  in  annales  et  tamen  non  reminiscimur,  nemo  movetur. 
Ideo  dicit  Solomo  ^ä)  tüolt,  ha^  t(^  tob  Itier,  ba§  fag  i^  auc^.  Quando 
2, 17  quis  multa  laboravit,  ut  consuleret  mundo,  gibt  matt  im  bQ§  lott  ?C.  'Itaque 
teduit  me  vitae':   odi  vitam,    quia  displicuit   mihi  valde   quod   ageretur  sub   is 

3  content(9)  c  in  ü  4  Avaro  c  aus  avarus  5  über  quia  steht  quod  7    Exm 

de  alexaudro  o  8  2.  Cor.  6  o  9  Sap.  et  ftulti  o  10/11  Nil  sapiens  et  stultus  jc. 

roth  o  11  48  roth  o  zu  11  Claudius,  Nero  r  11/12  gesta  bis  stultorum  o 

13  au(5  oder  eud^  15  odi  vitam  o 

A]  fastiditur,  quod  non  adest,  quaeritur.  Et  tamen  nihil  est  novum.  Cum  enim 
adest,  iam  vetus  est,  non  placet,  aliud  quaeritur.  Summa:  posse  esse  con- 
tentum praesentibus  simpliciter  donum  est  spiritussancti,  impossibile  vero 
carni,  quae  semper  de  praesentibus  movetur  in  futura  et  cum  illa  sequitur 
haec  amittit  ac  utriusque  usu  sese  privat.  Avaro  tam  deest  quod  habet  20 
quam  quod  non  habet.  Quod  autem  contingit  avaro  in  poecunia,  hoc  uni- 
verso generi  humano  in  vohiptatibus  et  consiliis  ic,  hoc  est,  nihil  habent, 
etiamsi  omnia  habeant.  Exemplo  sit  Alexander  Magnus,  cuius  animus  post 
totam  Asiam  devictam  non  saturatur.  Si  haec  in  externis  vera  sunt,  quid 
mirum  de  Euaugelio?  quod  iam  habentes  non  habemus,  quia  non  afficimur  25 
eo  sed  aliud  volumus.    Econtra  Christiani  omnia  habent  etiam  nihil  habentes. 

2.16  Et  sapiens  moritur  perinde  ut  stultus. 

q?)".  49, 11  Similis  sententia   et  Psal.  49.  'cum  viderit  sapientes   morientes,    simul 

stultus  et  insipiens   peribunt   et   relinquent  alienis  .divitias   suas\     Est  vero 
et  hoc  de  rebus  gestis  intelligendum.    Sapiens  moritur  cum  rebus  suis  gestis   30 
sicut   stultus.      Non    observantur,   quae   illi    beue    ordinarunt.     Et   si   omnia 
optime  feceris,   praemium   accipis,    quod  fastidiuntur   omnia  tua   aut  etiam 
afficiaris  exilio,  morte  2C.     Imo  multi  contemnunt  etiam  et  rescindunt. 

2.17  Itaque  pertaesum  est  me  vitae,  quia  mala  esse  videbam  ea, 
quae  fiunt  sub  sole.    Omnia  enim  sunt  vana  et  afflictio  Spiritus.  35 

Id  est,   displicuit   mihi  valde   quicquid    ageretur   sub   solo,    cum   nihil 

32  premium  AB 


Annotationes  in  Ecclesiasten.   1532.  53 

V]  sole,  cum  nihil  aliud  esset  quam  vanitas  et  atlflictio  spiritus.  Non  quod 
petat  Salomon  mortem  sed  in  istis  rebus  vcrsari  luaib  id)S  llUlbe.  Quando 
vult  colere  quis  terram  et  liomines,  est  labor,  quando  perfectum,  fastidium. 
' Vivere'  est  bene  vivere,  ps.  22.  'Et  auimam  suam  non  vivificabant'  i.  c.  quo-  *i.  22, 30 

5  rum  anima  nou  bene  vivit,  qui  pauperes,  sunt  et  oppressi,  quia  miseri 
dicuntur  in  scriptura  quasi  non  viventes.  Non  appetit  mortem  sed  displicet 
ei  istc  cultus  vitae,  qui  consiliis  humanis  fatigat.  llevocat  autem  in  prae- 
sentem  usum,  ut  simus  contenti,  ut  quasi  dormientes  simus  et  deus  pro 
nobis   operetur   quasi  ignorantibus.     Ut  vos   triturat,  tX  lüei§   UtC^t    iüa§    er 

10  timdjt,  si  aliquid  apprehendit  jc.  Sic  del)emus  faccre,  quac  dominus  obtulerit 
vel  mali  vel  boni.  Interim  sint  omnia  frustuni  panis,  quod  in  terris  liabemus, 
ut  nou  specteraus  cultum  liuius  vitae  nostris  studiis,  alias  est  iactatio  et 
iuquietudo  pro  praemio. 

'Rursum  detestatus'  Est  mera  copia  Salomonis,  qua  huuc  locum  copiosea,  I8 


4  ps.  32.  6  laum  oppetit  13  pro  praemio  vielleicht  verschrieben  für  perpetuo 

A]  15  aliud  esset  quam  vanus  labor  et  frustra  cruciaret.  Non  quod  ojitet  Salomon 
mortem  sed  quod  in  istis  rebus  versari  miseriam  et  calamitosum  esse  ducat. 
Yult  dicere  '^6)  tüorby  mubc  unb  uBerbtufftg.  Quis  enim  potest  ferre  nihil 
nisi  laborem  habere  in  constituendo  et  contemptum  in  constituto  seu  facto. 
Vivere   sen  vita  plirasi  scripturae   significat   bene  vivere   ^m   \^^A\^   Ictien. 

20  Ps.  22.  'Et  auimam  suam  non  vivificabant'  id  est,   quorum  anima  non  bene  «pf.  22, 30 
vivebat,  £)ie  ubcl  unb  IjQl'tfeltg  IcBen  ut  pauperes,  oppressi  et  alioqui  desti- 
nati  ad  mortem   et  miseri.     Hi  dicuntur   in  scripturis  'non  viveutes\     Ergo 
non  dicit  se  appetere  mortem  sed  displicet  ei  iste  cultus  vitae,  qui  consiliis 
humanis  fatigat  et  affligit.    Vult  ergo  Salomon  nos  debere  stare  paratos  ad 

25  mortem  et  ad  vitam  et  revocat  nos  in  praesentem  usum  rerum,  ut  simus 
illis  contenti  sine  sollicitudine  futurorum  et  committamus  omnia  Deo,  qui 
vult  quidem  per  nos  operari  sed  quasi  nobis  ignorantibus.  Quemadmodum 
bos  tritm'ans  ac  comedens  nescit,  quid  agat,  nee  est  sollicitus  pro  victu  aut 
successu  laboris:    Sic  et  nos  facere  debemus,   quod  Dominus  obtulerit,  per- 

30  ferre,  quod  ille  voluerit.  Omnia  tarnen  ista  sint  quasi  frustillum  panis,  quem 
in  terris  habemus,  ne  spectemus  cultum  huius  vitae  nostris  studiis,  alias  erit 
perpetua  iuquietudo,  Ut  sequitur. 

Et   pertaesum   est   me   universi   laboris  mei,   quem    sub  sole2, 18 
feci,    quippe    quem    relinquam    homini,    qui    erit   post    me,    qui 

35  sapiens  ne  an  stultus  futurus  sit,  uescio.  Is  dominabitur  in 
Omnibus  laboribus  meis. 

Prorsus   eadem    sententia    cum    superiore.     Abuudat    enim    verbis    et 


24  ergo]  enim  JB 


54  Sotlejung  übev  bcn  ^Jrebigev  ©olomo.    1526. 

V]  tractat.  Sic  tedet  vitae,  sie  operam  omnem  meam  odio  habeo,  quia  habi- 
turiis  heredem  pro  me  an  sapiens  an  stultus  jc  ignoro  2C.  Omuia  pertinent 
ad  hunc  locum.  Res  mea,  quam  pulchre  ordinavi,  ignoro,  an  veuiet  ad 
heredem  bonum.  Etiam  si  bonus,  fastidiet  illud  et  quaeret  aliud,  si  stultus, 
destruet.  Implebit  hoc  proverbium:  Unus  edificat,  alter  destruit.  Octavianus  s 
Caesar  studuit  in  ornanda  Rhoma,  Nero  stercus  et  alii  destruxerunt  et  plus 
mu^e,  quoraodo  perdereut  quam  illi  edificando.  Sive  sit  sapiens  sive  stultus 
heres,  nihil  feci,  quam  vitam  raeam  implevi  miseriis,  cum  ipse  fastidiam 
praesentia.  Omnia  [oEett  g^en  ad  administrationem  rerum. 
2, 20  'Ideo  verti  me"*  vel  cessavi,  ut  abstinerem  ab  omni  labore,  qui  fit  sub   lo 

sole.  £)q§  tft  sapientis,  qui  revocat  cor  suum  ad  pacem  a  curis.  Vult  esse 
contentus  praesentibus,  sive  sint  mala  sive  bona,  ista  est  conclusio.  Qui  hanc 
habet  bene,  illum  confirmabit  postea  copia.     Sed  hoc  non  est  in  manu   tua 

2  an  bis  stultus  jc.  o       (gie)  ignoro         3  meas  c  aus  mea         4  Etiam  o  7  quo- 

modo  c  in  quam  10  vel  cessavi  o 

« 

A]  copiose  tractat  hunc  locum  Salomon.  Sic,  inquit,  taedet  me  vitae,  nam 
etiamsi  res  meas  omnes  optime  constitui  et  administravi,  tamen  ignoro  15 
sapientem  ne  an  stultiuu  haeredem  habiturus  sim.  Si  sapientem,  fastidiet  et 
aliud  quaeret,  cum  ego  ipse  mea  fastidiam  et  nova  subiude  cupiam.  Si  teme- 
rarium,  destruet  et  habebit  eundem  laborem  in  perdendo,  quem  ego  in  con- 
stituendo,  iuxta  proverbium:  Unus  aedificans,  alter  destruens  jc.  Sic  Octavius 
Caesar  ornavit  urbem,  Nero  vastavit.  Pompeius  ingentem  pecuniae  vim  in  20 
aerarium  publicum  collegerat  consulturus  reipublicae,  quam  postea  Caesar 
compilavit,  fuitque  magis  exitio  rei  publicae  ea  pecunia  quam  saluti.  Sive 
ergo  sapiens  sive  stidtus  fuerit  haeres,  frustra  laboravi  et  vitam  meam  per- 
didi  inanibus  curis,  cum  volui  prospicere  futuris  non  usus  praesentibus. 
Ideo  subiicit:  25 

2,20-23  Et    converti   me,    ut    deponerem    ex    corde    meo    curam    de 

labore  meo,  quem  laboro  sub  sole.  Nam  horao  cum  laborarit 
cum  sapientia,  scientia  et  industria,  relinquit  partem  suam 
homini,  qui  non  laboravit  in  ea  constituenda.  Id  quoque  vanum 
est  et  raagnum  malum.  Quid  euim  proderit  suus  homini  labor  30 
et  afflictio  cordis  sui,  quo  laborat  sub  sole?  Omnes  dies  eins 
dolores  et  indignatio  et  molestia  sunt.  Cor  eins  nee  noctu 
quiescit.     Id  vero  vanum  est. 

Cessavi,   inquit,   ut  abstinerem   ab   omni    cura  negotiorum,   quae  fiuut 
sub  sole.     Haec  vox  est  sapientis,  qui  revocat  cor  suum  ad  pacem  a  curis.  35 
Ero  contentus   praesentibus    et  praesens  faciam   et  feram,   quod  Deus  vult, 
nee  curabo  de  crastino.     Ista  est  conclusio,  quam  postea  magna  copia  con- 
firmat  dieeus  'Nam  homo  cum  laborarit  in  sapientia,  scientia  et  industria'  jc. 


Annotationes  ia  Eeclesiasten.    1532.  55 

t)]  sed  dei.  Sequitur  copia  cliire.  Vide.s,  quid  intelligit  per  .sapieutiaiu:  doetrl- 
nam.  Quando  homo  laborat  congrucntia,  frfjicfüc^fcljt,  ha§  fein  ordinato  et 
quiete  ju  Q^C  Nou  loquitur  de  speculativa  sapientia  sed  sapientia  adniini- 
strandarum   rerum,    ba§  er   fo  fein   oibcnlirf)  c\c]tdi  t)Qt  XII  duce.s   in  terra 

5  certiuu  victum,  equos.  ®Q§  r)cift  er:  'in  sua  laborat  sapientia"  et  'tarnen, 
relinquet  honiini'',  qui  non  laboravit  in  eo  opere  sed  etiam  negliget  et  tradet 
oblivioni.  Cum  multum  laboro,  quid  facio?  relinquo  iis,  qui  negligvnit,  fiisti- 
diunt  et  quaerunt  sua.     Fastidio  habeo  iude  et  laborem. 

'Quid  enim'  est   copia  JC.     Ter   noctem':   cor  suum   etiam    uocte   uona,  22 

10  quiescit,  dum  laborat  sie,  ut  nou  solum  per  diem  consiliis  rem  egregie 
stabiliat  sed  etiam  nocte,  quando  perfecit:  quomodo  conservet  et  augeat. 

'Et  hoc  nonne'.    lara  venit  capituli  conclusio  vel  consilium,  quod  totus  2, 23 
liber  vult,  quod  saepe  repetet.     'Comedere'.     Ibi  vides  locum  insignem,  qui 
exponit  omnia  praecedentia  et  sequentia.     Detestatus  voluptates,   curas,  non 

15  vult  vitam  adflictionis  nee  voluptatem  et  tarnen  sie  dicit  hie:  ein  guten 
mnt.  Quomodo  hoc?  Voluptas  eoutemnenda,  quae  euratur  nostris  curis  et 
consiliis  ic.  econtra.    In  medio  consistendum,  ut  neque  futura  mala  vel  bona 


1  clare  o  zu  6  über  homiiii  steht  nou  est  otioso 

A]  Vides  hie,  quid  intelligat  per  sapientiam,  videlicet  non  illam  speculatricem 
sed  admiuistrandarum  rerum,  Industriam  vero  seu  congruentiam  gefcfjirfltgfeit, 

20  quod  omnia  ordine  et  tempore  constituuntur,  Sicut  ipse  constituit  duodeciui 
duces  in  terra,  certum  victum,  equos  2C.  Hoc,  inquam,  vocat  laborare  in 
sua  sapientia.  Hunc  autem  laborem  seu  partem  relinquit  homini,  qui  non 
laboravit  in  eo  opere,  Imo  quod  infoelicius  est,  homini,  (pii  illud  negligit  et 
tradit  oblivioni.    Cum  multum,  inquit,  laboro,  relinquo  haec  vel  contemptori 

25  vel  direptori.  Quod  certe  est  vanissimum.  'Quid  enim  homini  proderit 
labor  suus'  2C.  Copia  est.  'Nee  noctu'.  Cor  suum  etiam  nocte  non  quiescit, 
dum  sie  laborat,  ut  non  solum  per  diem  rem  egregie  efficiat  et  stabiliat  sed 
etiam  noctu  quando  perfecit,  quomodo  conservet  et  augeat. 

Nonne   igitur   melius   est  hoiuini  comedere  et   bibere   et   ex-2, 24 

30  hilarare  animam  suam  in  labore  suo?  Verum  id  vidi  de  manu 
Dei  esse. 

Haec  est  conclusio  principalis,  imo  consilium  totius  libri,  quod  saepe 
repetet.  Estque  hie  locus  insignis,  qui  exponit  omnia  praecedentia  et 
sequentia.      Sic   vero    consentit    cum   praecedentibus :    Istae  voluptates    sunt 

35  damnandae,  quas  nostris  consiHis  paramus  in  futurum.  Isti  item  labores 
sunt  damnandi,  quos  nostris  consiliis  conamur  efficere.  Istae  vero  voluptates 
et  labores,  quos  Dens  dat,  boni  sunt  illisque  utendum  in  praesens  sine  solli- 


23  opere  AB  tempore  C 


56  Sorlcfuttg  über  ben  ^tebigcr  ©alomo.    1526. 

V]  spectemus  sed  acciplamus  Quteit  mut,  quaudo  deus  offert  vel  mala  ?c.  Sed 
3ci-.  5, 21  quis  potest  hoc?  Respoudetur:  uulliis,  ^audiens  nou  audit,  videns'  2C.  Ut 
audiat,  nihil  fit,  statim  immergitur  studiis  et  curis  parandae  rei,  quia  cor  est 
aversum,  nihil  habet  iude  uisi  iactatiouem  cordis  et  inqnietudiuem.  Qui  sunt 
pii,  abstinent  a  curis,  reliquum  genus  habet  vitam  inquietam,  donec  moriatur,  s 
quia  si  sat  habeut,  fastidiunt,  contra  si  non,  desyderant.  Et  sie  utrique 
miseri  sunt,  illi  fastidiunt,  alii  vexantur  semper. 

2.24  'In  laboribus':  in  istis  operibus,  quae  facit  in  erbe  terrarum,  parat  ei 
quietem,  ut  habeat  pacatum  cor,  mxnb  ftd)  t'^cinS  btng  an,  relinquat  mundo 
curas  et  adflictiones.  'Eciam  hoc  vidi  qnoniam'  ic.  Est  optima  doctrina  frui  lo 
sie  praesentibus  sed  vidi  hoc  esse  'in  manu  dei\  Notabilis  seuteutia.  Mora- 
tur  Salomo  tantum  in  negativis,  quod  tantum  sit  afflictio.  Affirmativa  non 
docet  nos.  Statim  dicitur:  Ego  dominus  tc.  (est  affirmativa)  sed  non  adficit 
nos.  Ideo  multus  est  in  negativa,  ut  videatur  iilis  factum,  qui:  ita  intricatur 
auris:  deus,  qui  eduxi  2c.  narren  mnf§  man  mit  tolh  laufen.  Crassis  loqui-  15 
tur  istis,  oportet  crassis  et  multis  verbis  dici.  Christianus  audit  'Ego  sum 
deus  tuus",  ber  ^ai§  gar  sed  illa  affirmativa  non  intelligitur. 

2. 25  'Quis  enim  ita  voravit  (comedit)  et  deliciis   affluit   (habuit  affluentiam) 
ut  ego'.     Allegat  suam  experientiam  ut  supra  cum  sua  copia.     Consulo,   ut 

6  si  non  übe?-  contra         8  erbe  über  (ope)         1 1  sententia  c  ans  sapientia         1 3  est 
affV}  o  15  deus  5  eduxi  jc.  steht  über  intricatur  auris  (Z.  14]  15)  und  unter  dominus  jc. 

(Z.  13).    Vielleicht  gehört  es  an  letztere  Stelle,    da  auch  sonst,   allerdings  selten,   Nachträge 
unter  die  Zeile  gesetzt  sind  18  comedit  0       habuit  affluentiam  0 

A]  citudine  de  futuris  vel  afflictionibus  vel  voluptatibus.  Sed  quis  hoc  potest?  20 
Recte  quidem  dicitur  sed  non  fit,  quod  sapienter  proponitur.  Imo  audientes 
non  audimus,  videntes  non  videmus  et  nemo  sequitur.  Sumus  enim  immersi 
studiis  et  curis  parandi  et  efficiendi  res  nostras.  Cor  est  consiliis  aversum 
et  quotidie  magis  et  magis  irritatur  et  inquietatur.  Qui  sunt  pii,  abstinent 
a  curis,  Reliquum  hominum  genus  habet  vitam  inquietam,  donec  moriantur.  25 
Dicit  ergo  'Verum  id  vidi  de  manu  Dei  esse'.  Notabilis  sententia  ac  egregia 
doctrina  sed  haue  minus  urget  quam  superiorem.  Quod  ideo  fit,  quia 
affirmativa  non  adeo  aflßcit  ut  negativa,  quemadmodum  et  illa  affirmativa 
'Ego  Dominus  Deus   tuus,  qui   eduxi  te  de   terra  Aegypti'  Statim  quidem 


2.  SKof.  20,  2  dicitur  sed  non   afficit  nos.     In  negativa  vero    maior  vis  est:   'Non  habebis 


'&'■ 


30 


deos  alienos  coram  me'  2C.  Sic  et  hie  affirmativam  lianc  'Bonum  est  homini 
comedere'  2C.  paucis  tractat  sed  in  negativa  multus  est,  ut  arguat  et  ostendat 
nobis  nostram  stulticiam,  scilicet,  quod  nihil  efficimus  universis  nostris  con- 
siliis et  laboribus,  qui  curis  distrahiraur  et  praesentibus  non  utimur.  Ita 
crassis  istis  oportet  loquatur  crassis  et  multis  verbis  atque  exemplis.  Nam  35 
sapientibus  totum  uno  verbo  diceretur  'Dominus  ipse  est  Deus  tuus'  2C. 
2,25  Nam  quis  plus  comedit  et  plura  foris  gessit  quam  ego? 

Allegat   suam    experientiam.     Nam    si   ego,   qui   nuiltas   res  gessi   et 


Annotationes  in  Ecclcsiasten.    1532.  57 

V]  sitis  praeseutibus  couteuti,  quia  expertus  voliiptates,  qiiae  nihil  sunt  quam 
adflictio  Spiritus. 

'Honiiui  bono   in  conspcctu   suo^  i.e.  tjui    plaeet  ei  i.e.  deo,  huic  datii, '-iö 
sapieutiam,  Cognitionen!,  leticiam,  peccatori  adÜictionem.    Ista  facilia.    Quod 

5   sit  donum  dei,  probo  sie,  quia  hoc  donuni,  (juod  possit  esse  contentus,  datur 
nullis    meritis   sed    a   deo.      Quibus?     Dividit   munduni    in    pios   et  impios 
Pii  habent  et  leticiam,  quae  gratia  non  additur  aliis:  quia  sunt  praeseutibus 
coutenti,  non  vexantur  cogitationibus  ut  illi,  (juod  sapientcs  sunt  et  cognoscunt 
in  leticia  et  pace.     Aliis,   peccatoribus   scilicet,   dat    adflictionem.     Qualcm? 

10  Talem,  ut  addat  semper  ad  congreganduin.  Alii  (impii)  habent  quoque  sapieu- 
tiam et  industriam  sed  deus  dat  eis  ba^U  adflictionem,  ut  istis  non  fruantur 
sed  ut  colant,  edificent  non  ut  ipsi  fruantur  sed  alii,  qui  inde  gaudium  habent. 
Sic  impii  omnia,  quae  laborant  ic.  non  fruuutur  rebus  bene  nisi  pii.  Quaudo 
enim  mnltum  congregarunt  thesaurum,  quis  utitur?    Pins,  qui  acquirit  panem 

15  et  utitur  cum  leticia.  Impius  cum  molestia.  Impii  habent  orbem  terrarum 
et  non  habent,  quia  non  utuntur.  Econtra  pii,  ba§  ift  vanitas,  quam  habent 
impii.  Ista  est  doctrina  optima  in  isto  libro,  quod  dividit  muudum  in  duas 
partes:  Impii  non  habent,  pii  habent. 

3  über  bono  steht  Textus       übei'  q  plaeet  steht  Ebraismus  10  impii  o 

A]  abundavi  Omnibus   bonis,    tarnen   non   sum    consequutus  quod  volui,   quanto 

20   minus  alii,  si  Deus  non  det  laeticiam? 

Deus  liomini,   qui   plaeet  ei,   dat   sapieutiam  et  scientiam  et2,26 
laeticiam.     At  peccatori    dat  molestiam,  ut  augeat  et  congreget 
et  detur  ei,  qui  Deo  plaeet.     Quare  et  hoc  vanum  est  et  afflictio 
Spiritus. 

25  Quod  hoc  sit  donum  Dei    posse  esse  contentum  praeseutibus,   probat: 

Quia  datur  nullis  praecedeutibus  meritis  homini,  qui  Deo  plaeet.  Dividit 
autem  mundum  in  pios  et  impios.  Piis  praeter  dona  aliis  communia,  maxime 
sapieutiam  et  prudentiam,  additur  etiam  laeticia,  quia  sunt  praeseutibus  cou- 
tenti,  non  vexantur   cogitationibus  et   cupiditatibus    ut  impii.     Quod  cogno- 

30  scunt  et  sapientes  sunt  in  administrandis  rebus  ac,  in  laeticia  et  pace 
cognoscunt.  Impii  vero  habent  afflictionem,  ut  semper  plura  addant  et  con- 
gregent  et  nunquam  expleantur.  Deinde  etiamsi  habent  sapieutiam  ac 
industriam,  tamen  sie  molestiis  mixtam,  ut  magis  sint  eis  poenae,  ut  suis 
laboribus  non  fruantur,   ut  colant,   aedifieent,   alii  vero  fruantur  et  gaudium 

35  ex  Ulis  percipiant.  Quae  impii  laborant  et  aedificaut,  nemo  recte  utitur  nisi 
soll  pii.  Sic  quae  Prineipes  congregant,  piorum  sunt,  quia  illi  soli  utuntur 
cum  gratiarum  actione  et  laeticia,  etiamsi  pauxillum  habeaut.  Impii  vero 
habent,  nee  tamen  utuntur,  cum  magna  eura  et  molestia.  Summa:  Pii  vere 
habent  orbem  terrarum,   quia  fruuutur   cum   laeticia  et   trauquillitate.     Lnpii 

40  vero  etiam  habentes  non  habent.     Ista  est  vanitas,  quam  habent  impii. 


58  Söotlefung  über  ben  ^4^rebtger  Saloiiio.    1526. 

r>]  13.  Aug.  I  Caput  III 


3, 1  'Omnia   tempus   habeut'.      Salomon    simpliciter    loquitur    de    operibus 

humanis    humano    consilio    iustitiitis    vel    faciendis.      Hoc    uon    observarunt 
interpretes    et   noster    male    interpretatus    est,    quod    intellexerit    Salomonem 
loqueutem  de  corruptione  rerum  iiaturalium.    Sed  oiiinia  huniana  studia,  con-    & 
silia  et  opera  habent  certum  et  definitum  tempus,  quo  sunt  agenda,  incipieuda 
et  finienda,  ut  sit  dictum  contra  liberum  arbitrium,  ut  nostrum  non  sit  prae- 
veoire  tempus,  modum  rerum  ageudarum.     Et  hoc  probat  exemplis  operum 
humanorum.     Catalogum    enim   recenset  humauorum   operum,   quorum    sunt 
sua   tempora  extra   facultatem   humanam.     Frustra   torquentur  homines  istis   lo 
studiis:   quando  instituuut  aliquod  opus  et  meditantur  talia  et  talia,  non  fit, 
3o^.  7, 30  rumpantur,    tameu   non    fit,   nisi    horula  venerit.     Christus    dicit:    'Nondum 
So^.  16, 21  venit   hora  eins"  et  'mulier,    cum   parit,   quia  veuit   hora   eins'.     Sic  omnia 
comprehensa  divina  potentia,  ut  non  possit  natura  impedire. 
1.  awof.  1, 28  Qui  hoc  fieri  potest?,   cum  homo  sit  constitutus  super  omnia,  Gen.  1.   i5 

et  tamen  non  potest  cum  eis  agere  secuudum  suas  cogitationes.     Sic  sumus 
constituti  domini,   ut  habeamus   rerum   praesentium   usum,   omnes   creaturae 


20 


113.  Aug.  r  und  noch  einmal  vor  der  folgenden  Zeile  i  noster  o  6  tempus  o 

9  enim  c  aus  omnium  15  Qui  bis  potest  o 

A]  *         Caput  tertiuni. 

3,1  Singulis    suum   est  tempus    et  suum   est   tempus    cuique    pro- 

posito   sub   coelo. 

Et  hie  Salomon,  ut  et  ante  dictum  est,  loquitur  de  operibus  humanis, 
id   est,   humano   consilio   institutis.     Id   non    observantes    interpretes    putant 
eum  hie  dicere   de  corruptione   rerum  creatarum.     Sic  ergo  intellige:    omnia 
humana  opera  et  studia  habere  certum  et  definitum  tempus  agendi,  incipiendi 
et  finiendi  extra  facultatem  humanam,  ut  sit  dictum  contra  liberum  arbitrium,   25 
quod  nostrum  non  sit  tempus,  modum  et  effectum  praescribere  rebus  agendis 
planeque  hie  falli  studia  et  conatus  nostros.    Sed  tunc  omnia  ire  aut  venire, 
quando  Deus  statuit.    Id  vero  probat  exemplis  humanorum  operum,  quorum 
sunt   sua   tempora   extra  electionem  humanam,    ut  inde   concludat:    Frustra 
torqueri  homines  suis  studiis  nee  efficere  quicquam,  etiamsi  rumpantur,  nisi   30 
venerit  suum  tempus  et  hora  illa  a  Deo  definita,    Huc  pertiuet,  quod  est  in 
3^6^  16  21  ^^^°S^^^° *   Nondum  venit  hora   eins.     Item:    Mulier,   cum  parit,   tristiciam 
habet,  quia  venit  hora  eins.     Sic  divina  potentia  omnia  comprehendit  certis 
horis,  ut  non  possint  a  quoquam  impediri. 
1.  mal  2, 19  Sed  dices :  Quomodo  ergo  homo  constitutus  est  rerum  dominus,  Gene.  2.  35 

si  non  potest  illas  secundum   suam  voluntatem  regere  et  pro    suo  voto  uti? 
Kespoude:  Sic  sumus  constituti  rerum  domini,  ut  possimus  eis  uti  in  praesens. 


Annotationes  in  Ecclesiasten.   1532.  59 

V]  sunt  sLibiectae  et  tiiiuen  ciiris  uon  possumus  ea  inoderari.    Homo  est  incertus 

futui'i,  quomoclo  ergo  constitiieret  futura,  Ecclesiastici  c.  15.  'In  manu   con-®i>-"cf)  ir>,  n 
silii  sui',  sed  ut  uteretur  Hbere.    Non  vexavit  homincm  legibus  ut  Papa  sed 
liberum  usura,  sed  sie,  ut  in  futurum  non  extendatur  sua  cura.    Homo  nqii 

5  est  in  sua  manu,  qui  habet  dominum  i.  e.  definitam  horam  omnia  humana 
opera.  Extra  definitam  horam  si  incii)iat  cogitare,  studia  nihil  habent  inde 
quam  vanitatem.  Multi  sollicite  quaerunt,  ut  ditescant,  vana  cura,  pereunt, 
si  venit  hora,  ditescet  sine  labore,  quia  deus  horam  dabit. 

'Et   omne   propositum    sub  celo  habet   suum   tempus\     Ps.  1.  'Sed  in^'*   *i- '.  2 

10  lege  voluntas'.  Illic  Chephez  ha  einer  mit  um"6  gl^et  unb  tiift  Ijnt:  de- 
syderium  adipiscendae  legis  i.  e.  {^  I)aB  luft  baljU,  ut  implerem.  Student 
quidem  et  solliciti  sunt,  raacerantur,  quia  non  contingunt  ipsam  horam,  quam 
praeoccupant,  ideo  nihil  sequitur.  Simpliciter  res  coramittendae  deo  et 
utendum  praesentibus.    Abstinendura  a  futurorum  concupiscentia  et  fruendum 


2  c.  15  roth  0  6  opera  c  aus  tempora  su  9  über  propositum  steht:  Studium 

placitum    interpres    noster    omisit    und    darüber    tarnen    plus    de    facto    quam    de     parando 
10  Cliepbez  o 

A]  15  Sed  non  possumus  eas  nostris  curis  et  studiis  regere.  Nemo  potest  aliquid 
suis  studiis  efBcere  in  posterum.  Qui  euim  futurorum  incertus  est,  (piomodo 
de  futuris  constituere  poterit?  Vult  ergo  Deus  nos  uti  creaturis,  sed  libere, 
utut  ille  obtulerit,  sine  tempore,  sine  modo  et  hora  a  nobis  praescriptis. 
Haec  enim  sunt  in  manu  Domini,  ut  non  putemus  in  manu  nostra  esse  uti 

20  rebus,  quando   velimus,    si   ille   non   det.     Hinc   dicit    Ecclesiasticus :    'Deus  Sund)  iw  u 
reliquit  hominem  in  manu  consilii  sui',  sed  addidit  praecepta,  secundum  <]uae 
sua  consilia  et  actiones  regat  ic. 

'Omnia  tempus  habent'  Id  est,    definitam  horam.    Quam  si  egrediatur 
homo  et  velit  omnia  efücere  suis  consiliis  et  studiis,  nihil  habebit  inde  (juam 

25  vanitatem.  Multi  laborant,  ut  ditescant,  sed  nihil  proficiunt.  Alii  vero 
ditescunt  etiam  sine  labore,  quia  Deus  dedit  horam,  illis  non  dedit.  'Et 
omne  propositum'  2C.  Ebraice  Hephetz,  quod  fere  trausfertur  'studium'  vel 
'beneplacitum'.  Videtur  etiam  mihi  'voluntas'  non  inepte  transferri,  Sicut 
Psalm.  1.  'In  lege  Domiui  voluntas   eins'.     Significat  enim  Hephetz,   bamit*i-i.2 

30  einer  limBge^et  unb  luft  JU  t)at,  desiderium  illud  implendae  legis.  Sic  hie 
quoque:  Omnia,  quae  desiderant  homines  et  cupiunt.  Student  quidem  et 
volunt  sed  macerantur  tantuni,  quia  non  contingunt  ipsam  horam,  quam 
praeoccupant,  ideo  nihil  consequimtur.  Simpliciter  ergo  res  committendae 
Deo    ac    utendum    praesentibus,    abstinendum    a    concupiscentia    futurorum. 

35  Quod  si  aliter  feceris,  nihil  habebis  praeter  afflictionera. 


20  Deus  fehlt  C  26  Ueus  his  dedit  B 


(50  aSüvlefung  üOer  ben  ^rebiger  ©otomo.   1526. 

V]  praesentibus.  Ut  exempli  gratia:  'Tempus  nascendi',  paiius  habet  suum 
tenipus,  sie  mors.  Hoc  est  de  operibus,  studiis,  rebus  mortalium.  Non 
habemus  in  mauu  nostram  iiativitatem,  sie  nee  mortem.  Et  data  est  tamen 
nobis.  Quid  magis  nostrum  quam  nos  ipsi,  singula  membra.  Nonne  mea 
sunt?  Et  donum  uon  est  datum  uuo  momento,  si  coepero  metiri  legibus,  s 
lufans  nascitur,  qua  hora  nescientibus  matre,  infante,  mulierculis.  Laboratur, 
solicitae  sunt:  post  8  dies  'terapus''  sed  tarnen  sunt  'liora'.  Sic  in  periculo 
mortis:  vel  prolongatur  vel  abbreviatur.  Extra  quod  neque  potes  nasci  vel 
vivere,  quid  curas  pro  morte,  uon  potes  mori,  nisi  veuerit  hora  et  econtra 
Ciiob  14, 5  mori.  lob:  'Constituisti  terminos'  2C.  Dicis:  multi  ])raecipitaruut  vitam.  lo 
An  non  potuerunt  vitam  servare?  Non,  experientiam  vide:  Quidam  letalia 
vulnera  accipiuut  et  facile  sanantur,  iuterdum  vix  aliquis  gexicjelt  ^  et  mori- 
tur.     Astrologi  gcBen§  astris  j(^ulbt,   alii  fortunae,   ut  confundantur  consilia 


2  Non]  Nos  12  vix  scheint  aus  vir  gebessert  13  (ut  Deus)  vor  ut 

^)  Das  hdschr.  durchaus  sichere  gericäclt  muss  den  Gegensatz  zu  letalia  vulnera 
accipiunt  enthalten,  und  ergibt  sich  demnach  als  Prtc.  eines  sonst,  tvie  es  scJieint,  nicht 
belegten  Ztw.  ritzelen  in  der  Bedeutung  "leicht  ritzen.    P.  P. 

A]  3,2  Tempus   est  nascendi   et   tempus   moriendi. 

Probat  exemplis  quod  dixerat  rerum  et  studiorum  humanorum.    Partus,   15 
inquit,  habet  suum  tempus,  mors  item  suum.     Et  sicut  in  manu  nostra  non 
habemus  nativitates  liostras,   sie  nee   mortes  et  tamen  nihil    magis  nostrum 
quam  vita  et   singula  membra,   ad  utendum  scilicet.    Verum  dominium  non 
est    datum  ne    uno    momento   quidem,   frustra    igitur  tentamus    illa    definire 
legibus.    Infaus  in  manu  Dei  est  nee  ante  nascitur,  quam  ubi  veuerit  nascendi   20 
hora.    Laborant  et  sollicitae  sunt  mulieres  circa  infantis  nativitatem  et  prae- 
dicunt  tempus   sed  nihil    est   certi.     Sic  nee   morimur,    quam  vis   in   summo 
periculo  et  extrema  desperatione,  nisi  sua  hora.    Quid  igitur  timemus  mortem? 
Non  potes  vivere  diutius  quam  Dominus  praescripsit,  nee  citius  mori.     Sic 
4iiob  14,  r,  enim   et  Hiob   inquit  14.  'Defiuitum  tempus   suum  habet  homo  et  numerus   25 
mensium  eins  apud  te  est.     Terminum  ei  statuisti,  quem  non  transibit'. 

Sed  inquis:  Multi  sua  sponte  et  temeritate  pereunt  alioqui  diutius 
victuri.  Aliqui  vivos  se  praecipitarunt  3C.  An  non  potuerunt  vitam  ser- 
vare? Respondeo:  Non,  Deus  dedit  illam  horam  et  etiam  illa  media  et  id 
genus  mortis.  Quod  et  experientia  docet.  Quidam  accipiunt  loetalia  vulnera  30 
et  facile  sanantur  ac  vivunt.  Alii  vix  leviter  laesi  moriuntur  tamen.  Astro- 
logi ascribunt  haec  astris,  alii  Fortunae.  At  divina  scriptura  Deo  hoc  tribuit, 
apud  quem  sunt  vitae  et  mortis  nostrae  momenta  posita,  apud  quem  non 
refert,  magno  an  parvo  vulnere  pereas,  ut  confundat  omnem  sapientiam  et 
consilia  humana.    Ac  Christianis  est  haec  magna  consolatio,  ut  sciaut  mortem  35 

32  asscribunt  ABC 


Annotationes  in  Ecclesiasten.   1532.  Gl 

V]  humana.     Non   refert,  an   magno  an  parvo   vulnere  pereas.     Sic   omnia  de  3, 2 
operibus:   Plantandi,   evelleudi.     Haec  nostra   sunt   opcra  in   vita  liuraana, 
quod   plantemus   et   eradicemus.     Plantatio   in  vere,    in   auturano  eradicatio. 
Vita,  mors  est  incerta.     Sic  opus,  quod  agitur  in  vita,  est  incertura. 

5  'Occidendi,  sanandi.'    Multi  edificant  et  non  fruuntur.    Christus:  'aliuss, 3  300.4,37 

metit',  loh.  4.,  multa  in  os  et  labra  äßcr  lau  nur  frolttf)  fein  gewinnen.    Ad 
istum    catalogum   gebort  experieutia,  ut  applicetur  ad   totum  cursum  vitae: 
pi'aeseutibus   fruere,    futuris    noli   cruciari.      'Quid   habet    amplius   homo   des, 9 
labore  suo,  in  quo  ipse  laborat?'  äßag  !^an  man  bo(^  x\ux  tf)un,  man  erBeljt, 


zu  5  über  Occidendi  steht  Destruere  habet       edificant]  edificat  6  in  os  nicht  inter 

A]  10  non  esse  in  tyrannorum  vi  nee  ullius  creaturae  manu  positam  neve  anxii 
sint  multum  de  morte  sed  velut  pueri  moriantur,  quando  Domino  placuerit. 
Proinde  sicut  de  nascendi  et  moriendi  tempore  dictum  est,  sie  dicendum  est 
de  Omnibus  aliis  humanis  operibus,  ut  sequitm' 

Tempus  plantandi  et  tempus  eradicandi. 
15  Haec  sunt  opera  vitae   humanae  sed  tam  non  in  manu   nostra  quam 

ipsa  vita.     In  vere  fit  plantatio,  in  autumno  eradicatio.     Omnia  sicut  Dens 
dat  et  ordinat,  nee  a  nobis  possunt  aliter  fieri. 

Tempus  occidendi  et  tempus  sanandi.  3,3-8 

Tempus  diruendi  et  tempus  aedificandi. 

20  Tempus  flendi  et  tempus  ridendi. 

Tempus  lamentandi  et  tempus  saltandi. 

Tempus  proiiciendi  lapides    et  tempus  coUigendi. 
Tempus  amplexandi  et  tempus  fugiendi  amplexus. 

Tempus  quaerendi  et  tempus  perdendi. 

25  Tempus  servandi  et  tempus  perdendi. 

Tempus  scindendi  et  tempus  consuendi. 

Tempus  tacendi  et  tempus  loquendi. 

Tempus  amandi  et  tempus  odii. 

Tempus  belli  et  tempus  pacis. 

30  Ad   istum    catalogum    pertinet   experieutia,    ut   applicetur   ad    omnem 

cursum  vitae.  Sic  enim  fit,  ut  alius  seminet,  alius  metat,  Unus  acquirat, 
alius  dilapidet.  Summa,  singulis  hiunauae  vitae  operibus  est  suum  definitum 
tempus,  extra  quod  quicquid  feceris,  nihil  proraoveris  et  frustra  feceris.  Est 
tempus  flendi,  est  tempus  ridendi.  Saepe  fit,  ut  cum  volumus  esse  laetissimi, 
35  oriatur  subita  turbatio.  Habet  ergo  laeticia  suam  horam.  Experieutia  haec 
omnia  probat  nos  nihil  posse  efficere  uostris  consiliis  sed  sua  hora  ofTerri 
facienda.     Ideo  non  cruciemur  futuris  sed  praesentibus  fruamur. 


36  nos  inquam  nihil  B       afferri  B 


ß2  33civlefung  über  bcii  ^^tcbigev  ©alomo.    1526. 

V]  \vk  man  toil.    Ipse  faciens  qui  talibus  stiiclet,  quid  habet  iiide?  quam  horara. 
Si  non  habet  horam,  nihil  horum  consequetur,  si  vero  horula  txifft,  fo  ttifft§. 

3,10  'Vidi    adflictionem.'      Decku-atio    priorum    omnium.      In   his    omnibus 

operibus  iam  curatur,  nihil  habent  inde  uisi  adflictionem  et  curam  et  sollici- 
tudinem,  in  qua  vexarentur,  si  non  expeetant  horulara.  Et  haue  dedit  deus,  5 
ut  non  discruciarentur  propter  futura  3C.  'Omne  quod  facit  deus'  hoc  est 
pulchrum  in  suo  tempore,  bQ§  i[t  tücir.  Abest  ibi  cura,  occupatio,  solici- 
tudines.  Ut  quando  quis  non  praemeditatur  et  occurrit  ei  spectaculum. 
Quaudo  offeruntur  omnia  suo  tempore,  iucundum  est.  Hi,  qui  non  experien- 
tiam  horum  habent,  adfliguntur,  qui  vero,  habent  egregium  opus,  quia  opus  lo 
in  suo  tempore  est  comodissimum.  Yides  Interpretern  fuisse  in  eo,  quod  Salo- 
mon  loquatur  de  sapientia  speculativa  sed  tradidit  rudern  legem  in  cor  eorum. 
Sunt  duo  pugnautia:  dominus  est  homo  rerum  et  tarnen  ei  dedit  mundum 
pro   libito  suo,   ut  hal)erent.     Est  Ebraismus:    in   cor  loqui  vel  dare  divina 

6  hoc  über  est  12  legem  rh 

A]3,9  Quid  plus  efficit  faciens,  quantumvis  laboret?  is 

Id  est,  nisi  tempus  sive  KaiQog  adsit,  nihil  efficit.  Factor  nihil  aliud 
habet  quam  horam  suam.  Haec  cum  non  venit,  nihil  potest  efficere,  Xxifft 
ober  bQ§  ftunblin,  fo  trifft  crS  anä). 

3.10  Vidi    afflictionem,   quam  dedit  Deus  in  corda  hominum,   ut 
affligerentur  in  ea.  20 

Declaratio  est  omnium  praecedentium.  In  iis,  inquit,  omnibus  operibus 
vidi  homines  non  posse  per  sese  quicquam  efficere,  nisi  sua  hora  adsit.  Qui 
vero  volunt  suam  horam  praevenire,  habent  afflictionem,  curam  et  sollici- 
tudines,  ut  sie  sua  experientia  doceantur  et  abstineant  a  curis  futurorum, 
praesentibus  utentes.  25 

3.11  Nam   omnia,   quae  facit  (Deus),  pulchra   sunt   suo   quaeque 
tempore. 

Haec  iam  est  altera  pars.  Uli,  qui  non  expeetant  horam,  affliguutur. 
Kursus  qui  expeetant,  delectantur.  Omne  enim,  quod  facit  Deus  et  quod 
fit  Deo  datore  sua  hora,  iucundum  est.  Hoc  est:  Quando  cor  est  vacuum  30 
curis  et  tamen  illi  res  aliqua  commode  obvenit  vel  occurrit  aliquod  specta- 
culum K.  hoc  valde  delectat.  Habent  ergo  isti  voluptatem,  ubi  alii  afflic- 
tionem, quia  suo  tempore  faciunt  divinitus  oblato. 
3,11  Et   mundum    dedit   in   cor  eorum.    Verum   non    deprehendit 

homo   opus,   quod   facit  Deus  ab   initio   ad   finem.  35 

Confirmatio  est  praecedentium.  Quanquam,  inquit,  Deus  dedit  mundum 
in  cor  hominum,  non  tamen  possunt  eum  suis  consiliis  regere.  Est  autem 
Hebraismus  Mn  cor  dare'  vel  'loqui'  pro  dulciter   et  blande  dare  vel    loqui. 

22  per  fehll  C 


Annotationes  in  Ecclesiasten.   1532.  63 

^]  i.  e.  diilciter  et  blande  loqucbatur  i.  e.  clate  ei  incunde  et  dulciter,  ut  habeat 
in  freub  imb  lllft,  non  soluin  in  mamim.  Et  tarnen  uon  habet  potestateni,  ut 
possit  invenire,  (luaudo  sit  initiiim  ic.  Ergo  homo  sit  conteutus,  quod  deus 
dedit  ei  muuduni  totum  etiam  in  usum,  ut  Paulus:  lleplet  cibo  corda  filiorum  ?(Pfl. i^,  n 
5  hominum.  Alibi:  'Qui  administrat  omnia  copiose\  Pius  habet  et  unusquisque,  i- 2""- c- 1^ 
si  vellet,  si  non,  esset  contentus.  Hieronymus:  Christianus  est  totius  mundi 
in  mundo,  Avaro.  In  futurum  non  vult  deus  illud  distendi  sed  resignavit 
sibi  i.  e.  nou  potest  consiliis  suis  invenire,  quando  velit  incipere,  quando 
cessare.     Sicut   uon   possum  quaerere  lioram,    qua  nascor,   moriar,    si  etiam 

10  raultum  discrucier,  sie  uec  horam,  qua  moriar.  Si  solicitus  sum,  quid 
haberem  quam  vanitatem  et  interim  trausiret  tempus,  meum  mane.  In 
hominis  potestate  non  est  diligere,  pacem  habere,  quae  supra  dicta.  Si  esset 
in  manu  hominis,  certe  bellarent,  quia  multi  libenter.  Non  est  hominis  in- 
cipere vel    desinere   et    tamen  homines   sunt  domini   et  tamen   hoc   donum 

zu  6  In  prologo  r  11  novum  mane  oder  meum  mane  13  libenter]  lib  das 

loold  nicht  lifien  meint,    zu  libenter  erg.  faciunt 

A]  15  Vult  dicere:  Deus  non  solum  dat  mundum  in  manum  hominum,  ut  possint 
praesentibus  uti,  verum  etiam  in  corda  eorum,  ut  possint  iucunde  et  cum 
voluptate  uti,  'iia?^  fie  frcub  unb  \\x\i  baüon  I)aBen.  Et  tarnen  uon  potest 
homo  scire,  quando  est  initium  vel  fiuis  operis,  quando  aut  quamdiu  sit 
habiturus.      Sit    ergo    homo   contentus,    quod    habet    mundum   in    suo    usu. 

20  Simili  phrasi  loquitur  Paulus  Act.  14.  'Et  quidem  non  sine  testimonio  semet- stpg.  h,  le 
ipsum   reliquit    beuefacieus    de    coelo,    dans  pluvias    et    tempora    fructifera, 
implens   cibo    et   laeticia   corda   eorum'.     Et   alibi:   'Qui   administrat   omniai.Xim.  6,  n 
copiose'.    Haue  laeticiam  Christianus  habet  et  unusquisque  haberet,  si  posset 
contentus  esse  praesentibus.    Recte  D.  Hieronymus  dicit  in  prologo  Bibliae: 

25  Credeuti  totus  muudus  divitiarum  est,  Infidelis  autem  etiam  obolo  indiget 
iuxta  proverbium:  Avaro  tam  deest  quod  habet  quam  quod  non  habet  ^ 

'Verum    non  deprehendit  vel    invenit  homo   opus'  lt.     Id  est:   Homo    > 
non  potest  scire,  etiamsi  se  discruciet,  quando  velit  Deus  benefacere,  quando 
incipere,   quando  cessare.     Sicut  nemo   potest  investigare  aut  dicere   horam, 

30  qua  aliquis  nasciturus,  victurus  aut  moriturus  est,  utcunque  laboret.  Dicendum 
ergo:  Domiue,  tuum  est  dare  futura,  interim  ego  fruar  praesenti  et  iara  abs 
te  donata  vita.  Sic  uon  sunt  in  hominis  potestate  reliquae  actiones  vitae, 
quarum  catalogum  iam  posuit.  Si  enim  hoc  esset  in  hominum  mauibus 
positum,  multi  semper  bellarent,  Alii  seraper  luderent,  aedificarent  2C.,  quia 

35  multi  in  hoc  laborant.  Universus  ergo  mundus  noster  est,  tantum  non  prae- 
scribamus  Deo  tempus  et   modum  utendi.     Nolo  tuis  consiliis,  inquit  Deus, 

1)  Hieronyin.  Paulino  (vor  der  Vorrede  zum  Pentateuch,  hinter  dem'Prolofjus  galeatus' 
f/efien  den  Schluss).    Die  zwei  Sätze  sind  umgestellt. 


54  SBorlefiutg  über  ben  ^Prcbtgci;  ©alomo.    1526. 

V]  nou  possimt   limitare  'omnia  tua  erunt  et   ego'  sed   tuis   coüsiliis   non   volo 
meusurari,     Concludit  ut  in  praecedenti  capitulo.     Ideo: 

3. 12  'Cognovi  igitur',  qiiod  in  bis  omnibus  nihil  est  melius  quam  letari 
i.  e.  tarn  facere  iucunditatem  bonae  vitae  suae  i.  e.  iucunde,  guter  btng  fein 

i.  e.  fruatur  praesentibus.  s 

3 .13  'Et  omnis  homo  . .  hoc  est  donum  dei'  et  hoc  supra :  habere,  quod  non 
est  in  potestate  humana  hoc  praescire.  Do  regulam,  doceo  sed  non  facio, 
nemo  potest  me  sequi,  nisi  ei  datum  a  deo.  Ostendit  simul,  quid  faciendum 
et  docet,  ubi  accipiendum,  er  tüolt  lin§  gern  ^cr  Quf§  fronten.  Invocan- 
dum  deum.  lo 

3.14  'Quod  omnia,  quae  fecit  deus.'  Ego  vidi,  quod  omnia,  quae  facit 
deus,  haec  staut  in  perpetuum.  Facit  Antithesim :  Nostra  opera  sunt  vauitas, 
si  consilia  2C.  Secus  de  divinis  operibus,  qui  potest  consilia  sua  perficere, 
limitare  certa  hora.  Ipse  fidelis  et  certus,  quoniam  ipse  dat  vitam,  ha^  opus 
mufy  [t!^cn,  trotj,  ber  mtrg  n§em.  Si  dat  oculos,  bona,  sana  brachia,  nemo  is 
auffert.     Et  sui  doni:  quod  delectatur  et  utitur  praesentibus. 


zu  4/5  Ebraismus:  Ostendere  bona  i.  e.  permittere,  iit  delectetur  r  9/10  Invoca 

dum  deum  möglich  16  delectatur  oder  ho  [=  homo]  letatur? 

A]  mensurari,   alioqui  omnia  tua  erunt  et   ego  ipse  quoque.     Concludit  ergo  ut 
in  praecedenti  capite. 
3,12-13  Et  agnovi,  quod  non  est  in  eis  melius  nisi  laetari  et  oblec- 

tare  vitam  suam.  Et  comedere  et  bibere  et  exhilarari  labore  suo  20 
omni  homini.     Hoc  donum  Dei  est. 

Haec  ex  superioribus  satis  iutelliguntur.  Vult  euim  dicere:  Nihil  est 
melius  homini  in  tam  calamitosis  negociis  quam  frui  praesentibus  ac  laeto 
et  iucundo  anhno  esse  sine  sollicitudine  et  cura  futurorum.  Verum  istud 
posse  facere  donum  Dei  est.  Ego  possum  docere,  inquit,  sed  facere  aut  25 
dare,  ut  fiat,  non  possum.  Ostendit  simul,  quid  faciendum,  et  docet,  ubi 
accipiendum  sit.  Docet  nostras  curas  tantum  affligere  sed  monet  Deum 
invocaudum,  qui  amoveat  has  curas  et  det  successum  et  pacem  cordis. 
3,14  Et    agnovi,    quod    quicquid    facit   Deus,    hoc    durat   et    illi 

nihil  addi   potest  nee  detrahi.     Deus  enim   facit,   ut  TIMEATVR.   30 

Id  est:  Vidi,  quod  omnia,  quae  facit  Deus,  perstant  perpetuo.  Nostra 
vero  opera  sunt  incerta  et  vana.  Estque  observanda  Antithesis:  Solus,  in- 
quit, Deus  potest  sua  consilia  perficere  et  certa  hora  limitare.  Cui  ille  dedit 
hoc  donum  fruendi  in  praesens,  is  habet.  Ipse  est  fidelis  et  certus.  Quod 
ille  dat,  nemo  aufert.  Si  ille  dat  vitam,  nemo  eripit,  etiamsi  insaniat  mundus  35 
et  Satan,  quia  ille  est  certus  et  perpetuus.  Si  dat  bonos  oculos,  retinebo, 
etiamsi  Satan  Universum  terrae  pulverem  inspergat,  Si  sana  et  robusta 
brachia  aut  crura,  nemo  auferet  ?c.    Nostra  oj)era  omnia  habont  suam  horam. 


Annotationes  in  Ecclesiasten.   1532.  (35 

V]  Exponit  *^omnia  habent  tempus',  qiiis  fecit  hanc  horam?    Non  nos  sed 

deus.  Non  est  fortuna,  fatum  sed  deus  est,  qui  facit  hanc  horam.  Quare 
ergo  sie  facit  deus,  ut  det  adflictionem  in  corda  et  ipse  servet  horam  ?  Con- 
clusio:    Ideo  ut  timeatur  a  facie  eius^,   vult  timeri,   ut  agnoscatur.     Paulus: 

5  Persuademus  timorem  dci  hominibus,  quia  ipse  velle  et  perficere  operatu>  2.  Gor.  s, ii 
et  priora,  ut  scitis,  quod  non  facitis  vos.    'Non  est  currentis."    Qui  hoc  credit,9}üm.  9,  ig 
nihil    temere  facit,   omnia   tribuit  operanti  deo.     Si  venit,   accipit,  si  aufert, 
patitur.    Sic  manet  dei  gloria  et  nostra  humiliatio  et  verus  cultus  in  nobis. 
'Quid  est  quod  fuit."*    Ego  soleo  praeterita  verba  interpretari,  ut  in  praesens  3, 1.5 

10  trahat:  'Id  quod  fuit,  adhuc  est.'  In  principio  cap.  1.  'hoc  quid  est  quod 
futurum  est,  hoc  est'  zc.  Hoc  videtur  mihi  contrarium  esse:  hoc  quod  fuit, 
inquit,  est,  quia  quando  de  deo  et  hominibus  diverso  modo  loquitur.  Supra 
^visus  non  saturatur'  praesentibus,  non  finitur  et  non  consequitur  futura, 
quae  si  veniunt,  prospicit  in  futura,  bQ§  ^ei[t  quid  est  quod  fuit:  hoc  quod 

15   est,  fo  gl^ety  cum  corde  humano  negligere  praesentia  ic.    Sed  deus  contrario 

3/4  Ideo  Conclusio  u  14  quod  über  hoc 

A]  haue  nos  non  facimus.  Quis  ergo?  Deus  ipse  efficit  hanc  horam  non 
Fortuna  seu  Fatum,  ut  Philosophi  putant.  Quando  ille  permittit,  horam  qui 
fecit,  tum  venit. 

Quare  ergo  sie  affligit  homines  ista  vana  cogitatione  sibi  servans  haue 

20  rerum  horam?    Ideo,  inquit,  ut  timeatur,  ue  simus  temerarii  in  operibus  suis 
et  nihil  süperbe  et  praesumptuose  tentemus  tanquam  ex  nobis,  ut  et  Paulus 
docet:  Ambulantes   in  timore,   ut   sciatis   non  esse  volentis   neque   currentis,  Möm.  9,  ig 
quia  ipse  operatur  et  velle  et  perficere.     Qui  haec  credit,  scilicet  non  esse  ■^tjH  2,  n 
res  ipsas  in  manu  nostra  positas,  is  nihil  temere  agit,  omnia  tribuit  operanti 

25  Deo  et  ab  illo  expectat.  Si  ille  dat,  fruitur,  si  non,  caret.  Si  aufert,  patitur. 
Sic  manet  Dei  jrloria  et  nostri  humiliatio  et  verus  Dei  cultus  in  nobis.  Hoc 
enim  est  timere  Deum:  habere  Deum  in  couspectu,  scire  illum  omuium 
operum  nostrorum  inspectorem  et  agnoscere  omnium  et  bonorum  et  malorum 
autorem. 

30  Quod  fuit,   hoc  ipsum  iam  est.     Quod  erit,   id  dudum  fuit.3, 15 

Et  Deus  quaerit  ea,  etiamsi  impediuntur. 

Supra  capite  primo  dixerat:  'Quid  est  quod  fuit?  id  quod  futurum 
est"  2C.  Hoc  est  omnino  diversum  ab  eo,  quod  hie  dicit:  Id  quod  fuit,  iam 
est.     Quia  ibi  loquebatur  de  hominum  operibus  et  rebus,  hie  de  Dei  factis. 

35  Humanum  cor  non  potest  contentum  esse  praesentibus  nee  hoc  velle,  quod 
modo  est,  sed  quod  futurum  est.  Quando  vero  habet  futura,  nondum  est 
contentum  sed  rursum  quaerit  alia.  Non  expletur  aninuis.  Estque  haec 
cordis  humani  conditio  semper  spectare  futura,  non  tamen  expleri.  Deus 
autem  contrario  modo  facit  et  agit.  Apud  illum  enim  'quod  fuit,  adluic  est', 
«ut^cv§  Sßcffc.  XX.  5 


QQ  Sortefmtg  über  ben  ^rebiget  Solomo.    1526. 

V]  modo  facit  sed  quid  fuit  adliuc  est,  i,  e.  Ipse  nou  divertit  in  res  futuras 
sed  quae  adsiint  res,  delectatur  ut  homines  pü.  Impii  nou  sunt  contenti 
praeseutibus.  Sed  Deus  manet  in  opere,  quod  tljut,  nou  sie  volat  in  alia 
futura.  Deus  vult  timeri,  qua  hoc  quod  fuit  i.  e.  est  contentus  et  intentus 
praeseutibus,  non  distenditur  in  futura  et  quaerit  alia  conterapto  praesenti.  s 
Sicut  cor  humauum  negligit  praesentia  et  quaerit  alia,  Sic  deus  non  facit 
sed  curat  hoc,  quod  praesens  est,  luen  hü^  uniB  tft,  tum  operatur  etiara  quod 
praesens,  quia  'Deus  quaerit  et  persequitur\  Homines  non  solent  hoc  facere 
sed  negliguut,  quod  est,  sed  deus  persequitur,  ut  stabile  sit  hoc,  quod  facit. 
Homo  negligit  ea,  quae  sunt  et  distenditur  iis  uitb  left  quod  est  ante  pedes  lo 
et  sequitur  volatum  avium.  Est  douum  dei:  sie  potest,  sie  enim  operatur. 
Qui  hoc  potest  agnoscere,  vere  pius  est  K. 

14.  Aug.  ]  Audivimus  heri  sensum  istorum  verborum  valde  hebraicorum.  Quae 
dicimus  'extra  solem',  non  sunt  vagabunda  et  inconstantia.  Non  enim  deus 
operatur,  ut  postea  possideat  ut  nos,  qui  statim  sumus  saturi  praesentium  15 
et  spectamus  alia.  Quod  ponit,  ponit  et  !§elt  bruBer,  quia  deus  quaerit  et 
persequitur.  'Deus  instaurat'  (nos  habemus)  'quod  abiit\  Comparat  per 
Antithesim  uostra  studia  cum  suis:  habita  fastidiuutur,  habenda  spectantur. 
Contra  deus.  Summa  summarum:  Sic  sunt  studia  (ut  dei)  piorum,  qui  prae- 
seutibus sunt  contenti.  20 
3, 16           'Vidi  locum   sub  sole,   ubi  erat  iuditium'  ?c.     Hoc  queritur  Salomo 


17  nos  habemus  o  19  ut  dei  0 


A]  1.  mo\.  1, 31  Id  est,  Ipse   non  divertit  in  res  futuras.     Sic  enim   de  illo  dicitur :  ' Vidit 
cuncta,  quae  fecerat,  et  erant  bona  valde'.    Deus  manet  in  opere,  quod  facit, 
et  non  sie  mit  seu  volat  in  alia  et  alia  desideria  futurorum  ut  mens  humaua. 
Et  qui  ambulant  secundum  Deum,   sie  quoque  faciunt,   non  distenduntur  in   25 
futura  neglectis  praeseutibus.     Stabiliter  operatur  et  stabiliter   fruitur   homo 
pius   rebus.     'Quia   Deus   quaerit   ea,   etiamsi   impediantur.'     Comparat,    ut 
dixi,   per    antithesim   nostra    studia    cum   Dei    studiis.      Nostra    studia   sunt 
habita  negligere  et  fastidire  et  habenda  spectare.     Deus    autem   persequitur 
quod  est  et  perseverat  in    opere  suo,    ut  stabile  sit,   quod   facit.     Sic  etiam  30 
sunt  studia   piorum.    Vult   ergo   dicere:   Etiam    cum  homo  vult  et   conatur 
opus  Dei  impedire,  tarnen  Dens  quaerit  et  defendit  suum  opus,  quod  homiues 
conantur  imp>edire,  vexare  JC.     Sic  Deus  coustituerat  David  in  regem,    per- 
sequebatur   illum  Absalom   et  vexabat.     Sed  rursus  instaurabat  Deus,  quod 
Absalom  im])ediebat.    Non  sunt  tarn  inconstantia  ea,  quae  fiuut  divinitus,  ut  35 
humana  consilia.     Neque  enim  fastidit  sua  consilia  Deus. 
3,16  Vidi  sub  sole   in  loco  iudicii   impietatem  et  in  loco   iusti- 

ciae  impium.     P^t  dixi  in  corde  meo:  lustum  et  impium  iudicabit 


Annotationes  in  Ecclesiasten.   1532.  ß7 

V]  non  adeo,  quod  ibi  impictas  in  loco,  sed  qiiod  iion  possit  cbrrigi  et  fru- 
straneo  studio  coiTigctur.  Videte  omnia  optima  studia  uempe  magistratus, 
qui  debent  alii  esse  mensura.  Idee  qüod  ast  sub  sole,  est  vanum.  Eciara 
in  publica   administratioue  vidi  inipietateni.     Ibi  est   magna   adflictio   cordis 

5   humaui,   si  velit  ista   coiTigcre.     In    omnibus    civitatibus,   aulis   inveuiuntiu' 
duo,  qui  aliis  geBen  JU  fc^affeu,  sunt  vice  auri  Tolosani  ^ 

Quid  habet  cor  ex  isto  studio,  ut  omnia  recte  fiant?  Nihil  nisi  vaui- 
tatera.  Quod  est  ergo  remedium  in  isto  summo  gradu?  Mitte  vadere,  fac 
quod    obiicitur   in    praesenti.     Si   moliris   in   futurum,    ut   sint    omnia   sana, 

10  frustra  laboras.  Ego  etiam  molitus  .sed  dico:  Iig.  Una  vocum  principis 
Friderici:  ^c  lengei'  tcf)  UQix,  u  \vmxQ,n  iä)  regiren  ftjan.  Item:  tütxn  fol 
id)  bo(^  öcrtraueu?  Principe  dignae  voces.  Vult  dicerc:  si  quis  occupatur  in 
isto  corrigeudo  et  macerat  se  dolendo,  habet  vanitatera,  sit  conteutus  eo,  quod 
deus   obtulerit   in  iuvaudis  rebus,   ubi  lapis  gu  fdjtüCV,    iaceat.     Ego,  inquit, 


1   porrigi  2  porrigetur  0  duo]  vielleicht  aliq[uot]  9  abiicitur        niuliris 

(vt)  iii  11  icfj  regireii  ti)an  o  13  doledo  ode?-  deledo  14  iuvaudis  unsicher 

')  Aurum  Tolosanum  kennt  Luther  wohl  aus  Gell.  n.  Attic.  3,  9. 

A]  15   Deus.      Est    enim    suum    cuiquc    proposito    et    cuiqiie    negocio 
t  e  m  p  u  s. 

Quid  dicam  de  viciis  et  vanitate  studiorum  humanorum,  cum  etiam 
in  loco  iudicii,  id  est,  admiuistratione  iuris  et  iudiciorum  versentur  impii  et 
impietas?     Nee   adeo    queritur  Salomou,    quod    impietas   sit    in  loco   iudicii 

20  quam  quod  non  possit  corrigi  impietas  in  loco  iudicii.  Quasi  dicat:  Sic 
omnia  sunt  vaua,  ut  nee  ista  cura  corrigendae  iniusticiae  magistratuum  pro- 
ficiat.  Cum  vidissem  impietatem,  cogitabam  corrigere  sed  deprehcndi,  quod 
non  possem,  donec  Deus  corrigeret.  Sic  et  princeps  uoster  Fridericus  solitus 
est  dicere:   Quo  diutius  rego,  eo  minus  regere  scio.     Item:  Ubi  tandem  in- 

25  veuiam,  cui  possim  coufidere?  Vide,  ut  in  omuium  principum  aulis,  utcuuque 
boni  et  reipublieae  bene  cupieutes  et  consulentes  sint,  tameu  semper  invenias 
aliquos,  qui  omnibus  omnium  consiliis  satis  negocii  facessant  et  perturbent 
omnia.  Tanta  ergo  est  malicia  hominum,  ut  non  possis  omues  emendare. 
Vult  ergo  Salomon:   si  quis  hie   se  maceret,   ut  omues    corrigat,   non  habet 

30  aliud  quam  afflictionem  et  dolorem.  Committendum  ergo  Deo  et  tollendus 
ac  levandus  hie  lapis,  qui  levari  potest  et  tolli.  Qui  levari  non  vult,  iaceat. 
Ego,  inquit,  qui  fui  Rex  sapiens  sancti  populi  et  diligeus  cultor  iusticiae, 
cogebar  perpeti  impios  in  administratioue  publica,  etiamsi  submoverem  ali- 
quos, tamen  semper  subnascebantur  alii.    Quid  non  eveniet  aliis?    Optimum 

35  itaquc  fuerit   hoc  focere  quod  Deus   dat,   reliqua  committere  Deo,   qui   suo 

32  qui  fehlt.  C 


(38  SSorlefuns  iibn  beit  5ßrebtger  ©atomo.   1526. 

V]  qui  fiii  populi  sancti  rex,  ego  cogebar  pati  impios  in  administratione  publica 
et  subrogans  alios,  idem  erat. 

i{,  17  'Et   dixi  in  corde  meo:   Deus"  zc.     Quare?    quia   frustra  praeoccupo 

ordinäre  iudices  pios,  'iftb  JU  frue  Qlt,  si  venit  tempus  2C.     Nonne  tuum  est 
ista  corrigere?     Bene,  incepi  sed  non  processit.     Ideo  dixi:   ha  ic^  3U  geel    & 
)x>ax  rnrih  ben  fdjnaBel:  ludicet. 

3, 18  'Dixi    iterum    in    corde  3C.  de  filiis  honiinum'.     Ille  locus  etiam    est 

obscurus  non  tarn  sua  culpa  quam  interpretum,  qui  se  varie  torquent  putantes 
loqui  Salomon  in  persona  impiorum,  deinde  'si^*  pro  *quia'  exponunt.  Sini- 
pliciter  iste  est  sensus:  Facit  collationem  assidentibus  suis  consiliariis,  quod  lo 
vana  sint  consilia  humana  et  nihil  adsequatur,  quod  velit.  Et  inquit  in 
m agi Stratum :  quare  etiam  magistratus  sunt  impii  et  faciunt  laborem  nobis? 
Similis  est  vita  nostra  bestiis.  De  singulari  vitae  genere  magistratus  de- 
scendit  ad  universalem  vitam  omnium  hominum.  Quaestio:  quare  comparat 
vitam  humanam  cum  bestiarum,  quasi  nihil  habeat  aptius  quam  bestiae,  et  is 

9  deinde  o 

A]  tempore  iudicabit  iustum  et  impium.    Homines  neque  volunt,  neque  possuut, 
etiam  si  maxime  velint, 

*Est  enim  suum  cuique  proposito  et  negocio  tempus.'  Omnia,  inquit, 
habent  suum  tempus.  Non  possunt  prius  vicia  corrigi,  quam  adsit  illa  sua 
hora  statuta.  Frustra  ergo  praeoccupamus  hoc  tempus,  quo  nos  conamur  20 
omnia  in  futurum  corrigere.  Adeo  ne  in  raagistratibus  quidem  mihi  successit 
mens  conatus.  Egi  igitur  pro  viribus,  correxi  quae  potui,  reliqua  com- 
mittens  Deo. 
3/1^  Dixi  in  corde  meo  de  genere  vitae  filiorum  hominum,   quo 

probat  eos  Dens,  ut  appareat  similes  esse  bestiis.     Nam  eventus  25 
bestiarum    et    filiorum    hominum    similes    sunt:    Sicut    bestiae 
moriuntur,  sie  moriuntur  et  homines. 

Hie  locus  est  paulo  obscurior  non  tam  sua  culpa  quam  interpretum, 
qui  se  valde  torquent,  dum  fere  putant  Salomonem  loqui  in  persona  impio- 
rum. Sed  frigidius  est  quanquam  receptiun.  Mihi  videtur  sensus  simpliciter  3o 
accipicndus :  Fecit  collationem  sive  concionem  de  studiis  et  conatibus  humanis : 
vana  scilicet  esse  omnia  humana  consilia  et  studia.  Tandem  venit  ad  afflic- 
tionem  Magistratus,  quod  illi,  qui  debebant  reliquis  esse  mensura,  sunt  quo- 
que  vani.  Ita  a  praecedentibus  specialibus  descendit  ad  generalia.  Quid 
de  singulis  dicam,  quando  omnes  sumus  ut  bestiae.  Nonne  misera  res  est  35 
inter  homines?  Quid  discrepant  a  brutis,  quae  et  ipsae  quoque  nihil  memine- 
runt  Dei.  Sed  est  questio :  Quare  contulit  homines  cum  bestiis,  quasi  nihil 
habeant    amplius   quam    bestiae,    cum   tarnen    supra    docuerit    pietatem    seu 

36  discrepat  AC 


Annotationes  in  Ecclesiasten.   1532.  69 

V]  hoc  iirsit  omnes  interprctes.  Ad  hoc  respondco  sie,  (juod  i])se  iioii  obser- 
vatur  scopus.  Toties  repetit  sc  loqui  de  rebus  sub  solc.  liic  Christus  et 
Euangelium  S'cuit  in  mundo'.  Comedere  est  donum  dei  non  sub  solc,  quae 
sunt  sub  sole,  non  sunt  leta.    Si  spectes,  ut  res  habet  *in  mundo',  tum  nign 

5  est  doctrina  in  bestias  et  homines.  Quando  habeo  pacatum  cor  et  letor,  est 
donum,  quod  descendit  ultra  solem.  Distinguit  iste  libellus  vitam  pietatis 
a  vita  sub  sole  vel  mundi. 

*De  ordine':  ritu,  conversatione,  bou  bct  ttiet[§,  ps.  109. 'tu  es  sacerdos»,  is  ^j.  uo.t 
secundnm   ordinem'.     Eadem  vox   hie:    habitum,   gestum,   ritum   ba  ttttt  bte 

10  teilt  litllB  gf)en.  Ego  baS  tüefen  exposui,  i.  e.  sicut  ille  se  habuit:  uon  habuit 
patrem,  genealogiam,  vocatur  rex  pacis,  bfl§  Tjeift  CX  ritum,  ordinem.  Exponit 
seipsum:  e§  Q^ct  ttlt,  [til'Bt  sicut  bestia.  'Ut  probet  eos  deus  et  ostendat, 
quod  idem  contingat':  prorsus  idem  eventus  utriusque.  Sicut  mors  anhelitus 
Ulis   sie   aliis.     Si  etiam   loqueretur  de   morte  bestiarum  et  hominum,   quura  3, 19 

15  loquatur  potius  de  hora  mortis  hactenus,   quia  vult  sie  dicere:   homo  aeque 


1  interpretes  c  aus  iuterpretetes  oder  interpretatores      (sie)  fndeo  sie         4  leti  (nö)  Si 
8  Qversatöe  o  9  Eadem  bis  hie  o  ~u  11  — 14  i.  e.  ut  se  habent  iu  terra  \X)h  e§  ben 

inenfdjen  gfjet  unb  ^aiim  in  terra  r  13  mors]  moris 

A]  timorem  Dei  et  post  haue  vitam  esse  aeternam  vitam?  hoc  quod  maxime 
ursit  interpretes.  Responsio  brevis:  Interpretes  hie  non  observant  scopum 
libri  neque  memiuerunt,  quod  tamen  toties  inculcat,  se  de  rebus  sub  sole 
loqui,  quod  in  novo  Testamente  et  vulgatius  dicimus  'in  mundo".    Distinguit 

20  enim  iste  libellus  vitam  pietatis  a  vita  mundi  seu  *sub  sole'.  Habere  laetum 
cor  et  gaudere  de  praesentibus  cum  timore  Dei  non  est  res  mundi  sed  donum 
Dei  est  de  coelo  et  ultra  solem.  Affligi  vero  in  rebus  istis  est  nihil  differre 
a  bestiis. 

De  genere  vitae  filiorum  hominum.  3, 18 

25  Hebraice  est  vox,  quae  ipsis  est  valde  lata,   sed  in  hac  forma  signi- 

ficat  ritum,  habitum,  ordinem,  conversationem.   Sicut  Psal.  109.  'Tu  es  saeer- ?i.  iio,  4 
dos  in  aeternum  secundnm  ordinem  Melchizedech'.     Puto  proprie  significare 
ein    tDefen.     Epistola    ad   Hebraeos    egregie   tractavit   hanc    vocem    Psalmi. 
Nempe  sicut  Melchizedech  non  habuit  patrem  nee  matrem  h".,  ita  tu  quoque, 

30  inquit,  jc.  eodem  modo  sive  ritu  ic.  Venit  autem  a  Dabar,  quod  est  res, 
caussa.  Significat  igitur  habitum,  coutingentiam,  ut  sit  sensus:  Dixi  iu 
corde  meo  de  genere  vitae,  Id  est,  ut  habeant  se  homines  in  terris,  2ßie  e§ 
bell  5J]enf(^en  geltet  unb  tüte  fie  ftd;  IjaBcn. 

Nam    eventus  filiorum    hominum   et    eventus   bestiarums,  i9 

35  similes  sunt. 

Id  est,   eadem   accidunt,  eadem  eveniunt  hominibus  et  bestiis.    Vult 


17  ursit]  torsit  C  29  iiec  matrem  fehlt  C 


7Q  Sjüilcfmifl  über  bcit  '4>rcbiQev  ©alonto.    1526. 

V]  est  incertu.s  horae  mortis  ut  fera  i.  e.  facit  apparere,  ut  fere  siiit  homiiies  iit 
bestiae,  (juia  contiuguut  oinuibus  eadem  praesertim  in  morte.  Nescit  enim 
iiec  sanitatem.  Quid  ergo  superbiraus,  cum  nihil  habeamus  plus  quam  bestiae 
in  ista  hora  mortis.  Et  sicut  liomo  spirat  sie  bestiae.  Mundus  uou  potest 
iutelligere  nee  credere  auimam  esse  immortalem.  lu  mundo  est  verum,  & 
quatenus  species  est  in  morte  animalium  fo  tft  bcr  meil[d|  glcicf)  aU  ein  tf)tr, 
quia  eadem  mors  bestiae  et  hominis.  Plato,  Augustinus  disputarimt  sed 
nullam  adhuc  rationera  attulerunt,  quae  pro}:)aret,  e»  gel)ort  titlet  unter  solem 
sed  supra.  Id  est,  non  habeo  certam  horam,  quid  est  ergo,  (j[Uod  homo 
occupatur  istis  euris  frustraneis.  Item  'omnia  pergunt  in  eundem  locum\  lu 
'Omnia""  verti  oranes,  quia  loquitur  de  bestiis  et  hominibus.  Nisi  donum  dei 
adfuerit,   mundus   eogitur  dicere,    quod   homo    sit   similis    bestiae:  homo  est 


5  credere  (iiidm)  zu  5  dicunt  aiam  rcationein  hominis  aliud  non  o  zu  5  Ari- 

stoteles non  credidit  aniinae  imiiiortalitatem  r  10  eundem]  idem  11   omnia  verti  o 

A]  dicere :  Genus  humanuni  sieut  bestiae  vagatur  nee  plus  lucratur  de  vita  quam 
bestiae.  'Sicut  bestiae  moriuntur,  sie  moriuntur  et  horaines'.  De  mortis  hora 
loquitur,  non  de  morte.  Id  est,  Sicut  bestiarum  incerta  hora  mortis  est,  sie  is 
hominum.  Bestia  nescit,  quando  egritudinem  aut  sanitatem  habitura  sit  aut 
quando  moritura,  sie  nee  homo.  Quid  ergo  superbimus?  cum  nihilo  plus 
habeamus  de  hora  mortis  quam  bestiae. 

3.19  Sirailiter   spirant   omnia   et   non   amplius  habet  homo   quam 
bestia,    quia    omnia    sunt   vana,    omnia    abeunt    ad    unum   locum,   20 
omnia   de  pulvere   facta   sunt  et  omnia   revertuntur    in  pulvere m. 

Non  potest  torqueri  locus  ad  animi  mortalitatem,  quia  loquitur  de 
rebus  sub  sole.  Mundus  certe  non  potest  iutelligere  neque  credere  animam 
esse  immortalem.  Quin  si  speetes  contingentiam  et  speciem,  de  qua  Salomon 
dicit  'Homo  moritur  ut  bestia',  habent  anhelitum  eundem  ut  bestia.  In  specie  25 
ergo  convenimus.  Philosophi  de  animae  immortalitate  disputarunt  quidem 
sed  ita  frigide,  ut  meras  fabulas  egisse  videantur,  potissimum  vero  Ari- 
stoteles sie  de  anima  disputat,  ut  diligenter  et  callide  caverit  ubique,  ue 
alieubi  dissereret  de  eins  immortalitate,  neque  voluit  exprimere,  quid  sentiret. 
Plato  retulit  potius  audita  quam  suam  sententiam.  Neque  enim  potest  uUa  30 
ratione  humana  conviuci  eins  immortalitas,  quia  res  est  extra  solem  credere 
animam  esse  immortalem.  In  mundo  non  videtur  nee  intelligitur  certo  ani- 
mas  esse  immortales. 

3.20  Omnia  abeunt  ad  unum  locum  ic. 

Id  est:  Nisi  Dominus  daret  horaini  spiritum  suum,  nemo  posset  dicere   35 
hominem   a  bestia  difFerre.     Quia  simul   homo   et   pecus   ex  eodem    pulvere 


13  und  14  sie  ut  iJ  14  bestiae  morl  |1  riuntur  et  homines  C  21   sunt  fehlt  C 

32/33  animos  B 


Annotationes  in  Ecclcsiasten.    1532.  71 

V]  factus  de  pulvere,  sie  bestiae,  revertitiir  in  pulvcrem,  sie  bestiae.  Reversio 
ad  eundem  locura  est  argumentiiiii,  quod  iioii  Imbeanuis  nobilioreni  aniinam 
quam  bestiae,  non  (juod  sit  ita,  sed  quod  sit  habitus  muudi,  qui  iion  plus 
eredit,  hü  gcf)Ol"t  gU  paeatum  eor,  (juud  venit  ex  dono  dei. 

5  'Ut   probet\      Etiam    vox   Hebraea:  "^purifiearet'.      Deus,   incjuit,   sinit.-{,  is 

eos  ire  secunduni  habitum  externum,  ut  aspieiantur  similes  bestiis:  idem 
loeus,  ortus,  spiritus.  Sed  hoe  fit  in  muudo,  ut  probeutur,  ut  videant,  quo- 
niodo  moveantur  liis  argumeutis :  muudani  ereduut,  ut  speeies  est,  })ii  exer- 
eentur  ex  hoe,  ut  plus  fidei  acquirant.    Eadem  aceidunt  honnui  quam  bestiae, 

10   oportet  hie  fides  in  ])io  praecurrat,  sed  addit:  'sub  sole\ 

'Quis  novit  spiritum  liominum'.    Da  mihi  unum  uou  piorum  iioiuinum  .i,  21 
sed  qui  suut  iu  mundo  sub  sole,  cpii  possit  asserere  se  scire,  quod  spiritus 
hominis  sit  alius   quam  alius^.     Quando   anhelitus   cessat   iu   animali,   mors 
adest,   sie  in   homine.     Qui  potest   hoc  dicere?    NuUus.     Quod  nos  seimus, 

15  non  seimus  ut  homines  sed  ut  filii  dei,  angeli,  qui  pertiuemus  ad  celum, 
sumus  in  celestibus.    Ubi  non  est  pietas,  ibi  nee  pax.    Imo  g^et  311  ut  inter 

3    non   (vor   plus)  fehlt  13  icoJd  eher  alius  als  illius  zu  lesen 

^)  Dieses  alius  ist  natürlich  als  Gen,  zu  nehmen.  Hörfehler  für  alitus  =:  balitus 
oder  für  aniinalis? 

A]  facti  in  eundem  revertuntur  etiam.  Estque  reversio  ad  eundem  locum  argu- 
mentum similitudinis  inter  homines  et  bestias.  Non  quod  ita  sit  sed  quod 
mundus,   qui  secundum   speeiem  illam  et  contingentiam  utrisque  communem 

20  iudicat,  sie  sentit  neque  aliter  sentire  potest  sed  ad  aliud  credendum  requiri- 
tur  quiddam  sublimius  mundo. 
Quo  probat  eos. 

Vox  Hebraea  'purificare"  significat  vel  eligere.  Deus,  iuquit,  sinit 
utrosque,  homines  et  peeudes,  simul  eodem  habitu,  eadem  forma  ire  et  vivere. 

25  Sed  hoc  sinit  Deus,  ut  probet  homines,  an  tantum  spectent  haec  externa  et 
an  moveamur  his  argumentis,  quae  impii  spectant,  nee  aliud  credunt.  Pii 
vero  etiam  in  hoc  exercentur,  ut  plus  fidei  acquirant.  Vadnnt  quidem  eodem 
modo  cum  impiis  et  bestiis  sed  spiritu  consolantur  intus  et  pacantur, 

Quis  seit,  an  spiritus  hominis  ascendat  sursum  et  spiritus;«,  21 

30  bestiae  descendat  deorsum  in  terram? 

Simpliciter,  inquit,  da  mihi  unum  non  piorum  hominum  sed  qui  sunt 
sub  sole  seu  in  mundo,  qui  possit  asserere,  quod  anima  post  vitam  haue 
vivat,  cum  videat  spiritum  hominum  et  peeudum  nihil  differre.  Mors  enim 
adest   utrisque   statim,   ubi    cessat    eorum    anhelitus.     Hoc   nullus   hominum 

35  novit.  Quod  autem  seimus,  seimus  non  ut  homines  sed  ut  filii  Dei  et  supra 
solem,  quippe  qui  sumus  in  coelestibus  et  pertiuemus  ad  coelum.  In  mundo 
vero  non  est  haec  scientia  sed  neque  pax  sed  omnia  gcruntur  ut  cum  bestiis. 

26  moveantur  C  33  vivet  B  36  qui  fehlt  C 


72  aSovIefung  über  ben  ^l^rebtget  ©alomo.    1526. 

V]  bestias.  Lucianus  habuit  exellentissimum  ingeniura  inter  Grecos.  Epicums 
magnus  homo,  Plato  habuit  argumenta,  sed  videruut  non  concludere  K. 
Discerne  Salomonen!  loqui  de  mundo  et  reguo  dei,  qui  sunt  in  mundo,  nam 

est,  qui  IC. 
3,22  'Et  vidi,  quoniam  nihil  melius'.    Piorum  homiuum  i[t  bQ§,  qui  appre-    s 

henduut  haue  doctrinam,  alii  habeut  de  suis  studiis  vanitatera,  quia  vexantur 
similitudine  bestiarum,  quia  similiter  cessaut  spirare,  qui  credit,  venit  illi 
ex  dono  dei,  alii  non  credunt,  etiam  si  audiunt  praedicare.  Omnes,  qui 
disputarunt  de  animae  immortalitate,  confutat  hie  textus:  praesentibus  frui 
et  absentia  non  petere,  bci^  fjoh  tüir  ha  bon,  sed  hoc  non  est  sub  sole,  lo 
$cb.i3,5Heb.  13.  Quid  est,  inquit,  quod  sollicitus  est  de  futuris,  quia  nescit,  an 
victurus  sit.  Hoc  impedit,  ne  fruamur  praesentibus,  secundo:  non  gexeb, 
ut  nos  consulimus.  Ut  cani  factum,  qui  frustura  carnis  jc.  Beati,  qui  vivuut, 
cum  habent  cum  gratiarum  actione,  cum  desit,  expectant  in  fide.  Solomon 
ferme  adhuc  in  generalibus  disputat  de  vanitate  mundi.  i5 


1  bestia  4  }C.  fehlt  9  de  über  (homin)  12  secundo]  .2. 


A]  Fuerunt  in  Graecia  praeclarissima  ingeuia,  quae  tamen  nihil  unquam  solidum 
de  hac  re  dLxerunt.  Lucianus  homo  perspicaci  et  iucundo  ingenio  acriter 
disputat  tantum  irridens  Philosophorum  opiniones  de  anima. 

3,22  Et  vidi,  quod  non  sit  melius  nisi  laetari  hominem  operibus 

suis.    Quia  haec  est  pars  eius.   Quia  quis  adducet  eum,  ut  futura  20 
post  se  cognoscat? 

Haec  est  sententia  piorum  hominum.  Illi  enim  appreheuderunt  haue 
doctrinam.  Impii  vero  vexantur  similitudine  bestiarum  nee  aliud  habent  de 
suis  laboribus  quam  vanitatem.  Haue  enim  doctrinam  ueque  sciunt  neque 
credunt.  Eatio  enim  non  persuadet.  Estque  ex  hoc  loco  convicta  omnis  25 
grex  philosophorum  multa  congerentium  de  animae  immortalitate,  quam  ipsi 
non  credunt.  Haec  est  itaque  iustorum  pars:  frui  praesentibus  et  futuris 
non  affligi.  Sed  hoc  non  fit  sub  sole.  Qui  vero  secus  aguut,  duplici  sese 
incommodo  gravant:  praesentibus  non  utuntur  et  futura  non  acquirunt. 
Acciditque  illis  ut  Aesopico  cani  umbram  captanti  amissa  carne.  Sic  et  30 
illi  praesentia  fastidiunt,  quaerunt  alia.  Et  hactenus  quidem  in  generalibus 
fere  disputavit  de  vauitate  mundi  Salomon,  sequuntur  nunc  particularia. 


17  iocundo  B  25  convictus  C 


Annotationes  in  Ecclesiasten.   1532.  73 


V]   20.   Aug.    I  Caput   IUI  4,1 

'Verti  me  ad\  Hoc  caput  satis  est  difficile  et  obscurum  nou  rei  ipsius 
culpa,  quam  puto  nos  teuere,  ut  dixi  iu  summa  totius  libelli.  Transivi  iu 
praesens,    quia    nou   iutellexi  satis    'deus    instaurat',    quod   abest    neque   nos 

5  proprie  reddimus  iu  Germanica.  Perceusuit  frustrata  consilia  liumani  cordis. 
Inter  haec  iucipit  quaedam  numerare  impedimenta,  quibus  raediis  obsistit, 
ne  fruantur  praesentibus.  Ecoutra  quae  deus  facit,  inquit,  attingunt  suura 
finem.  Et  nemo  potest  impedire,  quia  est  hie  proverbium  verum:  toa§  er 
fuinimBt,   ba§  ift,    quod  est  contrarium   phrasi  c.  1.  sed   dei  opus   g^et  ijin 

10  blirc§,  quia  deus  persequitur  inipedimeutum,  quod  Satan  cum  omnibus  portis 
inferis  persequitur,  got  f urt§  f|in  Qu[§.  Exemplum :  Deus  consuluerat  regem 
fore  David.  Insurrexerunt  Absalom,  Siba.  Expulsus  quidem  a  filio  sed 
deus  perquisivit  persecutum,  impeditum,  vexatum,  ut  non  sit  futurum,  quod 
habet  in  manu.     Istis  recte  intellectis  aperta  est  sententia:  In  quarto  capite 

15  pergit  enumerare  impedimenta,  quibus  solet  deus  impedire  nostra  consiha  et 

cogit  nos  praesentibus  frui  2C.     'Nihil  attulimus,  nihil  ?c.'  i-  ^im.  6, 7 

'Et  vidi'  neque  magistratus,  princeps  tantum  potest  praestare,  ut  tollat 
a  rebus  humauis  calumuias.  Vide  David,  quid  cogebatur  ferre  loab  impium, 
per   quem   gerebat   bella   fortunatissimus,    qui   occidit   viros   meliores   se  et 

20  tarnen  non  potuit  eum  plectere,  et  tales  sunt,  quos  deus  dispouit,  ut  impediat 

zu  IS  Deus  instau:       requirit  legat  über  filio  bin  perquisivit  zu  li  Refert  maxime 

scire  ipsara  linguam  ;•         zu  16  über  dem  C'itat  steht  sehr  undeutlich  ad  Tim.  pr.  c.  6  17  'Et 

vidi']  Et  in  kräftigerer  Schrift,  wie  sonst  die  Texticorte      tantum  oder  tarnen  20  impediat 

(proborum)  et  sap: 

A]  Caput  quartum.  4,1 

Converti  me  et  vidi  omnes,  qui  calumniis  oppressi  sunt 
sub  sole.  Et  ecce  lachrymas  oppressorum,  nee  erat  quisquam, 
qui  consolaretur  aut  eriperet  de  manu  calumniantium.   Et  nemo 

25  poterat  eos  consolari. 

Perceusuit  iuania  consilia  humani  cordis  impediente  Deo,  scilicet  quod 
ea  tantum,  quae  Deus  constituit  et  facit,  pertingunt  suum  finem  nee  possunt 
impediri.  Nunc  porro  pergit  enumerare  impedimenta  humanorum  consiliorum, 
hoc  est,   media  et  causas,   quibus  solet  nos  Deus  revocare  a  uostris  studiis 

30  et  consiliis  et  cogere,  ut  praesentibus  utamur.  Vidi,  inquit,  neque  Magistratus 
neque  reges  posse  auferre  calumuias  et  iniurias  e  rebus  humanis,  imo  Deus 
prava  et  violenta  ingenia  illis  obiicit,  quibus  non  possunt  liberari.  David 
optimus  princeps  bene  consulere  vult  reipublicae  sed  impediunt  loab  et 
Absalom.     Conabatur  auferre  loab  neque  tameu  potuit.     Ita  sunt  sui  prin- 

35  cipibus  turbatores,  quos  tarnen  ferre  coguntur,  per  quos  Deus  impedit  sapien- 
tum  consilia.  Vidi  item  iudices  esse  corruptos  et  tyrannos  opprimentes 
viduas  et  pupillos  it.  Et  omnino  maior  est  violcntia  et  ferocia  homiuum, 
quam  ut  possint  regi  et  corrigi  ab  liomiue  nisi  a  solo  Deo. 


74  Sorlefuitg  über  bot  ^prebiger  ©olomo.   1526. 

V]  sapientum  consilia.  Tnnc  'Laiulavi  magis  mortuos'.  Hie  iteruni  cliHputant 
argutuli,  qiiomodo  loquatur  Salomo  quasi  impius,  quasi  laudat  mortem  jc. 
aKnttf).  26,24  Augustinus  traetans  locum  'Bouum  erat  horaiDi\  Haec  omnia  sunt  sophi- 
sticales  rationes.  Damuatus  et  qui  est  in  misera  vita,  ille  iudicat,  sicut 
loquitur  hie  Christus  et  Salonion,  et  damnati  makmt  non  esse  quam  dam-  5 
nari.  Ego  quoque  id  eomperi.  Et  geutes  laudant  mortem  subitaneam  et 
habueruüt  pro  sententia  beatam  vitam  non  esse  post  haue.  Sic  sentiunt 
homines  sub  sole.  Si  aspexeris,  inquit  Solomon,  miseriam,  adflictionem 
humanam,  fol  einet  übet  tob  fein.  Non  dicit  de  futuro  iudicio  sed  de  rebus 
sub  sole  gestis,  bn  ift§  Beffct,  ha^  einet  fei)  tob  vel  non  nascitur.  Pars  lo 
catalogi  est  hie  locus,  in  quo  recitantur  impedimeuta  consiliorum  huma- 
norum. 

•*'4  'Contemplatus  sum  omnes  hominum'.    Aliud  impediraentum  consiliorum 

et  studiorum   humanorum  in  hac  vita.     Ibi  sunt  impii  iudices,   tyranni:    illi 
pervertunt  causas  iustas,  alii  opprimunt  plebera.    *Et  industrias'  in  operibus   i5 


1  tunc  0  zu  3 — 5  cum  taineii  sit  melius  male  habere  quam  uou   esse  r 

A]  4,2  Et    laudavi    raortuos,     qui    iam    decesserant,     magis    quam 

vivos  et  foeliciorem   diixi  utrisque  cum,   qui  uondum  natus  est, 
qui   non   vidit   mala,   qnae   fiunt   sub   sole. 

Hie  iterura  disputant  argutuli,  quasi  Salomon  loquatur  ut  impius,  qui 
praeferat  mortuos  vi  vis,  cum  tarnen  Augustinus  traetans  locum  Tohannis  20 
'Bouum  erat  homiui  illi,  si  natus  non  fuisset'  dicat:  Melius  esse  male  esse 
quam  omnino  non  esse.  Verum  sophisticantur  isti.  Damnati  vero  et  cala- 
mitosi  sie  sentiunt  et  iudieant,  ut  Salomon  hoc  loco  dicit.  Nam  illi  certe 
mallent  non  esse  quam  sie  perpetuo  cruciari  et  hoc  simpliciter  melius  esset. 
Recte  ergo  hie  ait :  Si  cousideres  miseriam  afflictionum  humanarum  et  tantum  25 
in  haue  vitam  intuearis,  laudes  mortuos  magis  quam  vivos.  6§  folt  einet 
liebet  tob  fein  quam  videre  tantam  miseriam  et  ealamitatem.  Nihil  ergo 
dicit  de  futuro  iudicio  sed  de  rebus  sub  sole  gestis,  ibi  est  melius  non  esse 
quam  videre  humanam  afflictionem.  Quod  etiam  gentes  senserunt,  qui  dicunt 
Optimum  non  nasci  aut  uatum  mox  interire.    Per  eomparationem  itaque  sim-  30 


Heiter  hie  locus  intelligendus  est 


ö^ 


4,4  Vidi   omnes   labores  et  industriam  in   artificibus,   ibi  aemu- 

latur  unusquisque  proximum.   Id  vanum  est  et  adflietio  Spiritus. 
Aliud  genus  calamitatis  et  impedimenti  studiorum  et  consiliorum  huma- 
norum.    Sicut  apud   magnos  et  potentes  i'cguant  calumniae,   oppressiones  K.   lis 
ita  in  vulgo  nihil  sunt  nisi  invidia,  aemulationes,  odia  jc.    Deseende,  inquit, 

17  feliciores  C  26  fol  B  27  —  29  Niliil  ergo   bis  quam  videre  tantam  mise- 

riam   et   ealamitatem.      Niiiil   ergo    bis   quam    videre   liumauam   afflictionem    (Dittographie)  G 
33  afflicti  J.  36  invidiae  C 


Annotationes  in  Ecclesiasten.    1532.  75 

V]  vel  aitificn'is.  Descendas  ad  plchoiii  et  consydera  artilices:  iuvenies  aliuin 
ab  alio  odiri.  kSi  beno  uovit  aliiis  artificium,  alii  onines  odio  persequuntiif. 
Hic  est  casus  et  cursus  omnium  aitificuni.  Finge  iam  ali(iuem  velle  discere 
aliquod    arlilicium,   uude   speret  se   iu  futuro  beatum,    si   bciic  discit,   hab^t 

&  inde  l)afe  Utlb  licib.  Natu  ergo  nihil  disecuduui?  Non,  disce  et  soluni  deuni 
respice  et  sinas  munduni  currere.  Hodie  vocaniur  fdjVciOcr,  qui  excolinuis 
iugeuia  et  docenius.  Num  cessandum?  non,  disce,  uoli  praeferre  tuuru  cou- 
siliuni  dei  cousilio.  In  theologia  putabamus  uos  adiutores  fore  muudi  et 
crucifigere   pontificum  fastuni.     Quibus  iam  profuimus,    calcant  uos  pedibus. 

10  (Sy  iol  einer  über  tob  fein  quam  ista  videre.  ^v[t  tuar.  Num  omnia  liuquenda? 
Nou,  qnia  tua  est  culpa:  patere  iuiuriam,  deus  afFeret  horam,  locum,  tempus, 
ut  tua  cousilia  prosint.  Stude,  scribe  et  commeuda  deo  et  pone  curas,  txio 
Cy  l)in  ouf§  lt)il.  Nescis,  an  cras  victurus  sis,  ha  mit  t^ombftu  'f)tn  hüxä). 
Nam  ut  facias,   ut  omuibus  mederi  velles  egeuis,    quod  omues  artifices  con- 

15  Cordes,  pii  magistratus:  frustratum  est  cousilium.  Sed  si  deus  dat  gratiam, 
quod  sum  bouus  artifex,  si  proximus  odit,  Ia§  gcfdje^eu.    Sic  studia  si  volet 

7  cessandum  über  (expi)  9  Xfigere  15  dat  oder  dedit 

A]  ad  plebeui  et  cousidera  artifices,  ibi  invenies  artifices  malevolos,  senties  eorum 
nequitias,  fraudes,  imposturas,  obtrectationes ,  ut  inter  se  alii  alios  sine  fine 
oderiut  et  aemuleutur.    ^an  ieniaub  cüvai,  jo  ift  man  im  fetnb.    Qui  bouus 

20  est  artifi?x,  habet  mille  osores.  Acciditque  iuxta  sententiam  Poetae  'luvidet 
fio-ulus  fiffulo,  faber  fabro,  Poeta  Poetae  Jc'  Hic  est  casus  et  cursus  omnium 
artificum.  Finge  aliquem  velle  discere  artificium,  uude  se  speret  iu  futurum 
beatum  seu  liabiturura  victum,  ibi  si  bene  discat,  si  aliis  emiueat,  habet 
multorum   iuvidiam  et  odium.     Quid  ergo?     Num   cessandum?     Num    nihil 

25  discendum?  Non,  sed  pro  viribus  laboraudum  et  Deo  committeudum  opus. 
Iu  studiis  quid  faciemus?  Cessabimus,  quia  hoc  aut  illud  uon  accipiunt 
discipuli?  Aut  quia  coutemuuutur  literati?  Non.  Fac,  quod  facis,  expecta 
Interim  horam.  Nam  scis  esse  bouum  docere  alios.  Ne  igitur  specta  mun- 
dum  aut  tua  cousilia.    Quoquo  spectes,  occurrent  molestiae.    Nos  hodie  con- 

30  sultum  volumus  Germauiae  per  Euaugelium  et  sperabamus  fore,  ut  omnes 
amplectereutur,  sed  illi  ipsi,  quibus  nos  profuimus,  ut  sint  liberi  a  tyrannide 
Papae,  percacant  nos,  et  quos  putabamus  fore  adiutores,  couculcant  nos 
pedibus.  Quid  hic  faciamus?  Nou  iudiguemur?  Nou  omnia  reliuquaraus? 
Nou.     luvidcant,   contemnant,   persequantur   alii.     Nos   pro   viribus    agemus 

35  doceudo,  laboraudo,  scribeudo,  disceudo,  quia  Deus  ita  vult.  Nam  sine 
invidia  nemo  erit  iu  mundo,  qui  modo  recte  volet  facere.  Nos  nou  debemus 
praefinire  horam,   qua  profuturus  sit  labor,   Deus  viderit.     Tu  autem  labora 


22  Finge  bis  artificium  fehlt  G        25  dicenduln  C        27  conteninunt  C         29  spectus  B 
30  Yüluimus  JJ 


76  Jöüiicfung  übet  hm  ^ßtebiger  ©olomo.   1526. 

V]  deus  servare,  novit  tempus,  personas.    Quos  putamus  fore  utiles,  incomodis- 
simi  sunt.     Nura  ideo  cessaudum?     Non.     Sic  fit  in  plebe. 
5Pf.68'7  Vidi'  i.e.  varios  labores,  proprie 'congruentia'.    In  psalmo  *qui  educit 

vinctos  in  fortitudine',  in  gcf(^i(flig!cit.  Optima  media,  personas,  loca  habet. 
Vidi  homines  congruentes  sed  nihil  erant,  qnia  habebant  vicinos,  qni  odio  5 
persequebantnr.  Hie  sunt  eonsolationes  Enangelicae,  quae  revocant  a  solli- 
citudine  et  eura  rerum  humanarum.  Adaginm :  6x  l^ot  JU  ein  gclcn  fc^naBel  K. 
Sic  Erasmus  de  milite  Christiauo:  patebat  er  loolt  bei"  Juelt  gern  l^clffen.  Qni 
vnlt  vivere,  ut  videat  in  hoc,  vvilt  nihil  nisi  habere  malum,  Cttüeg  fi(^,  in 
omni  genere  hominum.  Sine  praeterfluere,  quod  malum  est,  et  quod  deus  lo 
dedit,  frnere,  sie  deluditur  niundus.  Si  vis  tc  immiscere  et  vis  ben  fachen 
^elffen,  tantum  est,  ac  si  Albim  velim  fc^n^en.  Si  vult  me  habere  bxtnne 
deus,  ut  aliquid  faciam,  facio  sie,  gerebt§,  fo  gciebtS.     Si  discruciarer  usque 


3  ggruentia  roih  über  forlL"  8  patebat]  pate  9  malum  o  13  deg  o 

A]  et  fac,  quod  Deus  dat  in  manus.     Neque  putes  per  te  posse  omnia  restitui, 
ut  omnes  magistratus  sint  boni,  ut  omnes  artifices  coucordes  et  probi.  i5 

Sic  ergo  inquit:  'Vidi  industriam  in  artificibus"*.  Id  est,  Homines 
appositissimos  ad  sua  officia,  sed  nihil  poteraut  efficere  pro  suo  voto,  quia 
non  fuit  in  raanibus  eorum:  odium  vicinorum  obstitit  et  impedivit.  Sunt 
itaque  hae  plane  Euangelicae  monitiones  et  eonsolationes,  quae  revocant  nos 
a  cura  et  sollicitudiue  rerum  humanarum.  Siquidem  vauitatis  humanae  et  20 
afflictionum  ubique  est  magnus  numerus,  nusquam  non  oecurrunt.  Cum 
essem  ego  uovus  praedicator,  serio  agebam,  ut  omnes  redderem  bonos,  sed 
dicebatur  mihi  et  vere:  6r  f)at  ju  einen  gelben  f(^nabel  baju,  bQ§  er  alte 
\ä)dä  folte  front  matten.  Idem  coutingit  in  omnibus  officiis.  Movet  se  hoc 
malum  in  omni  vitae  genere.  Optimum  ergo  est  frui,  quae  habes  ad  prae-  25 
sens,  et  omnia  agere  ad  praesens  ac  sinere  quod  malum  est  praeterfluere. 
Sic  deluditur  mundus.  Summa,  qni  vult  quiete  vivere,  proponat  sibi,  quod 
nihil  aliud  sit  visurus  in  mundo  quam  vanitatem,  et  non  dolebit,  si  quid 
mali  acciderit,  gaudebit  vero  bonis,  quae  aderunt.  Si  intruderis  in  eam 
necessitatem,  ut  cogaris  consulere  rebus,  fac,  quod  licet,  et  faciat  Deus,  quod  30 
vult.  Si  vero  te  ultro  vis  immiscere  mundo,  omnia  curva  corrigere,  omnibus 
malis  mederi  et  Satanam  e  mundo  eiieere,  facies  tibi  laborem  et  dolorem, 
praeterea  nihil,  nee  plus  efficies,  quam  si  velis  Albim  prohibere,  ue  fluat. 
Res  humanae  non  volunt  neque  possunt  regi  humana  voluntate  sed  qni 
creavit  omnia,  idem  quoque  regit  suo  arbitrio.  35 

4/4  Id  etiam  vanum  et  afflictio  Spiritus. 

Si  scilicet  velis   mederi  isti  invidiae  et  pessimis   rebus.  Sine  illos  in- 

24  fott  B 


Annotationes  in  Ecclesiasten.    1532.  77 

r>]  ad  mortem,  nihil  flicerem.  Res  huraanae,  ergo  uec  possunt  nee  volunt  regi. 
Ipse  creavit  mundum  et  regit,  Jüirfft  er  micfj  r^tn  ein,  dico,  bu  l^oft  mtcfj 
I)tn  ein  getoorffen,  ut  praedicem,  fol§  gut  fein,  fo  ntacfjtu§. 

'Stultus  complicat  manus  suas'  2)q3  i[t  obscura  locutio  propter  cou-4, 5 
5  sequentiam.  Oportet  hie  nos  ambigere,  quia  nescinius  hie  phrasim.  (Sin 
nar  fc^led^t  bic  fjcnb  in  ein  anber,  est  liomo  niliili  ein  unnuc^er  ^et)lo^ 
blinber  unnu^,  non  est  morio.  Qui  invidi  sunt,  qui  niliil  praestare  ])Ossunt 
et  vivimt,  ut  aliis  fociant  negotium,  mit  bcn  ntjmant  fjtxmä)  !!)onne  !f)ommen, 
t)Cj:il-cn  oEcin  hk  Icut.    Bonus  artifex  luibet  invidos,  multum  fortuuaretur,  si 

10  illi  non.  Sic  praedicatores  stulti  tC)Un  mcr  fdjoben  quam  omues  Satanae. 
Sic  scioli  illi  impediunt,  ne  discant  alii,  nee  ipsi  discunt,  @g  ift  ein  fauler 
efet,  non  est  industrius,  strenuus,  vigil  sed  est  stertens,  piger,  qui  non  ad- 
ficitur  serio  operi,  quod  habet  in  manibus.  'Complicat'  est:  esse  oscitantem, 
bonus  artifex  extendit  manum   suam.     In  Proverb.  cap.  6.   'Consere  manus,  ©pr.sni.e.io 

15  venit   tibi  egestas',  'apprehendit  fusum'  grc^ff»   an.     Inde  venit  hoc,   quod    u.  31, 19 

2  regat  nicht  reguat  zu  8/9  l^umpler  qui  non  bene  faciunt  et  alios  bene  facientes 

impediunt  r  zu  13/14  Hebraismus  r  14  c.  6  0  zu  15  Ply:  fd.  h.  Fl'mnJ  r 

A]  videre,  impedire,  sine  inique  agere,  si  Dominus  volet  uti  tua  opera  et  con- 
silio,  fliciet  sua  hora  et  loco,  haue  expecta.  Sic  si  nunc  volet  servare  studia 
et  scholas,  novit  tempus  et  personas,  quibus  id  efficiet.  Nos  quos  putamus 
utiles  in  hoc,  saej^e  sunt  incommodissimi. 

20  Stultus  complicat  manus  suas  et  comedit  carnem  suam.         4,5 

Stultus  hoc  loco  significat  non  ut  nos  fere  iutelligiraus,  Morionem  aut 

fatuum  sed  hominem  impium  et  nihili,  quem  Germanice  dicimus  ßtnen  un= 

nu^en  !§eilofen  mcn[c§en.    Quales  sunt  invidi  illi,  qui  cum  ipsi  nihil  possint, 

alios  tamen  obturbant  et  impediunt.    Tales  enim  homines  nihili  sine  industria 

25  et  ingenio  ad  nihil  vivunt,  nisi  ut  molesti  sint  aliis.  Sicut  qui  male  docent 
aut  discunt  stulti  et  indocti  concionatores,  Sic  et  inter  artifices  Fuci  illi, 
quos  vocamus  §um|)eler,  qui  tautum  alios  impediunt,  cum  ipsi  nihil  recte 
faciant.  Tales  sunt  in  magistratu  impediraenta  reipublicae,  ut  illi  maxirae 
turbeut  rempublicam,   studia  et   alia  bona,   qui   maxime   iuvare  sperabantur. 

30  Sic  stulti  concionatores  plus  impediunt  Euangelium  quam  aperti  Euangelii 
hostes. 

'Stultus  ergo  complicat  manus':  Non  est  strenuus  Operator.  Non  est 
vigil  sed  stertens  et  piger,  qui  non  afficitur  serio  operi  suo,  imo  alios 
impedit,  coutemnit,  obloquitur.    Hoc  est  complicare  manus:  ipsum  nihil  facere 

35  sed  et  aliis  obesse.    Eadem  phrasis  est  Prover.  6.  'Complica  manus  et  super- s^ir.eat. 6,10 
veniet  tibi  quasi  viator  egestas'.     Inde  videtur  esse,  quod  Plinius  ait,  omi- 

33  sed  semper  stertens  C 


<7g  a^orlefung  über  ben  ^^vcbigcr  Snloino.    1526. 

V]  Sit  ominosum  complicare  maniis  i.  e.  significat  malum,  sed  non  intellexeruut. 
Et  hoc  raedio  utitur  deus,  ut  impediat  sua  consilia. 

'Garnes'  i.  e.  macerat  sese,  etiam  hebraica  phrasis.    Illas  non  habemus, 
CMobio, 2oideo  difficile  interpretari  hebraica.    Sic  in  lob:  'Lacero  deutibus  carnem'  est 

ipsnm  esse  maceratum.    Iniitilis  homo,  inquit,  qui  nihil  serio  facit,  sibi  nihil    & 
proclest  et   aliis  obest.     Macerat:    seipsum   perdit  et  ^inbcit   bic  anbcru   et 
cum  hoc  resistit  sibi,  ue  ditescat,  devorat  seipsum,  rubigo  est  vermisque  in 
republica,   qui  nocet   aliis   et  sibi.     Quomodo  expurgeraus  tales?     Nostrum 

non  est. 

'Melior'  potest  dici  imitative,  ut  dicatur  vel  a  Salomoue  vel  recitetur  lo 
dictum  a  stulto.  Si  imitative,  impii  abutuutur  verbis  scripturae.  Sic  con- 
siliarii  applicabunt  fpni(^  pro  suo:  ut  quid  laborarem?  Ut  ille  artifex 
egregius:  id)  ttjom  glcic§  fo  toct)t  mit  mein  ^anbeln  ut  ipse.  Sic  aliis  nocent 
et  sibi.  Et  hoc  dicunt  imitauter,  ut  excusarent  ignaviam  ^d)  ^oB  Qletd§  |o 
QUt  tag.  Egregic  dictum:  quid  melior  2C.,  sicut  te  contemuit:  tu  plus  et  is 
cogita  mundum   bcn  tcuffel,    transi   tauquam   per   silvam,    rubeta  per  alios: 

10  vel  coiisultive  übe)-  imitative  11  eher  scrip[turae]  als  sap[ientum]  14  imi- 

tantis  und  imitantur  zu  hessern  versucht       excusaret 

A]  nosum  esse   complicare  mauus.     Recte  dictum   sed   nou   ab  illis   intellectum. 
s<)r.©ai.  31,  j^(,Qjjj.j,a   de   iudustria  et   impigra   matrefamilias  dicitur:   Manus   eins   appre- 
henderuut  fusum,  Id  est,  fie  gteifftS  an.    Hos  ergo  stolidos  et  nihili  homines 
Deus  nobis  suscitat,  ut  impediat  nostra  consilia  et  studia.  20 

'Comedit  carnem   suam."     Rursum  Hebraica   phrasis  est   pro  'macerat 
$iob  19, 20  se'.    Similis  in  Hiob  est 'Lacero  deutibus  carnem  meam".  Vult  dicere:  Huius- 
modi  homo   ineptus  et  stultus  sibi  non  prodest,   aliis  vero  nocet  et  resistit. 
Aliis  invidet,  seipsum  macerat.    Eubigo  et  vermis  est  homo  talis  in  republica, 
sibi  et  aliis  noxius,  S)arumB  Bleiben  e§  auc^  Rumpelet.  25 

4,6  Melius  est  pugillus  cum  requie  quam   plena   utraque  mauus 

cum  labore  et  afflictione  spiritus. 

Hoc  potest  intelligi  dictum  a  stulto  imitative  vel  simpliciter  et  asser- 
tive  a  Salomoue.  Si  imitative,  sie  accipieudum  est,  ut  sit  hominis  stulti 
sapiens  cousilium,  qui  optima  sententia  abutatur  pro  sua  iguavia,  ut  solent  30 
tales.  Quasi  dicat:  Quid  ego  sie  laborem  ut  ille  iudustrius  suis  laboribus 
et  se  diligentia  fatigans?  Quid  me  macerem?  Tantum  accipio,  quautum 
alius,  Sic  excusans  ignaviam  suam,  quemadmodum  Mouachus  quidam  dicebat 
nihil  esse,  quod  vellet  se  macerare  studendo,  quandoquidem  aeque  pinguem 
portionem  acciperet  ut  Doctor.  Inter  tales  vivendum  nobis  est,  tametsi  35 
intolerabiles,  velut  dum  per  sylvas  et  dumeta  cogimur  ambulare,  ubi  est 
eluctandum,   quantumvis  impediant   et  remorentur   Spinae.     Non  enim  aliud 

20  impediat  C  21;22  pro  macerare  C  22  Similes  B  25  Siunifi  B 


Annotationes  in  Ecclesiasten.    1532.  79 

V]  muudus  est  spinosa  quacdam  sylva,  per  quam  eamus  2C.  Et  accipinius.  Si 
assertive,  esset  consilium  Solomouis:  cum  sit  iuvidia  in  omnibus  studiis, 
Doli  macerari.     'Melior  est^  ic:  siuas  illos  vexare.     ütracßie  bona  est. 

'Cousyderans    repperi   et   aliam.'     Pergit   Salomon    in   numcrandis  4, 7 


22.  All' 


5  studiis  vanitatis  humanae,  ut  dicat  omnia  esse  vana.  Inter  quae  etiam 
avarum  receuset,  qui  raultum  congregat  et  non  fruitur,  Mundus  fere  invol- 
vitur  hoc  vitio,  omnes  quaerunt,  quae  sua  sunt,  serviunt  eorum  ventri,  qui 
suorum  deus.  Taxat  tameu  praecipue,  qui  cougregant  et  non  fruuntur.  'Est 
unus  et  non  duo'  vel:  'secundum   non  habet'.     Hoc  etiam   damnaut    poetae: 

10  nihil  habet  avarus,  habet  saccos  plenos  auro  et  tamen  nihil  fruitur  non 
semel  oculis.  Aurum  eins  non  est  solidum  aurum  sed  pictum.  Sic  de  Tan- 
talo  ludunt  poetae:  semper  esurit,  nunquam  saturatur  in  mediis.  Quid  rides, 
fobula  de  te  narratur,  inquit  Horatius.     Nunc  sequitur  consilium  Salomonis 


5  ut  oder  ita       vana]  sana  [ Hörfehler  y  10  auros  13  ingt  Hora:  o 

A]  est   hie    mundus    nisi   merae   Spinae.     Si   assertive,    ut    verba   et   consilium 

15  Salomonis  inteUigas,  quod  mihi  magis  arridet,  erit  haec  seutentia:  Cum 
videas  in  omni  studio  esse  impedimeuta,  Quid  facies?  Noli  te  macerare,  si 
fatui  illi  impediant  te.  Quin  si  stultus  macerat  se,  tu  tamen  labora  et  fruere 
partis  cum  gaudio.  Si  non  potes  utramque  manum  pleuam  accipere,  accipe 
et   boni   consule  vel  pugillum    ex   dono  Dei.     Et   ut   sit   exiguum   hierum, 

20  tamen  esto  contentus  et  hilariter  vive. 

Converti  me  et  vidi  aliam  vanitatem  sub  sole.     Unus  quis-4, 7-8 
piam  est  sine  socio,  sine  liberis,  sine  fratre,   nee  tamen  desistit 
laborare  nee  oculi  eins  exaturantur  diviciis.    Cui  vero  laborem? 
et  defraudem   genium?     Id  quoque  vanum  est  et  mala  afflictio. 

25  Pergit   Salomon    in    enumeraudis    studiis    et    curis    humanae    vanitatis, 

inter  quae  recenset  avarum  istum  Euclionem,  qui  multa  congregat  et  non 
fi'uitur  tamen.  Totus  fere  mundus  involvitur  hoc  vicio.  Omnes  quaerunt 
quae  sua  sunt  et  serviunt  suo  ventri.  Hos  tamen  taxat  praecipue,  qui  tor- 
quentur,    ut   ditescant,    et    tantum    cougregant   aliis,    non    expectant   lioram 

30  acquirendi  neque  horam  fruendi.  'Est  unus  quispiam  sine  socio'  zc.  Dam- 
nant  hoc  vicium  Poetae  quoque  et  diguis  fabulis  irrideut.  Avarus  enim  non 
fruitur,  tantum  aspicit  am'um  nee  tamen  exaturantur  oculi.  Sicut  de  Tantalo 
ludunt  Poetae.  Sic  enim  Horatius :  'Tantalus  a  labris  sitiens  fugientia  captat 
Pocula.    Quid  rides?  mutato  nomine  de  te  Fabula  narratur:  congestis  undi- 

35  que  saccis  Indormis  inhians  et  tanquam  parcere  sacris  Cogeris  aut  pictis 
tanquam  gaudere  tabellis. 

Melius    est    igitur    duos    esse    quam    unum.      Est    enim    ex4,"j 


33  libris  Ä  35  saccis  bis  parcere  fehlt  C 


80  aSovlefung  über  ben  5Prebiger  ©olüino.   1526. 

V]  'melius  esse'  i.  e.  habet  mercedem  bonam  in  laboribus  suis  sed  avarus  non 
patitur  sotium,  sotius  laborat  et  tameu  non  fruitur,  quanto  melius,  ut  fruere- 
mur  praesentibus.  Bonum  est,  ut  nou  sit  solus,  tt)n§  ift§  hü^  einer  oEetn 
f(j^art  et  nou  utitur :  est  canis  in  praesepi.  Contra  illum  solitarium,  qui  non 
est  homo  sed  bestia.  5 

4, 10  'Quia  si  ceciderit  unus."  Iste  locus  fortiter  tractus  ad  peccatum :  Si  fuerit 

aliquis  lapsus  non  habens  sanctum,  cui  coufiteatur.  Sed  loquitur  de  vanitate 
sub  sole  adversus  adflictiouem  vanam  et  commendat  societatem  in  rebus 
fruendis  adversus  solitarium  et  sublevantem  se,  tüQ§  {ft§,  tuen  einer  gar  aEein 
ift,  nou  potest  se  calefacere,  spectat  tantum  pecuniam  ut  pictam  tabulam.       lo 


3  non  o 

A]  labore  eorum  aliquis  fructus  Si  unus  ceciderit,  eriget  eum 
socius.  Vae  soli,  cum  enim  ceciderit,  nou  habet  socium,  a  quo 
erigatur.  Et  cum  duo  cubabuut  una,  calefacient  se  mutuo. 
Unus  autem  quomodo  calefiet?  Et  cum  uni  praevaleat  aliquis, 
duo  tarnen  resistunt.     Funis  triplex  difficulter  rumpitur.  is 

Consilium  Salomouis,  quo  commendat  societatem  et  communionem 
rerum  et  iubet  uti  rebus  praesentibus  et  laborare,  sed  nou  sibi  soli  sed  pro 
aliorum  etiara  usu.  Coramuuio  est  bona  ad  res  servandas.  Avarus  autem 
non  patitur  socium  et  damnat  communionem  rerum  congregans  sibi  soli  et 
est  vere  canis  in  praesepio.  Hos  solitarios,  congregatores  non  homiues  sed  20 
bestias  et  canes  damnat  hie  Salomon.  Pulchrius  est,  inquit,  vivere  in  socie- 
tate  et  commuuione  rerum:  Quia,  'si  unus  ceciderit'  2C. 

Hunc   locum   torserunt   ad    peccatum  et  coufessionem  sie  intelligentes 
et  exponentes  hunc  textum:  Si  fuerit  aliquis  peccato  lapsus  et  non  habuerit 
virum  aliquera  sanctum,  cui  confiteatur,  non  potest  is  surgere  in  vitam  pie-  25 
tatis  et  gratiae.    Sed  ostensum  est  Salomouem  loqui  de  cursu  humanae  vitae 
sub   sole  adversus  vanam    afflictionem.     Commendat  enim  communionem  et 
societatem  humanam  in  rebus  fruendis  adversus  vitam  solitariam  avari.   Vult 
dicere:   Avarus  nee  sibi   nee  aliis    utilis   est.     Nemo   eins   commoda  sentit, 
quippe  qui  cum  nemine  vivit,  qui  suas  res  sibi  soli  habet,  imo  habens  non   30 
habet.     Cuius  vero  vitae   ratio  uon  est  sie   solitaria,  eins   sunt  certa  aliqua 
commoda.    Utilis  ipse  aliis,  utilitatem  item  accipit  ex  aliis.   Valet  enim  haec 
communio,  ut  dixi,   ad  res    servandas  et   augendas.     Hoc  est,  quod  addit: 
'Non    habet    sublevantem'.      Item:    'Unus    quomodo    calefiet?'      Non   habet 
auxilium,    non    consilium,    non    consolationcm    in    afflictione.      Quid    habet,  35 
quaudo     solus     sibi    congregat?      Speetator    tantum    peeuniae    ceu     pictae 
tabellae. 


18  Communio  his  servandas  fehlt  C         20  solitarios  et  congregatores  C         27  vanam] 
humanam  C  31   sie]  sub   C 


Annotationes  in  Ecclesi asten.   1532.  31 

V]  'Quia  funicnlus.'    Immiscct  proverbium,  sicut  inferius  saepe  facit:  ubi  4, 12 

egregiam  seutentiam  dixit,  adiicit  sicut  et  boni  doctores  i.  e.  melius  est  esse 
plures  et  invicem  frui  rebus,  quam  ut  solitarius  sit  ut  avarus,  quid  inde? 
quod  iiulli   utilis   nee   sibi  habet  tautum  pessimam  adflictionera.     Sic  fabula 

5  est  vel  historia:  cum  pater  esset  moriturus,  iussit  adesse  filios,  fasciculum 
dedit  virgarura :  Si  essent  concordes,  nemo  posset  eos  separare.  Coucordia 
res  crescunt  jc. 

'Melior   est  puer  sapiens.'     Aliud  genus  vitae.     lam   dixit   de  avaris,4, 13 
quam  sunt  inutiles  quam  sibi  et  aliis.     Hoc  est  etiam  reperire  in  honoril)us 

10  et  diguitatibus,  ut  est  vitium  hoc  in  corradendis  pecuniis.  Sic  raulti  nascun- 
tur  in  regno  et  non  manent,  quidam  e  carcere  2C.,  ut  sciamus  nihil  esse 
studia  sed  fatum.  Vidi  multos  pueros  egregie  educatos:  u})i  amotus  peda- 
gogus  et  hereditatem   acceperunt,   facti  pessimi.     Et  quidam  sine  educatione 

6  (SQßie  fasc)  Coucordia 

A]  Funis  triplex  difficulter  rumpitur.  4,12 

15  Admiscet   proverbium  egregium,   ut  infra  saepe  facit,  idque  pro  more 

boni  coucionatoris.  Sensus  est:  Melius  est  esse  socios  et  frui  commuuiter 
rebus  quam  esse  avarum  solitarium  sibi  tantum  caventem  et  rapientcm.  In 
societate  est  mutuum  auxilium,  communis  opera,  commune  solatium,  ubi 
avari    vita    misera,    iuanis    et    afflicta   est   et    tandem    cogitur   misere   perire. 

20  Hoc  ergo  confii-mat  proverbio,  quod  hinc  videtur  sumptum:  Pater  quidam 
prndens  moriturus  iubet  adesse  filios,  quibus  tradit  virgarum  fasciculum 
fraugendum.  Quas  cum  simnl  omnes  frangere  non  possent,  fregerunt  tarnen 
singnlas.  Sic  ille  docebat  filios  firmas  ibre  eorum  opes,  si  concordes  essent 
et  mutuo  se  iuvarent.    Coucordia  enim  res  parvas  crescere,  discordia  distrahi 

25  et  dilabi. 

Prudeus   puer   et   sapiens   praestat   regi    seni   et  stulto,   qui4,i3 
non  providit  in  posterum. 

Aliud  genus  vitae  post  avaros  sibi  et  aliis  inutiles.     Sicut  dixit  vani- 
tatem  esse  in  avaritia,  sie  iam  dicit  esse  in  ambitione.    Quia  multi  nascun- 

30  tur  in  regno  et  tamen  non  manent.  Multi  egrediuntur  de  carcere  ad  regnum 
et  fiunt  divites.  Alii  egrediuntur  e  regno  et  fiunt  servi,  ut  sciamus  nostra 
studia  esse  nihil.  Nostrum  consilium,  noster  conatus  nihil  efficit.  Ideo  illi 
captivi  fiunt  reges  et  bene  regnant,  quia  Dens  ita  fortunat.  Nati  reges  male 
reguut.    Vidi    ego  multos   pueros  egregie   educatos  et  optime   iustitutos,   qui 

35  tamen  amoto  paedagogo  et  accepta  haereditate  facti  sunt  perditissimi.  Et 
quidam  sine  educatione  ac  institutione  boni  viri.  Quid  igitur?  Num  uegli- 
gendi  pueri?  num  non  instituendi?  num  negligenda  omnia?  Non,  Videtur 
hie  liber  omnino  quidem  docere  negligentiam  rerimi  et  cessationem  sed  nihil 
minus  facit.  Docet  vero  negligere  nostra  consilia  et  cm*as,  quibus  cor 
Sut^cr§  2BctIe.  XX.  6 


82  Soviefung  über  bcn  5Ptebiger  ©olomo.   1526. 

V]  meliores  fiuut.  Num  uon  institueudi  pueri?  Non.  In  Euangelio  videtur 
doctriua  nostra  nulla  opera  docere  et  tarnen  non  liberat  maunni  sed  tautum 
conscientiam.  Sic  ille  docet  contemptum  quo  ad  cor,  debeo  operari,  pati 
secuudum  quod  venerit  hora.  Si  venerit  persona,  locus  jc.  Vult  iste  liber 
pacem  cordis,  docet  sicut  liberat  Enangelium  libertatem.  Sicut  Euangelium  & 
non  damnat  opera  sed  liberat  conscientiam,  sie  hie  liber  maxirae  docet 
liberare  sed  studia  2C.  Sic  vult  adhiberi  omnem  operam,  ut  discant  pueri, 
ut  magistratus  bene  instituat  rempublicam,  sed  sie  docet  contemnere,  ne  ultra 
meura  opus,  quod  faeio,  aliquid  moliar,  sed  coruraittam  deo.  Sic  doceo 
puerum,  instruo  grece  ?c.  sed  quando  cogito,  alfo  fol  mein  fun  tüei'ben,  ista  i<» 
praescriptionis  divinae,  fol  man  im  f(^on  laffcn.  Rusticus  pro  tempore 
semen  iacit  in  terram  et  abit  et  dormit.  Si  esset  sollicitus  pro  singulis  gra- 
nis,  non  haberet  quietem  jc.  Non  id  prohibet  Salomon,  ne  aliquid  opereris 
sed  vade,  proiice  semen  et  committe  deo  curam.  Sic  de  omnibus  studiis: 
prohibet  curas  et  urget  ad  ipsas  operas.  Sic  hie  de  rege:  Vidi  regem.  Hoc  15 
Ej)iphoneraa  "^ot  er  ÖOl*  an  ge[e|t,  supra  in  fine  posuit.  Nihil  refert,  sive 
excraplum  post  regulam  ponas  vel  contra.     Conclusionem  hie  proponit. 

4,14  'Egreditur  de  carcere  aliquis  ad  regnum.'     Fuit  in  carcere  loseph  et 

6  non  non        hie  liber  o  7  laberare  10  ista  12  esset]  esse  13  Non 

id]  S(n)i  d  16  quod  in  fine  über  gefegt  zu  17  lege  r  zu  17/18  Eo  quod  sepe 

contingit  si  vis  superioribus  coberere  r 

A]  uostrum  affligitur.    Sic  Euangelium  cum  iusticiam  operum  reiicit,  uon  liberat 
manum   sed    conscientiam.     Quia  opus  praecepit  Dens,   curam  vetuit.     In-  20 
stituendi    sunt   ergo   pueri   sed   de   proventu  Deo   cura    committenda.     Sicut 
agricola   debet  sementem  facere,   committere   autem    Deo   curam    proventus. 
Sicut  Deus  per  legem  huic  populo  datam  nihil  neglexit,  quod  ad  illos  regen- 
dos  attinebat,   tametsi    non    eifectum  sit,   quod   oportuit,   et  in   multis  male 
cesserit.     Sic    diligenter    curare    debet   Magistratus,   ut    res[)ublica    sit    bene   25 
constituta  et  munita,   non  tamen  debet  confidere   suae  industriae  et  consilio. 
Danda  est  opera,  faciendus  labor  2C.  sed  curae  et  afflictiones  sunt  negligendae. 
Nee  velimus  Deo  praescribere  modum  et  locum  et  tempus,  Ut  agricola  suo 
tempore  iacit  semen  in  agrum,  postea  abit  et  dormit  nihil  sollicitus  de  pro- 
ventu,  alioqui    nunquam   habiturus   quietem.     Ideo   nemo   ])utet   Salomonem   30 
damuare  labores  humanos.     Curas  prohibet  et  anxietates,  labores  exigit. 

4,14  De  carcere    aliquis   exit  ad  regnum,    alius    in   regnum   natus 

amittit  regnum. 

Hoc    sie    cum    praecedeutibus   convenit    et   cohaeret:    Ideo    melior   est 
sapiens   puer  sene  stulto,   eo  quod  saepe  contingit,   ut  egrediatur  de  carcere   35 
aliquis   ad   regnum.     Alius  e   rege  fit   ignominiosus   et   stultus    ut  Manasse, 

35  contingat  JErl. 


Annotationes  in  Ecclesiasten.   1532.  83 

V]  fuit  sublevatus  in  donium  Aegyptuni.  Sic  Matthias  e  carcere  factus  poten- 
tissimiis.  Vide  liistorias  Rhomanas.  lUe  educatur  in  regem  futurum,  bene, 
sed  quod  nostris  studiis  mensuratur,  quod  futurus  sit  exellens  rex,  hoc  uon 
fit  sed  commcndandum  dei  consilio.    Valerianus  fuit  ein  fetjUei:  iniperator,  ^ 

5   rege  Persar  um   captus,   factus    subsellium   peduni   regis  Persarum    usque   ad  awatto.  c,  34 
mortem.     Huiusmodi   operibus    irritat   studia   nostra.     'Sufficit  malitia^,   cra-4, 15 
stina   iüiitS  \id)  and)  iüol  finbcn.    'Vidi  cunctos/     Locus  est  obscurus  vitio 
interprctis    nostri.     Pergit   adhuc   in   illo    casu    de   educandis   regibus,    quod 
educandi   studia    sunt    fallacia   et   illa  anxia  solicitudo.     Si   in   regibus  con- 

10  tiugit,  sie  in  aliis  ordinibus.  Potentissimum  exemphnii  regura,  qui  maxime 
curant  et  solliciti  sunt  pro  educatione  puerorum:  si  illis  fetjlet  JC.  'Viventes 
qui  ambulant'  non  putat  omnes  viventes,  qui  sunt  sub  sole  sed  viventes 
ctlid),  qui  sunt  sub  sole  i.  0.  Uni  versus  populus  observabat  filiuni  regis, 
cuucti  adherebant  ei:   boy  ift  bei*   tung  f^onig.     'Sub  sole'  loquitur  de  ista 

15   vita,  quae  est  in  mundo. 


5  pedum  o  6  huiusmocli]  li9  8  nostris  14  fub  sole  o 

A]  Zedekias.  Contra  loseph  fuit  in  carcere  et  factus  est  princeps  Aegypti.  Et 
nostro  saeculo  Ungariae  rex  Mathias  factus  est  })otentissimus  rex  e  carcere. 
Huiusmodi  fiunt  saepe  in  rebus  humanis,  quod  vel  maxime  res  Romanae 
testantur.  Valerianus  non  malus  Imperator  dum  capitur,  factus  est  scabellum 

20   regis  Persarum  ad  mortem  usque.     Unde  vero  hoc  illi?     Quia  venerat  hora 

eins  definita  a  Deo.     Quorsum  ergo  curae?     Sufficit  diei   malicia   sua.     In- aJMttfi.  r,,  34 
stituendus    itaque    filius    regis    regio    more   sed    velle    praescribere,    quid    in 
futurum    agere   debeat  et  quam   bonus   rex  sit  futurus,   id  vero  est  affiictio. 
Commendandum  autem  Dei  consilio  et  voluntati  ac  dicendum:  Domine  Deus, 

25   ego  quidem  iustituo  hunc  puerum,  tu  autem  fac  cum  regem,  si  vis. 

Et   Viventes    sub    sole   versari    omnes    cum   adolescente   se-4, 15-16 
cundo,    qui    erat   alteri    successurus.      Infinitus    populus  et   ante 
eum    et    post   cum.     Nee   tameu    laetabantur   in   eo.     Et   hoc  ergo 
vanum  est  et  afflictio  spiritus. 

30  Viventes  appellat  Salomon  splendide  victitantes  et  sie  viventes,  quasi 

haec  vita  sit  illorum  propria  et  raundus  sit  illorum  caussa  conditus,  ut  solent 
proceres  Aulici.  Perseverat  autem  in  paradigmate  de  educatione  regis  sive 
ad  res  politicas  sive  bellicas.  Edncatio,  iuquit,  est  bona,  verum  voluntas 
humana  et  Studium  non  perficit  quod  vult.    Consilia  educationis  sunt  fallacia, 

35  opera  est  uecessaria  sed  eveutus  et  cura  saepe  fallit.  Ergo  docet  nostra 
consilia  vana  esse.  Nam  si  in  regibus  fallit  educationis  cura  et  consilium, 
quanto  magis  fallet  in  aliis,  ubi  minor  cura  et  educatio  uegligentior? 


26  Et]  Vidi  B  37  aliis]  plebeis  B 


84  Soticfung  über  ben  ^^rebiger  ©atomo.    1526. 

V]  'Secundo'  qui  est  rex  fnturus  post  hunc  regem.     3[ßQ§  {ft§,    qui  debet 

iü  locum  patris  regnare  !§et  alius  ein  auQ,  QUff  in,  er  fol§  t^uu.  Est  stipatus 
magna  multitndine  sui  popiili,  uou  erat  finis  populi,  et'  U)ar  etil  ^erli(^  bing, 
magna  spes  educati  regis.  ßex  in  raedio  eorum,  ut  Absolora  fpi'Q(^.  Spes 
erat  ibi:  ber  it)irt§  feilt  treffen.  5 

*Et  tarnen  uunquam  laetabantur'  tt)Urben§  nie  fro,  "^seqiumtnr  eum'  nou 
fruituri  sunt  i.  e.  fit  stupidus  rex.  Aut  regem  aut  fatuum  nasci  oportet. 
Nero  maxima  spe  factus  rex  et  quiuqiiennium  eins  laudabatur.  Sic  Helia- 
gabalus,  Commodus  magna  spe  expectabatnr  postea  factus  incommodus. 
i.tön.12,10  Verus  rex  ift  fo  fel^am  ut  Phoenix,  hjerben  ut  Roboam:  'digitus  erit  gros-  10 
sior"  IC.  Consilia,  cogitationes  faUunt.  Hoc  fit  in  summis  regibus.  'Aut 
regem''  jc.S  ergo  de  omnibus  hominibus.    Si  reges  hoc  habent,  alii  bil  m^er. 


2  alius]  aE§?  zu  4  11  ola  r  6  laetabatur  7   fruituri]   futuri  10  ift  fo 

')  Luther  meint  das  Sprichioort  aut  regem  aut  fatuum  nasci  operiere.   Vgl.  A.  Otto, 
die  Simchwörter  der  Bömer  (1890),  S.  299. 

A]  Quod  dicit  'Viventes  seu  Proceres  omues  sub  sole  versari  cum  adole- 

scente  secundo',  uou  intelligit  omues  viventes  seu  proceres,  qui  sunt  sub 
sole,  sed  popuhmi  eins  regni  et  regis  vel  maiorem  partem,  ut  sit  sensus:  15 
Uni  versus  popuhis,  qui  circa  regem  sunt,  observant  filium  regis.  Cuncti 
adherebaut  ei  optime  de  eo  sperantes.  Erat  enim  iuvenis  princeps,  adole- 
scens  secundus  et  qui  stat  vice  alterius  regis.  Id  est,  rex  futurus  post  hunc 
regem,  qui  debebat  patri  succedere  in  reguo.  'Ante  quem  et  post  quem  est 
infiuitus  populus.'  Id  est,  stipatus  est  magna  multitudiue  seu  comitatu  sui  20 
populi,  satellitibus  et  ministris  ante  et  retro  more  regio.  Magna  spes  erat 
in  hoc  adolescente,  quod  maior  esset  futurus  patre.  Omues  augurabautur 
bene  et  tamen  non  laetabantur  in  eo.  Quare  hoc?  Quia  non  respondet 
illorum  expectationi  sed  fit  stupidus  et  stultus  iuxta  proverbium:  Aut  regem 
aut  fatuum  nasci.  Sic  Nei'o  magna  spe  et  gratulatione  factus  est  rex,  adeo  25 
ut  illius  quinquennium  celebre  sit  et  laudatum.  Posteriores  vero  auni  fuerunt 
dissimillimi.  Sic  item  Heliogabalus  et  Commodus  magna  expectatione  facti 
sunt  et  ipsi  principes  ac  Imperatores  sed  fefellerunt  omnium  spem  et  ex- 
pectationem.  Alter  enim  degeneravit  in  hominem  spurcissimum,  imo  beluam 
potius  quam  hominem,  Alter  vero  factus  est  vere  incommodus  et  alter  Nero.  30 
Quare  bonus  princeps  Phoenix  est  quaedam  rarissima.  Fallunt  enim  humana 
consilia,  ut,  de  quo  magna  nobis  saepe  spes  fuit,  eins  nos  maxime  poeniteat. 
Sic  Roboam  ipse  filius  sapientissimi  patris,  de  quo  haud  dubie  optime  spera- 
batm',  ut  qui  optime  erat  educatus  a  patre,  tamen  evasit  patris  dissimillimus. 
Si  itaque  fallunt  humana  consilia  in  summo  genere  vitae,  fallent  etiam  multo  35 


16  observat  B  18  rex  fehlt  C 


Annotationes  in  Ecclesiasten.    1532.  85 

V]  Si  fel)lt§  in  sumniü  geuere  vitae,  fo  h)iit§  and)  fet)ten  iii  tun  domo.  Ant 
sutorera  aiit  fatuiim  nasci  oportuit  hlixd)  Ullb  buid).  De  regibus  loqiiitiir, 
qiiia  res  est  spectabilior  in  regibus  (|uain  sutoribus.  Sapiens  non  facit  etil 
!(cin  toilijcljt,    obscuriis  et  privatus  non  est  in  propatulo,   quando  facit  ali^;:. 

5  quid,  gt)Cty  iüol  l)in,  si  princej)S,  totum  regnum  novit.  Loquitur  ergo  de 
vano  studio,  spe  de  educatione  regis  et  utcunque  ordinis:  educaudus  (^uideni, 
opus  non  damnatur  sed  commendatur.  Educa  pueruni  instanter,  fac  ut 
rusticus  et  eommitte  deo.  Fatale  est  in  universis  ordinibus  vitae  hunianae, 
quod   nihil   geieb,   ut  cupimus.     Educatur  rex   et  tarnen   fallitur   in  spe,   est 

10  exenipluni.  Ergo  haec  etiam  est  miseria  in  hoc  seculo.  Conchidinius  ergo: 
Puer  pauper  non  sit  sapiens  est  melior.  Si  responderit  rex  educationi, 
agentur  gratiae  non  nostrae  curae  sed  benedieenti  deo.  Sicut  rusticus :  Tan- 
tum est  avium,  uredinum,  aeruginum  et  4  elementa  cum  omnibus  bestiis 
terrae  sunt  contra  frumentum,  si  deus  non  tretet,  frustra  laljorarenius.     Sed 

15  semina  semeu  tuum  et  tum  dat  deus  uuicni(}ue  tempus  suum  et  couservat, 
ut  maneat.     Sic  loquor  de  semiue,   sie  sentit  de  omnibus   studiis  tractandis. 


4  tott'^e^t  c  au6  novr^e^t  15  tum  c  aus  dum 


A]  magis  in  privato  vitae  genere,  in  tua  domo,  in  tuo  officio  jc.  Oportet  enim 
et  ibi  aut  artificem  ant  fatuum  nasci  jc. 

Loquitur  autem  de    regibus,    quia  in  ilhistribus  personis   illustria  sunt 

20  facta,  hoc  est,  omnibus  conspicua.  Privatorum  vero  facta  fere  negliguutur 
aut  certe  minus  observantur.  Sed  iuxta  proverbium  Germanicum:  @tn 
Jneifef  man  t§ut  feine  üetne  f^or'^eit.  Plebeius  aliquis  si  peccet  vel  aliquid 
stulti  faciat,  non  admodum  observatur.  Alioqui  et  privatorum  hominum 
conditio  ad  eundem  modum  se  habet  ut  regum.    Non  itaque  damuat  Salomon 

25  Studium  educandi  regis,  ditandi  filii  aut  regendae  domus  sed  nostra  consilia, 
quibus  haec  regere  volumus.  Opus  praecipit  sed  curam  vetat.  Tu  instanter 
labora  sed  eommitte  Deo  proventum  et  effectum.  Memineris  exempli  de 
rege  diligenter  educato  et  tamen  mutato,  ut  scias  res  non  geri  nostris  con- 
siliis  et  conatibus  sed  voluntate  Dei,  qui  singulis  rebus  suum  definivit  tempus 

30  et  horam,  extra  quam  nihil  succedit  usquam.  Itaque  si  respondet  educationi, 
gratiae  ageudae  non  nostro  studio  aut  curae  sed  benedieenti  Deo.  Si 
crescunt  segetes,  item  hoc  non  nobis  sed  Deo  debetur.  Qui  enim  posset 
homo  defendere  segetes  vel  ab  alitibus  vel  a  feiüs,  erucis  et  lupis,  imo  ab 
invidia   Satanae.      Ergo   non   est   in    nostris    studiis    sed    in   benevolentia  et 

35  benedictioue  Dei,  ut  scilicet  tantum  ei  gratias  agamus,  qui  operatur  omnia 
in  omnibus  pro   bona  sua  voluntate.      Eadem   ratio  est   in  educandis  filiis: 


22  lein  B  36  boua  fehlt  C 


86  SBorlcjung  über  ben  tprebiger  ©alomo.   1526. 

V]  Si  haheo  bonura  filiutn,  fecit  benedictio  tlomiui.     Ego  tantum  semeu  ieci,  si 
uou  boiius:  est  conditio  liumauae  vitae. 

Caput  V. 

4, 17  27.  Aus:  |   'Ciistodi   pedem  tiiiim,   cimi  introiveris   ad   domuin  dei'.     Nos  in- 


cipiiniis  c.  5.  ab  isto  loco,  quia  alia  sententia.  Est  etiam  obscurus  propter  s 
ignorantiam,  Proferani  in  medium,  quid  sentiam.  Dixi  nuper:  Insensati 
accipiunt  ex  hoc  libro,  quod  ex  Euangelio.  Si  praedicatur  libertas  et  negatur 
iustitia,  opera,  infert  caro:  sufficit  fides,  nihil  jc. ,  si  praedicantur  opera  ut 
fructus  fidei,  decliuant.  Sic  semper  ad  verbum  dei  sequuntur  isti  duo  errores: 
praesumptio  et  desjieratio,  praesumunt  iustificari  per  fidem,  nuüus  incedit  i*^ 
regia  ^'ia.  Idem  hie  accidit  in  doctrina  huius  libelli.  übi  praedicanuis 
habeudum  pacatum  cor  sine  JC,  sequitur:  ergo  nihil  faciemus,  edamus  jc. 
Alteri  peccant  in  alteram  partem:  v^olunt  omnia  metiri  jc.  Fit  hoc  in  prae- 
dicatione  cordis  vel  teraporalis  pacis  sicut  in  libertate.  Regia  via  est  esse 
laborandum,   sed  studia  et   consilia   sunt   committenda    divinae  provideutiae.  i^ 


3  Caput  V.  fehlt  9  i«ti  c  aus  ista 

A]  Si  habes  bonum  filium,  die:  Dominus  dedit  et  fecit.  Sin  minus,  die:  haec 
est  conditio  huraanae  vitae,  Ego  laboravi,  Dominus  autem  non  voluit.  Sit 
nomen  eins  benedictum. 

Caput  quintum. 

4/17  Observa  pedem  tuum,   cum    ingrederis    domum  Dei,   et   ap-  20 

propinqua,   ut  audias.      Id  melius    est  quam  victimae  stultorum. 
Neque  enim  sciunt,  quautum  mali  faciant. 

Hinc  incipio  caput  quintum,  est  enim  novus  locus.     Ex  lectione  huius 
libelli  accidit  insensatis,  quod  impiis    ex  praedicatione  Euangelii.      Hi   enim 
cum  audiunt  praedicari  iusticiam  fidei  et  Christianam  libertatem,  negari  vero   25 
iusticiara  operum,  mox  inferunt:    Nihil  ergo  operemur,  imo  peccemus,  Quia 
fides  sufficit.     P^contra,  si  praedicantur  opera   ut  fructus   fidei ,    eisdem  mox 
iustificationem  tribuuut  et   salutem   inde   quaerunt.      Sic   semper  ad   verbum 
Dei  sequuntur  ista  duo:    praesumj)tio  et  desperatio,    ut  difficile   omnino  sit 
mauere  in  via  regia.    Idem  accidit  huic  libello.    Insensati  enim  cum  audiunt   30 
hanc  doctrinam,  quod  debemus  esse  corde  quieto  et  pacato,  ut  committamus 
omnia  Deo,  sie  inferunt:   Si  omnia  sunt  in  manu  Dei,  ergo  nihil  operabimur. 
Sicut    alii    in    alteram    partem    peccant,    (piod   sunt  nimis    solliciti    volentes 
omnia  omnibus    modis   metiri   et  regere.      Regia    vero   via    incedendum  est, 
strenue  laboremus  et  faciaraus,  quod  possumus  secuudum  verbum  Dei,    sed   35 
opus  non  metiamur  nostris  studiis  sed  committamus  divinae  prudentiae  omne 
Studium  et  cousilium  et  eventus. 


Annotcitioucs  in  Ecclosiasten.    1532.  87 

V]  Vitletur  Salomou  in  isto  loco  qiumclam  praeoccupationein  faccre  et  .salutareni 
adhortationein  facerc,  qui  in  via  media  non  incedunt:  Siinpliciter  sinas  te 
regere  verbuiu  et  committas  deo  omnia.  Interim  facias,  quae  potes  faeere, 
et  ne  sis,  qni  omnia  in  bctt  h){nb  fdjlntjC. 

5  'Serva  pedem'  ic.     Domus  dei  quare  constituta  sit,  in  isto  cognoscis: 

non  tam  propter  sacrificare  (piam  andirc  verijum  dei.  Conventus  popnli  fit, 
ut  audiant  verbum  dei  sni.  Sicut  princej)S  convocat  .snos,  non  .solum  ut 
edant  sed  ut  audiant  2C.  Ubi  non  est  auditus  verbi  dei,  non  est  conventus. 
Quare   non   cor  tuum    sed  'pedes'?    Venies   in   templum  dei    auditurus  ver- 

10   bum   zc,    fi^c  biä)   cBen   fui",    quomodo  iste   loquatur  *Nou  veniat   mihi    pes**f.36, 12 
superbiae.'   Ad  omne  verbum  dei,  sive  tractat  de  pace  cordis  sive  in  hac  vita, 
tarnen  semper  est  scandalum  carni.     Est  signum   contradictionis  et,  Luc.  2. 2"c.  2, 31 
Et  'beatus  qui  non'  de  verbo   hoc   sinipliciter  dictum.     Audis   me  docentem2)Jatto.  11,6 
sie  in  ecclesia,  vide,  ne  in  audiendo  offendaris,  quod  tui  labores  sunt  vani, 

15   aut  dicas  cum  insensatis:  nihil  omnino  faciam.    Vide,  bQ§  bu  llidjt  ftiaudjclt. 


5  coguüscis  c  aus  propli  12  coudictioiiis 

A]  Videtur  itaque  mihi  Salomonen!   hoc  loco  praeoccupationem  faeere  et 

salutarem  adhortationem  ad  eos,  qui  in  media  via  non  incedunt  sed  aut 
nimis  sunt  remissi  ad  laborem  aut  nimis  solliciti,  quibus  consulit,  ut  per- 
mittant  se  regi  verbo  Dei  et  interim  diligenter  lal)orent. 

20  Observa  pedem  tuum,  quum  ingrederis  domum  Dei. 

Domus  Dei  seu  templum  institutuin  est  non  tam  propter  sacrificare 
quam  propter  praedicare,  ut  ibi  conventus  populi  Dei  fieret,  ad  audieudum 
verbum  de  Deo  suo.  Sicut  princeps  convocat  suos,  non  solum  ut  edant 
et  bibant  sed  ut  audiant  verl)um  suum  jc.     Quare  ubi  non  est  auditus  verbi 

25  Dei,    ibi    non    est   conventus   populi   Dei    sive  domus  Dei.     lubet  ergo  ob- 
servare   pedem   potius    quam    cor,    scilicet   ne    scandalizentur,    cum   audiunt 
huiusmodi  doctrinam.     Vide,   iuquit,   ne  erres,   cum    audis   haue   doctrinam, 
sicut  ille  loquitur  in  Psalrao :    Tene  moti  sunt  pedes  meV.     Ad  omne  enim  ?i.  73, 2 
verbum  Dei,  sive  tractet  de  pace  conscientiae  sive  externa,  sequitur  scanda- 

30  lum:    Quia  est  signum,  cui  contradicitur  in   ruinam   et  resurrectionem  mul- 

torum,  sicut  et  Christus  dicit:    'Beatus   qui   non  fuerit  scandalizatus  in  me'. Wntto.  11, 6 
In  summa:  verbum  est  scandalum  et  stulticia  carni. 

Dicit  itaque:  Audis  me  docentem,  sed  vide,  ne  offendaris  et  facias  te 
scandalum  tibi.     Ut  cum  audis  pacatum  cor  habendum  et  conatus  tuos  esse 

35  vanos,  ne  dicas:  nihil  ergo  laborabo,  aut  sentias  nihil  curaudum  esse.  Aut 
contra,  ne  nimis  sis  sollicitus  et  velis  tua  ratione  omnia  gubernare.  Huma- 
nae  curae,  disputationcs  et  consilia  sunt  inefficacia  ut  Politia  Piatonis.     Sed 


25  ergo]  vero  J5 


38  5Botlefung  über  ben  5prebiger  ©domo.    1526. 

V]  Tantum  hoc  fac,  si  vis  evadere  omnia  scaadala,  audi,  la§  btr  JQC^.  In  Omni- 
bus rebus  humanis  et  divinis  non  est  via  nostra  tuta,  nisi  tradamus  nos 
verbo  et  operi  dei:  bic  gcn  biud).  Si  vis  perrumpere,  tjoU  bic  OlCll  t)er  et 
sinas  tua  cousilia,  disputatioues,  studia  an  ftfjcn  et  curas. 

'Hoc  enim  praestat  sacrificiis''  ha^  ift  proverbialiter  l)iu  311  gct^Qlt  ad  5 
confirmaudam  haue  sententiam  i.  e.  ultra  hoc  praestat,  ut  audias,  omuibus 
sacrificiis  stultorum,  ut  extollat  auditum  et  obedientiam  verbi  super  omnia 
opera.  Et  hoc  verum:  (juaudo  veuitur  ad  deum  et  auditur,  iustissimum,  ut 
audiamus.  Irapii  maceraut  se  operibus.  Hie  vides,  quid  stultus  significet 
hebraice:  onines,  qui  non  audiunt  verbum  dei  i.  e.  non  ex  animo,  ipianiquam  10 
sint  alias  prudentissimi,  omnibus  donis  ornati,  quia  negant,  quae  sunt  dei, 
et  disteuduntur  suis  curis  et  sunt  l^eilofc  leut,  qui  curant,  quod  non  curan- 
dum.  Illorum  Studium,  ut  sacrificent.  Tu  apprehende  optiraum  Studium: 
audi  verbum  dei  et  fi^e  btc()  für,  ue  scandalizeris.     Quid  sit,  sequetur. 

'Quia    ignorant,    (juod    faciunt.'      Nemo    tam    stultus,    si    sciret    deo   15 
displicere,  quae  faceret.     Ideo  vocat  stultos  iguaros,   caecos.     Sic  Christus: 

1   \aä)  nicht  fagen  3  geil  10  os  qui  uon  aud:  11   neg  oder  nes[ciunt] 

14  sequetur 

A]  si  vis  omnia  scandala  effugere,  trade  te  verbo  et  operi  Dei  omissis  et  abiectis 
tuis   cogitationibus  et  consiliis,  £a§  bir  fagen,  l^olt  bie  of)ren  "^er,   appro- 
pinqua,  ut  audias.      Nusquam    enim   in    omnibus   rebus   humanis   et   divinis 
tuta    est  via   nostra,   nisi   tradamus   nos    totos  verbo    et  operi  Dei  et  in  eo   20 
consistamus  sine  mentis  disceptatione. 

Id  enim  melius  est  quam  victimae  stultorum. 

Hoc  proverbialiter  est  additum  ad  confirmaudam  hanc  sententiam. 
Audire  verbum  praestat  seu  melius  est  quam  universa  stultorum  sacrificia, 
cultus  et  victimae.  Quod  ideo  dicit,  ut  extollat  auditum  et  obedientiam  25 
verbi  super  omnia  opera.  lustissimum  enim  est,  ut  prae  omnibus  audiamus 
Dei  nostri  consilium,  quoties  convenimus  in  domura  Dei.  Impii  vero  mace- 
rant  sese  operibus  relicto  Dei  consilio.  Et  hie  vides,  quid  Stultus  significet 
Hebraeis,  scilicet  non  cum,  quem  morionem  appellamus,  sed  eum,  qui  non 
audit  verbum  Dei  aut  ex  animo  non  credit,  etiamsi  sit  alias  prudeutissimus.  so 
Quia  illi  non  norunt  Deum  neque  quae  Dei  sunt,  multo  minus  ea  curant 
sed  distenduntur  suis  curis  curantes  quod  non  est  curandum.  Illoruni 
Studium  est,  ut  sacrificent.  Tu  vero  apprehende  optimam  partem,  audi 
verbum  Dei  et  cave,  ne  scandalizeris. 

'Quia  ignorant,   (piantum  faciant  mali.'     His  verbis   ipse  interpretatur  ^^ 
stultos.     Nam  certe  nemo  est  tam  malus,   qui  faceret  malum,  si  sciret  tam 
malum  esse  coram  Deo.    Ideo  vocat  eos  stultos  ignaros,  caecos,  qui  fiiciunt 
quidem    iiiulta  quasi  bona   et  magno  serio    sed  uesciunt  ista  sacrificia,  quae 


Annotatione.s  in  Ecclesiastcn.    1532.  89 

P] 'Pharisee  caecu',  qiiia  sacrificat  multiim,  (li.scriiciat  .se  o|)eril)Us  variis,    QuidTOau^.23,26 
sunt?     Stiilti,   (juare?    qiiod  rnalimi  putaiit  homim.     Vieles  hie  locuni,  ([iiod 
()])tiina,  iiisiis.siina  .sunt  stiilta,  mala.     Locjuitur  liic  de  sacrificare,  <]U()d  faciiint 
mit  eiTlft.     Vide,   .sunumiin  eoriim  sacrificiuin  et  optiimmi  est  nialiini.     Ego 

5  moneo  te,  ut  siniplieiter  verbo  adhereas  et  nun  illis,  (jiii  ()i)era  .seqiiuiiüir, 
hü^  ift  ein  maxiniiim  .seandahiin.  Ubi  fiieriint  in  papatus  regno,  (pii  pedes 
Kilos  anioverent?  Onines  intrarunt,  pes  labebatur  et  seandali/alus  est  in 
ista  speeie  operuin.    Vide  ergo,  ut  adhereas  verbo  et  audias  tantum. 

'Ne  sis  velox  ore  tuo  et  corde  tuo  non  testines.'    Obscurus  locus  seds,  1 

10  ego  connecto  cum  praecedentibus  et  sequentibus.  Haec  una  pars  decli- 
nantium,  qui  uimiuni  discruciantur.  Disputant:  Sol  toit  bell  nidjtä  t()Un, 
non  curemus?  quid  ergo  faciemus,  lau»  bu  gor  liiert  Qilbciy  tnnd;en  bcu  alfo? 
Audimus  nostra  studia  vana  et  regem  stultum  jc.  Solomo  dicit  [it)e  biä) 
für,    noli  illos  emulari,   qui   ista  disputant   et   iniperant.     Tu  operare,   quod 

li   tibi  praescribit  verbum,    ne  spectes  sollicitus   nee   negh'gas.     Mane  in  strata 

1  quia  o  2  quare  o  15  sollicitus]  so-*?*?  d.  L  sollicitas 

A]  tanto  studio  faciunt,  esse  pJane  impia.  Sic  Christus  vocavit  Pharisaeos 
caecos,  quia  sacrificabant  multum,  discruciabant  sese  operibus  sed  fidem  et 
caritatem  negligebant,  imo  nesciebant  vocautes  bonum,  quod  erat  malum,  et 
econtra.     Recte    igitur   eosdem   stultos  vocat.    Vides  vero  summum  et  opti- 

20  mum  Studium  religionis  stultum  et  malum  vocari.  Loquitur  enim  de  sacri- 
ficio,  quod  illi  optima  intentione  et  serio  faciunt,  quia  fiebat  neglecto  verbo 
dei.  Mane  ergo  in  verbo,  ne  hoc  neglecto  sequaris  tua  studia  et  incidas 
in  stultorum  sacrificia,  ut  fecerunt,  qui  in  castitatis,  paupertatis,  obedientiae 
et   alia  vota   inciderunt   neglecto  verbo   Dei.     Hi  homines   ista   speeie   scan- 

25   dalizati  sunt  et  pedes  eorum  lapsi. 

Ne    properes    ore    tuo    nee    festinet    cor   tuum    loqui    coram5,i 
Deo.     Dens   enim  in  caelo  est,   tu  vero    super   terram.     Ideo  ser- 
mones    tui    pauci    sint,     quia    multae    curae    pariunt    somnia    et 
multiloquium  indicat  stultum. 

30  Haec   una   pars   eorum,    qui  scandalizantur    et  declinant   iu   dexterara, 

qui  nimium  discruciantur  et  disputant  de  Dei  consiliis.  Sicut  alii  dicunt: 
Si  nihil  faciemus  sed  solum  credemus,  nihil  ergo  operemur.  Sic  isti:  Si 
nostra  consilia  nihil  sunt,  quid  agemus?  Quare  nos  ita  condidit  Dens? 
Quare  huic  successum  dat,  illi  vero  non  ?c.?     Monet  ergo  hie  Salomon,  ne 

35  huiusmodi  cogitationibus  acquiescamus  vel  istos  disputatores  aemulemur. 
Sed  maneamus  in  verbo,  operemur  quod  iiic  nobis  praescribit.  Non  horum 
sollicitudines  nee  illorum  spectemus  negligentias.  Quin  in  strata  et  regia 
via  maneamus. 


26  loqui  fehlt  C  28  quia  bis  somnia  fehlt  C 


90  Sßortelung  übn  ben  ^ßrcbigcr  Solomo.   1526. 

V]  et  regia  via.  'Coram  deo",  in  isto  loco,  iibi  docetur  verbum  i.  e.  in  domo 
dei,  ubi  colitur  deus.  Noli  esse  magister  et  btberfpittcn  ^  In  sinistra  parte 
vexant  papistae,  in  dextra  sacranieutarii.  Ibi  non  sis  velox  ad  proferendiim 
sermouem,  coram  deo  audi  tantum,  Iay§  hix  ^icbigen.  Sic  videtur  textus 
Sac.  3, 1  adhaerere.  lacobus:  nolite  plures  effici  magistri.  Porrige  aures,  tu  non  & 
loquaris,  ne  seqnaris  tuum  serraouem  et  aliorum,  qui  prompti  sunt  disputare 
STRattf).  23, 8  i.  e.  ne  sis  magister  tuus  vel  aliorum  vel  alios  audias :  'unus  est  magister 
vester"*,  hunc  audi.  'Mullas  curas'  Duo  proverbia.  Non  dicuntur  liaec  a 
Saloraone  sententialiter  sed  proverbialiter,  sicut  si  ego  docerem  et  dicerem: 
Vibcx  fcl)  nidjt  gu  fing,  la^  bir  fagcn.  Ubi  multa  disi)utatio,  ibi  multa  lo 
somnia,  si  hoc  ajiplicarem  ad  hoc  meuni.  Sic  hie:  quando  auimus  non  est 
vacans  et  occupatus  studiis,  habet  multa  somnia  et  econtra.  Somnus  venit 
in  multitudine  solicitudinum.  äBctt  einer  !^te  metfter  fein,  cinci  bort,  sequen- 
tur  multa  somnia  et  post  vanissimi  sermones,  ut  vulgo  fit,  quando  avarus 
«Pf.  73, 20 niultis  curis  se  gel)et)t.  Quid  habet  inde?  somnia.  Quid  sunt?  nihil,  psal-  i?- 
mus.  Hinc  uatum  proverbium.  Sic  quando  multum  disputatis  et  tüolt  bcr 
fadj  '^elften,  tücnn  man§  rec^t  anfüget,  sunt  somnia.  Ut  Aristoteles,  Plato 
et  nostris  temporibus,  sunt  verba,  audiatur  tandem,  dicimus,  deus.     Sic  isti 


2  vimi  Jcann  ivihtX^ptUtn  lesen  8  Multas  cura  9  docere  et  dicere  10  mul- 

torum  c  aus  multa  oder  umr/ekehrt 

*)  d.i.  '^imderspreclien,  dagegen  reden .   V//Z.  oblatrant  et  remurmurant  00,22.   P.P. 

A]  'Coram  Deo.'    Id  est,  in  domo  Dei,  in  isto  loco,  ubi  docetur  verbum, 

ubi  colitur  et  praedicatur  Deus,  ibi  non  festines  loqui.  Id  est,  ne  sis  tu  20 
doctor  nee  tu  doceas  sed  sinito  te  doceri.  Impii  vero  postquam  audiverunt 
verbum,  statim  oblatrant  et  remurmurant  alii  in  sinistra,  alii  vero  in  dextera 
parte.  In  sinistra  pugnant  Papistae,  Sectarii  nostra  in  dextera.  Utrique 
veloces  ad  loquendum  coram  Deo,  dum  suas  doctrinas  volunt  statuere  pro 
divinis.  Ne  itaque  tuum  vel  aliorum  verbum  seqnaris  sed  Dominum  audies,  25 
5ac. 3, lut  et  lacobus  ait:  'Nolite  plures  effici  magistri'.  Sensus  ergo  est:  Ne  sis 
magister  tui  vel  aliorum  uec  audi  vel  te  vel  alios  nisi  solum  Dei  verbum. 
anottf).  23, 8'Unus  est  enim  magister  vester  Christus',  qui  in  coelis  est,  hunc  audite. 

'Soranium  venit  in  multitudine  curarum'  2C.  Duo  proverbia  sunt,  quae 
applicat  ad  suam  sententiam.  Fit  enim,  ubi  sunt  multae  curae  et  cogitationes  30 
per  diem,  ut  noctu  secjuantur  varia  somnia,  etiam  medicorum  iudicio.  Hoc 
generale  proverbium  sie  applicat:  Si  anxie  cogitas  et  disputas  de  guber- 
nandis  rebus  et  pro  omuibus  sollicite  curare  velis,  niiiil  nisi  somnia  sequen- 
tur,  quae  ex})ergefaetum  frustrantur,  id  est  vana  tandem  statues,  1.  Timoth.  1. 
i.Xim.  1, 7'Nescientes,  quid  loquantur  aut  de  quibus  affirment'.  Ita  ubi  nos  et  alii  35 
multa  jiracseribinnis  homiuibus,  tamen  nihil  horum  fit.     Multo  amplius,  ubi 

34  frustantur  A 


Annotationes  in  Ecclesiasten.    1532.  91 

DJ  habent  niliil  (|iiain  somnia,  qiiia  liabent  sollicitudiucs  corporales.  Alterum 
])rovcrbium:  'In  niultiloquio  iuvcuitur  stultus',  et  vox  'stulti',  hü  bei  ttjCltt 
man  ein  nnnii,  <|iuuido  vult  !lug  fein.  Si  vidos  einen  altero  pede  ascendisse 
in  celiim,  retrahe  2C.  Praeeocia  ingenia,  oninia  iam  subita  nou  sunt  bqiia, 
s  Über  gib  bid)  f)in  et  sis  stultus  et  la]5  bir  got  l)elffen,  biyputir  nirfjt  Hon 
bcr  fad).  Totus  textus,  quae  nunc  leginms,  i[t  ha§i:  Audi  et  tace.  (^ui  bene 
potest  audire,  toil  tüeife  tüClben,  est  nostrum  adagium.  Vere  sapiens 
niaxime  hoc  spcctat,  ut  audiat  et  verbiini  dei  et  cum  reverentia,  necpie  aliud 
seijuetiu'. 

10  'Quia  deus   in  celo  et  tu  super  terram.^     Admouitio  est:   memor  esto 

condicionis  tuae,  tu,  qui  es  tcrreuus  vermis,  quid  doccas,  non  ])()teris  de 
divinis  operibus  locpii  secundiuii  tuum  iudiciura.  Deus  est  in  celo,  tu  in 
terris.  Nos:  nidjt  öil  loort,  IjaltQ  manl.  Tu  non  dabis  regulani  deo.  Isti 
in  sinistra  parte  peccaut,  quia  nolunt  audire  verbum  dei,  scd  lüolien  bei'  ](iä) 

1-^  f)elffcn.  Audi  et  tace,  quod  si  non  feceris,  eris  soniniator  et  stultus.  Egregia 
proverbia,  illa  duo:  qui  ruultum  loquitur,  ha  bct)  ff)en  ein  nair,  (jui  audit  2C. 
Sic  ludas  vocat  eos  somuiatores,  bic  bcf  fairen  iooUen  l)elf[cn  unb  t(ug  fein.  3"i>-  >•'•  s 


zu  o  velle  sapere  r  4  o  la  vielleicht  =  oia  d.  i.  omuia  (ohne  ianij 

A]  nostras  cogitationes,  consilia  praeferimus  verbo  Dei.  'Et  multiloquiuni  iudicat 
stultum.'    Id  est,  varie  disputare,  nimium  sapere,  omnibus  velle  praescriljere, 

20  docere:  indicat  stultum,  !3)abcl)  eifennet  man  einen  narren,  tnenn  er  h)il  !(ug 
fein.  Festinata  sapientia  et  iusticia  nuuquani  perficitur,  ut  et  ille  dixit:  Odi 
puerum  praecoci  sapientia.  Igitur  sie  nionet,  ut  nos  non  disputennis  sed 
audiamus  et  faciamus.  Et  poterat  textus  iste  duobus  verbis  comprehendi : 
Audi   et  tace.     Qui   enim    bene    potest    audire,    hunc    germauico    proverbio 

35  dicimus  sapieutem  fore.  Qui  vero  multis  verbis  et  disputationibus  vult  videri 
consulere  rebus,  stultus  est  et  magis  inipedit  res.  Sunt  ergo  egregia  pro- 
verbia ad  mores  et  quae  dici  possunt  contra  eos,  qui  suis  studiis  volunt 
parare  victum  vel  qui  volunt  operibus  Deo  praescribere  regulani  2C.  Sicut 
et    ludas    vocat    tales    somniatores,    qui    sine    verbo    Dei    volunt    Ecclesiae  Sub. ».  s 

30  consulere. 

Quia  Deus  in  coelo  est,  tu  vero  super  terram.  5,  i 

Id  est,  memor  esto  conditionis  tuae:  Deus  est  in  coelo  tanta  maiestas, 
tu  in  terra  vermis.  Non  poteris  de  divinis  operibus  loqui  secundum  tuum 
iudicium,  Deus  potius  loquatur,  tu  nou  disputes  de  Dei  consiliis  et  noli  tuis 

35   consiliis    regere  res.     Deus  est,   qui   potest  disponere  et  perficere  res.     Ipse 
enim  est  in  coelo.     Hoc  totura   nos   sie  Germanice:   9iidjt  Oiel  tüort,   -S^altij 
nmnl.     Tu  non   dabis   regulani  Deo.     Isti  itacjue   in   sinistra  parte   peccaut, 
(jui  nolunt  audire  verbum  Dei  sed  ipsi  volunt  iuvare  res,  imo  docent  Domi-   ■ 
num,  quid  sit  facturus.    Hos  sie  rctundit:  Audi,  tace  et  fac,  quod  ille  iubet 


92  iüoxit'iitnfi  übet  bfit  ^^^n-binct  £a(oriio.    1520. 

V]  Tuti.ssiiniiiii   est    aiidire  et  se(jiii  (Iciun  ot,    lu;  j>c,s   Kcaiidalizctur.     Haec  una 
pars,  iaiii  iliir  ad  dcxlcram  partoni. 

5,3  'Cum  voveriB  deo,  votnin    nun  difTeras  reddero."     Hie  Iücuh  .satis  viil- 

gatns  in  ocdcsia  in   papistico  rcj^iio,  (jho  orij^iinl  mona.stica  vota.    Quid  «en- 
ti(!iidiiin  do  votiH?     Nos  iion  dispnlaiiins,  an   vota  sint  reddcnda,  scd  primo,     ^ 
an  votinn   sil.     IlijTonynnis   ot  J^yra  i'om  rccitant,   (jikkI    votinn   dehet   esse 
talc,   «|n(»(J  sit  pos.sihiie  et  cedat  in  honorem.     JnFuhjle,  latuum,  im[)0ssibile. 
Stnllnni    bnö,    si    (|ui.s    voverit  snhlevare   (;nlnunn    de    terra,   8eal[)ere  digito 
Caput.     LÜK-Ilus  Mosi    njcensct  ^enei-a  votorum  et  omnes  res,  cjuae  possnnt 
voveri:  A^cr,  res,  donnis,  cor]>us  proprium,  vestis,  locus,  (juae  sunt  in  ])ote-   lo 
staÜ!  noslra.    I'ossmn  vovere,  ut  servianj,  aninias  vovebant  ludei  vel  corpus. 
Papislarum  est   vovere  paup(!r(atem,  virj^initalem.     I)<;in(le  Moses  n(jn  habet 
3.a«oi.27, 28perpclmiiii,    nisi    uiium,   <|uod    vocat   7\nathema,    L(!V.  ult.,    bQ§   erat   votum 
mortis    bnö    muft   lunil    tobten,    sive    h(»mi>    sive   bestia.      Ut   lepthi;   ?c.     Si 
Monachi    vohmt    iactan;   perpelua  vota,    [ü   llUlft    lUail    [ie   CllUlirgCll ,    iK^mpe    is 
vohmt  l"undam(!ntum  habere  ex  Mose.     Alias  sunt  omnia   possibilia  vota  K. 
Ut  corpus   potes  vovere   domino,    hubes  agrum,    pratum,  voves  Levitae,   ut 


5/G  sed  .1.  an  zu   14  leptho  r 

AJ  et  offert,     Q,uod    si    non  feceris,    off'endes    in    scandala  et   fies  somniator  et 
stultus. 
5,3-4  Si  (|iii(l  voveris  Deo,    ne  moreris  reddere,   neque   enim    pla-   20 

cent    Deo   stulli.      Ifedde,   (juod    vovisti.     Satins   est    non    vovere 
(|uam   vover«'  et  non  reddere. 

Hie  locus  valde  est  iactatus  in  Ec^clesia  et  refi;no  Papislico,  quo  fere 
uno  ur^eni  ac  erijjjutit  vota  monastica.  Nos  de  hac  re  alias  copiosius.  Non 
disputamus,  an  vota  sint  reddenda  aut  non  rcddiuida  sed  an,  (juae  illi  25 
iactant,  sint  vere  vota.  Ilieronymus  et  Lyra  etiam  in  hoc  conscntiunt  votum 
tale  debere  esse,  ut  sit  possibile  et  in  honorem  Dei  cedat.  Slultum  votum 
vocani.  ut  levan;  cnlmum  de  terra,  scalperc  di<i;ito  capiil.  Et  Moses  recenset 
volorum  jrenera  (■(  quae  res  possint  voveri,  nem|)e  a^cr,  domus,  cibiis,  vestis, 
corpus  pi'opi-ium,  (|uae  omnia  siml  in  nostra  potestate.  Sic  ludaei  vovebant  30 
sacerdotibiis  animatn  vel  corpus  suum,  ut  ali(|Uo  et  deliiiilo  lenjpore  illis 
servirent.     J'raeü'rea  Moses    nullum    habet    pcrpetuum   votum    piiK.'ter  unum, 

3.ili?D|.27, i!R(|Uod    vocat    analhema,    moi'tis    s(!ilic(!t    vodnn,    Lcivilici    ulti.,    quod    deb(!)>at 
occidi,  siv(!  ex  hominibiis  sive  ex   iumentis  (!ss(!t  (|Uod  vovebidur,   ui   Icplilhae, 

mirt)t.  11,11  Indic.  II.  Quar(!  si  Monachi  velint  iactare  jx^rpetua  vota,    mox   esseut  iiigu-   :!,'. 
landi,  Hi(piideni  sua  vota  volunt  ex  Mose  deCendere.    Alias  sunt  onmia  vota 
|)ossibiliii    <•(    l(!in|)oralia,    ut    |)ossis   corpus    vovere    Domino.      Item    aiirmn, 
pratum,    vcstem    a<l    ali(|Uo(    tempus  K.,    ut   eo    nlaliu-   sacerdos  vel    Li'\ita. 


Annotationes  in  Ecclesiasten.   1532.  93 

V]  utatur  2C.  Valde  valiiit  ista  ratio  vovendi  pro  Levitis,  ut  facilins  alerentnr, 
et  deus  ista  media  quaesivit,  ut  aleret  eos.  Nostra  vota  sunt  stulta,  vove- 
miis  paiipertatem,  obedientiam,  quae  debent  omnes  Cliristiani:  nihil  est  vovere 
ultra  Euaugelicam   obedieutiam.     Deinde   castitatem  vovere  est   impossibile. 

5  Sic  iuxta  Hieronymum  et  I^iram  coucludereoi   nostra  vota  stulta  et  iuipos- 
sibilia. 

'Si  voveris"  @y  tft  copiosius  gei'eb.  Sic  Mose  2C.  liaec  ideo,  ut  sacer- 
dotes  providerentur,  quia  deus  voluit,  si  quis  pro  usu  sacerdotum  voveret, 
ut  servaret.     Salomon  autem  videtur  loqui  de  iis,  qui  sunt  in  dextra  parte, 

10  qui  dicunt,  ubi  audiunt  non  curanduni:  ergo  nihil  faciendura,  si  vovemus 
aliquid,  uolumus  facere,  econtra,  quia  dicis  nihil  esse,  ut  nostri  Schwermeri. 
Salomon:  oportet  te  audire  verbum  dei  et  non  in  alterutram  parteni  labi. 

Ipsi  dicunt:  de  futuro  non  debemus  solliciti  esse.  Sic  caro  semper 
operculum   capit,   quo   sequitur:   noli   errare,    deus   non    irridetur.     Si    quid 

15  voveris  et  non  habes  2C.,  bene,  si  autem  habes  quod  deus  praecipit,  hoc  est 
de  genere  illoruni,  quae  facias,  ibi  sis  solicitus,  quia  volo,  ut  sis  in  verbo 
dei.  Illi  sunt  in  dextera  parte,  finb  gar  Jlt  xaud).  Nos  dicimus:  Audi,  tace, 
fac  quod  faciendum  est  i.  e.  si  voveris,  redde,  t()U  U)Q»  hu  jdjulbig  bift. 
Confirmat  nunc  hanc  sententiam: 

20  'Non  enim  habet  beneplacitum  in  stultis  sed  quodcunque  voveris,  redde." 

S)q»  ift  in  bell  raucfjlofen,  (o[en  leuten.    Sicut  illis  prohibuit,  ne  peccarent 

19  nunc  o  20  redde'  d.  i.  reddere  21  toien  o 

A]  Valde  valuit  ista  vovendi  ratio  pro  Levitis,  ut  eo  facilins  et  commodius 
alereutur.  Et  Deus  de  istis  constituit,  ut  illis  sie  provideret.  Nostra  vero 
vota  sunt  plane  stulta,  taceo  quod  etiani  impia:  Quia  vovemus  paupertatem 

25  et  obedientiam,  quae  sunt  praecepta  in  Euangelio  et  omnium  Christianorum. 
Virginitatis  vero  votum  est  impossibile.  Ergo  iudice  etiam  Hieronymo  et 
Lyra  sunt  nulla.  Caeterum  hie  locus  Salomonis  mihi  plane  videtur  pertinere 
ad  eos,  qui  in  dextera  sunt  parte,  qui  audito,  quod  sua  studia  non  prosunt, 
nihil    deinde  volunt   operari.     Sic   enim   stultus   disputat:    Si   meis   curis    et 

30  studiis  nihil  effecero,  nihil  fiiciam,  non  solvam,  etiamsi  quid  vovi  2C.  Contra 
hos  contemptores  ait:  Fac,  quod  Deus  praecipit,  non  libero  te  labore  sed 
praecipio,  ut  facias,  quae  Deus  praecepit.  Praecepit  autem,  ut  si  voveris, 
reddas  quod  vovisti.  Quare  si  quid  vovisti  et  habes,  unde  reddas,  redden- 
dum  est.     Comprehende  haec  omuia  sie:  Audi,  tace  et  fac,  quod  faciendum 

35  est,  quod  Dominus  maudat. 

Non  enim  habet  beneplacitum  in  stultis. 

Confirmat  nunc  hanc  sententiam  comminatione  divina.  Locpiitur  autem 
de  istis  stultis  scripturae  more,  qui  verbum  Dei  contemnunt  aut  non  curant, 

25  praecepti  Euangeliij  B 


94  a^ovlefung  über  beit  ^ßtebiget  ©alomo.    1526. 

V]  in  siuistrara  partem,  ne  essent  docti  sed  andient  2C.,  sie  illis,  ue  dicant  prae- 

fracte,  S)q»  fte  e§  in  ben  tüinb  fc^la'^en. 

5,5  'Ne  dederis  os'  i.e.  noli  loqiii  tarn  frcd)  unb  tüilb  ha  {)in.     Teccare': 

non   similiter   facias   secuudum   caruem   ic^   Uni    bi(^    6ct)  bem   tüort   galten. 

*i.  7,  i'Neque  dicas  coram  angelo,   quouiam  ignorantia."*     Psalmus   in   titulo  'Igno-    5 

^nb.  3, 1  rautia' et  in  titulo  Abacuc:  Innocentia^  delictum,  bo  öon  ic^  mc^t§  h)eij§,  iä) 

bin  unjd^ulbig,    ut  non   referatur   ad   augelum,   qni   sit  innoceus,   sed   quod 

loquatur    de   ista   dissolnta   et   levissima  couscientia,   quae   ein   bing  in   ben 

^''^'T^'^tTjinb  fc^led)t  2C.     Sic  Ecclesiasticus :   putas  quod  deus  respicit  mea  peccata. 

In  siuistro  finb  JU  !tug,   bie  JU  \xcä},   tnilb.     Hinc  veniunt  hereses,   fein  fo    'o 
geift   xeitf)    K.      Ne    sis   magister   neque   contemnas   magistrum  2C.   i.  e.  quod 
caro   nostra  loquitur  tarn  carnaliter,    ut  niera   sit  caro.     'Ne  loquaris  coram 
angelo:  est  ignorantia'  man  hjifbS  nic^t  [txQffen,  got  li^irt  ungeftrafft  laffen. 


1  dicant]  dicat  3  ne  bis  os  o 

>)  V(ß.  Unsere  Ausg.  Bd.  13  S.  412.  439. 

AI  <Bäh  nic^t  ru(^lo§,  ]^lai)d  e§  nic^t  inn  ben  äBinb.    Neque  enim  manebitis 
inipuniti  sed  certa  vos  manet  poeua,  ut  mauere  solet,   quos  aversatur  Deus    15 
et  quibus  irascitur.     Nam  et  vobis  irascitur. 

5,5  Ne    des    os    tuum,    ut    peccare  facias    carneni    tuam,    et   ne 

dicas  coram  angelo  hanc  esse  ignorantiam,  ne  Deus  irascatur 
voci  tuae  et  dissipet  opera  manuum  tuarum.  Somnia  tan  tum 
et  vanitates  sunt  raulti  sermones.     Ideo  Deum  time.  20 

Confirmatio  est  eiusdem  sententiae,  qua  monet,  ne  sint  praefacti  et 
nihil  velint  agere,  sicut  ante  monuit,  ne  essent  nimis  solliciti  et  velint  omnia 
sua  ratione  regere.  Ne,  inquit,  loquaris  tarn  carnaliter,  tam  temere,  tam 
iniprudenter,  ut  audias  carnem  tuam,  sed  loquaris  secundum  verbum  Dei. 
Neque  dicas:  liaec  est  ignorantia  seu  leve  peccatum,  scilicet  etiamsi  non  25 
laboro  si  non  praesto,  quod  vovi,  sicut  leves  conscientiae  soleut  facere  pec- 
catum et  putant  Deiun  non  curare  peccata  nee  exigere  bona  nostra  opera. 
Tu  vero  nee  excuses  nee  negligas,  si  pecces.  Hinc  enim  veniunt  haereses, 
quia  verbum  Dei  vento  mandant  et  constantes  ibi  sunt,  quasi  non  sit  pec- 
catum, tam  spirituosi,  ut  verbi  officio  se  egere  non  putent.  Hanc  securi-  30 
tatem  seu  negligentiam  Hebraica  vox  Sigaion  indieat,  quae  est  et  in  titulo 
^ab^l  1  Psalm.  7.  et  in  titulo  cantici  Habacuc.  Signifieat  enim  ignorantiam  sed  non 
quam  nos  inscitiam  vocamus  ic.  sed  quam  inconscientiam  rectius  vocaremus, 
si  ea  vox  latina  esset,  Id  est,  äßenn  einem  öon  eim  binge  nic^t^  beinuft  ift, 
obber  ^at  be§  lein  getoiffen,  ut  referas  non  ad  angelum  sed  ad  loquentis  35 
verba,  qui  sie  dicit:  Ego  non  sum  mihi  male  conscius,  Deus  non  arguet. 


26  vovi]  debui  C      solent  nihili  facere  B  27  aut  exigere  B  31   seu]  sive  B 


Annotationes  in  Ecclesiasten.   1532.  95 

V]  Qiiare  utitnr  hoc  vocabulo?    Dens  liuuc  })0}nilum  rexit  niediantibus  angelis,  ®ai.  3, 19 
ut  Paulus,   et  Mose:   ^Augelus  praecedet  te  illic",   comraeudat   illis   rectorem  2.  ajjof. 32, 34 
augelum  populi.    Secundum  moreni  huiic  loquitur  Saloraon:  Ne  sis  magister, 
ne  coutemuas  magistrum  sed  sis  auditor.  ^ 

5   28.  Aiig:  I  'Ne  des  os  tuum'  Audivimus  lieri  sententiara  huius  loci.    Sequitur: 

'Ne   forte    deus    irascatur.'    Vide,    ue    sis   contemptor   voti   et   fias    in-  r,,  5 
fortunatus  in  omnibus,  quae  agis.    Deiude  coucludit  totum  hunc  locum  eodem 
ferme  modo,    quo  supra  'lu  multitudine'',   quia  ubi  multa  sunt  somnia,  plu- 
rimae  sunt  vanitates.     Ubi  multae   sunt  disputationes,    consilia  ic,   time   tu 

10  deuni  lofy  id)  raben,  tu  es  in  terra  3C.  Quid  est,  quod  multa  disputautur, 
e§  fiub  somnia.  Supra  contrarium:  Ibi  in  multitudine  somniorum.  Sunt 
duae  seutentiae  conversae  sim[)liciter.  Ubi  sunt  multa  verba,  ibi  somnia 
et  econtra:  Jt)0  einer  mit  fold^en  somniis  umBg^et,  ber  loquitur  multa.  Ideo 
sunnna:  deum  time.     Est  eum   revereri,   observare.     Ibi    tangitur  verissimus 

ir,   cultus,  qui  est  in  corde.    Sic  peccatum  revereatur,  ne  facile  committat,  quod 

8  modo]  loco 

A]  'Coram  angelo.'     Quia  Deus  hunc  populum  rexit  niediantibus  angelis, 

ut  ad  Galatas   dicitur  'Legem   ordinatam    per  angelos   in   manu    mediatoris' ©at.  3, 19 
Et  Moses  ad  populum  'Angelus  praecedet  te  illic",   inqnit  commendans    illis2Wo|.  32,34 
angelum   rectorem   populi,    Secundum    hunc    morem   loquitur   Salomon:    Ne 

20  dicas  coram  angelo  ?c.,  scilicet  quem  Deus  dedit  rectorem  nostrum.  Idem 
ergo  est  coram  Angelo  atque  coram  Deo.  *Ne  Deus  irascatur  voci  tuae"  zc. 
Id  est,  Vide,  ne  sis  contemptor  voti  et  fias  infortunatus  in  onniibus, 
quae  agis. 

Deiude  coucludit  totum  liunc  locum  eodem  fere   modo  et  eadem    sen- 

25  tentia,  qua  supra:  'Somnia  tantum  et  vanitates  sunt'  ic,  Quia  ubi  multae 
sunt  cnrae,  ibi  multa  sequuntur  somnia,  et  ubi  multa  sunt  consilia  et  dis- 
}>utationes,  ibi  multae  vanitates.  Tu  ergo  time  Deum,  esto  contentus  verbo 
ac  sine  illum  suo  consilio  regere.  Ipse  enim  est  in  coelo,  tu  super  terram, 
ut    supra.      Iial)ora   tu   quidem    sed    regat   ipse   tuos    labores    ac    successnm 

30  tribuat.  Quid  enim  efficis  omnibus  tuis  verbis,  consiliis,  disputationibus 
quam  afflietionem?  Ubi  enim  sunt  multa  verba,  il)i  multa  sunt  somnia  et 
econtra.  Haec  est  universalis  simpliciter  conversa:  Ubi  multae  cogitationes 
seu  disputationes,  ibi  multa  somnia,  et  ubi  multa  sunt  somnia,  ibi  et  nuilta 
sunt  verba  et  disputationes.     Summa  igitur:    Deum  time,   iioc  est,   reverere 

35   et  observa  in  corde.     Sic  Paulus  praecipit  uxori,  ut  timeat  maritum,  id  est,  gp^.  5, 33 
revereatur,    ne   facile   committat,    quod    ilhnn    offeudat.      Sic   et    nos    Deum 
timebimus,    id   est,   reverebimur   ac  nihil   faciemus    aut  committemus,   quod 

28  enim  fehlt  0 


96  93or(cfung  übet  ben  ^rebiger  ©atomo.    1526. 

V]  offendat  eum,  sie  qiiando  nihil  facimus  2C.,  quod  illi  displiceat.  Regia  via 
incede  i.  e.  tirae  deum.  Ne  fias  irapius  coutemptor  neque  praesiimptuosus 
consultor.  Salutaris  admonitio,  ne  quis  offendatur  contra  cursum  mundi, 
quia  non  est  in  manu  tua.  Neque  disputa  neque  contemne  sed  reverere 
deura.  Confundit  sie  cousilia  nostra,  ut  ostendat  se  deum.  Caro  autem  5 
nimium  discrnciatur  vel  contemnit.  Si  phrasi  nostra  diceretur,  iste  textus 
est  ])ulcher.  Votum  reddendum  deo:  non  solum  comprehendit  ceremonialia, 
L'.  «öioj.  19,  8  de  quibus  Mose,  sed  quaecunque:  'quicquid  dixerit  dominus,  faciemus.  Erit 
deus  noster'  i.  e.  ^ali§  got,  tüa§  bu  gerebt  t)a[t.  Solomon  in  medio  sermonis 
est  solicitus  pro  scandalo,  ne  quis  oifendatur  eins  doctrina  et  non  velit  10 
curare  vel  praesumere.  lam  redit  ad  ea,  quae  coeperat  in  praecedenti  capitulo 
et  damnat  cursum  mundi  ut  supra. 

5,7  *Si  videris.'     Redit   ad  catalogum   pulchro  ordine.     Dixit:    deum  time, 

invenies  in  sequenti,  quod  te  offendat  ut  priora,  nisi  sis  munitus  dei  timore 

1  eum  c  aus  virum  8  de  quibus  Mose  0  11   cepat 

A)  illum  offendat.    Vult  dieere:  Neque  sentias  cum  illis,  qui  nimis  sunt  solliciti,   is 
neque  cum  illis,    qui  sunt   nimis   remissi.     Ne  sis   impius  coutemptor  neque 
praesumptuosus  consultor  et  serutator. 

Hie  iam  finis  est  istius  loci  et  admonitionis,  ne  offendaris  cursu  huius 
vitae.     Neque  (inquit)  disputa  neque  contemne  sed  reverere  Deum  ac  cogita 
Dei  esse  opus  k.    Totum  euim  hoc  faeit  Deus,  ut  confundat  sie  nostra  con-  20 
silia    et   carnem    nostram    ac    ostendat   se   esse   Deum   2C.      Caro   euim    aut 
nimium    discrnciatur    aut   contemnit.     Ita   Salomon    in   medio    sermonis    est 
Hullicitus  pro  scandalo  cavendo,  ne  quis  offendatur  eins  doctrina  et  non  vellt 
curare  res  vel  etiam  praesumere.    Itaque  monet  reddendum  votum,  ut  time- 
amus  Dominum   et  servemus  eins   mandatum.    Votum   autem   scriptura   in-  25 
telligit    non    solum   de  Ceremonialibus    sed   totum   cultum  divinum,   ut  dicit 
$f.  50,  nPsal.  'Redde    altissimo    vota    tua\     Item    illud,    quod    clamaveruut   ludaei: 
i.  Woj.  f„'j7'Omnia,  quae  praecipit  nobis  Deus,  faciemus'.     Hoc  erat   maximum  votum. 
Ita  tu,    qui   promisisti    te   facturum   voluutatem   eins,    in   hoc  voto  consiste 
omissis   aliis,   quae  Deus   non  vult  te   scrutari    aut   curare.     Nunc   redit   ad   30 
catalogum  rerum  humanarum. 
5,7-8  Si    videris    calumniam    pauperum    et    opprimi     iudicia    et 

iusticiam  in  terra,  ne  perturbet  te  id  negocium,  quia  exeelsus 
quispiam  est  supra  exeelsum  et  suut  excelsi  alii  supra  hos. 
Praeterea  rex  praeest  toti  terrae  ad  excolendam  regionem.  35 

Post  tractatura  de  pietate  pulchre  redit  ad  catalogum  vanitatum  et 
saepe  eadem  repetit,  ut  fit  in  concionibus.  Ait  ergo:  Dixi,  ut  timeas  Deum, 
alioqui  enim    nihil  boni  Facies,   imo  dices   non  esse  Deum,   nisi  sis  munitus 

16  nimis  sunt  C  30  amissis  B  38  alioquin   C 


Annotationes  in  Ecclesiasten.    1532.  97 

V]  et  cognitione  veritatis  dei,  diceres:  Non  est  deus,  ergo  peccabinins.  Videbis 
calnmnias  paui)enira  et  subverti  iiiditia.  Ibi  murmurabi.s,  quasi  iiou  sit  deus. 
Sunt  reges  iudices  et  nou  possunt  prohibere.  lucipit  tum  cogitatio  carnis 
sive  solicitando  sive  coutendendo:   tu  time  deum  et  cogita:   !^at  [ein  Xtdjter: 

r.  Si  non  potes  flectere  ludicem,  cogita  esse  cursum  raundi.  Vide  superiora. 
'Ego  rex'  et  Miabui  magistratus'  jc.  Nemo  melius  intelligit,  quam  qui  fuerunt 
in  admiuistratione  publica.  Ego  vidi  sepius  in  mea  administratione,  dicunt, 
iä)  tnolt  bay  ampt  gern  befteEen,  non  habeo  probum  virum.  Si  amovet, 
alius  venit  deterior,  nullus  rex  !an§  !)in  bringen,  ut  rein  jugtjet.    Proverbium: 

10  qui  non  habet  equos,  bQ§^  niuf§  mit  OC^fen  pfUtgen.  Sic  est  in  rebus  humanis: 
Sapientes  distorquentur,  curant  ut  fiat,  plebs  murmurat,  conqueritur  de  iudi- 
cum  iniquitate.  Si  tales  vides,  cogita  cursum  mundi.  Noli  tarnen  facere  ut 
olim  monachi,    qui  in  deserta    cucurrerunt.     Celebratum    dictum  Imperatoris 

1  ergo  o         2  paupm  o         7  dicuut  o        10  t)a^]  bj         13  Celebrant  dictum  Itali  möglich 

')  Das  hdschr.  bj  könnte  auch  =  debet  sein,  dann  müsste  man  Wiederholung  des- 
selben Begriffes  durch  den  eilenden  Schreiber  annehmen.  Wahrscheinlich  aber  ivie  meist 
=  ba»,  nämlich  bo?  tnenfc^,  das  in  der  Bedeutung  homo  bei  Luther  Mufig  ist.  Grimm, 
Wtb.  6,  203314.    P.  P. 

A]  timore   Dei    et   cognitione   veritatis.      Qnia   videbis    calumnias    pauperum    et 

15  subverti  iudicia.  Hie  murmurabis:  quam  iniusta  ista  fiunt,  inquies:  Ubi  est 
Deus?  Cur  haec  patitur?  Adversus  has  cogitationes  et  scandala  confirmat 
nos.  Tu,  inquit,  time  Deum  et  cogita  6»  l)Qt  feinen  ri(^ter.  Si  non  potes 
emendare  iudicem,  cogita  liunc  esse  cursum  mundi  et  quod  nemo  praestare 
possit,    ut   omnes   iudices   iusti    sint.     Solius   est   hoc  Dei   et  Regis    summi. 

20  Non  intelligunt  haec,  nisi  qui  fuerunt  in  admiuistratione  publica.  Ego  vidi 
et  expertus  sum  in  monasterio,  quam  ibi  multi  iniqui  praeficiantur  gerendis 
rebus  seu  officiis,  quod  tamen  non  potest  emendari.  Sic  Stupitius  noster 
cum  vellet  ac  cuperet  omnibus  officiis  optimos  praeficere,  non  tamen  potuit. 
5JiQn  ntu§  (aiebat)  mit  bell  pferben  pflngcn,  bie  man  !§at.    Qui  non  habet 

25  equos,  arat  bobus,  iuxta  proverbium.  Sic  est  in  rebus  humanis.  Est  ali- 
quando  bonus  princeps  sed  non  potest  emendare  omnes  iudices  neque  prae- 
stare, ut  omnes  praesides  et  iudices  boni  et  iusti  sint,  et  tamen  cogitur 
habere  Magistratus.  Sic  sapientes  solliciti  sunt  et  curant,  ut  plebs  boiiis 
legibus  instituta   sit  et  obtemperans.     Sed  illa  murmurat,   conqueritur  de  vi 

30  et  iudicum  iniquitate  2C.  Cum  talia  vides,  cogita  has  esse  vauitates  mundi. 
Neque  fuge  e  mundo  ut  Monachi  in  desertum.  Nam  In  perinde  fecerunt 
ac  agricola,  qui  cum  habeat  feroces  equos,  velit  eos  relinquere,  qui  tamen 
sua  assiduitate  ac  diligentia  agere  debebat,  ue  sie  ferociant.  Sic  sunt  quidam 
patresfamilias   rigidissimi    exactores    operum,   qui   tamen    nihil  efficiunt,   nisi 

35  quod  omnia  perturbant  sua  iniquitate.    Celebre  hoc  fertur  dictum  Imperatoris 

35  fertur  hoc  C 
Sut^crä  mtxU.  XX.  7 


98  3}or(efung  über  beii  ^Prebiger  ©domo.    1526. 

V]  3.  Friderici:  qui  nescit  dissimulare,  nescit  imperare.  Adde:  victitare.  Si  vis 
vivere  Id  mundo,  disce  hoc  videre.  Ergo  DÜiil  faciendum?  Non.  Disce, 
quid  vivere  sit  iu  mundum  studendum  bonis  et  fereudum  bona.  Proverbium: 
oportet  patremfamilias  inulta  dissimulare,  ignorare,  oportet  semper  audire  vel 
videre  quod  ofFendat.  Iste  liber  optima  scientia  ad  pacandum  cor:  facio  s 
quod  possum,  quod  uou  2c.  tütx  ein  fc^lücren  ftein  nic^t  I)eben  !an,  ber  lofS 
in  ligcn.  Si  videris  in  orbem  terrarum,  videbis  superbos  iudices  et  qui 
abutuntur  sua  potestate,  plcbs  queritur,  alii  adflictione  coramoveutur,  nihil 
efficiunt.  Ergo  nihil  faciendum?  Non,  sed  admoue  eum.  Si  videris  talia, 
uoli  mirari  fet)  JU  fxiben.  Nee  potes  consulere  nee  iuvare.  Sed  deum  time,  lo 
huic  tiaoß,  tum  habes  pacem. 

'Mireris  negotium'  placet:  Studium  vel  negotium  nou  disturbet  te. 

'Quia  excelso"  S^ßaS  ber  untevft  ntd^t  richten  tan,  commenda  maiori. 

3  Proverbium]  4  Buchstahen,  deren  erster  P,  B,  U  und  deren  letzter  ü,  n,  m  sein  }cann: 
Prou[erLium] ?   Breu[iter]?   Gerin[aiiice]?  oder  Germaiii  zu  12  chephez  r 

A]  Friderici  Tertii:  Qui  nescit  dissimulare,  nescit  imperare.     Adde:  Qui  nescit 
dissimulare,  nescit  vivere.     Si  vis  vivere  in  mundo,  disce  hoc  videre.  is 

Ergo  nihil  agendum?    Minime.    Agendura  et  laborandum  est,  sed  quod 
nou  potes  efficere,   dissimula.     Sic  oportet   prudentem   patremfamilias   multa 
dissimulare  et  ignorare,  quae  ofFendunt.     Neque  enim  fieri  potest,   nt  omnia 
recte  agantur  sine  iniusticia.    Docet  itaque  hie  liber  quietem  et  pacem  cordis 
iu  rebus  huius  vitae,  ut  cum  audis  sive  vides  mala,  non  indigneris  sed  dicas:   20 
Hie  est  casus  et  cursus  mundi,  @y  ge^et  ^te  nt(^t  anberS  jU.     ßursus  cum 
vides  bona,  dicas:  Benedictus  Dens,  qui  sie  gubernat  res,  ut  non  sinat  sola 
mala  fieri    seu  geri   sed  immiscet   malis   bona.     Fac,   quod  potes,   reliquum 
committe  Deo   et  patere    iuxta  proverbium:   Sßei"   einen   fi^tneren  ftein    nirfjt 
^eben  !an,    ber  Iq§  in  ligen  et   levet  hoc  saxum,   quod  potest.     Quare  ubi  -.'s 
videris    mala    in    priucipil)us,   Magistratus   al)uti    accepta   potestate,   Iudices 
impie  iudicare,  plebem  murmurare,  sapientes  disputare  2C.,  cogita:  Dens  ista 
corriget. 
5,7  Non  perturbet  te  hoc  negocium. 

Vult  pacare  cor  nostrum.    Noli,  in(piit,  mirari,  si  videris  talia,  fonbern   30 
fet)  JU  friben.    Tu  ista  non  corriges,  nee  enim  poteris  iuvare  neque  consulere 
rebus.     Quare  Deum  time  et  huic  committe,  sie  habebis  pacem.     Qui  istud 
non  facit,  nihil  habet  (|uam  aftlictionem. 

'Quia  excelsus  quispiam  est  custos  supra  excelsum'  Id  est,  ne  tu  cru- 
cieris,  si  mutare  nequis,  reliu(|ue  iudici  supcriori.    Quod  non  potest  inferior,   35 
cogitet  pertinere  ad  supei'iorem.    Si  princeps  est  malus,  defer  ad  superiorem 
principem    Deum.     Sic  si   ego   valde  me   vexem   propter   Sacramentarios   et 

24  ein  B  30  fonber  C 


Annotationes  in  Ecclesiasten.    1532.  99 

V]  Nos  germanice:  @y  I)at  ]cin  lidjkx.  Sectae  conturbant  Euangelium  et  eccle- 
siam.  Nobis  dicendum:  timemiis  te,  iu  manu  tua  sunt  omnia  6»  Ijüt  fein 
vidjtcv.  Quanqiiani  dolet  sie  seduei  animas,  haec  est  charitas  sed  tneicn 
scriptis,  non  fjilfft.    Paulus:  'hereticum  honiineni',  'Inipii  homines  proficiuiit 

5  iu  peius'  2C.  'Et  super":  c§  ()at  l}mer  fein  lidjtcr.  Si  fd^ofjcr  non  facit,  t^u§ 
hex  I)Qubtman,  si  hie  non,  priuceps,  Cesar,  deus.  Nou  liabuit  uiaioreni 
magistratum  quam  regem,  lajg  bcn  t^ouifl  anfertigten. 

'Uuiversae  terrae  rex  impcrat\    Locjuitur  de  cultura  agri :  super  omues  5, 8 
iudices  est  alius :  rex  coleudae  terrae.    Sunmia  summarum,  videtur  epithetou 

10  regis  et  maiestatis  et  significatio,  quo  officio  praeficiatur  et  quod  opus  seeu- 
laris  potestatis.  lustituta  est,  ut  terram  colat.  Pulchrum  epithetou,  ille  est 
super  omues.  Si  inferior  uon  faeit,  tamen  superior  i.  e.  veuit  taudem  ad 
gladium.    Eex  habet  gladium.    Alere  tueri  quaerere  servare.     Militia  tuetur. 


6  ^anöt^imn  8  Universa      agriculturae  über  iniperat         zu  9  ein  jelljam  epithetou  r 

A]  sectas,  qui  conturbant  Ecclesiam  Dei  et  Euangelium  contaminant,  quid  effi- 

15  ciam?  Ergo  committo  rem  Deo  iudici,  in  cuius  manu  sunt  omnia,  Quau- 
quam  ego  doleo  sie  misere  decipi  animas  et  seduei,  sed  amplius  nihil  pos- 
sum,  nisi  quod  pro  meo  officio  illis  resisto  et  dico:  Desine,  satis  erratum 
est,  resipisce.  Ubi  sie  consuluisti  alteri,  deinde  committe  Deo  iuxta  Pauli 
seuteutiam:    Haereticum   homiuem    post  uuara   et   alteram    admonitionem  de-Jit.  3,  lo 

20   vita  2C.     Item:    'Impii   homines   semper   proüciuut  in   peius'  ueque  effugient 2.  Xim.  3, 13 
iudicem.    ©in  iglidjer   i}ai   feinen  rietet.    SBo  e»  bei:  fd^offer  nii^t  t()nt,  fo 
t()nt»  ber  omptnian  obber  ^euptman.    Et  si  hie  non  iudicat,  iudicat  priuceps. 
Quod  et  si  princeps  uegligat,  faciet  Caesar.    Si  contemnet  Caesar,  non  con- 
temnet  ueque  uegliget  Deus.     Hoc  est,  quod  dicit:  Supra  hos  praeterea  rex 

25  praeest  uuiversae  terrae.  Non  habuit  Salomon  maiorem  Magistratum  quam 
regem,  Sa§  e§  ben  ßonig  au§vid)ten,  quod  tu  uou  potes. 

Ad  excolendam  regionem.  5,8 

Videtur   hoc   esse   Epithetou   Magistratus   regii,    quo    siguificatur,   cui 
officio   praeficiatur   et  quod  sit  opus  potestatis  saecularis.     Ad  haec,    iuquit, 

30  est  iustitutus  Magistratus,  ut  colat  terram,  ut  viudicet  iniurias  et  mala  iu- 
feriorum.  Hex  habet  gladium,  ut  tueatur  iunocentes  et  puniat  uoceutes. 
Neque  sinit  Deus  maleficium  iu  terra,  quod  uon  puniat  per  Magistratus.  Si 
inferior  non  facit,  facit  tamen  superior,  id  est,  veuit  tandem  iu  potestatem 
gladii.      Pulchrum    est    autem    Regem    appellari    cultorem    terrae,    quod    uon 

35  tautum  siguificat  agriculturae  studia  sed  couservationem  totius  politiae,  quae 
fit  legibus,  iudiciis  3C.  Regis  enim  est  tarn  tueri  quam  alere  et  parare  res 
et  opes  humanas.     Agricultura  parat  res,  Militia  seu  gladius  tuetur,  coercet 

20  Neque  enim  B       efFugiunt  C  2.3  et  (roi-  si^  fehlt  C 


100  Sorlefiing  über  bcn  ^prebtger  ©olomo.   1526. 

V]  agricultura  parat.  Rex  est  defensor  oppressorum  et  qui  parat  res  et  opes 
humanas.  Sic  jeiülTT,  nt  innocentes  possint  colere  terram  et  augere  opes. 
Situm  iu  rege,  quam  ut  tueantiir  res  quam  parentur.  Pars  catalogi  rerum 
luLunanarum.    Videbis  plura. 

5/»  'Avarus    non    impletur.*      Hoc   pertiuet    ad    hoc,    quod    cap.  1.   'auris     5 

nou'  2C.  geutes  etiam  abominatiouem  haue  damuaut.  Pulchrae  hae  senteutiae. 
Sic  ordiuatur  ista  misera  vita  humana,  hü^  avarus  pro  exemplo  ponatur. 
Quid  est:  Avarus  habet  pecuoiam  et  non  saturatur?  Quid  est  avarus?  Est 
cor  distentura  in  hoc,  quod  non  habet,  et  amotum  ab  hoc,  quod  habet,  sie 
nee  fruitur  praesentibus  nee  futuris.  Nonne  melius,  ut  contentus  esset  prae-  lo 
senti  et  omitteret  futurorum  spem.  Milites  sunt  feliciores  avaris,  qui  habent 
tam  multa  vitia,  ut  non  dicantur  avari:  Non  potest  exemphim  dari  nisi  de 
piis,   qui  contenti    praesentibus.     Avarus   non   habet  maius  os,  ventrem   pio 

6  damnant]  damnatur  zu  10  Ebre.  XIII  rsp 

A]  nocentes,  ut  alii  possint  colere  et  agere,  quae  debent.  Sic  situm  est  in  rege, 
tam  ut  parentur  res  quam  ut  conserventur.  Nam  nisi  ipse  defendat,  non  i5 
possunt  alii  terram  colere.  Sic  itaque  confirmat  nos  adversus  scandala  et 
simul  docet,  quod  nostra  cousilia  sint  vana.  Ego,  inquit,  rex  divina  volun- 
tate  sum  et  si  non  possum  corrigere,  tarnen  facio,  quae  possum.  Reliqua 
tolerare  cogor,  ne  tota  terra  tiat  vasta,  commendans  interim  superiori  iudici 
Deo,  cuius  est  omuis  potestas  gladii.  Sic  faciant  et  alii,  in  suo  quisque  20 
officio  quod  potest.     Reliqua  coramittant  superiori  potestati. 

5,9  Cupidus    argenti    non    saturatur   argento    et   qui    amat    divi- 

tias,  non  capiet  ex  eis  fructum.  Id  ergo  vanuni  est.  Ubi  raultae 
sunt  opes,  multi  sunt,  qui  comedunt  eas.  Et  quid  prosi\ut  domino 
earum,  nisi  quod  intuetur  eos  oculis  suis?  25 

Hoc  pertinet  ad  ea,  quae  capite  prirao  dixerat:  Auris  non  exaturatur 
audiendo  nee  oculus  videndo.  Tractatur  enim  hie  vanitas  cordis  et  huma- 
narum  cupiditatmn.  Alexandro  non  satis  est  unus  mundus.  Sic  in  omnibus 
aliis  negociis,  honoribus,  opibus  jc.  Sic  enim  ordinata  est  misera  vita  humana, 
ut  avarus  sit  exemplo  omnibus.  Habet  pecuuias  et  tarnen  non  saturatur,  30 
imo  praesentibus  illis  non  fruitur,  tantum  sitit  aliam  uondum  praesentem 
pecuniam.  Quid  ergo  est  avarus  nisi  cor  distentum  in  hoc,  quod  non  habet, 
et  aversum  ab  eo,  quod  habet?  Ergo  vanitas  est  cordis.  Nonne  praestaret 
contentum  praesentibus  futurorum  curam  abiicere?  Milites  sunt  foeliciores 
avaris,  cum  tamen  sint  omnibus  viciis  pleni  et  flagitiosissimi  et  vivant  dmns-  35 
sime.  Alioqui  enim  omnes  homines  sunt  avari  nisi  tales,  in  quibus  alia 
paria  vicia  hoc  extinguunt.  Sed  soli  pii  habent  hoc  beneficium,  quod  sunt 
contenti  praesentibus  et  illis  quoque  cum  gratiarum  actione  et  gaudio  utuu- 
tur.     Avarus  non  liabet  maius  os,  ventrem  2C.   paupere  ])io  nee  plus  digerit 


Annotationes  in  Ecclesiasten.   1532.  101 

V]  paupere  uec  plus  digerit.  Dicuutur  haec  et  moncDtur  pie  et  salubriter  sed 
caro  mauet  caro. 

*Ubi  multae  sunt  opes.'    Egregia  sententia.     Avariis  non  irapletur  sed  5,  lo 
congregat.    Cui?  eilt  fporcv,  tenax  reqnirit  prodigum.    äÖCltlt  erleid)  lud  QUtä. 

5  ha  ift,  vel  te  praeseute  vel  mortuo  consumitur  et  nihil  inde  liabes.  Hex 
Salomou  habet  domus  plenas  auri  et  argenti,  quis  utitur  bono  illo?  aulici. 
Ipse  tantnm  edit,  inde  vestitnr.  Quis  consumit  in  principum  aulis?  equites, 
seribae.  Congregare  ergo  divitias  est  cougregare  multos  devoratores.  Quid 
ergo  est,  quod  sie  iustas  et  corradis  omnia,  sis  contentus  eo,  quod  habes.    Si 

10  congregas  opes,  uou  veniunt  sine  hospitibus  si  non  in  vita,  post  mortem. 
Nihil  facis  ttitt  beu  QUtern,  quam  ut  os  impleas  et  ventrem  et  corpus  vestias. 
Quando  fiorenum  acquiris,  vix  habes  inde  grossum  2C.  Si  affluent  divitiae, 
utere  tua  parte,  reliquas  remitte  aliis  et  fac  libere  et  pone  curas  coUigendi 
pecuuiam,    si  non,    |o  it)ii;t§  bod§  gef(^el)en,    quia  ubi    multae   opes  zc.     Non 

15  videmus  prae  nostris  vitiis  in  res  humanas,  qui  sunt  in  oeconomia  ista, 
consyderant.  *Et  quid  prodest?'  Hoc  est  Oratiauum:  Congestis  undique 
saccis  tanquam  pictae  tabulae.     Oculos  pascit  pictura  inaui.     Sic  hie:   nihil 


4  prodigus  12  florenura]  fl       grossum]  gr  14  si  bis  gcfdje'^en  o 

A]  et  tameu  hie  paucis  contentus,  imo  dives  est,  ille  in  raediis  di vitiis  egens 
et  cupidus.     Dicuntur  haec  quidem   et  monentur  salubriter    ac  pie  sed  caro 

20  secure  contemnit,  quicquid  dixeris  seu  feceris. 

'Ubi    multae   sunt  opes""  jc.     Egregia  sententia:   Avarus    non   impleturs,  lo 
sed    congregat.     Cui?     Tenax    requirit    prodigum.      Nam    tametsi    ingeutem 
pecuuiae  vim  habeat,   ea  tamen  ipso  viveute  sive  mortuo  consumitur  neque 
quicquara  inde  habet  quam  laborem  et  dolorem.    Rex  Salomon  habet  domos 

25  plenas  auri  et  argenti  sed  quis  bono  illo  utitur?  Aulici.  Ipse  vero  tantum 
inde  vestitur  et  edit.  Quis  in  principum  aulis  utitur  bonis  principum? 
Equites,  seribae,  Thrasones  et  egregii  nebulones.  Congregare  ergo  divitias 
est  cougregare  multos  devoratores.  Quid  ergo  sie  te  affligis  corradendo 
omnia?     Sis    contentus    eo,    quod    habes.     Sin   autem    congregas    opes,    non 

30  venient  sine  hospitibus  devoratoribus,  si  non  in  vita,  certe  post  mortem. 
Nihil  praeterea  habes  ex  omnibus  tuis  bonis,  quam  ut  os  et  ventrem  impleas 
et  corpus  vestias.  Si  vero  affluant  divitiae,  utere  tua  portione,  reliqua  per- 
mitte aliis  et  pone  curas  coUigendi  et  corradendi.  Quod  si  non  feceris,  tamen 
fiet.     Quia  hie  audis:    ubi  multae  sunt  opes,  multi  sunt,  qui  comedunt  eas. 

35  Et  quid  prodest  domiuo  earum  ic. 

Egregia  irrisio  avaritiae.     Horatianum   est:    Congestis    undique   saccis 
Indormis  inhians  et  tanquam  parcere  sacris  Cogeris  et  pictis  tanquam  gaudere 


27  ergo]  vero  C  32  affluet  C 


JQ2  SBorlejung  übn  ben  ^rebiger  ©alomo.  1526. 

V]  bringt  baDon  quam  alii.  Si  edit,  et  alii.  Avarus  habet  Privilegium,  quia 
inspicit  florenos  ut  ego  tabulam.  @§  ift  ^axi  gef(i)oItcn.  Non  potest  uti 
pecuuiis  usu,  in  quem  sunt  conditae,  nempe  ut  edat,  bibat,  vestiat.  Ad  hoc 
crescit  vinum  et  frumentum,  venit  aurum  K,  Ego  accipio,  quantum  indigeo 
et  si  non  volo,  cogor  aliis  dare  reliqua.  Sed  caro  nihil  curat,  sinit  talia 
praedicari,  ergo  etiara  vitam  ducit  miserrimam  sine  pace.  Augustinus:  peua 
suiipsius  est  omnis  animans  inordinatus. 
5, 11  3.  Septem"!    'Dulcis  est  somuus.'     Salomon   taxat  divitias,   i.e.  curas,   studia 


divitiarum  curandarum  et  conservandarum :  quanto  magis  congregat,  tanto 
magis  avaricia  ic.  Quando  multa  congregat,  tamen  non  capit  fructum,  ergo  lo 
semper  eget,  et  avaricia  tale  monstrum,  ut  neque  copia  ueque  inopia  medea- 
tur  3C.  IS^ihil  utilitatis,  nisi  cernat  oculis  et  tamen  cogitiu-  ferre,  ut  alii 
edant.  Calumniam  aliam  numerat:  si  saturetur,  tamen  non  potest  dormire. 
Ideo  Omnibus  modis  misera  vita  est  avari,  ut  ueque  die  neque  nocte  quietem. 
Ebrii  neque  dormiunt  neque  vigilat  nee  mortuus  nee  vivus,  non  est  homo  is 
nee  bestia.  Qui  est  contentus  suo  labore,  qui  exercet  non  frangat  corpus, 
deus  non  imposuit,  ut  fatigetur  corpus,  istum  laborem  imponunt  sibi  homines 

2  florenos]  fl  5  curat]  cura 

A]  tabellis.  Idem:  IMagnas  inter  opes  inops.  Eandem  prorsus  sententiam 
Salomon  habet.  Avarus  hoc  solum  habet  bonum,  quod  inspicit  florenos  ut 
ego  tabulam  pictam,  praeterea  nihil  inde  habet.  Avarus  non  potest  uti  20 
pecuuiis  eo  usu,  in  quem  sunt  conditae,  nempe  ut  edat,  bibat,  vestiat  ipse 
ac  de  reliquo  serviat  aliis.  In  hoc  enim  crescit  vinum,  frumentum,  venit 
aurum,  argentum  JC,  ut  sie  eis  utamur.  Verum  caro  nihil  curat,  imo  con- 
temnit  et  sequitur  suas  cupiditates.  Quare  et  hoc  consequitur,  ut  vitam 
ducat  miserrimam  sine  quiete  ac  pace.  25 

5,11  Dulcis    est    somnus    laboranti,    sive    parura    sive    multum 

ederit.     Saturitas  divitis  non  sinit  eum  dormire. 

Pergit  Salomo  damnare  divitias,  id  est,  curas  et  studia  congregandarum 
et  conservandarum  divitiarum.  Quanto  enim  magis  avarus  congregat  divi- 
tias, tanto  magis  irritatur  illius  animus  seu  cupiditas.  Semper  avarus  eget  30 
et  inter  opes  est  inops.  Imo  avaricia  tale  monstrum  est  (inquit  Salustius), 
quod  neque  copia  neque  inopia  minuitur.  Et  ut  ille  ait:  Crescit  amor 
uummi,  quantum  ipsa  peeuuia  crescit.  Inter  hac  calamitates  avari  enumerat 
et  aliam:  Etiamsi  saturetur  avarus,  tarnen  non  potest  dormire.  Ita  omnibus 
modis  misera  est  vita  avari,  ut  neque  die  neque  nocte  quietem  habeat.  05 
Natura  autem  sie  comparatum  est,  ut  corpus  temperanter  refectum  duk^iter 
dormiat  et  quiescat.  Nam  ebrii  neque  dormiimt  ne(|ue  vigilant  neque  mortui 
neque  vivä.     Et   qui   cxercetur  moderato   labore,   facile  et    suaviter  quiescit, 

18  Item  C  30  illiusj  eius  C  31  öallustius  B 


Annotationes  in  Ecclesiasten.    1532.  103 

D]  propter   avaritiam.      His    psalraus    'Exeat    homo'   ic.      Uli    etiam    accipiiint  W- 104, 23 
noctem.     Utrmiique  est   vitium:    nimiuin   laborare  et  nihil,     Secl  oportet  sit 
temperantius.     Et  si  parum  habet  ad  edenclum,  tarnen  quiescit. 

'Saturitas.'     Habet    quidem    sat    sed    non    videnduni,    ne   iutelligamus 

5  Salomonem  loqui,  quasi  non  sint  opes  acqiiirendae,  quia  dicit  textus:  labor, 
ex  quo  veniunt  opes.  Loquitur  de  curis  et  auxietatibus  supei-fluis  et  non 
necessariis.  Unusquisque  debet  habere  opus  aliquod,  ut  exerceat  corpus.  Si 
venit  opulentia,  utatur  et  det  aliis  ut  Abraham.  Confirniat  hiborem  et 
Studium    parandarum   rerum   et   conservandarum,    sed   curas  7C.      25il   crOcit 

10  maä)i  nic^t  idä)  sed  benedictio  domini  2C.  Ubi  manus  sedula,  deus  bene- 
dicit  operi  manuum.  Non  reeitat  haec,  quasi  vita  humana  talis  sit,  ut  nulhis 
sit,  quin  sit  avarus,  dicit  enim  Vult",  docet  et  vult  prodesse  et  mederi  bono 
cousilio  hominibus.  Aliud  est  experiri,  aliud  videre,  quod  tarnen  pars  est 
adflictionis,  ut  philosophi  eruerunt  oculos,  ue  viderent  bona  contingere  mala 

15  et  econtra.  In  mediis  rebus  versandum  est  nobis,  sunt  habendae  uxores, 
familiae,  magistratus,  nihil  liorum  abiiciendum.     Sed  patere,  si  quid   accidit 


zu   4    lutelligit   saturitatem    non    bonorum,    quia    supra:    Avarus    non    impletur    secl 
ventris  ic.  r 

A]  etiamsi   parum   habet  quod   edat,   sicut  dictum  est:  'Exibit  homo    ad   opus  *¥i- lui, 23 
SU  um  usque  ad  vesperam'.     Avari  autem  in  medias  usque  noctes  protrahuut 
laborem  et  corpus  fatigaut  et  frangunt.     Corpus  autem   avari  obrutum  cibis 

20   et  fractum  laboribus,  animus  vero  curis  non  siuit  eum  dormire.    Itaque  cum 
dicit  Salomon  'Laboranti',  iubet  laborare  nee  vetat  parare  divitias.    Et  cum 
ait  'Dulcis  somnus',    exigit   temperatum   laborem,  qui    exerceat  corpus,   non 
frangat.     Laborem  itaque  exigit,   cupiditatem  et  curam  damuat,  'Quia  bene- ®*"^' f "'"  ^"' 
dictio  Domini  divites  facit\    Immensus  labor  non  facit  divites,  ut  Psal.  126.  *?)'•  127, 2 

25  'Vanum  est  vobis  ante  lucem  surgere'  ic.  Item  'Dabit  dilectis  suis  somno\ 
Sic  Abraham,  Isaac,  lacob,  David,  Salomon  facti  sunt  divites  dante  et  bene- 
dicente  Deo.  Divitiis  autem  sie  sunt  usi,  ut  et  alios  eisdem  iuverint.  Quare 
non  sunt  abiiciendae  divitiae,  non  ponendi  Magistratus,  sicut  Epicurus 
docuit,   non    abiicienda  uxor,   non   abigenda   familia,   sed  est  laborandum  et 

30  patiendura.  In  mediis  rebus  nobis  versandum  est,  non  res  abiiciendae  sed 
perpetiendmu,  (i[uicquid  Deus  dederit.  Ubi  Deus  te  constituit,  maneto,  tan- 
tum  ne  res  tuo  consilio  gul^eruare  velis.  Quic(juid  ibi  mali  non  acciderit, 
pro  lucro  reputa.  Sic  enim  habet  haec  vita,  ut  mala  indies  nobis  ex- 
pectauda    sint,   Bona   vero   extra    expectationem    sint   et  veniant.     Ubi  vero 

35  veniunt,  gratiae  agendae  Deo  tanquam  de  singulari  beneficio.  Si  contingit 
pudica  uxor,   si   obteraperantes   filii,  gratias  age  Deo.     Si  magistratus   ali- 


17  habeat  B  19  autem]  ergo  i>  25  somnum   C  36  age]  agend^  C 


10 


\Q4.  Sßor(cfung  üter  ben  ^prebiger  ©alümo.    1526. 

V]  in  rebus  2C.,  quod  noHs,  et  quicquid  malorura  nou  acciderit,  reputa^  pro 
lucro.  NoD  vult  nos  transferre  Salomou  de  rebus  sed  in  eas  mergere.  Sed 
hie  est  sapiens,  qui  iis  recte  utitur,  hoc  nemo  philosophus  scripsit,  quomodo 
sit  2C.  Qui  in  res  est,  videtur,  qualis  vir.  Rex  est  Salomon  super  Israel, 
non  fugit.    Isti  casus  quoque  novi  obveniuut,  ut  experiamur,  tantum  videmus. 

5, 12  'Est  adhuc  makim  egrum'  ein  Qtoffer  tamev,  raagnum.    Est  etiam  pars 

vanissimae  miseriae  in  vita  humana  non  oranibus  accidens  sed  videmus 
omues.  Vidi  divitias  servari  et  nihil  fiebat  nisi  pernities  servatori.  Quot^ 
quot  nostro  saeculo  jcinb  ei'ftoc^en  in  suis  domibus  propter  divitias.  Dux 
Bavariae  habuit  plenam  turrim:  hinc  venit  excidium  totius  terrae.  Semper 
vidi,  ubi  thesaurus  congregatus  fuit,  in  pernitiem.  Sic  Rhomanum  thesaurum 
congregatum  Caesar   dedit  in    Stipendium   militibus   suis   contra  Rhomanum 

zu  4  Grates  Diogenes  r  5  casus  aus  cadunt  6  ein  bis  magnum  o 

^)  coruputa  loollte  er  schreiben. 

A]  quando  bene  et  digne  administrat  rempublicam,  si  ager  reddit  sementem  k., 
omnia  pro  lucro  reputa.  Ubi  vero  contrarium  contigerit,  ue  te  rumpe.  Sic 
ergo  non  vult  Salomon  nos  transferre  de  rebus  sed  in  eas  mergere,  ne  Salo-  is 
monem  faciamus  Cratem  aut  Diogenem,  stultos  contemptores  divitiarum  et 
muudi.  Inipium  enim  philosophorum  verbum  est  Xa&e  ßiwaag.  Cum  enim 
viderent  iniuste  hunc  mundum  et  res  administrari,  censuerunt  optimum  esse 
vivere  solitarie  et  nou  se  immiscere  rebus  neque  publicis  negociis,  ne  coge- 
rentur  tarn  iniusta  videre  et  ferre.  Fuit  enim  haec  sentcntia  Salomonis  de  20 
utendis  et  fereudis  rebus  omnibus  philosophis  abscondita  et  ignota.  Nos 
vero  habentes  Salomonen!  doctorem,  quod  possumus,  faciamus,  quod  non 
possimus,  sinamus  praeterlabi. 

5,12  Vidi   malum   miseriam    sub   sole:    quod    divitiae   asservatae 

sunt   pernitiosae    ipsi    domino    et    pereunt    divitiae    cum    magna  25 
calamitate,    sie    ut    nihil    inde    perveniat    ad    haeredem    ex    illo 
natu  m. 

Etiam  haec  est  vanissima  miseria  in  vita  humana  non  quidem  omnibus 
commune  malum  sed  tarnen  quod  ob  oculos  versatur:  divitias  scilicet  servari 
in  pernitiem  domini  et  congregatoris.  Queritur  enim  Salomo  non  tantum  in  so 
talibus  esse  afflictionera  sed  etiam  videre  talia  in  mundo,  etiamsi  ipse  ab  his 
sis  liber.  Quot  enim  nostro  saeculo  occulte  occisi  sunt  in  propriis  domibus 
ob  divitias?  Nonne  nostra  aetate  Bavariae  dux  habuit  magnam  vim  auri, 
turrim  auro  plenam?  Sed  hoc  aurum  conciliavit  duci  bellum  et  toti  terrae 
calamitatem.  Et  vix  ulli  principes  reliquerunt  magnas  opes  nisi  in  pernitiem  as 
totius  patriae.  Sicut  lulius  Caesar  aerarium  Romanura  in  pernitiem  urbis 
vertit,  Episcopi  nostri  congregaverunt  thesauros  sed  tantum  in  malum,  quia 

21  ignorata  C         23  possumus  C  25  peruitiose  C  30  Quaeritur  Ä 


Annotationes  in  Ecclesiasten.   1532.  105 

V]  imperiiiin.    Num  proücieudae  sunt?  Non.    Servaudae  sunt  sed  sie,  ut  fruaraur. 

Magnas  cougregare  divitias  et  inannni  non  j)orrigere  pau{)eri,  Ezecliiel.    Ante  C^cj.  le,  ^9 
annum  eongregaraut  monachi  et  Episcopi,    in  maluni,   (piia  rustici  2C.     lam 
iterum  congregant  et  deglubnnt,  venient,  qui  auferent  3C.     Opes  sunt  bonue, 

5   Gene.  1.   sed    congregat  liberis.      Avari    nolunt    usui    esse    egenis,    fo    füllen 
milites   Ü^omen    et  habeant   ein    glitten   ntut.     'Pereunt    enim."     Ii)se   patitur  5,  i."{ 
magnam  miseriam  tuirt  bl'ubcr  gcfdjlagcn,  gcfiinQen.    Mercatores  norunt  haue 
cantilenam,   quia  Gomorra  et  Sodoma   habet   opes  et  non    porrigitur  manus 
pauperi.     Ipse  congregat,  alius  perdit,  cogitat:  filius  raeus  habebit  has  opus 

i^  sed  fi^i^t  Qüt  ein  morber  et  privat,  ut"  nee  tu  nee  filius  habeat.    Instandum 
labori  et  expectanda  benedictio  dei  et  porrigam  manum  pauperi. 


5  sed  bis  liberis  o  10  filius  über  (alius) 

A]  nulli  inde  serviebant,  ea  res  excitavit  rnsticos.  Nunc  pergunt  cougregare  et 
deglubere  populum  sed  non  prius  desinent,  quam  veniant,  qui  et  illa  auferant, 
cum  ipsorum  pernitie.    Num  proücieudae  ergo  divitiae?    Minime.    Imo  sunt 

15   parandae,  maxime  a  principibus,  sed  ita,  ut  fruaraur  et  iuvemus  alios.    Quod 
quia  non  fit,   ideo  Dens  in  poenam  sinit  ipsas  opes,   quibus  confidunt,  esse 
exitio    suis   dominis.     Sic  Ezechiel    contra   impios  ludaeos  et   avaros  vatici-  C-";!-  le,  4y 
natur:    Manum  pauperi  non  porrigebant,   captivi  ergo    ducentur  et   peribunt 
ipsi  cum  divitiis.     Idem  contiugit  nostris  divitibus  avaris  Episcopis  et  con- 

20  temptoribus  Euaugelii,  quia  nolunt  suum  aurum  et  divitias  usui  esse  egenis, 
venient  milites  et  fiscus  et  tollent,  quod  non  accipit  Christus.  Tereunt  cum 
magna  calamitate."  Ipse  patitur  magnam  miseriam,  quotidie  periclitatur 
domi  a  furibus,  foris  a  latrouibus  capitur,  occiditur,  Norunt  haue  cantile- 
nam mercatores. 

25  'Et  filius  ex  eo  natus  nihil  possidebit  ex  eis.'    Ratio,  quia  Sodoma  et  •">,  is 

Gomorra  habent  opes  sed  non  porrigunt  manus  pauperi,  ideo  etiam  subvertit 
illos  Dominus  JC.  Avarus  congregat,  alius  perdet,  quae  congregata  sunt. 
Cogitat  avarus:  Filius  mens  habebit  has  opes,  sed  ecce  Dens  immittit  latrones 
aut  fures,  qui  illum  omnibus  opibus  evertant,   ut  nee  ipse  nee  filius  aliquid 

30  reliqui  habeat.  Quare  labori  instandum  sed  expectanda  benedictio  Doniini 
et  porrigenda  manus  pauperi.  Imo  omnis  labor  noster  esse  debet,  ut  in 
vindemia  seu  messe  canentium  et  laborantium,  ut  in  mediis  laboribus  et 
sudoribus  laetemur  et  sie  aifecti  simus,  ut  etiam  aequo  aninio  omnia  pos- 
simus   amittere   sie  cogitantes:    Ego  quidem    laborabo   pro  me   et  liberis,    si 

35  quid  Dens  dederit,  utemur,  si  quid  reliquum  fuerit,  habeat  post  me  filius,  si 
nihil,  alet  eum  Deus,  sicut  me  aluit. 


30  labori  iustandum]  laborandum  C  34  laboro  C 


106  SSotlefung  über  ben  ^rebiger  <Balomo.    1526. 

^]  4>iob'i',  21  'Siciit  egressus  est  nudus.''    Hoc  est  in  lob :  'Nuclus'.    Hoc  proverbium 

hie  assumit  Solomo,  quod  et  Paulus  imitatur  1.  Tirao.  6.  Omnis  labor  debet 

1.  SEim.  6, 7  esse  in  letitia,  ut  puellae  cauunt  in  vineis.  'Et  nou  tollet."*  i^ft  nidjt  iomer: 
habuit  bona,  nudus  venit  et  nudus  abit.  Sic  Paulus.  lam  mors  adest,  cogitet 
sie:  Sicut  desero  niorieus,  sie  deserui  vivus  divitias.  Quid  est  eas  con- 
gregare,  cum  nihil  possimus  habere  nisi  bucellam  jc.  Utendae  pro  nie  et 
aliis.  Aqua  utor,  lavo  me,  et  alii,  et  quod  nou  indigeo,  lafS  für  llBcr  lauffen. 
Sic  igni  et  aere  utiraur.  Et  divitiis  sie  utendum,  ut  tantum  sis  administrator 
et  dispensator.     'Quid',   tva§  fjat  er  nun  mer  ha  öon?     'In  ventum'  phrasis 

'  u^iifö^^hebraica,   quam    imitatus  1.  Cor.  9.  'Eritis   loquentes   in   ventum',   c.  14.,   id 
est,  frustra,  berlorcn  crBetjt,  sui  labores  sunt  dispersi. 
5/16  'Et   toto    tempore  vitae   comedere   panem.'     Hebraica   phrasis  quoque. 

Quando  cor  triste,  tum  oculi  obducunt  quaudam  nubcin,  quando  laetum  ic. 


10 


zu  1  gnoma  über  proverbium  8  igni(s)  12  panem  über  (rusti) 

A]  5,14-15  Sicut  nudus  egressus   est  ex  utero  matris,   sie  nudus   redi- 

bit   nee   quicquam    auferet    secum    de    labore    suo.     Hoc    vanum    is 
et  miserum  est:  sicut  veniunt,  ita  rursum  omnes  abeunt  et  quid 
prodest  ei,  quod  in  ventum  laboravit? 
iMobi,2i  Hoc  est  et  in  Hieb   capite  primo:  'Nudus  egressus   sum  de  utero'  7C. 

1.  xim.  6, 7  Item  in  Paulo  1.  Timoth.  6. 'Nihil,  inquit,  intulimus  in  hunc  munduin,  neque 

quiccjuam  auferemus\  Nihil  aniplius  potest  gloriari  vel  ditissimus,  nisi  (piod  20 
iude  ederit  et  biberit,  dum  vixit  IC.  Cum  ergo  nihil  auferaiuus  uobiscuin, 
impartiamur  aliis,  utamur  divitiis  sicut  aqua  profluente,  sicut  aere.  Cogite- 
mus  sie:  Sicut  deserani  moriens,  sie  desero  vivens  divitias,  quid  ergo  eas 
tanta  cura  congregem,  cum  nihil  possimus  habere  nisi  buccellam  quandam? 
A(jna  sie  utor,  lavo  me,  Javant  et  alii.  3Bn§  lüir  nii^t  burftcn,  loffcn  tüir  25 
flielfcu.  Sic  igne,  sie  aere  utimur.  Et  divitiis  sie  est  utendum,  ut  tantum 
sis  administrator.  'Quid  prodest  ei,  quod  in  ventum  laboravit?''  Laborare 
in  ventum  Hebraica  phrasis  est,  (piam  imitatus  est  Paulus  1.  Corin.  9.  'Non 

1.' lor.  14,^9 '^ic  pugno  quasi   aerem  verberans'  Et  1.  Corin.  14.  'Eritis  loquentes   in  veii- 

tuni\    Significat  autem  idem,  quod  frustra  loqui.    Sic  inquit  Salomon:  Avarus   »0 
laboravit  in  ventum,  id  est,  frustra  laborat.     (5»  {[t  ÜCl'lorcn  cvbctt. 
5,16  Omnibus  vitae  suae   diebus   in  tenebris  comedit  cum  multa 

molestia    et   aegritudine   et   ira. 

Iterum  phrasis  Hebraica:  In  tenebris  comedit  pro 'in  tristicia  comedit\ 
Sumptum  autem  est  a  gestu  et  vultu  hominum.    Quando  eiiim  cor  est  triste,   35 
tunc   oculi    obducuntur   quasi    nube   quadam.      Quando    vero   laetum,    quasi 

22  impertiamur  B         80/31   Significat  bis  laborat]  .Significat  autem  idem  quod  frustra 
laijorat  C  '34  pro  bis  comedit  fehlt  C  36  tum  B 


Annotationes  in  Ecclesiasten.   1532.  107 

DJ  Laetos  afflarat  oculis,  Virgilius.  Laboravi  in  miilta  tristicia.  Artifex  avariis, 
Studiosus  pecuniae  perpetuo  inveuit  quotl  dinpliceat,  (]uia  est  plcnus  curis. 
Nou  potest  letus  comedere  panem,  sed  !ufclt  ftcf)\  timitcr  luib  Bcljifet  ]\ä)  et 
semper  videt    a  familia  quod  dolet.     Sic  in  magistratu.     Prineeps:    ad  cum 

5  referuntur  non  nisi  malae  causae.  Si  prudens,  consulo,  mando,  quantuni  pos- 
sum,  quod  non,  ha^  bIctO.  Sic  nobiscura  fit,  si  decera  ])raedicatores,  vix 
unus  bonus.    Seminant  verba  trauei'tc^eit  et  indignationera,  nostram  molestiam. 


1  Virg.  0  4  dolet]  videt  5  mando  o  7  va  trauctt(f}cit  et  o 

^)  fufelt  d.  i.  küfelt  =  kitelt.  In  kifeln  fliessen  2  Wörter  da-  älteren  Sprache,  das 
Demin.  zu  keifen  =  ''zatiken  und  das  zu  kifen  ^=  'na(jen  zusammen,  loie  Rad.  Hildchrund 
in  Grimm,  Wtb.  5,  666 fg.  des  näheren  ausführt.  Gemeint  ist  an  iinsrer  Stelle  offenbar 
"^zankt  sich",  aber  die  daneben  stehenden  marter  unb  bel)fjet  fid)  scheinen  ebenso  ivie  fiefeln 
ittib  beiden  bei  Logaii  urul  füefelti  unb  nagen  hei  Ayrer  zu  zeigen,  dass  die  Bedeutung  des 
anderen  Wcnies  noch  mitklingt.    P.  P. 

A]  radiis   quibusdam  ac  novo   lumine  illustratur.     Frequens  autem  est  phrasis 

ista  in  Psal.     Lumen  pro  laeticia,  tenebras  pro  tristicia  accipi,  ut  Psal.  27.  ^''' '^3' J 

i«j  'Dominus  illuminatio  mea  et  salus  mea'.  Item  'Illumina  oculos  meos'  ic. 
Comedere  ergo  in  tenebris  est  in  tristicia  laborare.  Artifex  avarus,  imo 
omnis  avarus  perpetuo  invenit  quod  displiceat,  quod  obiurget,  qnia  est  plenus 
curis  et  sollicitudinibus.  Non  potest  laetus  comedere  panem,  semper 
iurgatur,   semi)er  invenit   in  familia  quod  dolet.     Sic  ad  principem   et  magi- 

15  Stratum  referuntur  non  nisi  malae  causae,  ibi  imprudens  magistratus  sese 
discruciat  et  curis  conficit,  quia  non  videt  succedere  sua  studia  et  conatus. 
Prudeus  vero  sie  dicit:  Cousulo  et  ago  quantum  possum,  quod  vero  cor- 
rigere  non  possum,  fero  et  ferre  cogor  permittens  Interim  Deo,  qui  solus 
novit  omnia  pro  sua  voluntate  corrigere  et  nostris  consiliis  successum  dare. 

20  Sic  et  nobis  molestum  est  audire  in  tanto  numero  praedicatoruni  tam  paucos 
esse  fideles  ac  bonos  et  quibus  res  cordi  sit.  Sed  quid  faciemus?  indigna- 
bimur  ad  haec  et  moerore  nos  conficiemus?  Nihilo  plus  efficiemus.  Tradi- 
mus  autem  causam  Deo  JC.  Assuefaciendi  ergo  sunt  aures  et  ocuii  audire 
et  videre   mala,   (|uae   noiumus.     Neque   cogitemus   ca   nos  velle  vidiere   seu 

25  audire,  quae  nos  delectant  bona.  Mundus  hie  talia  non  fert.  Qui  nusquam 
vult  offendi,  phis  omnibus  inveniet,  quae  offendent.  Quare  simus  sie  ad- 
versus  omnia  mala  muniti,  ut  sciamus  hunc  esse  cursum  huius  vitae  k. 

Hoc    ergo    video    bonum    esse:    comedere    et   bibere    et   fruis,  17   li» 
laeticia  in  omni  labore,  quo  quis  laborat  sub  sole  per  dies  vitae 

30  suae,  quos  dedit  ei  Dens.  Nam  haec  ])ars  eins  est.  Sed  hoc 
donum  Dei  est,  cum  dederit  Dens  liomini  divitias  et  substan- 
tiam    et  potentiam,    ut    comedat   ex    illis    et    bibat   ])ro   sua    parte 

8/9  ista  phrasis   C 


108  9}orlefung  über  ben  5Prebiger  ©olomo.    1526. 

V]  5, 17  Conclusio  iterum  repetita,  supra  c.  3.  'Bonum  comedere'.     'Itaqiie  hoc 

mihi  visiim  k.,  ut  comedat  ex  labore  suo.'  Vides  Salomonem  non  reprobare 
laborem,  opes,  quia  clare  dicit:  cum  deus  dedit  divitias.  Non  dicit,  ut 
reiicere  debeat  vel  abstinere  ab  eis.  Ne  sit  Crates  vel  Cynicus  philosophus, 
oportet  in  rebus  simus.  Cui  dominus  dederit  haec,  ille  utatur,  ponat  curas,  s 
adflictiones,  prudentias,  quibus  veh"t  mederi,  ut  nihil  mali  videat  vel  audiat. 
Pulcherrima  doctrina,  sed  nemo  facit  nisi  pius.  Qui  novit  unara  bonam  bucel- 
lam  esse  donum  dei,  ille  utitur  praesentibus  et  impertit  miseris,  reliquum 
left  Cl"  Iigcn  pro  filüs,  ut  Abraham:  In  periculo  resignavit  se  uxorem  filium, 
quem  imolare  vult.  Istis  omnibus  utebatur  pro  suo  momento :  quando  venie-  lo 
bat  hospes,    dabat,    si   non,    servabat.     Et    Interim   videbat    malos   jc.      'In 

1.  a«of.  3, 19  labore',  volo,  ut  laboret,  etiam  ut  sudet,  ut  Gen.,  sed  bono  modo.     'Portio' 
ba§  l^at  er  ha  bon  unb  nic^t  m§er,  dedit  divitias  et  potestatem,  ha^  er§ 
tncd)ttg   fei.     'Ut  comedat.'     Et   hoc  est   donum.     Hie    sensus   est   interpres 
totius  libri,   quod  velit  Salomon:    vnilt   prohibere   vanas  curas,   ne    praesens    is 
momentura  sinamus  labi  et  spectemus  ad  futurum. 
5/ 19  'Non  enim  recordatur'  Hoc  est,  non  distenditur,  vexatur  cogitatiouibus 

de   sua   vita  vel   in  praeteritum  vel   futurum,   quia  est  occupatus  K.     Sicut 

^icbi:  n!t  Christus   Mat.  6.  'Sufficit.'  et  Ebr.  XIII.  Et  hoc   addit  deum  dare,   nempe 
ut  praesentibus  fruatur. 


20 


4  Cinicus  7  Qui  c  aus  quotus  14  est  donum  est 

A]  et  fruatur  laeticia  in  labore  suo.     Is  enim   non  anxie  recordatur 
de  diebus  vitae  suae,  quia  Deus  implet  laeticia  cor  eins. 

Haec  est  conclusio  totius  huius  libri  seu  disputationis  superius  capite  2. 
et  3.  quoque  posita.  Et  vides  hie  Salomonem  non  damnare  opes  neque 
vetare,  ut  paremus  opes  aut  cibum  aut  potum.  Sed  vocat  ea  dona  Dei,  ut  25 
doceat  nos  deponere  nostras  curas,  ut  haec  omnia  a  Deo  per  fidem  expecte- 
mus  et  cum  vult  Deus,  patienter  amittamus,  sicut  Abraham  reddebat  Deo 
filium.  Non  sunt  itaque  proiiciendae  opes.  Neque  enim  hoc  a  Deo  dantur, 
ut  abiiciamus  vel  abstineamus  ab  illis  sed  magis,  ut  utamur  et  largiamur 
indigentibus.  Haec  sententia  interpres  est  totius  huius  libri,  quod  Salomon  ho 
velit  prohibere  vanas  curas,  ut  laeti  fruamur  praesentibus  nihil  solliciti  de 
futuris,  nc  praesens  et  nostrum  momentum  sinamus  elabi.  'Nam  hoc  pars 
eins  est'  2C.  id  est,  haia  l)Qt  er  baöon.  'Non  enim  recordatur  de  diebus  vitae 
suae.'  Hoc  est,  non  distenditur  cor  eins  cura  et  sollicitudinibus  neque  de 
praeteritis  neque  de  futuris.  '(^uia  Deus  perfundit  cor  eins  laeticia.'  Sic  35 
habet  hie  gaudium  in  labore  et  hie  ingreditur  in  mediis  malis  in  paradisum. 
Caeterum  impii  et  avari  et  quotquot  non  hoc  exemplo  utuutur  rebus  huius 
vitae,  incipiunt  hie  torqueri  et  detrudi  in  inferuum  2C. 

24  hie  fehlt  C  27  reddebat]  patienter  reddebat  C  28  hoc]  in  hoc  B  haec  C 

30  Haec  est  sententia  tutius  C 


Annotationes  in  Ecclesiasten.    1532.  109 

V]  Caput  Sextuiii. 


4.  Septem:]  'Est  et  aliud  nialuni,^    Post  intersertam  doctrinam  vel  exhortationem  6,  i 
redit   ad   catalogum    suum    variorimi    stndioruni    hnniauae    vitae,    in    qiiil)ns 
reguat  vanitas   et  niiseria.     Tale  est  et  hoc^,   quod  liic  recenset   et  satis  "fi-e- 

5  qiieiis.  Et  videtnr  simile  superiori:  Uh'i  pater  congregat  thesauros,  non 
utitur.  Hie  loquitur  de  eo  divite,  qui  nianet  in  vita:  possideat  divitias,  non 
fraudetur,  qui  habeat  domum  instructani  opibus,  plenani  domuni  liberis,  in 
pace  viveus,  et  tarnen  adhuc  non  potest  frui  bouis.  Experientia  hoc  doee- 
mur:   aut  infirniitas    incidit  vel  odiuni,   cura  suaruni  servandarum   et  augen- 

10  darum  reruin.  8i  nascitur  filius,  altera  cura.  Teutonice:  !tein  Üllbev,  !lein 
[org  K.  Anhelat,  ut  reliuquat  filios  suos  locupletes.  Si  omnis  niater  facere 
posset  suam  filiani  sine  cruce  maximam,  faceret,  Et  pater  Solomo  filium.  Quid 
est  hominem  omnia  habere  et  quando  non  datur  ei  a  domino  cor,  (juod 
sinat  se  contentum  sed  spectat  in  futurum?    Describit  hie  divitem,  cui  nihil 

15   deest  et  posset  frui  laetus,  uon  facit.    Nobiles  nostri:  t)at  ein  fein  gut,  quid 

12  siue  -X-  o  13  a  über  domiii(us) 

A]  Capnt  sextum. 

Est   et    hoc  nialuni    sub    sole  idque   frequens  apud   homines:6,  i-2 
Est  aliquis,    cui  Deus  divitias   dedit    et    substantiam   et   gloriani 
et  nihil    deest  animae   eins  omnium,   quae  desiderantur.     Et  non 

20  permittit  euni  Deus  illis  frui.  Nam  alienus  comedit.  Hoc  certe 
vanum  est  et  aerumnosum. 

Post  intersertam  doctrinam  vel  exhortationem  redit  ad  catalogum  suum 
variorum  studiorum  humanae  vitae,  in  quibus  regnat  vanitas  et  miseria 
Videtur   autem   simile   superiori,   quod    hie   recenset   de    divite.    Verum   hie 

•2u  loquitur  de  eo  divite,  qui  retinet  maximas  opes  et  familiam  in  pace  vivens 
sine  iactura  et  damno  rerum  suarum,  et  in  ipsis  opibus  et  summis  honoribus 
tarnen  cruciatur  et  frui  non  potest,  quia  aut  infirmitas  intervenit  aut  odium 
impedit  et  cura  servandarum  et  augendarum  rerum.  Ita  illis  ipsis,  quae 
habet,   torquetur  et  perit.     Si  nascitur  filius,   iam  altera  cura,   quomodo   illi 

■M  quam  plurimum  faciat  et  reliuquat,  praesertim  ubi  iam  grandis  est.  (^uia, 
ut  vulgo  dicitur,  'Parvi  filii  parva  cura,  magni  filii  magna  cura'.  Cumulant 
filiis,  cupiunt  locupletes  relinquere,  summis  etiam  honoribus  augere.  Haec 
enim  sunt  vota  et  cupiditatcs  omnium  hominum,  quae  tarnen  sunt  vanissimae. 
Quid   est   enim    vivum   hominem    omnia   habere  et   tamen   nulla   re   uti   sed 

3.1  semper  distendi  in  futura  et  ea,  quae  non  adsunt,  praesentibus  neglectis. 
Describit  ergo  divitem,  cui  nihil  deest,  ut  possit  bene  et  iucunde  vivere,  et 
non  facit.    Vide  multos  nostros  nobiles,  qui  domi  possent  commode  vivere, 

24/25  Verum  bis  divite  /'ehlt  C  82  etiam]  iam  C 


2  IQ  $öor(efinig  über  bcn  ^Prebiger  ©alomo.    1526. 

V]  facit?  aulicns  est,  railes  vult  plus  mereri  et  miserrimam  vitam  agit,  mercator, 
domestici  2C.  Sic  divites  possent  tranquille  vivere  domi,  sed  jitjen  t)er  inuB, 
iit  videaut  moenia,  turres  et  vident  mala. 

«,  2  'Dedit.'    Divitiae  et  opes  uon  sunt  res  nialae  sed  dei  donum.    Si  dedit, 

accipe,  si  non,  patere.     Et  potes  aeque   satur  fieri  e  frustro  panis    ut  dives    5 
ex  pleno  grauario  ic.  dives  plus  rerum  sed  nou  plus  usus,  usus  idem  apud 
egenum    et  regem    regum   2C.      'Substantia':    agri,   domus    prata,    gelt,    cfjcn 
tlindeu  pecuuia,  quae  sunt  in  continuo  usu  augendarum  opum. 

'Et  houorem',  est  in  aestimatione,  sedet  in  magistratu,  habet  cives,  er 
imift  l)rgent  ein  fd§iff  Oauen,  ba§  er  311  fd}affcn  l)et,  ut  nou  fruatur  suis,  ut  10 
alii  devoreut  vel  si  donum  'tunicatum  cepe  comedat  cum  sale'  2C.^  'Nihil 
animae'  tan  im  fcfjaffcii  quod  vult  habere.  Donum  est  dei  habere  divitias, 
quia  multi  conantur  et  nou  acquirunt.  Multi  habeut  et  nou  quaesieruut: 
gentiles  experti  fortunam  esse.  Si  pauperes  sunt,  deus  ordinavit  et  si  vult, 
faciat  quicquid  velit,  non  ditescit.  Ipse  debet  sibi  partem,  ut  alius  prodigus  15 
cousumat  et  alieni  devorent.     'Haec  est  vanitas'  exaggerat  hoc  Studium. 

6,3  'Si   gigneret   100  liberos"  ic.     Fieri    potest,   ut   uon    moriatur   in   suis 

3  videat  6  granario]  granaterio       habet  fehlt  zu  11  über  comedat  sieht  Satir 

Persius  zu  15  *Ürme  leiit  foün  nid)t  xe\ä)  fein  r 

^)  Persius  sat.  4,  30. 

A]  in  suis  agris  abunde  possidentes,  verum  non  conteuti  pergunt  in  anlas  priu- 
cipum,   maiora   expectaut  viventes    miserrime.     Idem  in  divitibus   et  merca- 
toribus  videre  licet,   qui  cum  et  ipsi  domi  possent  tranquille  vivere,  magno   20 
tum  vitae  periculo  tum  bonorum  iactura  peregrinantur  aut  navigant.    Nonne 
hoc  van  um  et  aerumnosum  est?     Ideo  etiam  sequitur: 
6,3-4  Si  genuerit  centum  filios  et  annis  multis  vixerit  et  magnas 

opes   habuerit  diebus  vitae  suae  et  tamen  anima  eins   uon   fuerit 
bouis   saturata   et   ne   sepulturam  quidem    consequatur,   Dixi    ab-  25 
ortivum    melius  esse,    quam  talis  sit.    Venit   enim    in  vauitate  et 
abibit  in  tenebris  et  nomen  eins  tenebris  obruetur. 

Exaggerat  miseriam  divitis  avari:  Nemo,  inquit,  cogitet  parsimonia 
sua  haeredes  locuj)letare.  Sunt  enim  divitiae  Dei  donum  et  nou  uostrorum 
laborum.  Multi  enim  anxie  laborant  pro  consequendis  divitiis  et  tamen  nou  3u 
conse(pumtur.  Kursus  nuilti  ditescunt  neque  tamen  anxie  quaesieruut,  ut 
prorsus  agnoscas  donum  Dei  esse  divitias.  Neque  tuarum  virium  est  hunc 
aut  illum  haeredem  locupletarc:  ^»  f)eifft,  aitiie  Iciit  foÜcn  iiidjt  leid)  fein. 
Feceris,  quicquid  voles,  non  ]o(!upletabis,  quem  Deus  vult  esse  pauperem. 
Deinde  et  hoc  fieri  potest,  ut  avarus  hie  dives  non  moriatur  in  suis  opibus  35 
sed  Omnibus  privetur  zc. 

25/27  consequatur,  //Is  ohruetur.]  consequatur  jc.  C 


Annotationes  in  Ecclesiasten.    1532.  ]|X 

V]  opibiis  Omnibus,  istis  privatnr  ic.  'Melior"  de  illo  pronuucio  secundum 
mimdiini  seclusa  pietate.  Compara  vitam  divitis  sed  infelicis  cum  eo,  qui 
noudum  natus.  Nou  loquitur  more  stiiltorum,  ut  dicmit:  luduit  personam 
stultorum.  Re  vera  est  melius  nou  uasci  quam  sie  vivere,  habere  divij^ias 
&  gloriam  liberos,  longitudiuem  vitae  et  nou  frui.  Noli  hie  fingere  gkjssam 
ullam:  hoc  potes  iutelligere  tarn  de  abortive  quam  de  misero  divitc  i.  e. 
habet  quidem  ea,  quae  ad  fehcitatem  pertinent,  sed  infelix  auimus.  Pauper 
si  est  laetus  'cantabit  vacuus",  mercator  dives  timet  ad  ouuiia  rubeta.  Debeut 
studia  humaua  solis  auimis.    Muudus  simpliciter  regitur  opinionibus  liumanis. 

111  Si  quis  potest  persuaderi  aurum  et  hitum  idem,  tüte  opinio  ift  in  corde,  sie 
vivit.  Dens  rebus  reguat,  homines  opinionilnis.  Si  putarem,  quod  haberem 
iu  praeseuti  rem,  fo  tt)cr§  fein,  sie  vexor  opinionibus  et  dimitto  res.  Ut 
eanis.  'Sic  venit":  Nudus,  vacuus,  egenus  venit  in  muudum,  sie  nudus  vivit, 
nudus   moritur,   quia   nou   fruitur   rebus,    ergo   nihil   habet   rei,    quia  vexari 

iJ'   futuris  rebus  est  nihil  habere.    Vide,  quam  exaggeret. 

'Oblivione."     Nihil    dignum    gerit,   nou    facit    aliquid    memorabile   sed  6, 4 
tantum  quod  potest  damnari,  miserabilis  vir,  quem  nemo  imitari  debet. 

4  melius  (est)  8  si  o 

A]  'Atque   etiam   sepulchro   careat."     Pergit  exaggerare    miseriam,   id   est, 

eiiciatur   a   suis  aut  alibi  moriatur  non  domi  suae.     'Dixi  abortivum  melius 

20  esse,  quam  talis  sit."  Id  est,  satius  erat  non  esse  quam  sie  esse  miserum 
et  in  maximis  opibus  inopem.  Hoc  verum  est  seclusa  pietate.  Compara 
enim  vitam  divitis  avari  et  iufoelicis  cum  eo,  qui  noudum  natus  est,  et  ita 
senties.  Neque  loquitur  more  stultorum  seu  non  induit  personam  stulti 
Salomon,    ut  illi  dicunt,    sed  vitam   stultorum   in   externo  opere   hie  tractat. 

'j5  Ibi  revera,  inqnit,  melius  est  non  uasci  quam  sie  vivere.  Habere  scilicet 
divitias,  gloriam,  liberos,  vitae  lougitudinem  et  non  frui  tamen.  Vere  itaque 
de  misero  divite  hoc  intelligitur.  Qui  habet  quidem  ea,  quae  ad  fi3elicitatem 
pertinent,  sed  infoelix  auimus  non  sinit  his  uti.  Pauper  certe,  qui  aequo 
animo  fert  suam  fortunam,  melior  divite  est.     'Cantabit  enim  vacuus  coram 

30  latroue  viator.'  Dives  vero  timet  ad  omnia  rubeta  estque  in  summa  foelici- 
tate  pauperrimus.  Vere  igitur  muudus  regitur  opinionibus.  Dens  regit  rebus, 
nos  vexamur  opinionibus  et  amittimus  res  quemadmodum  canis  ille  Aesopicus. 
*  Venit  enim  in  vanitate  et  abibit  in  tenebris.'  Id  est,  nudus,  vacuus,  egenus 
venit  in  munduui.    Sic  vivit,  sie  moritur.    Quia  non  fruitur  rebus  sed  solum 

3f,  disteuditur  et  vexatur  futuris.  Hoc  vero  nihil  aliud  est  quam  nihil  habere 
et  esse  vacuum  et  egeuum.  'Et  noraen  eins  in  tenebris  obruetur.'  Id  est. 
Nihil  dignum  gerit  neque  memorabile,  ne  <|ui(lem  apud  familiam  suam,  uisi 
quod  dicitur  de  eo:  neque  sibi  neque  aliis  vixit.  Miserabilis  vir,  quem 
nemo  imitari  velit. 


18  etiam  in  sepulchro  C         24  opere]  corpore  B         32  dimittemus  AB  im  Kiistos 


X12  5ßorIefiing  über  ben  ^^rebigcr  ©alotno.    1526. 

V]  6,5  'Non  vidit   solem"  unb  Inet»  !etn  tue.     Est  hebraismus  'videre  solem\ 

Iiicundissimiim  est  solem  videre:    Ita  proverbiura   i.e.  frui  rebus,   qiiia  vita 
Soi).  12, 35  haec  habet  solem  ut  numen.    Ut  Christus:  'qui  ambulat  iu  tenebris'.    Quanti 
monienti  sit  solem  habere,  non  cogitamus,    quia  sie  discruciamur,  ut  pereat 
consideratio   beueficiorum    et  creaturarum   dei.     Avarus   non    sentit,   quando    & 
dies    IC,   nou   videt  lucem   i.  e.  prosperitatem ,   quae  significatur   per   lucem, 
nihil  horum  videt,  quia  excecatus  suis  opiniouibus,  bQ§  ^ei[t  qI§  buxc§§  gla» 
Qnfet)en,    nullam    creaturam   rec^t   agnoscere.     Avarus   amat   pecuniam,   nihil 
videt   uisi   eam.     Ambitiosus    honorem,  Amator   semper  in  alieno   est  neque 
cogitat   requiem   i.  e.  nusquam   in   ullo   latere.    Yide,   quam   exaggeret  illum   lo 
miserum  divitem  et  describat  miseriam, 
6, 6  'Duobus  millibus'  tOQ»  tüCV,  si  hie  viveret?  nihil  fuisset  sua  vita  quam 

infernus.      Sic    incipiunt    damnari    in    hac   vita,    sunt   quaedam    umbra    non 
homines   et  meliores    sunt  abortivi,   ut  dicit  textus,   nihil  fieret   homini  huic 
nisi  qnantum  prolongaretur  vita,    tantum  miseriarum  2C.     Sic  peudet  impius   i5 
inter  celum  et  terram.    Haec  est  vita  humana,  fol  boc^  pius  huic  fetnb  tüer.^ 

16  i.  e.  uusquam  o 

*)  toer  f.  toere  =  loerben.    Vffl.  Unsere  Ausg.  14,  337,  35  (Anm.J;  20, 88, 1  {\ad)).    P.  P. 

A]  6,5  Etiam  solem  non  videt  nee  quiescere  novit  hie  aut  alibi. 

Hebraicum   est  'Videre   solem"  pro:    frui    rebus   et   gaudei-e,   quia  vita 
haec  corporalis  habet  solem  ceu  numen  quoddam  sacratissimum  et  mortalibus 
summe   necessarium,   sine  quo   omnia   tristia  apparent   et   sunt,   ut  Christus   20 
3oi).  11, 9  quoque  iuquit:    'Qui  ambulat    in  tenebris,   nescit,   quo  vadat.     Qui  vero  in 
die  ambulat,  non  offendit,  quia  videt  lucem  huius  mundi'  jc.     lucundissiraa 
igitur  res  est  lucere  solem.    A^'^erum  avarus  non  intuetur  lucem,  non  cousiderat 
solem,  id  est,  non  cogitat,  quam  bona  res  lux  sit,  sed  nee  videt  ullam  crea- 
turam,   ut  ea   fruatur   et  bene   utatur.     Perit  euim    apud    illum    omnis   con-   25 
sideratio    beneficiorum    et    creaturarum    rerum    Dei    prae    suis    cupiditatibus, 
nunquam  videt,   quam    egregium  Dei  donum   sit   sol   quotidie  oriens.     Nihil 
cogitat,  miratur,   nihil  suspirat   nisi  pecuniam.     Sic  ambitiosus  nihil  spectat 
nisi   honores.     Amans  non    videt  suam   uxorem  sed    semper  alienam.     Hoc 
est:   praesentibus   bonis    creaturis   non   fruuntur.     Sic  impii   incipiunt   suum   so 
infernum    in  hac  vita,    qua  privautur   usu  omnium  creaturarum   et  donorum 
Dei,  ut  nunquam  videant  solem,  quem  tamen  quotidie  habemus  2C.     Id  est, 
nou  gaudeut  in  donis  Dei,  semper  spectant  alia. 
6,6  Quod    si    vixerit    bis    mille    annis    nee    tamen    bene    sit    ei, 

nonne  omnia  vadunt  ad  unum  locum?  35 

V^ide,  ut  exaggeret  illam  miseriam  avari.  Id  est,  nihil  fiet  huic  homini 
nisi  quod,  quantum  prolougatur  vita,  tantum  etiam  cumulatur  et  prolongatur 
ei    miseriarum    et   calamitatum.     Haec    est    vita   humana,    mera    vanitas    et 

17  vidit  i?  20  renim  fehlt  B,  loahrsclieinlich  war  creatarum  geviehä  30  bonis 

et  JB  37  eius  vita  C 


Annotationcs  in  Ecclesiasten.   1532.  113 

V]  Vita  huraana  est  summa  vanitas  et  miseria.  Sancti  habeiit  qnidem  Privi- 
legium, quod  spiritii  vivunt,  carne  non,  sed  carne  vexantur.  Impii  viventes 
sunt  mortui  et  habentes  non  habent. 

'Nonne  ad  unum  locum  properant?'    Hie  repetit,  quod  in  1.  et  3.  capite6,6 

5  dixerat.  Supra:  Ventus  gyrat  K.  generatio  praeterit  K.  Vita  humana  est 
sie,  e§  gl^et,  ha  e§  f)er  !§otiibt.  Sol  !^omBt  I)in,  ha  er  an  l)uB.  Sic  ventus 
et  aqua,  sie  homo:  quando  vivit  diu,  [o  f^otttbt  l)er  eilt,  in  terram  videlicet. 
Istum  locum  prius  non  bene  intellexi:  Sicut  servus  sie  princeps,  fit  terra. 
Sunnna  summarum:   e§  l^omBt    qI§  ()tn,    ha    eS   l]n  foiltmcil   i[t,   ad  terram 

10  ,^U.  Obscurus  est  locus  defectu  plirasis  hebraicae,  sententia  non  est. 
Summa:  Videtur  hoc  velle  hoc  loco:  omittendam  curam  et  anxietateni  rerum 
pai'andarum  et  contentos  esse  in  labore  praesenti,  ut  nos  praesentes  ami)lecte- 
mur  et  frueremur.  'Omnis  labor'  hebraismus.  In  Mose  Thi'  os,  metaphora 
qnadam    ^eift    modum.     Secundum    os   mansiouum   i.  e.  modum.     Sic   trans- 

15   fereudum  'omnis   labor'  est:    ein  i|(id)er   \}üi   fein   befdjeiben  teil.     Deus  non 

7  fliombt  c  aus  fODmbft  9  e§]  et  12/13  amplectemur 

A]  miseria,  vel  quam  ijise  experiaris  vel  quam  in  aliis  videas.  Nam  et  sancti, 
quamvis  non  vivant  secundum  carnem,  tarnen  vexantur  a  carne  et  coguntnr 
sentire  carnis  vanitatem.  'Nonne  omnia  vadunt"*  k.  Repetit,  quod  supra 
capite  primo  dixerat:   'Sol  oritur  et  occidit  et  ad  locum   suum  oritur.     Flu- 

20  mina  ad  locum,  unde  mauant,  redeunt,  generatio  praeterit'  jc.  6»  öet)et  QÜe» 
baf)in,  ha  el  ^er  fönten  t[t.  Omnia  tandem  intereunt.  Vita  humana,  regna 
et  quicquid  est  hominum  redit  eo,  unde  veuit,  ex  terra  in  terram,  quem- 
admodum  ventus  flat  et  reflat  et  sicut  recurrit  sol  ad  snos  ortus.  Hoc  ergo 
vult   Salomo:    Omittendam    esse    curam    et   auxietatem    rerum    futurarum    et 

25   parandarum,  fruendum  vero  praeseutibns.     Tdeo  pergit: 

Omnibus  hominibus  labor  pro  suo  cuiusque  modo  dimensus«,? 
est.    Verum  aniraa  non  saturatur. 

Hebraice  est:  omnis  labor  hominis  secundum  os  eins,  phrasi  illis  pro- 
pria.    Sic  Moses  ntitnr  hoc  vocabulo  os  pro  modo  vel  mensura,  Genesis  47.  i'-ö'oi- 47, 12 

30   de    loseph:    Et    alebat   eos    omnemqne    domum    patris    sni   jiraebens    cibaria 
singulis",   ubi  Hebraicum   est:   et  curans  iuxta   os  curabat   eos,   id  est,   pro- 
videbat  totam  domum  patris  sui  more  parvulorum,  quibus  nihil  etiam  labo- 
rantibus   praebentur   cibaria.     Et  Exodi   12.  'Iuxta  os   singulorum  comedelis  2.  aKof.  12,  4 
phase"*  id  est,   secundum  meusuram   eorum,   qui  possunt   edere  agnum.     Sic 

35  et  hie  Salomon :  omnium  labor  est  secundum  os,  id  est,  secundum  modum 
seu  dimensum  ipsorum,  hoc  est,  certum  laborem  habet  quisque  homo.  Deus 
tribuit  hominibus  singulis  suum  laborem  pro  suis  viribus  secundum  suam 
vocationem.     Qnod  nos  sie  Germanice:  @in  iglid^er   ^at   fein  6efrf)etben  teil. 

32  totam  fehlt  C 
Sut^crä  SBnh.  XX.  8 


114  ä^üvlffiiiia  übcv  bcit  "lUcbiflcv  cnlomo.    1526. 

V]  foriatur,  uiiioiiiquo  niensus  est  suani  portionem.  Te  voluit  infantem  infan- 
tilibiis  oxoroore,  prinoipem  principalibus,  llino  adagiutn:  ijualis  est  persona, 
talis  est  porizoma.  Taviind)  bcv  mciifd)  ift,  bav  und;  I)at  er  ein  bind)  an, 
ein  ilüidjcv  l)at  fuv  fid),  ba  mit  ev  ]u  [djaffcii  l)at.  Ergo  rovoeat  a  ciiris 
aliotiis  ail  nostra  stiulia.  Demousuiu  est  euiin  diviuitiis  unieuique  opus.  5 
Xoii  oniin  votat  laborare  sed  laborauJinu  esse  declarat  et  vult  friii  vohiptate 
ut  impii  sod  iu  deo.  Si  beiiedixorit,  tVuero,  si  iion,  habe  quod  habes.  Sis 
laetiis  aniiuo  et  corpore  laboriosus  sed  in  tuo  dimenso  pormane.  Nou  ut 
uuuulus,  qui  soquitur  aliena.  Meroator  laudat  militem  oc.  Si  quisque  esset 
ooutentus  sua  sorte,  oumes  felices  jc.  Äliles  uumerat  suas  iufelioitates,  Seues:  lo 
\mx  \mx  nodj  fo  iiing.  Eoontni  iuveues.  Nemo  potest  eousyderare  res  suas, 
lHl)ut  mid)  qot  iniv  bcv  iiigcitt,  quao  tantum  habet  iucomiuodorum,  econtra 
seneotus.  Ut  Cicero  iUic.  Insignis  locus,  qiii  mihi  oomnioudatur  ipsa  iuter- 
protatione.  Omuis  hibor  liouiiuis  est  sed  moduiu  suuni,  er  l)at  fnn  bcfd)eibcu 
teil.    Vides  uou  vellc  nos  otiosos  sed  hietum  aninuun.    Seuox  divos  uou  l'acit.    i5 

6,7  'Anima  \^on  implotur.'     Pnlohra  soutentia  :   Uniouiqiie  snuni  diniensum 


14  iiuHluiuj  lueilium  möylicfi  zu  IG  über  Äia  steht  lege  oder  lego 

A)  Unieuiipio  mensus  est  Dons  suaiu  puriionoin.  Alitor  puor.  alitor  vir,  alitor 
uuunstratus,  aliter  inivatus  dobet  laborare.  Te  vcliit  intautiin  vulr  intantililms 
exerceri  otücüs  seu  laboribus,  priiK-ipoiu  voro  arduis  et  magnis.  Hiiie  enim 
est  illud  vuliii:  Qualis  persona,  tale  et  dabinir  perizr>ina.  Sie  ergo  revocat  -o 
nos  a  euris  alienis  ad  nostra  studia.  Neque  vctat  laborare,  \mo  UibLiraiuluin 
esse  declarat,  sed  vnlt.  ut  laetus  agas  tuuin  uegociuni  iuxta  pensuui  tuuin 
et  aliena  aliis  relinquas.  Et  vult  nos  frui  voluptate  sed  in  Doo.  ne  scilicet 
ditlluamns  eun\  inipiis,  cum  adest  volnptas,  ueque  doleamus,  dum  abest,  sed 
aciiuo  animo  teramus.  Sis,  inquit,  animo  laetus  et  corpore  laboriosus,  ita  25 
tarnen,  ut  in  tuo  dimenso  permaneas.  Xon  ut  invidus,  qui  soquitur  aliena. 
Mereator  laudat  militem.  Miles  uumerat  suas  infoelieitatos  et  laudat  meroa- 
toreni,  Senes  iuveututem.  A  nostris  valde  iucuudis  averiinuis  oculos  et  cum 
muirnu  miscria  intendinuis  iu  aliena.  Nemo  potest  sua  bona  considerare  nee 
sua  esse  sorte  contentus,  quod  si  se  eonsiderarent,  non  sie  attectiu-ent  aliena.  30 
Nam  seues  si  vidercnt  iuventutis  perieula,  non  optarmt  iuveututem.  Contra 
iuveues  videntes  tam  nuilta  seuectutis  iueommoda  libenter  ferrent  sua  iu- 
commoda  ueque  inviderent,  si  quae  seneotus  habet  conuuoda  :c.  Verum  hoc 
uou  iaclmus,  semper  spectamus  :üiena  et  contemnimus  nostra.  Sic  dives 
avai-us,  quod  non  habet,  spectat  et  cupit,  quod  habet,  negligit.  Anima  enim  35 
non  satnratur,  id  est,  nou  manet  iu  suo  dimenso  opere.  Nemo  est  sorte  sua 
contentus.     Spectator  ludi    semper  putat    so    nioliu-  lu^uruui  esse.     Si  audio 


19  et  f'ehll  C  -24  anin]  cum  B  30  se  fehlt  C 


Annotationt's  in  Ecclesi asten.    1532.  1 1  ', 

V]  opus  sed  anima  iioii  liaerot,  rnanet  in  suo  opere  dimenso.  Servus:  Si  rex 
essem.  Nemo  stultior  esset,  quia  excedit  dimensum  opus:  2)ie  ba  ^^ufetjen, 
formen  am  bejtcu  ipilen.  Aliena  pulchre  iudicamus,  nostra  non.  Judicamus 
inviceni    damnamusque   in    hoc   mundo.     Si  audio    alium  [jraedicare:    si   ego 

r,  praedicareni ,  iDolt  \d)  fo  Qutö  mad)cu.  03ot  fleb  bem  ben  riten,  ber  beffer 
rimcfjt,  ben  er  f^an.  Anima  negligit  suum  opus  et  in  aliis  est  occupatissima. 
Dens  dedit  mihi,  ne  sim  otiosus,  sed  desero  meura  opus  et  negotiosus  fio  in 
alieno  negotio.  Supra:  Non  saturatur  or-ulus  visu,  cor  etiam  est  quecffilber, 
ntmanb  f^on§  ^aben,  too  e§  ^tn  [t^e.     Et  lioc  malum  est  tantum,  ut  etiam 

10   sapientes  in  illo  sint. 

'Quid  habet  amplius."     Qui  sapientes  sunt  (non  loquitur  de  veris  sed«, *< 
in  mundo),  liabent  etiam  dimensum  opus  sed  eupido  alienarum  rerum  vexat 
etiam  tarn  sapientes  quam  stultos. 

'Pauper.'     Si    sequi   volumus   animam   et   deserimus   dimensum   nobis 

1.0   opus,    sumus  tales,   praecedent   palpebrae  gressum,  ft^e    auff   bie  fuf^  nit^t 
auf  bie  iX)o(rfcn  i.  e.  specta  in  praesens.     Est:   negligentem  in  suis  et  opero- 
sum  in  aliis. 
■j.  .S(;ptciiih7i7]    A^idctur,  inteq>res  non  observavit  plirasin  'in  ore  eins'.    Utitur 


Mose  vocabulo  'os'  pro   modo  vel   raensura.     Gen.  44.  loseph    aluit   patrem 
20   praebens    cibaria   singulis,   hebraice:   et  curans  iuxta   os  parvulorum  i.  e.  ad 
modum  i)arvulorum   i.  e.  curabat   eos  modo,   quo  parvuli  curantur,  qui    non 
laborant  sed    partis  providentur.     Exo.  12  'unusquisque  vocet  ic.   secundum -'•  2»oi.  12, 4 

zu  1  über  Si  rex  isteht  imperavi  o  praedicare  11  verus  c  in  veris  16  üher 

palpebrae  steht  ut  tales  20/21  parvulorum  Ms  parvulorum  0 

A]  alium  praedicantem ,  cogito  me  multis  modis  posse  iUum  vincere.  Servus 
similiter  cogitat:  Si  ego  rex  essem,  prudentissime  administrarem  omnia.    Sic 

s'i  Terentianus  ille:  Me  regem  esse  oportuit,  cui  si  regnum  mandaretur,  nemo 
illo  esset  stultior,  ©§  ^eifjt  aber,  Öot  gebe  bem  ben  ritten,  ber  e§  beffer  macfit 
benn  er  tan.  Verum  anima  negligit  suum  opus  et  in  alieno  est  occupatissima, 
ita  neutrum  recte  facit.  Nam  qui  sua  non  curat,  pessime  curabit  aliena. 
Deus  dedit  mihi,  ne  sim  ociosus,  sed  ecce  desero  meum  opus  et  negociosus 

30  fio  in  alieno  opere.  Hoc  est  vere,  quod  supra  dixit:  Oculus  non  saturatur 
vidcndo  2C.  Sic  etiam  non  saturatur  cor  seu  anima  affectando  sed  semper 
est  inconstans  et  vaga. 

Neque   euim    melius   est   sapienti   quam   stulto   nee  prodest6,8 
pauperi,  quod  seit  ambulare  coram  viventibus. 

35  Id  est,  Tam  sapientes,  quam  stultos  vexat  cupiditas  extra  demensum 

laborem  neque  differunt  sapientes  a  stultis.    Iramoderata  enim  eupiunt  utri- 
que    et  utrosque   rapit   eupido   alienarum    rerum.     Sajiientes   autem   intelligit 

20   illo  fehlt  C 

8* 


\IQ  Sßorlcfimg  über  bcii  ^iprebtgcr  ©olomo.    1520. 

V]  OS  niandiioantis  ipsum'  i.  e.  mensnram  eorum,  qui  possunt  edere  agniim.  Sic 
$f.  81,  II  hie:  venter,  anima,  guttur,  os  accipit  pro  dlcendi  facultate,  'Implebo  os 
tuum^  i.  e.  dabo,  quid  loquaris.  Stultum  impium  iutelligit  bie  lofcn  X'audj= 
lofen  leut,  bie  bnngen§  gleich  fo  toäi,  ut  sapientes,  quia  dimeusa  sunt  opera. 
Pauperes:  O  nie  regem  esse  oportuit,  bringenS  and)  n{d)t  tüciter,  quia  habet  j. 
suum  dimeusum,  potest  ergo  quidem  loqui,  si  esset  in  niagistratu,  tüoU  et 
t)il  aufyl'id)tcn.  Sed  si  esset,  2C.  'Coram  viventibus",  qui  beue  vivuut.  Non 
intelh'ge  de  sinipliciter  habentibus  vitam,  sed  qui  fruuntur  vita.  'Melius  est.'' 
Ibi  est  paulo  obscurior  interpres  nonnihil  vidit.  Ebraice  sie:  Melius  est 
specuhun  oculorum  quam  ambulare  animam.  'Marre'  proprie  sjieculum.  In  lo 
Exo.  38.  'fecit  lal)rum  aenoum'  7C.  Ibi  etiam  falsus  de  speculis  mnlieris 
'intra  aspeotum  mulierum',  quia  iste  |)opuhis  habebat  mulieres  votarias,  quae 
insistebant  orationibus  et  preeationibus,  ut  Hanna  et  nostri  Fraucisci  et 
i.®nm.  2, 22I.  Reg.  2.  filii  Levi  stupraruut.    Post,  labente  tempore  cecidit  religio  et  versa 


2  venter  anima  guttur  rh  7/8  Non  (simpl)  intellige  12  quae]  q 

A]  non  qui  vere  sed  qui  ifiDXf^ojg  sunt  sapientes.  Stultos  vero  iutelligit  impios  15 
hk  lofetl  VlK^lofen  frechen  leut.  Uterque,  inquit,  habet  suum  demensum 
laborem,  extra  quem  nihil  efficient,  föinev  \mx\>^  fo  tüett  bringen  aU  ber 
anbei".  Potest  ergo  alter  quidem  cogitare  seu  dieere  multa  se  eifecturum,  si 
esset  in  Magistratu.  Verum  si  esset  Magistratus,  nihilo  plus  efficeret,  quam 
efficit  is,  quem  nunc  iudieat  et  damuat.     Idem  est,  quod  sequitur:  20 

'Nee  prodest  pauperi'  2C.  Viventes  iutelligit  ut  supra  non  solum,  qui 
habent  vitam  sed  qui  fruuntur  vita,  id  est,  qui  bene  et  suaviter  vivunt.  Ait 
ergo:  Stultum  est  privatos  homines  praescribere  aliis,  quomodo  debeant 
omnia  ordinäre  et  gerere,  somniautes  se  omnia  melius  curaturos,  Quia  tameu 
nihil  aliud  Ht,  quam  fieri  debet.  25 

6,9  Melior    est    aspectus    oculorum    quam    vagari    animam.      Id 

enim  vanum  est  et  afflictio  spiritus. 

Hoc  totum  Hebraica  locutio  est  nobis  onuiino  inusitata.  Hebraica  vox 
proprie  speculum  siguificat,  hoc  est,  rem,  quae  offertur  oculis  sive  sub  aspec- 
2.  aKo).  38, 8  tum  oculorum.  Sic  enim  Exodi  38.  'Fecit  et  labrum  aeneum  cum  basi  sua  30 
de  speculis  mulierum,  quae  cubal)ant  in  ostio  tabernaculi'.  Hoc  sie  verten- 
dum  erat  Hcbr.  'Fecit  et  labrum  ?c.  sub  aspectu  exercituum,  quae  militabaut 
ante  ostium  tabernaculi  testim()nii\  Quia  iste  populus  habebat  mulieres 
votarias,  quae  insistebant  orationibus  et  precationibus  et  serviebant  Deo  ac 
milital)aut  die  ac  noste,  si(uit  1.  lieg.  2.  et  Lucae  2.  Anna  scribitur  militasse.  35 
Ab  iiac  militia  dicebantur  nuilieres  exercitus  Domini  miiitans  ante  ostium 
testimonii.    Post  vero  labente  tempore  cecidit  religio  et,  ut  dicit  ludas,  versa 


24  melius  omnia  C  28  omnino]  omnibus  C  34  praecationibus  xiC 


Annotationcs  in  Ecclesiasten.   1532.  117 

V]  in  lasciviaiu,  ut  luclas.  Id  est,  utere  praesentibiis  et  noli  vcxari.  Hoc  (luod 
tibi  dominus  offert,  hoc  sis  contentus  et  null  sccjui  tuani  aniraani,  <juae  non 
implctur.  Opus  hominis  dimensum  sed  anima  non  iinpleta  res  praesentes 
negligit   et    secpiitur   umbras    futurarum.     'Aml)ulare'   sequi    et   vagari   cogi.- 

5  tationibus  et  opinionibus  reruni,  ut  sit  conclusio  huius  loci:  uti  praescntibus. 
'Aspectum  oculorum':  non  quem  ipsi  oculi  faeiunt  sed  quem  habent  a  rebus, 
ut  sit  passivus.  Quod  praesenter  tribuitur  tibi,  ba§  ift  baö  bcft.  S)a§  ift  C[C\X 
l)c6rc{f(f)  bing.  Marra  specuhnn  proprio,  deinde  metaphorice  dicitur  specuhmi, 
(|uod    oft'ertur  oculis.     De  deo    sie  dicitur:  'Vidit  deus,   quae  fecit',   Gen.  1. 

10  Letabatur  in  suis  operibus.  Vir  stultus  non  intelligit  haec  i.  e.  haeret  in 
suis,  videt  ea,  placent  ei,  sunt  valde  ei  bona.  Qui  pius  est,  tljllt  nu(f)  alfo, 
stultus  non,  sed  non  intelligit,  quia  non  utitur  eis  ut  speculo,  sequitur 
animam.  Deus  habet  res  in  conspectu  suo  et  delectatur  in  iis.  Homo  contra 
supra  c.  1.:   Vidi  cunctam  creaturam,  adflietio  spiritus.    Quando  habet  pecu- 

15  niam,  non  delectatur  sed  agitatur  sua  anima.  Accepit  uxorem,  magistratum, 
regnura,  non  est  contentus.  Alexander  spectat  alium  orbem.  Omnes  res 
debent  esse  speculum  cordi  nostro,  ut  deleetetur  et  agat  gratias,  sed  non 
faeiunt,  sie  omnes  res  esseut  specula  ut  deo.  Sed  impius  non  facit,  con- 
gregat   multa   bona  sed    non    utitur.     Ibi   privatur   res    sua   bonitate   et  usu. 


7  passive  c  in  passivus 

A]  20  est   in  lasciviam.     Ita  de  uxore  lacob  Kachel  dicitur:    Fuit  decora  speculo',  3ub.  o.  3 
id  est,  aspectu,  specie,  6ic  tnar  frfjon  nn3ufet)cn. 

Est  ergo  sensus:  Melius  est  frui  his,  quae  in  conspectu  ob  oculos 
praesto  sunt,  quam  vagari  animam,  id  est:  Utere  praescntibus  et  noli  vagari 
cupiendo,   sicut   canis   Aesopicus   cupit    umbram,    praesentes    carnes   amittit. 

25  Hoc,  quod  Dominus  tanquam  in  conspectu  tibi  dedit,  eo  utere  ac  sis  con- 
tentus et  noli  sequi  tuam  animam,  quae  non  impletur,  ut  et  ante  dixerat. 
Aspectum  ergo  oculorum  intellige,  non  cpiem  ipsi  oculi  faeiunt  sed  (pieni 
habent  a  rebus,  ut  sit  passivus  aspectus,  id  est,  hoc  quod  praesenter  tibi 
tribuitur,   eo    utere.     Sic  de  Deo  dicitur  Gene.  1. 'Vidit  Deus   cuncta,   quae  i.  »Jof.  i,  3i 

30  fecerat'  2C.  id  est,  laetabatur  in  suis  operibus,  haerebat  in  eis.  A^idet  ea, 
placent  ei,  sunt  valde  bona.  Ita  qui  i)ius  est,  etiam  sie  haeret  in  suis  et 
placent  ei,  quae  donavit  et  praesenter  tribuit  Deus.  Im])ii  vero  non  sie: 
sed  cuncta,  (juae  videt,  sunt  afflictio  spiritus:  Quia  non  utitur  eis  ut  speculo 
sed  ambulat  anima.     Si  habet  pecuniam,    non  tameu    delectatur,  non  fVuitur 

35  sed  semper  cupit  alia.  Accipit  uxorem,  cupit  aliam,  accepit  regnmn,  non 
est  uno  contentus.  Alexander  spectat  et  cupit  alium  orbem.  Debent  autem 
omnes   res    esse    speculum   nobis,    ut  illis  delectemur,    ut  in  illis   oculos   et 


26  et  vor  ante  f'cJilt  B         :12   Impius  C         35  Accepit  iixorciu   />         37  res  omnes  C 


"l^-^g  Sorlefiing  über  ben  ^tcbiger  ©alomo.    1526. 

V]  Melius  ergo  est :  contentum  aspectu  i.  e.  hoc,  qnod  oöertur  oculis,  quam  2C. 
Summa  summarum:  sis  conteutus  praesentibus  et  agnosce  hoc  douum  dei 
et  tum  erunt  omuia  specula.  Non  bene  geruianice  reddidi:  hoc,  quod  oüei-tur 
oculis  tanquam  speculo.  Rachel  fuit  decora  speculo  i.  e.  aspectu,  specie 
passive,  de  tali  loquitur  hie.  ^ 

'Vanitas.'  Qui  non  est  contentus  suo  dimenso  opere  et  sequitur  ani- 
mam  insaturabilem,  ibi  vanitas.  Ego  bene  consulo,  si  quis  audit,  habebit 
pacem,  si  non,  adflictionem  et  miseriam  inveniet  ut  omnes  impii.  Non  faciunt 
ein  aspectum  oculorum  bl'üUS. 

'Quis  futurus  est'  et  obscurus  2C.  Ex  praecedentibus  hoc  etiam  facile  lo 
iutelligitur.  Supra  de  hac  phrasi,  quae  sunt  mere  hebraica.  2ßic§  Qanflen 
ift,  fo  g^et§  unb  tü{e§  g{)et,  fo  tüirt  gljen  germauice  sie,  et  clarissime.  Hoc 
est,  erunt  semper  vauissima  studia,  quae  spectamus  absque  verbo  dei  et 
dimenso  opere,  sunt  adflictio.  Deus  offert  nobis  res  praeseutes  sed  negligi- 
mus.  Id  feceruut  priores  et  posteriores.  Hoc  quod  hie  dicit  Solomo,  refertur  la 
ad  deum,  hominis  opiniones  sunt  falsae,  quia  ipse  cognitus  est  a  deo,  ante 
quam  viveret.  Sensus  textus :  tüQ§  ift  bei;  nicnf(^,  bcf  ba  i^t  ift  unb  töClben 
fol,   ift  \d)On  bctermiuirt,    quod  sit  homo  futurus  et  quo  nomine   sit  appel- 

1   hoc  o  4/5  Kachel  bis  hie  r  12  g^et  über  (gongen)  17  Sensus  textus  o 

t^t  c  aus  mar 

AJ  aspectum  figamus  fruentes  his  et  gratias  Deo  agentes.  Vetat  ergo  ambulare 
animam  (ut  est  in  Hebraeo),  hoc  est,   vagari    cogitationibus   et   opinionibus   20 
rerum,   ut   sit  haec  huius   loci  conclusio:    Utere  praesentibus   et   noli  vagari 
cupiditatibus.     'Id  enim  vanum  est'  scilicet  ambulare  animam. 
6,10-11  Quid  est  illud,  quod  existit?    lam  nomen  eius  vocatum  est 

et   cognoscitur,    quis    sit   homo,   nee    poterit    conteudere   cum    eo, 
quod  est  robustius  se,  quia  multiplicantur  inania  verba  et  quid  25 
amplius  efficit  homo? 

Ex  praecedentibus  satis  hoc  intelligitur.  Supra  enim  de  hac  phrasi 
diximus  'Quid  est,  quod  est'  2C.  In  omnibus  verbis  Hebraismi  sunt,  quod 
DOS  Germanice  sie  dicimus:  3Sie  e§  gangen  ift,  fo  ge^et  e§  noc^  nnb  toie  e§ 
ge^et,  fo  lt)ii;b§  anä)  gc'^cn.  Id  est,  semper  erunt  homines  vanissimi,  qui  30 
vana  cupiant  et  spectent,  quia  extra  verbum  Dei  et  demensum  opus.  Neque 
enim  audiunt  consilia  Dei.  Deus  discrevit  et  praeordinavit  omnes  homines 
certissimo  limite,  quando  nascituri,  quando  morituri,  quo  nomine  appellandi 
et  quo  officio  sint  functuri,  et  postquam  nati  sumus,  offert  illas  res  prae- 
sentes,  ut  illis  sie  utamur.  Sed  homines  non  conteuti  ordiuatioue  et  con-  35 
siliis  divinis  alia  subinde  eligunt  et  cupiunt,  sed  frustra.  Solus  enim  Deus 
((uod  cogitat,  efficit.  Sensus  itaque  est:  'Quid  est  illud,  quod  est?'  Id  est. 
Quid  est  homo  iam  viveiis  aut  alii,   qui  post  uascentur?     Cum  homini  iam 


Annotationes  in  Ecclesiasten.    1532.  WQ 

V]  landiis  i.  e.  deiis  discrevit  omnes  homines,  (jiio  tempore  uascendi,  quo  officio 
functun.  'Nomeu' qiiod  de  ipso  sit  celebrandiim:  Ut  Caesaris 'Victor',  Cati- 
linae  'parricida",  seditiosiis  is  ita  celebraiidiis.  Sic  ein  fdjuftcr,  plcblQcr.  Non 
loquitiir  de  j)roprio  nomine:    praedifinitum    est   et  praecognitimi,    tüaS  Ct  \pl 

5  fuf  ein  mcnfdfj  iucrben,  baö  lutl  er  benn  brau§  machen.  8i  ultra  dimensum 
agit,  uiliil  fit  (juam  adfiictus.  'Certa  staut  onmia  lege'  Virgilius.  Viderunt 
res  nou  procedere  nostro  consilio,  nou  dederuut  hoc  deo.  Sic  hie  Salomon 
spectat  nou  in  deum  sed  res,  toic  e§  3U  Ql)d  auff  ber  lüclt.  Quid  ergo  occu- 
paris  vanissimis  rebus?     Non  poteris  agere  cum  rebus  supra  te,   ut  si  quis 

10  contendat  et  velit  perrumpere,  ut  habet  in  animo,  res  obstat.  Solum  dicit  de 
ordinatione  rerum  nou  deo  adhuc.  C'um  ergo  videas,  quod  orania  sint  certa 
lege  coustituta    et  quautuni   tibi   facieudiun,   et   contra  agis,    contra    fluvium 

6  Vir9  o 

A]  constitutum  sit,  quid  ei  evenire  debeat  et  quod  nomen  sit  consecuturus. 
Nomen  autem  intellige,  quod  imponitur  ex  factis  et  quod  de  homine  sit  cele- 

15  brandum  ut  Caesaris  'Victor',  Catilinae  'Parricida'  ic.  Haec,  inquam,  uomina 
sunt  praefinita  et  ante  vocata  apud  Deum,  antequam  nasceremur.  Sic  et 
definitum  est,  quod  ille  Sutor,  hie  Parochus,  ille  concionatur  ^c.  futurus  est. 
Si  igitur  haec  onuiia  et  officia  et  nomina  sunt  definita  et  praecognita,  (juid 
homo  vagatur  suis  opinionibus,   multa  conatur  et  immoderata  cupit?     Quid 

20  ultra  demensum  agit?  Nihil  enim  efficit  nisi  quod  se  ipsum  magis  ac  magis 
adfliget.  'Neque  enim  poterit  contendere  cum  iis,  quae  sunt  fortiora.'  Id 
est,  cum  re,  quae  posita  est  supra  se,  quia:  Certa  staut  omnia  lege.  Vide- 
runt Ethnici  quoque  res  non  geri  consilio  prudentium  sed  hoc  dabaut  fato 
vel  etiam  Fortuuae  non  Deo.     Sic  et  Salomo  hie  respicit  in  ipsum  cursum 

25  rerum,  SCßie  e§  3Uge"^et  au[f  ber  tüelt.  Ibi  hoc  vidit:  homines  non  posse  hoc 
efficere  neque  cousequi,  quod  cupiunt  et  couantur.  Ratio  est,  quia  res  ipsae 
resistunt.  Illae  nolunt  subiici  neque  regi  nostris  consiliis.  Ut  si  contendat 
et  velit  perrumpere  ac  urgere  sua  cousilia,  ut  fiat  quod  habet  in  animo, 
nihil  efficiat,  res  obstat  et  Dens  impedit.    Frustra  ergo  coutra  stimulum  cal- 

30  camus,  tauquam  si  quis  capite  nitatur  perrumpere  murum.  Nam  hoc,  quod 
fortius  illo  est  et  supra  illum,  resistit  illius  consilio.  Ut  voluit  perrumpere 
Antonius,  cum  in  Italiam  tenderet  et  faceret  duos  filios  reges  alterum  orientis, 
alterum  occideutis,  sed  ea  re  frustratus  est.  Vide  cogitationes  Caesaris,  ut  ille 
frustratus  est.    Nee  Papae  successit  conatus.    Quia  nomen  eorum  erat  vocatum 

35   et  definitum,  excedebaut  demensum.    Itaque  pugnaverunt  contra  fortiorera  se 

neque  aliud   iude  consecuti  sunt  quam  dolorem    et  angustias    ac  calamitates. 

Cum  ergo  videas  omnia  esse  certa  lege  coustituta  et  nomen  et  officium 

tuum  nee  tarnen  eo  contentus  contra  agis  ac  niteris,  coutra  fluvium  navigas 

13  quid]  i[nn,\  B         21   adfligit  i?         27  si  quis  5         29  efficit  B         30  quod  fehlt  C 


120  23orrcfung  über  beit  5Prebiger  ©olomo.    1526. 

V]  uavigas.    Vide    cogitationes   Caesaris,  Papae:    nou   succeduut,    quia   nomeu 
eorum  est  definitum  nomen.     Ipsi  excedunt  dimensuni,  ergo  pugnaut  coutra 
fortiorem  ipsis.     Quid  inde?    Augustia. 
6,11  'Verba  sunt  pluriraa'  e§  iottt  nt(^t  mer  broug,  bcn  bQ§  man  ba  öon 

rcbe.  Ethnici  vauissimi,  Plato  et  Aristoteles  tafia  scripseruiit,  sunt  mera  5 
verba,  fo  fol  gt)en,  et,  !^et  tüir»  olfo  gemacht,  tuollen  bcn  [tal  ^anen,  quando 
auseres  ablati.  Haerere  in  aspectu  est  tutissimo.  Dens  ultra  res  obiicit, 
nobis  piis  verbmn  dat  etiam,  ba  ^aftu§,  vit  si  amiserim  errantem  manu  et 
non  posset  inveuire  pulmentum  et  ego  manum  ducerem  2C.  Dens  est  gentium 
et  suoruni  deus.  Vides,  quanta  miracula  inter  gentes  facta,  sed  citra  verbuni,  lo 
nobis  allegat  verbo,  ideo  melius  possumus  haerere  in  rebus.  Finis  omnium 
studiorum:  qui  extra  dimensum  currunt,  sunt  vanitas. 

7/1  'Quia  quis  est,  qui  seit,  quid  sit  bonum  homini  ?'    Respoudetur:  nullus, 

ut  secjuitur:  plurimae  sunt  vanitates  hoininum,  quia  nullus  homiuum  est,  qui 
sciat,    quid  conducat  sibi,   quia  caret  oculis  dei.     Generalis  conclusio    super   is 
omnes  homines:   nemo  novit,  quid  sibi  conducat.     Sic  Cicero,  Demosthenes: 

8  emiserim  möglich  sm  13  über  seit   bis  hümini    stellt   conducat  sibi   in  vita  sua, 

uumero  dierum  peregrinationis  suae  ^ 

^)  dies  ist  der  Wortlaut  der  betr.  Stelle  nach  der  Vulgata. 

A]  neque  quicquam  efficies,  utcuuque  multa  prudenter  et  consulueris  et  feceris, 
nisi  quod  multiplicabis  verba,  6§  h)irb  ntdjt  nte^r  borau»  bcnn  ha§  man 
babon  tcbe.  Sic  multa  scripsit  Plato,  multa  item  Aristoteles  de  administranda 
Republica  et  civilibus  moribus  2C.  Sed  sunt  mera  verba  et  mauent  verba,  20 
ad  quae  nihil  sequitur.  Postea  cum  viderent  non  succedere,  cupieruut  aliis 
et  uovis  consiliis  et  legibus  iuvare  res  et  dicunt:  Utinam  sie  egissemus, 
scilicet  post  factum  sapientes.  Docent  itaque  tam  Gentium  (|uam  ludaeorum 
historiae  extra  demensum  laborem  nihil  a  quoquam  sive  prudente  sive  stulto 
eflfici  posse,  nisi  quod  ludaeorum  historiae  in  verbo  Dei  factae  sunt  et  docent  25 
nos  orania  Dei  ordinatione  fieri  ideoque  tutius  est  nos  illis  haerere.  Alioqui 
Gentium  historiae  aeque  mirae  et  magnae  sed  extra  verbum  Dei  factae  sunt. 

7,1  Quia   quis    seit,    quid   sit    bonum    homini   in    vita,    per    dies 

vanitatis  suae,  quos  peragit  velut  umbram?     Aut  quis  indicabit 
horaini,  quid  sit  in  posterum  eventurum  sub  sole?  .so 

Id  est:  Nullus  homo  novit,  quid  sit  sibi  bonum  in  vita.  Nesciunt  frui 
rebus,  nesciunt  habere  pacatum  cor.  Varia  sunt  consilia  hominum,  ille 
imperium,  alius  divitias  (|uaerit  et  tamen  non  sciunt,  utrum  consequantur. 
Nee  praesentibus  fruuntur  nee  futuris.  Solum  cupiunt  hoc  bonum,  quod 
non  habent  nee  vident.  Generalis  est  ista  conclusio  super  omnes  homines:  3.^ 
Nemo   novit,    ({uid    sibi   conducat.     Sic   Cicero   et   Demosthenes   cum  multa 

17  eonsuleiis  AB  18  btau§  B  34  Nee  tameu  praes-entibus  C 


Annotationes  in  Ecclesiasten.   1532.  121 

l"*]  iibi  coepit  dicurc   de  republica,   factus  maxime  stultu.s.     Sic  nionaclii   et  alii 
regnare  volunt  muntlum,  et  stultissinii. 

*Aut  qnis  p<>tent.'    Qui  potest  homini  fagcn,  tt)tc§  T)crnnd)  c^Ijcn  tücib, 
non    solum    post  vitaiu    sed    post   praeseutem  rerum    usimi,   ubcv    ciu    ftliub. 

5  Quare  ergo  sie  eogitationibus  vexatur  et  disputat,  cum  futiira  siiit  ointii 
hora  non  in  nostra  potestate.  Simus  contenti,  (luibus  nos  beat  in  praesenii, 
suspendanius  in  nianum  dei,  qui  novit  praeterita  et  futura.  lulius  Caesar 
ubi  successit  ei  res  et  constituere  voluit  rempublicam  Rhomanam  in  ini[)e- 
rium  2C.,  ha  lag  er.     Sic  Augustus,  nam  Tiberius  secutus  ic. 

10  24.  septenihn  Caput  septimuiii. 

'Melius  est  nomen  bonuni  quam  unguenta."    Propter  difficultatem  distuli  7,  > 
lectiouem.     Commentariis    non    iuvamur   2C.      Laborandum    nobis,    ut   locum 
hunc  expediamus.     Deest  nobis  usus  istius  linguae,  quae  habet  suas  figuras, 
Schemata,   quae  non  possunt  intelligi  nisi  usu  linguae,   adeo  magna  vis  sita 

15  est  in  syntaxi.  Habet  praeruptos  transitus  et  posterius  dicit  prins  et  econtra. 
Quandoque    uimia   copia,   (juandoque   brevitas.      Praerupto   exordio   sie  hie 


5  disputat(ur)  6  quibus  bis  praesenti  u  10    Überschrift  roth  15  pruptus 

trausitüs 

A]  scripsissent  de  republica  ac  eam  suis  consiliis  iuvare  vellent,  infoelicissime 
eam  administrarunt.  Monachi  item  et  Papistae  volunt  regere  mundum  et 
ecce  seducunt  ac   in  gravissima  pericula   ac  profundissimas  tenebras   immer- 

20  gunt.  'Aut  ({uis  indicabit  homini,  «juid  sit  venturum'  2C.'?  Non  loquitur 
de  eo,  quod  futurum  est  post  haue  vitam,  sed  (juid  post  horam  et  prae- 
sentium  rerum  usum.  Ibi  nemo  novit,  quid  sit  eveuturum:  Utrum  Antonius 
vivet,  utrum  victuri  sint  Brutus  et  Cassius.  lulius  cum  iam  succederet, 
cogitavit  de  constituendo  inq)erio    sed    in  ipsis  cogitaüonibus    periit.     Quare 

25  ergo  sie  eogitationibus  vexamur,  cum  futura  sint  nuUo  momento  in  nostra 
potestate"?  Simus  ita(jue  contenti  praesentibus  et  committamus  nos  in  manu 
Dei,  qui  solus  novit  et  guberuat  praeterita  et  futura. 

Caput  septimuiu. 

ßonum   nomen  praestat    optimo   oleo    et  dies    mortis  melior7,2 
30  est   die    nativitatis.     Melius   est   ire  ad  domum    luctus   quam    ire 
ad    domum   convivii.      Ibi    est    omnibus    hominibus   finis    et    qui 
suaviter  vivunt,  hi  in  corde  suo  expendunt. 

Difficilis  apparet  hie  locus  propter  Hebraeae  linguae  ignorantiam,  quae 
habet  sua  Schemata,  (piae   non  possunt  intelligi  nisi  usu  linguae,   et  videtur 


2G  maiuini  B 


J22  SSorlefung  übet  ben  ^^^rebiger  ©alomo.    1526. 

'  ^]  incipit:  'Melius',  quoiuodo  couveuit  ad  praecedentia?  Videtur  nuUus  prorsus 
ordo  et  coDsequentia. 

Summa  huius  loci  est  haec  me  iudice,  quod  Solomo  vult  consolari 
irapatieutes,  sicut  solitus  est  in  hoc  libro.  Post(]uam  recensuit  catalogum 
studiorum  vauoruni,  immiscet  bonam  exhortatioiiem,  ut  audiremus  verbum,  s 
ue  veloces  ad  loquendum.  Sic  iterum  ])ostquam  enumeravit  partem  aliquam 
studiorum  humauorum,  iterum  exhortatiouem  addit  et  iterum  postea  redit  ad 
catalogum,  ne  fessus  fiat  auditor.  Est  ergo  iste  locus  exhortatorius  vel  con- 
solatorius  intersertus  inter  catalogum  ac.  Et  versatur  ista  adhortatio  inter 
impatientes.  In  hac  vita  enim  nihil  experitur  cor  quam  im})atieutiam.  Qui  lo 
addit  scientiam,  addit  dolorem:  qui  multa  experitur,  nniltam  occasionem 
habet  doleudi,  qua  postea  laeditur  cor  humanuni.  Timon  cum  multa  optima 
fecerat  suis  civibus,  vertitur  in  ferara  et  fit  liostis  humani  generis.  Id  quod 
et  adhuc  posset  facere  aliquis,  cum  nihil  habeat  ex  suo  negotio  JC.  Haec 
vita  est  sita  in  impatientia  et  sollicitudine  et  haec  coutinguut  optimis,  qui  i5 
volunt  consultum  rebus  humanis.  Terentius  in  Adelphis,  et  quod  fortunatum 
putaut  non  ducere  uxorem,  abstinere  a  regenda  domo  ic.  Nati  filii,  alia 
causa,  nihil  est  ibi  experiri  nisi  occasiones  irae  et  impatientiae.    lucundissima 

zu  14/15  Magistratus  virum  ostendit  sie  oeconomia  r  17  putaiit  über  (dicunt) 

A]  nulla  consequentia  convenire  cum  praecedeutibus.  Mihi  haec  videtur  esse 
huius  loci  summa,  quod  Salomo  vult  consolari  impatientes  in  istis  vanis  20 
studiis,  sicut  solitus  est  hactenus,  postquam  recensuit  aliquem  catalogum 
vanitatum  huraanarum,  interserere  cousolationem  et  exhortationem  ad  timorem 
Dei,  ut  cor  nostrum  erigat  se  ad  Deum,  ut  audiamus  verbum  Dei,  ne  veloces 
simus  ad  loquendum  ic.  Sic  hie  iterum  interserit  quandam  exhortationem 
post  pertextura  catalogum  postea  iterum  ad  eundem  rediturus.  25 

Esto  igitur  iste  locus  exhortatorius  sive  consolatorius  insertus  inter 
catalogum  vanorum  studiorum  et  cupiditatura  ad  impatientes.  In  hac  enim 
vita  nihil  experitur  cor  huuianum  quam  oifeusas  et  impatientiara.  Maxime 
vero  ii,  qui  sunt  optimi  viri,  quia,  ut  supra  dixerat,  'Qui  addit  scientiam, 
addit  et  laborera\  Qui  multa  videt  et  audit,  ille  habet  magnam  occasionem  3o 
dolendi  et  indignandi:  Qui  ea  videt  et  experitur,  quibus  laeditur  cor.  Vide 
Timonem,  (jui  vertitur  in  feram  et  fit  Misanthropos,  hostis  humani  generis, 
ubi  post  multa  et  magna  beneficia  suis  civibus  exhibita  nihil  ad  illum  redit 
nisi  invidia  et  persecutio.  Idem  posset  etiam  adhuc  aliquis  facere,  cum 
nihil  habeat  ex  suis  laboribus  quam  summam  ingratitudinem.  Frangitur  35 
enim  animus,  ut  nihil  velit  amplius  operari.  Haec  de  optimis  viris,  qui 
consultum  cupiunt  humanis  rebus,  non  de  stultis,  qui  nihil  curant  sapientiam 

24  iterum  fehlt  C        25  pertextum]  recensitum  B      iterum  fehlt  C        31  Quia  ea  B 
02  Misanthropos  fehlt  C 


Annotationes  in  Ecolesiasten.    1532.  123 

V]  exhortatio,  quae  non  est  coguita  gentibus,  qiiae  sequuntiir  Terentiimi.  Oportet 
Sit  oeconomia  et  politia,  deiis  vult  tluci  uxores.  In  politia  sunt  tragcdiae, 
in  oeconomia  comoedia.  Qui  ista  vident,  e;xhortantur:  bene  vixisti,  si 
latuisti.     Christiano  in  rebus  mediis  vivenduni,  nihil  moveant  infbrtunia,  e§ 

f<  gilt  uic^t  ftitjcit,  ne  frangaris  impatientia  nee  vincaris  ira,  sed  g^C  {)in  burrf). 
'Melius^  Ineipit  proverbio  humano.  Sicut  Sulomo  est  plenus  proverbiis,  sie 
in  proverbio  'Melius  est  nonien  quam  divitiae'  sie  vult  dicere:  tot  mala 
numeravi  humanae  vanitatis,  ut  quis  posset  desperare,  sed  ne  desiste  et 
cogita,    quod  famam    bouam  acquires  in  mundo.     Si  in  bono  exemplo   vivis 

10  usuque,  delieatus  raartyr  es.  Fortis  ergo  est  exhortatio:  Vide,  quam  igna- 
vam  vitam  illi  ducant,  vis  frangi  his  infortuniis,  tu  iitere  probatione  ista,  ut 
evadas  bonus  vir  aliis  in  exemplura,  tibi  in  commodum.    Significat  ergo  iste 


3  vident]  videntur  8  hnmaiiitatis  vanae  c  in  humanae  vanae  12  exemplum] 

exTs  d.  i  exemplis 


A]  et  res  humanas,  loquitur  Salomo,  ut  sunt,  qui  in  Magistratu  sunt  ac  Oeco- 
nomia.    Qui  euim  administrant  Kempublicam  vel  privatam,   illi  experiuntur 

15  fraudem  ei  perfidiam  hominiim.  Ea  res  inultos  absterruit  a  publicis  ofBciis. 
Sic  ille  Terentianus  senex  fortunatum  putat  non  duxisse  uxorem,  alter  contra: 
Uxorem  duxi,  quam  ibi  miseriam  vidi,  nati  filii,  altera  cura  2C.  Omnibus 
his  ofFenditur  humanus  animus,  nisi  praemunitus  fuerit  verbo  Dei.  Quare 
qui  ista  viderunt,   sie  exhortantur:    Qui  latuit,   bene  vixit  2c.    Verum  Chri- 

20  stiani  adhortandi  sunt,  ut  in  media  turba  vivant,  ducant  uxores,  regant 
familiam  ic.  Ubi  vero  impediuntur  eorum  studia  malicia  hominum,  ferendum 
patienter  et  non  est  cessandum  a  bono  opere.  Ne  deseras  aciem  sed  pcr- 
dura.  Ne  frangaris  molestia  aut  impatientia  neque  vincaris  ira.  lucundis- 
sima  ergo  et  optima  exhortatio  sed  quam  nemo  audit  nisi  solus  Christianus. 

25  Orditur    autem    haue    cousolationem    Proverbio    inquiens:    Melius    est 

nomen  bonum  jc.  Idque  more  suo.  Est  enira  Salomon  proverbiis  plenus. 
Vult  autem  sie  dicere:  Tanta  iam  enumeravi  mala  vanitatis  humanae,  ut 
desperare  quis  posset  et  praeeligere  mortem  quam  tot  calamitates  et  vanitates 
videre  et  ferre  vel  omnino  abiicere  omnem  conatum  et  laborem  et  nihil  facere. 

30  Sed  non  sie,  ne  desiste  sed  perdura.  Non  sis  quasi  qui  nullum  nomen 
seu  famam  habiturus  sit.  Cogita,  quod  famam  bonam  acquires,  si  perman- 
seris  in  demenso  labore  sive  politia  sive  oeconomia.  Vide,  quam  ignavam 
vitam  illi  ducant,  qui  sibi  vivunt.  Noli  ergo  frangi  infortuniis  sed  obdura 
adversus  haec  mala.    Melius  est  enim,  ut  proberis  vir  et  evadas  in  magnum 

35   virum  aliis  in  exemplum,  tibi  in  commodum,  quam  esse  stertentem  et  igna- 


15  hominum  et  ea  res  C  18  fuerit  in  verbo  ('  25  Proverbio]  a  proverbio  C 


124  Soilefung  über  bcn  ^rebtger  Solomo.    1520. 

V]  locus,  quod  nomen  bonum  non  contiDgit  stertentibus  sed  {)in  buidj.  Lauda- 
tur  Hieronymus,  quod  a  Hierusaleni  venit  Bethlehem  et  latuerit.  Sed  niagnae 
virtutis  est  stare  in  medio  periculoruni.  Hieronymus  fuit  alias  impatien- 
tissimus  vir  et  libidinosus,  quia  animus  non  fuit  constans  et  institutus,  Quasi 
dicat:  Pulchrum  proverbium,  quod  dicitur  'Melius'  2C.  quid  est  quod  aliquis  5 
molliculus  facit,  qui  fugit  rem  et  latet.  'Prae  oleo  bono  nomen'  i.  e.  fama. 
Hoc  proverbium  oportet  intelligere  ex  usu  rerum  ludaicarum.  Nam  in  hoc 
solo  regno  nascitur  balsamus,  ut  Plinius.  Ergo  balsama  et  ungueuta  reputa- 
2.  Soll.  20,13  bantur  inter  excellentissiraam  suppellectilem  jc.  In  4.  Reg.  de  rege  quodam 
1.  ©am.  s,  13  habuisse  apotecam  unguentariam,  'et  mulieres  demet'^  de  rege  Säule.  A])tis-  10 
'  2.  eor  2, 15  .siraa  metaphora,  quam  etiam  Paulus  celebrat  2.  Cor.  2.  Sicut  unguentum  bene 
olens  adficit  nares  2C.,  bona  fama,  quod  Paulus  fuit  bonus  doctor  et  in  con- 
versatione  inculpatus.  Hoc  quidem  libenter  audimus,  quaedam  non.  Vult 
dicere:  noli  ira  frangi.  Sicut  coram  deo  doceo  te  timorem,  sie  hie  coram 
hominibus  opera  doceo,  (juia  dicit  'fac'  2C.  Tum  tuus  odor  alliciet  plures,  15 
qui  conservabuntur  in  opere. 

1  sed  l)in  bnxä)  u  10  demet  unsicher 

^)  VieUeidit  ist  Deute[rononno]  zu  lesen,  vgl.  5.  Mos.  17, 17. 

A]  vum,  nemini  utilem.  Nam  nomen  bonum  non  coutingit  stertentibus  et 
ignavis,  qui  abiiciunt  animum,  sed  streuuis  et  impigris,  S)ie  unöcibioffen  finb 
unb  !^inburcfj  bxingcn.  D.  Hieronymus  ut  diceretur  mundum  fugisse,  fugit 
e  Roma  et  turba  ac  venit  Bethlehem,  ut  ibi  lateret  solitarius,  et  tarnen  20 
voluit  habere  nomen,  sed  non  erat  animus  satis  firmus.  Erat  enim  impatien- 
tissimus  ac  nihil  minus  quam  virilis  animus.  Dicit  itaque:  'Melius  est  nomen 
bonum  prae  oleo\  Nomen  hoc  loco  iterum  significat  famam.  Et  hoc  pro- 
verbium intelligere  oj)ortet  ex  usu  rerum  ludaicarum.  In  hoc  solo  regno 
nascitur  Ijalsamum  optimum  unguentum,  reputabantur  vero  ungueuta  in  isto   05 

i.Rön.  10,  i.spopulo  iuter  preciosissima  eius  regni,  sicut  in  Regum  libris  videre  licet. 
Quare  hoc  Proverbium  apud  ludaeos  aptum  erat,  aj)ud  alios  non  item,  apud 
(]Uos  forte  gemmae  magis  in  precio  sunt.  Metaphora  ergo  hie  est:  Quem- 
admodum    preciosus   odor   afficit  nares,   sie   nomen    bonum    afficit   odoratuui 

2.  6or.  2, 15  illum  spiritualem.  Haue  Metaphoram  celebrat  Paulus  2.  Corinth.  2.  'Bonus,  su 
inquiens,  Christi  odor  suraus'  iz.  Fuit  enim  Paulus  bonus  doctor  et  prae- 
dicator  syncerus  ac  ipsa  conversatioue  incul})atus.  Est  ergo  sententia  huius 
loci:  Noli  ira  frangi.  Sicut  coram  Deo  docui  te  timorem,  sie  coram  homini- 
l)us  doceo  te  perseverantiam  et  bona  opera.  Quid  enim,  si  quidain  offeu- 
dantur  et  invideant  tuis  laboribus?  tautum  perdura  et  diviuus  odor,  bona  35 
fama,  (piam  inde  consequeris,  alliciet  [)lures,  qui  et  ipsi  conservabuntur 
in  opere. 

35  mvideat  C 


Annotationes  in  Ecclesiasten.    1532.  .  ^25 

V]  'Melius  dies."     Et  hoc  pro  proverbio  fjott  i^.     Hoc  vidctiir  gcntiliter', -' 

sonare,  praefcrre  mortem  vitae.  Ita  supra.  Qui  suis  commentariis  hoc  ex- 
pouunt,  faciunt  tempiis  legis  et  gratiae.  Non  simpliciter  loquitur  de  vita  et 
niorte  sed  loquitiu-  de  rebus  gerendis,  gestis  et  talibus,   quae  ab  optimis  et 

5  prudentissimis  viris  geruntur.  Et  hoc  causatur  vanum.  Da  virum  vel 
poHtioum  vel  oeconomicum,  qui  versatur  in  rebus,  Ia§  bcn  fachen  et  dicet: 
Cy  fol  einer  ntc^t  gcporen  fein.  Si  spectauda  est  vita  humaua,  fo  ifU  tüax, 
(juia  Solomo  comparat  haue  vitara  sibiipsi  non  futurae.  Et  vult  dicere:  e§ 
freiliifj  luar,  bo»  mors  üeffer  fei  (piam  vita,  quia  qui  optima  quaeque  nititur 

lu  j)ro  niipublicae  comodo,  et  cacatur  sibi  in  manum  ic.  Educat  pater  filium 
multa  cura  et  charitate:  quando  adolescens  factus:  o  si  pater  moreretur  ?c. 
Sic  accidit  optimis  viris,  h)n§  fol  einer  bcnn  marfjcn.  Sic  textus  simpliciter 
intelligendus,  sie  sonat.  Si  coram  deo  sie  loqui  vellem;  qui  facit  uos  homines 
et  vult   nos  vivere,   tum  impiissime  dicerem.     Sed  loquor  de  rebus,   ut  nos 

li  habemus  et  mit  um6  g^en,  dum  nihil  adest  <]uam  impatientia  et  fnror:  ad 
hoc  pertinet  aninuis  inf'ractus,  qui  haec  perferat.  Loquitur  de  usu  istius 
nativitatis,    quae   sit  bona   creatura  dei,  sed    nos    nihil  habemus   ex    ea   nisi 


4  gestis  o  zu  13/15  qnia  dies  nativitatis  immiscet  te  istis  maus,  mortis  eripit  r 

A]  Melior  est  dies  mortis  die  nativitatis. 

Etiam  hoc  opiuor  proverbialiter  dici.    Videtur  autem  gentiliter  et  car- 

20  naliter  sonare  praeferre  mortem  vitae.  Loquitur  autem  non  simpliciter  de 
morte  et  vita  sed  de  rebus  gerendis  et  gestis  etiam  a  prudentissimis  viris. 
Da  mihi  virum  politicum  vel  oeconomicum,  qui  versatur  in  rebus,  et  dicat 
ille,  an  non  magis  eligenda  mors  sit  quam  in  tot  periculis  et  laboribus 
vivere.     Comjmrat  ergo  Salomo    haue  vitam   sibi    ipsi    non    futurae,    et  vult 

25  dicere:  Si  spectauda  est  vita  humaua,  tum  certe  verum  est  praestare  diem 
mortis  die  nativitatis.  Quid  enim  potest  accidere  peius  quam  eos,  qui  ver- 
santur  in  rebus  et  ex  animo  consultum  cupinnt  reipublicae  et  propter  illam 
omnia  agunt  et  patiuntur,  postea  nihil  nisi  summam  ingratitudinem,  con- 
temptum,  damna,  exilia  reportare?    Sic  textus  simpliciter  est  intelligendus,  ut 

30  sonat,  quod  loquitur  non  de  operibus  divinis  et  vita  post  haue  vitam  sed 
de  rebus  humanis,  ut  sunt  in  nostro  usu  et  admiuistratione,  unde  nihil  habe- 
mus quam  occasionem  irae  et  impatientiae.  Nam  dies  nativitatis  inuniscet 
te  malis,  mors  eripit.  iNativitas  quidem  est  bona  res  et  creatura  Dei.  Neque 
de  hac   loquitur  Salomon   sed   de    usu  nativitatis.     Differunt   enim  nativitas, 

35  ut  a  Deo  creata  est  et  ut  ego  illa  utor.  Nos  ex  nativitate  nihil  habemus 
nisi  curas  non  quidem  nativitatis  vicio  sed  nostro  ac  mundi  malicia,  qui 
abutimur   creaturis  Dei.     Sic  ergo  vita  ut   a  Deo  creata  est,   nihil  ad  hunc 


34  Differunt  enim  nativitas  fehlt  C 


X2G  Sortefiing  über  ben  5prebiger  ©alomo.    1526. 

V]  curas,  mors  eripit  ex  his.  Mors,  nativitas  ut  mihi  est  iisui,  de  his  hie  loqui- 
tur,  nou  ut  a  deo  creata.  Nou  loquimur  ut  Plinius,  qui  dicit:  melius  est 
uon  uasci  vel  natum  statim  mori.  Exhortatio,  ut  ne  desperemus.  Nos :  'patere, 
tolera.     Ne  cede  maus  sed  coutra  audentior  ito\^ 

7,3  *Quia  in  ipso  est  finis."    i)a§  tft  senteutialiter  Qerebt.     Ex  his  duobus    5 

proverbiis  ||)innet  et  sententias  et  exhortationes.  Politia  est  plena  molestiis. 
Hierouymus:  sequere  celibem  vitam.  Tu  apprehendis  vitam,  quae  est  luctu- 
osa.  Solomon:  melius  est  ferre  crucem  et  ire  in  domum  luctus,  mortifica- 
tionis,  quia  in  hac  domo  videtur,  qui  sit  finis  muudi,  quae  mors  sit:  qui 
versatur  in  raortificatioue,  assueseit  et  satur  dierum  fit  et  moritur  sine  dolore.  10 
Qui  vero  semper  vult  esse  in  conviviis,  auimus  eins  non  exercetur  et  moritur 
cum  summa  tristicia  et  versatur  in  periculis  molestia  maxima  ic,  la§  bil"§ 
gefoEen,  ha^  bu  ni^n  unluft  t)Qt  ben  lu[t,  ha§  ift  summa  summarum  ber 
gnome  generalis.  Quia  es  in  domo  luctus,  noli  fugere  sed  melius  est  ire 
i.  e.  melius  est  perferre  quam  cedere  malis,  quia  ex  hoc  invenies  tibi  bonum  15 


3/4  Nos  bis  ito  0  5  sententionaliter  zu  6  est  gnome  geueraliter,  sententia 

generaliter  dicta  r 

»)  Vergil.  Aen.  6,  95. 

A]  librum.  De  illa  enim  impiissimum  esset  dicere  mortem  ea  meliorem  esse, 
cum  Dens  nos  fecerit  homines  et  velit  vivere.  Exhortatio  ergo  est,  ne  de- 
speremus sed  simus  animo  infracto  ad  haec  mala  perferenda,  quasi  dicat: 
Patere,  tolera,  ne  cede  malis  sed  contra  audentior  ito. 

7,3  Melius  est  ire  ad  domum  luctus  quam  ire   ad  domum  con-  20 

vivii.     Ibi  enim  omnibus  hominibus  finis. 

Hoc  est   senteutialiter  dictum.     Nam  ex  duobus    illis  proverbiis  texit 
sententias   et  exhortationes.     Stultus   contrarium   diceret:    Noli  te  immiscere 
luctibus    et    noli   apprehendere   vitam    luctuosam    (sicut   Hierouymns    docuit 
sequeudam  vitam  celibem,  suavem  scilicet).     Sed  Salomon  aliud  dicit:  ferre  25 
crucem   et    ire   in   domum    luctus    melius    est.     Quia   in   hac   domo   videtur, 
quis  sit  finis  omnium  hominum  et  totius  mundi.    Sunt  quidem  omuia  plena 
molestiae  et  luctus  in  politia  et  oeconomia  sed  melius  est  haue  crucem  ferre 
quam  fugere,  quia  qui  versatur  in  luctu  et  mortificatione,    assueseit  et  ipse 
mori,  fit  satur  dierum  et  moritur  sine  dolore.     Qui  vero   non  assueseit  sed  30 
semper  vult  vivere    in    gaudiis   sine   cruce,    eins   animus   uon    exercetur   et 
moritur  cum  summa  tristicia  et  versatur  in  })ericulis  maxima  molestia.    Sed 
qui  versatur  in  rebus  et  exercetur  et  duratur  fereudo,  ba  tütxb  citl  man  au§. 
Ait  ergo :    Quanquam   stultus   his  contraria   et   cupit   et  facit,   tu    tarnen   ne 
deseras   habenas,  £a§  e§  btr  gefallen,  ha§  bu  ntel)r  unluft  benn  luft  l^aft.  35 
Melius  est   perferre  quam    cedere   malis.     Quia  ex  hoc,   quod    perfers   mala, 

20  Melius  enim  est  li  31   vivere  in  gaudiisj  esse  in  conviviis  B 


Annotationes  in  Ecclesiasten.    1532.  127 

V]  noraen  i.  e.  tüirft  ein  mann :  Iste  potuit  oiuues  istas  mundi  et  diaboli  iiequi- 
tias  vincere,  quia  iu  inediis  istis  maus  discit  lioino,  ut  mala  sil)i  tüol  fdjllictfeu. 
Ut  in  proverbio:  Nota  mala  optima  mala.  Ovidius :  qnod  male  fers,  assu- 
esce  et  feres.    Sic  mnlier  bibendo  venenum  non  extineta,  quia  assueta.    Dura 

5  vilescit  sibi  vita  et  mors  dulcescit  et  vivit  tautiun  propter  deum,  qui  ita  vujt 
eum  vivere.  'Viveus'  homo  i.  e.  qui  libenter  bene  viveret.  Naturalem  vitam 
vocant  Hebraei  animam,  usualem  'beue  vivere'  in  bono  usu,  ut  sit  natu- 
ralis vita. 

'Accipit"  pouit  vel   dat  'ad  cor'  nt)mBt§   3U    {)ei|en ,   i.  e.  cogitur  malis 

10  illius  luctus  vel  damni  erudiri,  qui  vero  non  vult  mala  lerre,  nihil  perdiscit. 
Eruditur  eins  cor.     Alia  sententia  iu  eandem. 

'Melior  est  ira  risu.'    Supra:    noli  irasci,  et  hie:  melior  ira.    Loquitur?, 4 
de  tristicia    potius    quam   ira,    non   stulta,   quam   sibi   fingunt  homines,    sed 
sicut  loquitur  de  domo  luctus  sie  de  ira,  eilt  linmut,  ein  öei'bxiey,  ut  quando 


9  pouit  t  dat  ad  o  13  figunt 

A]  15  invenies  bonum  nomen,  de  quo  dicetur;  Hie  est  vir  fortis,  qui  perduravit  iu 
mediis  malis.  Iste  potuit  omnes  istos  mundi  et  Satanae  insultus  et  nequi- 
cias  vincere.  Quia  in  mediis  istis  malis  discit  homo  mala  contemnere,  ut 
Ovidius  inquit,  Quod  male  fers,  assuesce,  feres  bene.  Quemadmodum 
mulier   illa  bibendo  venenum   non   est  extineta  quia  assueta.     Et  iuxta  pro- 

20  verbium :  Nota  mala  optima  sunt.  Non  itaque  tantopere  refugiendum  neque 
etiam  horreudum  a  malis,  cum  sciamus  omnium  hominum  esse  finem  in- 
vidiam,  calumniam,  mala  et  mortem.  Si  vis  ergo  per  ista  perrumpere, 
debebis  ista  discere  contiuuo  usu.  Stultis  venit  intempestiva  illa  molestia, 
piis  vero  longo    usu  demolita,    ut  quibus  vilescit  ista  vita,  mors  vero   dul- 

25   cescit  et,  quod  vivunt,  tautum  propter  Deum  vivunt,  qui  eos  vivere  vult. 

'Et  viveus  pouit  super  cor."  Viveus,  id  est,  bene  victitans  et  qui  sua- 
viter  vivit.  Vitam  naturalem  Hebraei  fere  vocant  animam.  Suavem  vero 
vitam  seu  usualem  dicunt  'vivere\  Pulchre  exponit,  quid  efficiat  experientia 
malorum,  scilicet  quod  suaviter  vivens  pouit  super  cor,  id  est,  cogitur  malis 

30  illis  erudiri  cor  eius.  Quia  vero  non  vult  mala  ferre,  nihil  discit,  perpetuo 
manet  stultus. 

Melius    est    iudignari    quam    ridere,    quia    tristi    vultu    cor?, 4 
emendatur. 

Eadem  sententia   cum  superiori.     Sed  quomodo    hoc  convenit   cum  eo, 

35  quod  supra  dixerat:  Non  irascendum  sed  gaudendum  in  omni  labore,  hie 
vero  ait:  Melior  est  ira  risu?  Respondeo:  Loquitur  de  tristicia  potius  quam 
ira,  non  stulta  illa,  quam  sibi  fingunt  homines,  sed  sicut  loquitur  de  domo 
luctus   sie   de   ira,    ut   sit   ira   tristicia  sive  molestia,    quae   adfert  tristieiam 

24  mors  veru]  et  inors  i>  25  eos  ita  vivere  B  34  siiperiore  B 


]^28  Sorlcfung  über  ben  5ßrebiflcr  ©atomo.   1526. 

D]  2.<Snm.i3,  aoDavidi  aununciatura  onines  Regis  filios  occisos  'Et  contristatus  est  rex', 
nldflüä,  töarb  I)0(^  betuTlimert,  quod  cogatur  ad  quandam  gravitatem.  Quando 
estis  in  politia  vel  oeconomia,  berge^^t  itn§  lochen  tüottenS  si  est  bouus  vir. 
Est  melius  ut  bQ§  bir§  Q^en  ut  gravitatem  in  vultu  et  gestu  habeas,  ha 
3h}inflt  bi(^  JU  molestia.  Dicuut  bei'  teuffel  fe^  ein  magistratus  ic.  Mera  •> 
est  öerbrieS  in  politia  vel  oeconomia.  Tales  occasioues  sunt,  quae  rugant 
frontes.  Stultus  consnleret:  cede,  Solomon:  non.  'Melior  esf  i.e.  e§  ift 
bcffer,  boy  alfo  JU  Q^el]C,  quia  per  tristitiam  vultus  emendatur  cor  tuum, 
honum  fit,  bonascit,  bonat,  ^ev^  hJtrt  flut.  Hoc  potest  iutelligi  pro  me  vel 
aliis.  Paulus  vocat  'gravis  vultus'.  Qui  est  in  administratione  et  rem  agit  lo 
serio,  bet  g^et  etnft  ^cr  linb  ta|)fer  et  tarnen  in  corde  laetus.  Da  taleni,  qui 
habeat  laetum  cor  et  etnft  vultum  i.  e.  non  est  leidjtfet'tig  in  vultu  et  gestu, 
quia  est  in  rebus  seriis  et  tamen  intus  habet  cor  qnietum,  alii  verentur  eins 
vultum,  non  fit  dissoluta  faniilia  et  cives,  si  est  in  politia.  Sic  illi  trans- 
tulerunt.  Ego  libenter  sie  dicerem  i.e.  hü^  !^er^  tan  gleid)  Vool  giltev  bing  fein,  li 
quauquam  externe  sit  gravis  vultus.  Non  facile  expono,  quod  per  gravitatem 
vultus  meliora  aliorum  fiant  corda.     Potest  quidem  apparere,  quod  vereatur, 

1    filios   fehlt   (Regis   ist  sicher)  2   erfd^tacE   bis  ad    übe7-  und  unter   der  Zeile 

8/9  tuum  bis  gut  o 

»)  Vgl.  unten  A  (Zeile  23). 

A]  quandara.     Ut   quando  Davidi    nunciabatnr   oranes   filios    regis    esse  occisos, 
'contristatus   est  Rex\     Ibi  est  eadem    dictio  quae  hoc  loco,   quae   ibi  certe 
non    potest    significare   iram  sed  tristiciam,    ut  sit  idem  cum  eo,    quod  Ger-  20 
manice   dicimus:    @r   erfdlfod    unb   tüiub    t}oä)   betuntmeit.      Adversa    autem 
obnubilant  vultum   et  contristant   frontem.     Sic  qui  est   in   politia  vel  oeco- 
nomia,  bem   öerge^et   ba§  ladjcn  tuol,  modo  si   bonus  vir   sit  et  qui   snum 
officium  digne   agat,    ibi  tauta  illum  obruet  molestia,   ut  dicere  possit:    S)er 
teuffel  fe^  ein  Suvgermeiftei-  obbev  y^egent.    6§  ift  boc^  eitel  öerbrieo  unb  25 
untuft   in    politia   et  oeconomia.     Tales   raolestiae  corrugaut   frontes   horum, 
qui  cupiunt  rebus  consulere,  ut  cogitent :  cede,  desiste,  nihil  enim  efficis,  nisi 
quod  te  molestia  ac  iuvidia  gravas.    Hie  Salomon  resistit,  consulit  et  raonet: 
Ne  cede  sed  perdura.    Melius  est  te  indignari  sive  esse  tristem  2)a§  bu  bQ§ 
lad^en  bevbeiffen  ninft,    nt  gravitatem  in  vultu  et  gestu  habeas   ac  ostendere   30 
cogaris   (prae    molestiis    scilicet)    quam    ridere.      Ratio:    'Qui    per   tristiciam 
vultus  cor  emendatnr\    Hoc  potest  diq)liciter  iutelligi.    Primo  per  tristiciam 
1.  Jim.  3, 4  vultus    emendatur   cor,    scilicet    ali()rum.     Sic    Paulus    in    P^piscopo    requirit 
osfxvorrfia   gravitatem   in  moribus   et  conversatione,   ne  levitate  alios  offen- 
dat  K.    Sic  et  Salomon  enm,  qui  in  administratione  rerum  est,  vult  quidem   35 
laetari  corde   sed  fiaris  se  gravem  gerere,   ut  alii  emeudentur.     Nam  si  quis 
est  talis,   qui  hal)eat  cor  laetum  et  gravem  vultum,  qui  non  sit  levis  neque 

18  nunciaretur  B 


Annotationes  in  Ecclesiasten.    1532.  129 

V]  sed  cor  non  fit  aliud.  Ergo  Hbentius  aliain  seutcntiam  amplecterer.  Risum 
vocant  Hebraei  genus  vitae  levitatis,  quod  liabent  |J|Qficn  i.  e.  potest  quis 
apparere  tristis  aliis,  quod  solicitus  sit  pro  omnibus.  Melior,  inquit,  ista 
ira  est   risu    et  latet  bonum   cor  sub   ira   ista,   quia   cor  discit,   ut  sciat  se 

5   regere   in   istis    curis.     Tu  vis   iudicare   secundum  vultum   sed   nescis,   quod 
cor  habet,  quod  exercetur  istis  malitiis,  ut  cor  sit  bonum. 
25.  Septem:    |   Dixi  heri,    quod  magis   placeat  sententia  illa,   ut  per  tristiciam 
vultus  bene  haberet  cor,  quam  illa,  qua  putatur  cor  impii  posse  corrigi  per 
alicuius  tristitiam.     Loquitur  enim   isto   modo  Solomon,    ut  cor   nostrum  sit 

10  quietum  et  laetum,  utcunque  res  cadat.  Cum  ergo  praecipiat  letari,  con- 
trarium  videtur  asserere,  cum  landet  tristitiam  prae  risu.  Supra:  melior 
risus  2C.  Illa  pugnant.  Res  pietatis  sunt  difficiles,  semper  rapiuntnr  in 
diversam  partem.  Si  docemus  opera,  extinguimus  fidem  et  econtra,  quia 
stultus  vult  in  alterutram   partem.     Difficile   est  manere  in   regia.     Sic  hie: 

15  tenendiun  medium,   neque  sit  letum  cor  neque  triste.     Non  docet  externam 


1  aliam  Ms  amplecterer  o         2  vite  o         zu  12  «Jer  difficiles  steht  vt  sup         zu  14/15 
fte(^  ro(^lo§  leut  stulti  r 

A]  vestitu  neque  gestu,  hunc  alii  verentiir,  huius  non  fit  dissoluta  familia. 
Secundo  sie  potest  exponi :  In  malo  vulto  bene  habet  cor,  id  est,  nihil 
obstat,  quo  minus  cor  sit  hilare,  etiamsi  externe  gravis  sit  vultus,  ut  sit 
sententia:    Melius    esse   ducere    vitam    severam    et   gravem    quam    solutam. 

20  Risum  enim  vocant  Hebraei  genus  vitae,  quäle  est  nostrorum  Papistarum, 
qui  solutissime  vivunt,  contemnunt,  rident  omnes  res  bonas.  Atque  haec 
mihi  sententia  magis  placet  quam  iUa,  qua  putatur  cor  stulti  vel  impii  posse 
corrigi  per  alicuius  tristiciam  sive  gravitatem.  Potest  quidem  apparere,  quod 
impius  vereatur  gravitatem  alterius  sed  cor  non  fit  aliud. 

25  Accipio   igitur  hanc   sententiam,    ut   intelligas   de  tuo   corde,   quod  in 

perturbatione  rerum  cor  fiat  bonum.  Est  enim  Hebraica  phrasis  Cor  bonum, 
id  est,  iucundum  et  hilare.  Et  loquitur  hoc  modo  Salomon,  ut  dirigat  audi- 
torem  in  scopum  suum.  Hoc  enim  egit,  ut  laetos  esse  doceret,  utcunque 
res  caderet.     At  cum  supra  dixerit  bonum  esse  laetari  ic,  hie  videtur  con- 

30  trarium  asserere:  Melior  est  tristicia  risu.  Haec  certe  non  videntur  con- 
venire.  Verum:  res  pietatis  sunt  difficiles,  semper  rapiuntur  in  diversam 
partem.  Si  docemus  nihil  iustificare  nisi  solam  fidem,  tum  impii  negligunt 
omnia  opera.  Rursum  si  docemus  fidem  operibus  testandam  esse,  mox 
eisdem  tribuunt  iustificationem.    Stultus  semper  declinat  in  alterutram  partem. 

35  Adeo  difficile  est  manere  in  via  regia.  Sic  et  hie:  neque  solam  tristiciam 
vult  neque  laeticiam   sed  medium  tenendum  est.     Animus  debet  esse  laetus, 


18  minus]  manus  B  27   et  (vo7-  hilare^  fehlt  B 

£ut^er§  2Bci-tc.  XX. 


130  Söortefung  über  ben  ^Prebiger  ©atomo.    1526. 

V]  leticiam  sectari,  qui  et  franguntur  tristicia.    Docet  vere,  ut  animus  sit  über, 

quia  res   nou    procedunt   secundum    consilia   humana,    quasi    dieat,    designo 

aliam  tristitiam  vultus  et  auimi :  externa  uou  poteris  carere,  tameu  intus  sis 

2.  (Jor.  6, 10  letus.     Sic  Apostolus  "quasi   tristes'  2C.     Alterum   ad   externum,   alterum   ad 

intern  um  cor.     Pergit:  5 

7/5  'Cor    enim    sapientium.'      Haec    omnia    videntur    cum    praecedentibus 

pugnare,  nisi  seperemus  istas  duas  tristicias.  Animi  debet  abesse,  si  adest 
rerum  externarum  2C.  Pergit  consolando  et  exhortaudo:  Ne  sequaris  illos, 
qui  laetantur  venientibus  laetis  rebus  et  econtra.  Sed  laetum  cor  habendum 
in  domino.  i** 

*Iu  domo.'  Hebraei  vocant  domum  (non  solum  aedificium  ex  lignis 
et  lapidibus),  ubicunque  aliquid  geritur  vel  agitur.  Quare?  quia  sapientes 
non  franguntur,  non  cedunt  malis  nee  mutautur  mutatis  rebus,  Stulti 
sectantur  laeta  externa  et  fugiunt  adversa,  tediosissimum  genus  hominum, 
quod  multa  inchoat  et  nihil  perficit,  quando  venit  aliqua  molestiola,  desistunt.  i5 
Uli   nee  ad  opus   publicum  vel   privatum  valeaut,   quia  omnia   talia  habent 

2  designo]  sicher  nicht  distinguo  [vgl.  A]  zu  4  2.  Cor,  6.  r  5  pergit  über  cor 

7  pugnare  fehlt       seperemus  voll  ausgeschrieben         8  illos  o  11/12  nou  solum  bis  lapi- 

dibus o         16  nicht  valeut  [vgl.  A] 

A]  über,  pacatus,  qui  se  aequaliter  gerat  in  rebus  humanis,  sive  accidant  laeta 
sive  tristia,  Dicit  ergo  'In  malo  vel  malicia  vultus'  K.  Quasi  dicat: 
distinguo  aliam  tristiciam  vultus,  aliam  animi.  Volo  semper  animo  esse 
laeto  intus,  foris  non  potest  fieri,  quin  accidant  tristia.  Sicut  Apostolus  20 
2.  Gor.  6, 10  2.  Corinth.  6.  'Quasi  tristes,  semper  autem  gaudeutes'  K.  Ut  referas  alterum 
ad  externum,  alterum  ad  internum. 
7,5  Cor   sapientum    in   domo   luctus   et  cor   stultorum   in   domo 

laeticiae. 

Omnia  haec  videntur  pugnare   cum   praecedentibus,   nisi   discernamus   25 
illa  duo :  laeticiam  animi  et  externam.    Item  tristiciam  internam  et  externam. 
Pergit  vero  consolando  et  exhortando  dicens:   Ne  sequaris  illos  stultos,  qui 
animos  mutant,  ubi  mutautur  externa,  et  in  talibus  haerent  corde,  laetantur 
venientibus  laetis  rebus,  econtra   tristantur  venientibus  tristibus,     'In  domo 
luctus.'    Hebraei  vocant  domum  non  solum  aedificium  ex  lapidibus  et  lignis   30 
sed  ubicunque  aliquid  geritur  vel  agitur.     Ita  illorum  grammaticis  quaelibet 
litera   est  domus  vocabulorum   ab  ea  litera   incipientium.      Quare    vero   cor 
sapientum  est  in  domo  luctus?     Quia  sapientes  non  franguntur  rebus  malis 
nee  mutautur  mutatis  rebus.     Stulti  sectantur  laeta  externa   et  fugiunt  ad- 
versa, molestissimum  genus  hominum,  qui  multa  fervore  et  impetu  quodam  35 
incipiunt,   deinde    ubi    intervenerit    aliqua   molestiola,   mox   desistunt,      Ubi 
succedit,  fortiter  perrumpunt,  ubi  non,   abiiciunt  animos  et  fugiunt  ex  acie. 
Itacjue  nihil   valent  ad   res  gerendas  vel   pubüce  vel  privatim,  cum  in  nullo 


Annotationes  in  Ecclesiasten.    1532.  X31 

V]  resistentiiim  vel  adversitatem ,  molestias,  si  etiam  discere  velis  sutoriam. 
Quando  ergo  veniimt  molliculi  animi,  sie  dicunt:  3U  !on  bing,  sed  i.  e.  fortis 
animus  sustinet  adversa  et  perrumpit.  Notanter  dicit  cor  sapientis  et  stulti. 
ludicat  secundiim  adfectiis  noii  res.  Cor  stulti  spectat  ad  laeta  semper, 
5  sapientis  ad  tristia  et  perrumpit.  Coufortationcs  et  exhortationes  sunt  bono- 
rum hominum. 

'Melius  est  audire  increpationem.'  Verba,  opiniones  stultorum  vocantur  7, 6 
canticum  egregia  figura.    Loquitur  de  tota  conversatione  vitae  huius  Hebraico 
uiore.     Superiores  intellexeruut    de  pedibus.^     Non  ergo  nee  de  canticis  sed 

10   de  summis  rerum  gerendarum.    Äuget  illam  confortationem:  tüCHy  glctc^  übel 
3U  g^et,    tarnen  non  cessandum   ab  agendo,   increpando,  etiam  si  stulti  non 
audiant.     2.  Tim.  4.   'Increpa.'      Ego    doceo   res   vanas    omnes.     Hoc    audit  2.  Jim.  4, 2 
stultus  et  rapitur  in  diversam  partem:  ergo  nihil  faciamus.    Sed  non  cessan- 
dum nee  ab  agendo  nee  increpando  nee  a  doctrina,  quanquam  omne  Studium 

15  sit  vauum,  tamen  erudire,  increpare  debemu,s,  quia  mundus  est  plenus  stultis. 

2  fuon  möglich       5  Confortafes  zur  Noth  coufortätes.   Also  confortatores?        7  (Bonum) 
Meli:  9  Superiores]  Supe       pedi' 

*)  Bei  pedibus  ist  an  Versfüsse  oder  Tanz  zu  denken. 

A]  vitae  genere  vivi  possit  sine  incommodis  et  molestiis.  Fortis  autem  animus 
seu  cor  sapientis  sustinet  adversa  et  perrumpit.  Notanter  autem  dicit  cor 
sapientis  et  cor  stulti.  ludicat  enim  secundum  adfectus  et  non  res  ipsas. 
Cor  stulti   spectat  ad  laeta   semper,   Sapientis  ad  tristiciam,   etiam   si  huic 

20  laeta  saepe  et  Uli  tristia  eveniant.  Sunt  itaque  hae  eonfirraationes  et  ex- 
hortationes bonorum  hominum. 

Melius    est   audire   increpationem    sapientis    quam    audire7,6-7 
canticum    stultorum.      Quoniam    sicut   vox    spinarum    sul)    olla 
est,  sie  est  risus  stulti.     Etiam  hoc  vanum  est. 

25  Opiniones  stultorum  vocat  canticum,  egregia  figura.    Non  debet  traus- 

ferri  aut  intelligi  de  musicis,  quemadmodum  neque  praecedens  de  conviviis 
externis  sed  de  tota  conversatione  huius  vitae,  Hebraico  more  et  figura.  Et 
increpationes  sunt  doctrinae  et  exhortationes  de  rebus  gerendis.  Ait  ergo: 
Etiamsi  videaris  tibi  nihil  proficere,  tamen  agendum  est,  quod  prae  manibus 

30  est,   nee  cessandum    ab    increpatione,   etiamsi    stulti   non   audiant.     Id  quod 

Paulus  1.  Tim.  4.  sie  dixit:  'Argue,  increpa,  insta  oportune  importune'.    Ego  2.  Xim.  4, 2 
doeui  et  doeeo  res  vanas   esse   et   non  geri   nostris   consiliis   res  2C.     Cum 
audit    stultus    increpationes   has,   in    diversam    partem    rapitur.     Nihil   ergo 
faciamus?     Sed  non   ideo  est  cessandum  nee   ab  agendo   nee  ab  increpando 

35  vana  nee  a  doctrina  et  praedicatione,  ut  maxime  videamus  coutemni,  sed 
perrumpendum  est  et  arguendi  impii.     Si  ego  deberem  desistere   ab   ofBcio 

19  tristiciam]  tristia  ß  25  Non]  Neque  B  :H   2.  Tiniu.   B 


132  S3otlefung  über  ben  ^rebtger  ©olomo.    1526. 

V]  Ergo  melius  est  audire  increpationera  a  sapientibus,  hu  e§  gut  tttel^nen.  Non 
ideo  eessaudum  a  doetrina,  quia  video  mea  spe  omniD(3  frustrari,  pergendum 
est,  ut  exerceamnr  malis  jc.  Melior  iucrepatio  quam  audire  canticum  stul- 
torura,  Quae  vulgus  libenter  audit,  quae  seutiuut  et  docent  stulti,  videntur 
iucunda,  sed  plane  cantica  sunt,  si  comparantur  ad  verbum.  Quibus  argui-  & 
mur:  ©im  i^lti^en  narre  gefett  fein  geigen  lt)ol,  et  quod  dicitur  alicui,  quod 
libenter  audit,  hoc  eius  est  canticum.  In  totum  hoc  agit  Solomo  hoc  loco, 
ne  ex  praesenti  doctrina  sua  stertamus  et  cessemus  a  labore. 

7/7  'Quoniam  sicut  sonus/     Risu  significat:    tota  larva  stultorum,   externa 

vita  et  letitia,  quae  videtur  esse  iucunda.  Mirabilis  similitudo.  Hebraei  lo 
abundant  similitudinibus,  quas  sumunt  a  suis  rebus.  Sie  t)etten  t)il  gu  !o(f)en: 
Lex  niandat,  ut  mundi  sint  in  vestibus  et  corpore  et  sacerdotes  eorum  fueruut 
veri  lanii,  maximus  usus  fuit  iis  coquendi  et  foveudi  ignis.  Hinc  venit 
proverbium.  'Sicut  vepres.'  Durum  hoc  nobis  sonat,  quia  res  iguota. 
Proverbium  uobiscum  valet:  lupfern  gett,  !upfern  feelute»,  illi  nou  intellige-  !■• 
rent,  uos  autem  uovimus  ex  nostris  sacris.  Hieronymus  et  Lyra  putant 
pertiuere   ad   sonum.     Sed   pertinet   ad   totam    conversatiouem   vitae    et    res 

5  verbum  quibus  sicher  8  sterteamus  9  Risu(s) 

A]  verbi,  quia  non  video  fructum  verbi  nisi  apud  paucissimos,  nimiam  autem 
perversitatem  totius  fere  mundi  et  summam  ingratitudinem,  iam  pridem 
fuisset  mihi  tacendum.  Sed  bene  facit  Dens,  quod  talia  nos  non  prius  sinit  20 
videre,  quam  cum  iam  sumus  in  medio  cursu,  ubi  non  licet  retro  cedere. 
Et  raulto  melius  est  in  iis  malis  exerceri  quam  desistere.  Praestat  ergo 
audire  increpationes  a  sapientibus,  qui  nobis  bene  consultum  volunt,  'Quam 
audire  canticum  stultorum'  Id  est,  ea,  quae  caro  libenter  audit  et  quae  illis 
iucunda  sunt.  Illi  enim  tantuin  postulant,  ut  loquamur  ipsis  placeutia.  In  25 
summa  ergo  hoc  agit  Salomon,  ne  occasione  praecedentis  doctriuae  stertamus 
et  cessemus  ab  opere. 

7,7  Quoniam  sicut  sonus  spinarum  sub  olla  sie  est  risus  stulti. 

Risus  significat  totam  vitam  stultorum,  quae  ipsos  delectat  sed  est 
tantum  externa  larva  laeticiae,  non  verum  cordis  gaudium.  Sed  mirabilis  30 
est  similitudo  risus  stultorum  et  sonus  spinarum.  Abundant  autem  ludaei 
similitudinibus,  quas  accipiunt  a  suis  rebus.  Fuit  enim  eis  maximus  usus 
coquendi  et  fovendi  ignis  propter  assiduas  lotiones,  sacrificia  2C.  Nam  sacer- 
dotes ipsorum  erant  veri  lanii  et  coci.  Hinc  natum  proverbium  de  sono 
spinarum  in  igne  hie  et  in  Psalmis.  Durum  hoc  nobis  videtur,  quia  ab-  35 
horret  a  nostra  consuetudine,  quemadraodum  et  nostra  proverbia  dura  illis 
viderentur,  ut  cum  dicimus:  ^Upfferu  gett,  fupferu  feelmefö,  quanquam  apud 
nos  usitatum  sit  et  ex  nostris  sacris  proditum,  tamen  illi  prorsus  nou  intel- 

25  ipsis]   illis  C  32  eis]  is  C 


Annotationes  in  Ecclesiasten.    1532.  133 

V]  gerendas,  sicut  caiiticum  ad  converpationem  et  vitaiii  stiiltonim.  Pene  totus 
locus  est  allegoricus.  Nos  etiam  dicinnis,  qui  suis  delectatur:  ba§  licbletri 
!§ort  er  gern.  Vult  ergo  sie  dicere:  Spinae  vel  vepres,  bie  an  ein  aiibcr  ijaijm 
ut  in  Abacuc  (sie  impii  contra  Euangeliuni)  et  est  clangens  ignis  et  magnuni  sintj.  i,  lo 

5    sonitum    edit,      Ibi    plus    flammae    quam    ignis.     In    igni   vepriuni    est    sola 

species  ignis  non  carbonuni,  ubi  cessat,  est  ignis  extiuctus.     In  psalmo:  'etqjf- iis,  12 
exarserunt,    extincti  sunt'  lege  'sicut  ignis':   non   calefacit,   non  penetrat   ut 
quondam  ignis   et  tarnen    habet   maiorem   speciem  quam  carbo,   non  quidem 
multum    ignis    sed  maxime   ardet.     Sic  letitia  stultorum   ^ot  ein  aiifeljen  al§ 

10  tüol§  ^in  burd)  gl)en:  gro§  gefc^vet,  trenig  iüol.  Putatur  tantum  virium, 
quantura  est  flanunarum.  Carboues  non  rediguntur  subita  flamma  in  cineres. 
6§  tft  mit  ber  narren  freub  h){e  mit  eim  [top|3el  feuer :  est  subitus  et  evani- 
dus  ignis,  quia  ad  momentum  letantur,  mox  veniunt  ad  tristitiam  et  fran- 
guntur.     Sic    puto    sententiam    claram    et  convenire    cum    praecedentibus   et 

15  sequentibus.  'Et  hoc  vanitas'  unb  tft  vanitas  bo^U,  quia  post  finem  letitiae 
raanet  ein  unluft  in  animo,  quando  carnaliter  fit  laetus.    ßestat  conclusio. 

""Calumnia  perturbat.'     Adhuc  pertinet   ad   locum   consolationis   et  ex- 7, 8 


4  iu  0  5  quam  ignis  (flame)  6  species]  spes  [statt  spe»J      est  hinter  extinctus 

wiederholt  12  freu(n)b  zu  12  l^agel  in  ben  ftu^^iet  r 

A]  ligerent.  Est  ergo  totus  fere  hie  locus  quasi  allegoria  quaedam  sumpta  ab 
igni  veprium  (quae  sunt  Spinae   sese  mutuo   complectentes),   qui  est  subitus 

20  ignis  et  valde  crepans  sed  evanidus,  plus  est  ibi  flammae  quam  ignis,  mina- 
tur  horrendum  incendium  sed  mox,    ubi  cessat  flamma  et  sonitus,    est  ignis 
extinctus.    Sic  in  Psalmo:  'Extincti  sunt  sicut  ignis  in  spinis'.    Et  Vergilius^f.  118,12 
tertio   Georgi.   'Ut  quondam    in    stipulis    magnus   sine   viribus    ignis    Furit 
incassum'  jc.    Ignis  ergo  spinarum  sive  veprium  non  calefacit,  non  penetrat 

25  et  tamen  habet  maiorem  speciem  quam  prunarum,  qui  non  habet  multum 
flammarum  sed  tamen  maximum  ardorem.  Sic  laeticia  stultorum  habet 
speciem,  quasi  sit  perpetuo  duratura  et  putatur  tantum  ibi  esse  virium, 
quantum  est  flammarum,  sed  nihil  minus  est:  Quia  ad  momentum  laetantur, 
mox  veniunt  adversitates  et  franguntur  et  omnia  iacent  in  desperatione.    Sic 

30  puto  sententiam  claram  et  pulehre  convenire  cum  praecedentibus  et  seiiuenti- 
bus.  'Etiam  hoc  vanum  est':  Quia  post  finem  leticiae  manet  molestia  in 
animo.  Sic  enim  est  omuis  laeticia  carualis,  desinit  in  turbationem  et 
relinquit  malos  aculeos. 

Quoniam   calumniator    perturbat   sapientem    et    perdit    cor7,8 

35  muuificum. 

Et  hoc   pertinet   ad   locum   consolationis.     Dicit  autem  hoc  per  cou- 


19  inutuu]  iniiitu  Aß  25  tarnen  habet  C 


134  SJorlefung  übet  ben  ^Prebiger  ©alomo.    152G. 

V]  hortationis,  regiis  verbis  iititur:  fit,  ut  calumniator  infatuet  sapientem.  Doni 
i.  e.  cor  munificum.  Hoc  dicitur  per  concessioneni.  Sic  solet  Mose  incipere : 
Si  veniret,  si.  Sic  hie:  Si  calumnia.  lila  siinpliciter  infatuat  sapientem  i.  e 
quando  sapiens  vult  iuvare  mnudum,  fit  ei  ignoniinia.  Qui  vult  servire 
smatto.  6, 45  doinesticis  rebus  vel  publicis,  perdet  beueficia,  ut  deus  solem,  Mat.  5.  Nobis  & 
praedicandum  Euangelium,  si  etiam  10  sectae  adhuc  2C.  (S§  JttOl^t  ein  tott 
ntadjen,  quod  vellet  cessare  a  benefaciendo. 
7,8  'Et    perdet   cum   corde  donum",   nu   bine   ber   teuffei   me!^r.     Nisi   cor 

erudiatur    verbo    divino,    sie   fit   etiam    a    sapieutissimis :    furit   saepe    laesa 
patientia,   homo  non  est  deus.     Impiis  dat  solem,   regna,   principatus,    quid    lo 
faciunt  illi?  crucifigunt  illi  filimn,  ille  potest  pati,  homines  non,  qui  expectaut 
laudem  sed  contiugit  eis,  quod  hie:  calumnia  2C.    Et  perdit  cor  largissimum  ic. 
mm.  12, 21  sed  noli  vinci  a  malo,  Ro.  12.  ba^  Q^et  nu  brauff, 

'Melius  est  novissimum  rei  cuiusque  quam^  i.  e.  perseverautia  coronat, 


1  sap:  über  infatuet  1/2  über  i.e.  steht  doni         zu  1^4  Stulti  frei^  taU(|lo§  ^eiIo§ 

ttO^jfen  qui  nemiui  prosunt  r  14  Melius  c  aus  Melior 

A]  cessionera,  id  est,  posset  fieri,  ut  calumniator  perturbet  ac  infiituet  sapientem   i5 
et  perdat  cor  doni  (sie  enim  est  in  Hebraeo),    id  est,  munificum  et  liberale. 
Quando   enim  sapiens   vult  adiuvare  mundum   et   consulere   rebus   et  omnia 
rectissime   fecit,   tamen  percacatur  a   stultis   et   experitur  summam   ingrati- 
tudinem.    Testantur  hoc  et  Gentium  et  ludaeorum  historiae,  imo  quotidiana 
experientia.     Sic  Antiochus  virum   egregie  meritum  turpiter  occidit  prius   in   20 
illius    conspectu   occisis    duobus  liberis.     Haec    scilicet   redibat    gratia    pro 
meritis.     Bellisarius  optimus   et   prudentissimus  vir  a  lustiniano  Imperatore 
iniquissime  occiditur.     Talibus  exemplis  plena   sunt  omnia.     Quare  qui  vult 
servire   publicis  vel   domesticis   rebus,    hoc   expectet,  ut   perdat  beneficium. 
Sicut  Deus  beneficium  solis  et   omnium  suorum  donorum  perdit   in  ingratis   25 
OTattf).  5, 45 et  impiis,   Matthei  quinto.     lila  calnmnia  perdit  cor  liberale,  ut  impatientia 
cogitet  desistere  a  faciendo  et  sinat  se  infiituari  per  ingratitudinem,  nisi  cor 
eruditum    sit   verbo   Dei.     Sic    fit   a   sapientibus   etiam   dicente   Hieronynio: 
Furit  sepius  lesa  patientia.     Neque  homo   aliud   potest,   Deus  vero   potest. 
Deus   impiis    dedit  solem,   regna,  principatus  ic.     Quid    faciunt  illi?    quam   3o 
vicem    rependunt?     Crucifigunt  illi   filium.     Haec  est   gratiarum   actio,    hoc 
ille  potest  ferre,  homines  non  possunt.    Sed  contiugit  eis,  quod  hie  Salomon 
dicit:    Calumnia  perturbat   sapientem    et  perdit  cor   munificum.     Tu   autem 
noli  vinci  a  malo  sed  perdura.     Quia 
7,9  Finis  negocii  est  melior  quam  initium.  35 

Id  est,  Perseverautia  coronat,  Expecta  finem,  6§  ligt  ntc^t  am  anljeben 

17  et  si  omnia  C        25  in  (vor  iiigratisj  fehlt  C        26  lila]  Ita  B         29  deus  vero 
potest  fehlt  C  32  potuit  C  .34  perclurat  A 


Annotationes  in  Ecclesiasten.    1532.  135 

V]  (S§  ht)t  ntdjt  am  on^eBen  sed  am  tj'm  nuffuicn,  multo  melius  est  attigisse 
fiuem  quam  priucipium.  Quot  inceperunt:  sed  qui  perseveraverint,  salvi 
fiunt.  Semen  cadit  in  viam  2C.  sed  illi  onines  non  perseverant  Q!§en  hü  f)tn, 
quot   nostro   seeulo    perseverarunt   egregio    iuicio,    quot    iam,    sie    de   literis 

5  desperant  ic.  Prineipium  fervet,  medium  tepet,  finis  abhorret.  Praesertim 
nos  Germani  arguimur,  quod  cupidi  sumus  novarum  rerum  et  semper  novura 
quid  incipimus  et  non  perstamus,  semper  aliquid  novi,  non  pergimus.  Piis 
auimis  non  cogitaudum  de  inicio  sed  de  fine.  Cogita,  ut  perseveres.  In- 
gratitudinem  experieris,  detrahent  tuis  consiliis  optimis  et  reddeut  pro  bonis 

10  mala.  Sic  faciunt  hodie  sectarii.  Primo  putabatur  spiritus  sanctus  in 
omnium  animis,  si  tamen  efficimus  iufracto  animo  2C.  'Oratio'  exposuerunt  ic. 
Hieronymus:  Melior  est  epilogus  in  oratione  2C.  Solomon  nunquam  instituit 
rhetorem  aut  sacerdotem  praedicantem ,  agit  de  rebus  gereudis,  politica  vel 
domestica  re.     Incepisse    nihil    est    sed  finem   attigisse.     Scopus    Solomonis, 

15   quod  perstat  in  exhortando,  ut  sequitur: 

'Melior  est  longanimis'  patiens.    In  rebus  humanis  tütl  fein,  ut  specte-  7, 9 
tur  finis,    ad   hoc    ge!§ott    nid^t    ein   ftol^ex   mut,    qui  statim   mutatur.     In 
hebraeo:  melior  est  longitudo  spiritus  quam  altitudo,  qui  perseverat.    In  prin- 
cipio   multi    sunt,    qui   habent   animos   elatos    sed  talis   animus  ift  bum   imb 

20  f(^toa(^ ,   non  consistit,   prolixus  et  protendens  animus,   bet  t^ut§.     Quando 

4  psevera:  unsicher  4/5  quot  iam  bis  desperant  o  16  patiens  o 

V]  fonbern  am  ^inouS  füren.     Multo  melius  est  attigisse  finem  quam   tentasse 
prineipium.     Ante    diem    enim     supremura    neminem    laudaveris.      Non    qui 
inceperit  sed  qui  perseveraverit,  hie  salvus  erit.     Quod  dico  de  rebus  pietatis,2«Qtti).  10,22 
idem    dicendum  de  omnibus  aliis  rebus  iuxta  illud  vulgi:   Prineipium  fervet, 

25  medium  tepet,  finis  abhorret,  ©0  ligtS  gar  inn  ber  af(^en.  Praesertim 
Germani  huius  vicii  arguimur,  quod  cupidi  sumus  novarum  rerum.  Multa 
incipimus,  in  nullo  pergimus  nee  perstamus,  et  maxime  hoc  nobis  accidit  in 
doctrina,  ubi  quotidie  novas  amplectimur.  Sed  haec  et  instabilitas  humani 
cordis.     Ergo  cogitaudum  non  de  initio  sed   fine,   quare  vide,  ut  perseveres. 

30  Calumniam  patieris  sapientiae  tuae,  ingratitudinem  experieris,  obliviscentur 
beneficiorum  tuorum,  detrahent  tuis  consiliis  optimis  et  reddeut  pro  bonis 
mala.  Ubi  si  animus  fuerit  iufirmus,  desistet.  Sed  tu  fi^rtiter  perge,  perse- 
vera,  quia  Dens  tandem  dabit  fructum  operis  tui. 

Melior  est  tardus  animo  quam  superbus  spiritu.  7,9 

35  Adhuc    perstat    in    adhortatioue.     In   rebus  humanis   hoc  exigitur,    ut 

spectetur  finis.  Ad  hoc  requiritur  non  superbus  animus,  qui  statim  mutatur, 
cum  semel  omnia  vult  effeeta  et  omnia  quodam  inn)etu  facit,  sed  tardus 
animo,    qui   mala,    quae   occurrunt  et  impediuut,    patientia  et  ferendo  vineat, 

25  90t  f'ehU  B  26  nos  germani  B 


136  33otlefung  übet  ben  ^rebiger  ©alomo.  1526. 

V]  alto   aüimo   lütl't    gefc^cnbt   fein   bing,   irascitur,    sed   animus  longus   her  left 
bo§  für  uöer  roufc^en. 

7, 10  'Nee  sis  velox'  al§  ad  istiim  locum.    Copia  Salomonica,  qui  exhortatur, 

nt  perstemus   iu   uostris    studiis.     Etsi   siut   occasiones,   quae   provocent   ad 
iram,  cogita  melius  esse  ad  domimi  hictus  et  deineeps.     Fratres  pietatis  sie     5 
doeere  volunt,   ut  stulti   non  iiitelligant.     Hie  loquitiir   de  ira  animi,    supra 
contra.     9Jaxren   follcn  jUrnen.     Stulti  habent  iram    in  eorde   et  simul  foris. 
Tu    in    corde   letus,    externe   severus.     ^Sinus'    ein   Bofen.     In   amplexu   i.  e. 
^Ol'Tt  I)engt  cim  narren  an  i.  e.  adheret  ira  stulto  i.  e.  libenter  irascitur.    Sic 
dicit  cor  humanum,    quando   experitur    iugratitudinem    muudi :    Tu  noli   sie   lo 
irasci  et  dicere,  quod  iam  erger  fei)  quam  antea.    'Non  dicas:  quid  est  quod 
dies'  2C.      Si   ita    dieis,    neu   bene  disputas.      Senes   ita  solent   dicere:    dum 
eram  puer,   ha  ging  fein  gU.     Solomo  dicit:    non.     Quia   creseentibus    nobis 
erescunt   experientiae  et   occasiones.     Puer  non   curat,   non    movetur,    quod 
alium  alias   fraudat  bonis  sed  ludit,  veuatur,   si   adolescens  2C.     Puer  putat   15 
bie  grofte  malitiam,   quando  globuli  ei  auferuntur,  quando  crus  frangit  equi. 

1  9cf(]^enbt  c  aus  gcfd^cndt        zu  1/2  35or  taten  luate  gute  gett  schon  hier  r        13  Sol. 
bis  quia  0 

A]  quod  etiam   doeent  illae   sapientum  voces:   'Festina  lente',   Item  'Perfer  et 
obdura'  2C. 

7.10  Ne   sis    praeceps    spiritu    ad    irascendum,    quia    ira   in    sinn 
stultorum  requiescit.  20 

Copia  Salomonica  est  exhortantis  nos,  ut  perseveremus  in  incepto, 
uteunque  non  fiunt  nostra  consilia.  Loquitur  autem  de  ira  animi,  sicut  supra 
de  externa.  Noli,  inquit,  praeceps  esse  in  iram,  uteunque  contingant  occasiones 
ad  iram,  5^arren  foEen  Jörnen.  Stulti  habent  iram  in  corde  et  simul  foris. 
Tu  vero  serva  animum  laetum  externe  severus.  'Iram  quiescere  in  sinu  25 
stulti"*  Hebraismus  est,  quem  nos  sie  Germaniee:  3orn  ^engt  ben  narren 
an,  Id  est,  libenter  irascuntur. 

7.11  Ne    dicas:    cur   superiora    tempora    fuerunt    meliora    istis? 
Quia  non  sapienter  quaeris  hoc. 

Sic  solet  queri  cor  huraanura,  quando  experitur  ingratitudinem  mundi :  30 
(S§  tft  erger  benn  e§  bor  i^e  getueft  ift.  Tu  vero  ne  sie  dixeris,  neque  enim 
reete  interrogas  neque  disputas.  Sic  solent  senes  dicere:  Dum  eram  puer, 
omnia  erant  meliora,  sicut  ait  Poeta :  'Laudator  temporis  acti'.  Sed  Salomon 
dicit:  Falsum  est,  (5§  tft  ntf)e  red^t  jugangen,  Quod  vero  nunc  primum 
hoc  vides  et  intelligis,  ratio  est,  quia  creseentibus  nobis  erescunt  experientiae  »5 
rerum  et  occasiones  irascendi.  Puer  non  curat  neque  movetur,  quod  alius 
alium  fraudat,  oeeidit  2C.  sed  ludit,  venatur,  equitat  et  putat  summum  flagitium 
esse,   si  quis   alteri  furetur  globulos,   ibi  irascitur.     Quando  vero  fit  pater- 

25/27  Iram  bis  irascuutur  /'ehlt  C 


Annotationes  in  Ecclesiasten.    1532.  137 

V]  Quando  vero  fit  pateifamilias,  sentit  molestiam  laiuiliao  et  ulia.  Fuit  ergo 
seniper  malus  imindus  sed  uon  semper  fiiimus  in  mundo,  quia  [lueris  uobis 
nihil  movebatur,  eramus  in  pacatiore  vitae  genere,  mundus  erat  idem.  Hoc 
verum,   quod  malitia  aliqua   plus  erumpat   uno  seculo  et  alii  casus   et  ooea- 

5  siones  sunt  alii  aliis  seculis,  sed  malitia  semper  eadem.  Si  Esau  habuisset 
occasionem,  quam  lulius  Caesar  vel  Absolom,  certe  sectatus  eam  fuisset. 
Seues  laudant  tempus  actum,  (]uia  non  experti  tempus  iuventutis  suae.  Ergo 
idem  inalum  semper  in  mundo.     Tu  mutaberis  in  alium  virum. 


26.  .Septem"!  |  Salomo  lioc  loco  hoc  unice  agit,  ne  videatur  probare  ignaviam, 
10  qualem  solent  allegare  hi,  qui  audiunt  euangelium  salutis:  8i  onmia  dam- 
nantur  studia,  opera,  simus  ergo  iguavi.  Neutrum  valet  neque  sis  dives, 
pauper,  pius,  impius,  iustus,  iniustus.  Ita  doctrinae  haec  in  pugnantiis. 
Si  audit  caro  hoc,  prorumpit,  si  aliud,  cessat,  (piia  sequitur  sua  studia.  Si 
dicimus  bona  opera  non  salvare:   ergo  nihil  faciemus.     Tua  vanitas   tan  fie 


3  patiore  8  mutaris  darübe?-  be  11  opera  o  12  iu  pugnantiis  sicher 

A]  15  familias,  sentit  molestiam  et  infidelitatem  familiae,  ibi  irascitur,  si  equus  crus 
frangat  aut  bos  male  saginatus  sit  zc.  Fuit  ergo  semper  mundus  malus  sed 
non  semper  fuimus  in  mimdo  neque  sumus.  Nobis  pueris  nihil  turbabatur, 
nos  quidem  eramus  in  pacatiore  vitae  genere,  sed  mtmdus  semper  fuit  sui 
similis.     Hoc  quidem  verum  est,  quod  malicia  aliquo  saeculo  magis  erumpit 

20  quam  alio,  sed  hoc  fit,  quia  alii  subiude  casus  et  maiores  occasiones  quoque 
existunt,  malicia  tamen  mundi  semper  manet  eadem.  lulius  Caesar  concussit 
totum  orbem,  quia  magna  illi  erat  occasio,  quam  si  habuisset  Esau  vel 
Absalom,  eadem  fecisset.  Ergo  eadem  sunt  mala  semper  in  mundo.  Quare 
fac,  ut  sis  corde  pacato  et  tranquillo,  ne  irascaris,  cum  mala  ista  vides,  non 

25  tu  mutabis  mundum  sed  vide,  ut  tu  muteris  in  alium  virum. 

Praestat    sapientia    cum    haereditate    et    excellit    videntes?,  12-13 
solem,    quia    sapientia    defendit,     defendit    et    pecunia.     Verum 
praestantior  est  sapientia,  quia  vitam  adfert  possidenti  eam. 
Salomon  hoc  unice  hie  agit,  ne  videatur  probare  ignaviam,  quam  solent 

30  allegare,  qui  audiunt  doctrinam  pietatis.  Si  omnia,  inquiunt,  studia  damnantur, 
nihil  ergo  operemur,  simus  gnaviter  ignavi.  Sed  Salomon  reclamat  dicens: 
Opes  non  damno  nee  probo  ignaviam,  imo  utrunque  probo  et  opes  et 
sapientiam,  sed  praefero  sapientiam  opibus,  quia  vitam  dat  horaini.  Caeterum 
consilia   humana  in   parandis   divitiis   et   omnibus  rebus  damno,     Neque  sis 

35  tu  (inquam)  operosus  neque  ociosus  neque  stultus  neque  sapiens,  neutrum 
enim  valet,  id  est,  non  addas  tua  consilia  neque  urgeas  ad  parandas  sive 
opes  sive  sapientiam,   sed   cura,  quae  Dens  curata  vult   et  aufer  tua,   quae 

29  quam]  qualeni  JJ  33  dat  vitam  C 


138  SBorlefung  über  ben  5ptebiget  ©alomo.    1526. 

V]  nic^t  fdjilfen  in  doctrinam  pietatis,  quia  addit  statim  sua  cousilia  ad  eam. 
Non  proponitur  tibi  sapientia  dei,  ut  tu  facias  sed  sursum  specta,  iit  domi- 
nus operetur  has  iustitias.  Si  deus  facit,  ergo  ego  uihil.  Agit  ergo  Solomon, 
ut  consilia  humana,  studia  in  parandis  Omnibus  rebus  et  iustitia  damnet,  et 
tarnen  hortatur,  ut  sint  in  regendis  rebus,  steut  in  praesentibus  et  expectent  5 
dei  maumu.     Si  non  faciunt,  K.     Sic  hie. 

7, 12  'Sapientia    melior   cum  hereditate   prae  videntibus   solem.'     Est  laetari 

et  iucuudum  esse  in  hac  vita,  quia  liber  hie  describit  casus  huius  vitae  sub 
sole.  Non,  inquit,  damno  opes  nee  probo  ignaviam.  Si  contingunt  opes, 
utere.  Utrumque  probo  et  opes  et  sapientiam,  sed  sapientia  est  melior,  quae  lo 
est,  ut  nee  opibus  nee  paupertate  frangaris.  Dicit  per  concessionem  'Sapientia 
cum  hereditate  superat',  iucundissimam  vitam  in  hac  vita,  quia  sapientia 
protegit,  protegit  pecunia,  quia  habentes  utrumque  habent  fidutiam,  i.  e.  sunt 
qui  habent  fiduciam  in  opibus,  sunt  concessiones,  tarnen  distinguo.  Hoc 
praeponderat  sapientia  pecuniis,  quia  sapientia  vitam  tribuit  suo  possessori. 
Hoc  non  potest  pecunia,  non  retinet  vitam  nee  liberat  a  morte.  Hoc  dicit, 
ne  videatur  simpliciter  damnare  opes  sed  sohim  usum  damnat.  'Sed  cognitio 
sapientiae  servat  vitam  suo  possessori',  be!f)elt  in  im  leBett,  quod  divitiae 
non  possunt. 


6  Intueri  solem  r  11   vitaiu]  vita  12  (tu)  quia 


15 


20 


A]  sunt  mera  vanitas.  Non  enim  proponitur  tibi  sapientia  Dei,  ut  tu  facias, 
sed  sursum  specta,  ut  Deus  operetur  has  iusticias,  sapientias  ic.  Sic  ergo 
pariter  consiha  humana  in  parandis  rebus  quibusvis  damnat  et  tamen 
hortatur,  ut  sint  in  rebus,  regant  et  guberuent  res,  sed  praesenter  et  expectent 
Dei  manum,  ubi  vident  non  succedere  K.  Nam  si  tua  consilia  urgere 
coeperis,  nihil  auferes  nisi  vanitates  et  adflictiones  2C.  25 

7,12  Sapientia  cum  haereditate  melior  est  videntibus  solem. 

'Videre  solem'  est  laetari  et  iucundura  esse  in  hac  vita  seu  suaviter 
vivere.  Vult  dicere:  Sapientia  cum  haereditate  superat  iucundissimam  vitam 
in  hoc  mundo.  Et  addit  collationem :  Sapientia  defendit,  defendit  et  pecunia, 
ut  dicitur:  @ut  maä)t  mut,  Id  est,  habentes  opes  habent  fiduciam,  habentes  so 
sapientiam  habent  fiduciam  (Concessiones  sunt),  sed  tamen  distinguo:  Hoc 
praeponderat  sapientia  opibus  seu  pecuniis,  quia  sapientia  tribuit  vitam 
possessori  suo.  Hoc  non  potest  pecunia,  non  retinet  vitam  nee  liberat  a 
morte.  Hoc  dicit,  ne  videatur  damnare  opes  simpliciter  sed  solum  usum, 
quem  habent  impii,  damnat.  Deinde  sapientiam  praefert,  quia  cognitio  35 
sapientiae  vitam  servat  possessori. 


22  praesentes  C 


Annotationes  in  Ecclesiasten.    1532.  139 

l^]  ^  'Consydera.'    Ille  totus  textus  est  epiphonema.    Concludit  locum,  quem  7, 14 

coepit  pro  coiifortundis  iinpatientibus  et  iracundis  hominibus.  Vide  opcra 
dei,  quid  ergo  irasceris,  quid  inipatiens  es  contra  ingratos  i.  e.  hoc  te  con- 
soletur,  die:   deus  vadit.     Mitte  vadere.     Beuefacio  multis   et  refero   cakm- 

5  nias  et  ingratitudinem.  Si  ipse  nou  dat  cor  gratmii,  beneficum,  fo  muftu 
bein  beneficia  Dcriicren.  Insignis  locus,  quod  non  stat  in  arbitrio  huiuano 
cor  suura  rectificare  sed  propouit  tibi  deus  sive  ingratum  aliquem  k.,  scias 
deum  fecisse,  si  contendis  rectificare,  molestiam  habes  sed  nihil  efficis.  Ubi 
correptio  et  instructio   non  iuverit,   ^olt  regulam  Pauli:    post  unam  et  alte-xit.  3, 10 

10  ram  2C. 

'Quoniam    quis   potest  rectificare    eura,    quem    incurvaverit    ille.'     'In7,i4 
die'  alia  pars  Epiphouematis.     Sic  facies,    si   acciderit  tibi    dies  letus :   sis 

2/3  quid  ergo  irasceris   über  Vide    opera  dei  4  vadit]  videt?  7/8   sciat  deus 

11  Textus  über  den  Stichtvorten ,  tceil  sie  diesmal  nicht  ine  sonst  durch  hräftigere  Schrift 
hervorgehoben  sind.  12  alia  bis  Epipho:  0 

A]  Contemplare  opera  Dei.     Quis    enim   potest  facere   rectum,  7,  u 

quod  ipse  curvaverit? 

15  Concludit  totum  hunc  locum,  quem  coepit  pro  confortandis  impatientibus 

et  iracundis  hominibus,  pulchro  epiphonemate.  Quid,  inquit,  irasceris?  Quid 
impatiens  es  contra  ingratos?  Vide  opera  Dei,  quod  nemo  possit  rectificare 
eum,  quem  incurvaverit  ipse,  hoc  te  consoletur.  Poteris  enim  hoc  argumeuto 
cognoscere  Deum  regere  omnia  et  a  te  non  requiri,    ut   omnes   boni   sint  ac 

20  grati,  neque  peues  te  esse,  ut  tales  efficias.  Quare  sis  aequo  animo  et  mitte 
vadere,  sicut  vadit,  quia  vult  vadere,  sicut  vadit.  In  manu  mea  non  est 
curvitates  rectificare.  Beuefacio  multis  et  ecce  refero  calumnias  et  ingratitu- 
dinem. Nihil  vero  mirum  neque  novi  accidit.  Quia  nisi  Deus  dederit  cor 
iutelligens  et  gratum,  perdes  omnia  tua  beneficia.     Est  ergo  insignis  doctrina 

25  huius  loci:  Non  stare  in  arbitrio  humauo  cor  suum  rectificare  sed  neque 
ullara  molestam  causam  posse  humano  arbitrio  corrigi.  Tu  potes  quidem 
docere,  monere  2C.,  nemo  autera  nisi  Deus  corrigere.  Hoc  scire  unicum  nobis 
est  remedium  adversus  tautam  ingratitudinem  et  tot  calumnias.  Quare  ubi 
correptio  et  instructio  tua  non  iuverit,   serva  regulam  Pauli:    Post   unam  et 

30  alteram  admonitionem  haereticum  hominem  devita.  IJl)i  feceris  tua,  faciat 
Deus  sua.  Non  enim  velle  desistere,  nisi  correxeris  primura,  est  se  in  locum 
Dei  statuere,  id  est,  aperto  iusanire.     Ideo: 

Laetus    esto    in    die   bouo    et   tarnen   memineris    etiam    mali?,  15 
temporis.     Deus  enim  fecit  hoc   iuxta  illud.     Sic  ut  non  inveniat 
35  homo  quicquam  praeterea. 

Alia  pars  Epiphouematis.     Sic  facies,  si   tibi  acciderit  dies  laetus:  sis 

16  et  iracundis  hominibus  fehlt  C 


140  Söorlejung  über  beii  5piebiget  (Salomo     1526. 

V]  letus  i.  e.  fruere  praesentibus,  poDe  tuas  cnras,  consilia,  studia.    Sinas  fleum 
esse  sapientiam   tiiam  omnibus  adfeetibiis    modi   et  sis   inter  res  praesentes, 

7, 15  non  futuras.  'Utere  bono  die  et  tarnen  vide  diem  malum."  Vult  dicere : 
Volo  illum  diem  esse  praesentis  boni,  non  ut  cogitem  semper  fore.  Kemovet 
fidutiam  et  adfectum  stultornm,  qui  haerent  in  letitia  praesentis  diei.  lam  s 
sum  letus,  si  dominus  voluerit  auffeiTe  letitiam,  potest  facere.  Alibi:  'In 
die  bonorum"  Ecclesiasticus.  Nos  sumus  carnalibus  adfectibus  immersi,  quasi 
dies  bonus  semper  deberet  durare  i.  e.  serva  partem  cordis,  quae  ferat  etiam 
diem  malum,  non  ut  deditum  sit  praesenti  gaudio  tantum.  Mala  improvisa 
valde  discruciant,  econtra  qui  leti  sunt  et  tamen  cogitaut:  forte  cras  futura  lo 
erit  tristitia  et  molestia. 

7, 15  'Sicut  hanc'  ßeducit  omnem  cogitatiouem  nostram  in  deum  et  rapit  a 

rebus.  Ad  quid  dat  tibi  utrumque  i.  e.  et  bonum  et  malum  diem?  *Hanc 
facit'  scilieet  malam  diem  'iuxta  bonam'  f(^i(ft  ha^  unglu(f  neben  bem  glu(f, 
§cbr.  7, 11 5a§  ift  mos  dei.  Ut  nos  habemus  in  ep.  ad  Hebraeos  'ritus'  ut  supra  i.  e.  lä 
secundum  ritum,  secundum  quod  scribitur  de  Melchizedech ,  pro  ordine  tüte 
er  pflegt,  vel  tüte  öon  im  gefc^rieben  inirt,  ha  xic^t  bt(^  nad^,  tum  vinces 
facile  tentationem.  Sed  nos  immergimur  vel  penitus  letis  vel  adversis.  Pii 
dieunt:  ordo  est  dei. 


1   oder   Sines?  2    res  (tanquam)  14   facit  o  15   habemus   In  heb  Kitns 

15,16  i.e.  secundum  bis  Melchi  rh  16  pro  ordine  o 

A]  laetus,  id  est,  fruere  praesentibus,  pone  tuas  curas,  pone  consilia,  ponas  20 
Omnibus  aifectibus  modum.  Sine  Deum  esse  tuam  sapientiam,  illi  committe 
tua  praeterita,  tua  futura.  Et  laeteris  sie  in  praesens  'Ut  memineris  etiam 
diei  mali'.  Id  est:  Sic  compares  te,  ut  etiam  possis  tristari,  fruere  praesen- 
tibus, ut  non  inde  concipias  fiduciam,  quasi  haec  sint  perpetuo  duratura. 
Ne  securus  sis  tantum  bona  spectans  sed  paratus  sis  ad  diem  malum  quoque,  25 
liber  et  aequalis  semper.  Sic  removet  adfectum  et  fiduciam  stultorum,  qui 
haerent  et  immerguntur  praesentibus  gaudiis,  quasi  dies  bonus  semper  debeat 
durare.  Nos  vero  sie  laetari  debemus,  ut  non  immergamur  sed  servemus 
partem  cordis  Deo,  qua  etiam  ferre  possimus  diem  malum.  Sic  fiet,  ut  mala 
praevisa  minus  discrucient  nos.  30 

7,15  Sicut  enim  hanc  sie  et  illam  fecit  dominus  more  suo. 

Reducit  oranes  cogitationes  nostras  in  Deum  et  rapit  a  rebus.  Dens 
haec  omnia  facit,  inquit,  diem  scilieet  malum  iuxta  bonum,  <Bä)idd  bQ§ 
lingtuii  neben  ha§  glurf.  Et  id  pro  ritu,  pro  ordine  (ubi  iterum  est  Hebraismus 
?Pf.  110, 4in  vocabulo  Dabar,  qui  et  supra  capite  3.  et  Psalm.  'Secundum  ordinem  »5 
Melchizedeck),  Id  est:  pro  ut  de  eo  scribitur  et  dicitur,  more  suo,  tüie  er 
pflegt,  hoc  specta,  tum  facile  vinces  tentationes.  Sed  nos  immergimur  penitus 
vel  laetis  vel  adversis.  Pii  vero  ubi  boni  et  mali  vicissitudinem  patiuntur, 
dieunt:  Hie  Dei  ordo  sive  mos  est,  neque  franguntur. 


Annotationes  in  Ecclesiasten.    1532.  141 

^]  'Quo  non  invcniat  post  eum  quicquain':  facit  nialam  post  bonam  i(leo,7,  i^) 

ut  erudiat  homines,  horao  quaerit  ultra,  quam  deus  facit,  ,sed  non  acquirit. 
Dat  letum  et  plus  letitiae  quaeris  sed  addit  huic  malani,  ut  videas,  quod 
non  possis  facere  aliud,  quam  quod  deus  tibi  praescripserit,  ut  discas  qpn- 
5  tentus  esse  eo,  quod  obtulerit  dominus.  Itera  quando  cor  perfusum  tristitia 
non  potest  letari  jc.  Sic  fruere,  ut  tcmperata  sit  letitia  non  immersa  ut 
stultorum  in  carnem  et  tum  moderatum  est  gaudium  in  domino. 

'Haec  quoque  vidi."     lara  redit  ad  catalogum  finito  looo  adhortationis  7,  ifi 
et  confortatiouis,   sicut   et  mos    concionatorum.     'In   diebus  vanitatis    meae', 

J'J  hebraice  sie:  Omuia  vidi  in  diebus  vanitatis  meae,  Latine:  cum  lustrarem 
singula  in  diebus,  et  inter  reliquas  vanitates  mundi  quas  lustravi,  occurrit 
etiam  illa.  Quae?  'Est  iustus'  ac.  Et  liic  obscurus  locus,  et  hoc  ratio 
humana  nitllBt  sapiens  für  fi(^  et  vult  suis  consiliis  consulere  aut  viribus 
suis  vult  implere  legem  aut  discedere  ab  ea.     Sapientia  est  servanda  et  lex 

i'  sed  tu  non  debes  praestare,  expecta  jc.  Observa  hie  Solomonem  non  loqui 
de  iustitia  fidei  sed  politica.  lustus  hoc  loco  est  exactor  iustitiae,  qui  vult 
homines  ftom  maä)Cn  ut  politicus,  domesticus  bonus.  Vidi  iustum,  qui 
habet  egregias  leges,  iura  et  tDt(§  f)tn  ailS  furen  ad  unguem  et  voluit  homines 
from  machen,    antequam   ipsi.     Sicut  stultus,  qui  curvatus   stabat   in  sole  et 

10  heb  sie  o 

A]  20  Ut  non  inveuiat  homo  post  cum  quicquam.  7,  ir, 

Id  est,   ut  erudiatur,    quod   non   possit   plus  boni  habere,    (piam  Deus 

dederit,  etiamsi  quaerat.     Quaerit  quidem  homo  ultra,   quam  Deus  fecit,  sed 

non  invenit.     Deus  dedit  laeticiam  et  plus  laeticiae  quaeris,  sed  non  invenies. 

Nemo  enim    potest  Dei   operibus  vel   momentum   addere,   SSenn    unfer  .S^cri* 

2r.  ©Ott  aU'^gemac^t  ^at,  fo  toirftu  nic^tg  ha]ü  mad)m.  Quando  cor  perfusum 
est  laeticia,  non  potest  tristari  et  econtra.  Sic  omuia  Deus  definit,  ut  discas 
eo  contentus  esse,  quod  ipso  obtulerit,  ac  eo  moderate  utaris,  ut  sit  gaudium 
in  Domino. 

Omnia  vidi  in  diebus  vanitatis   meae:   Est  iustus  et   perit7,i6 

30  in  iusticia  sua,  et  est  impius,  qui  multo  tempore  in  malicia 
sua  vivit. 

Finitis  adhortationibus  et  consolationibus  redit  ad  suum  catalog-um 
omnia  circumspiciens.  Cum  lustrarem  singula,  inquit,  inter  reliquas  vanitates 
occurrit  et  illa  nunc  enumeranda. 

35  'Est  iustus  et  perit'  2C.     Hie  iterum  oportet  observare  Salomonen!,  ne 

putemus  eum  hie  loqui  de  iusticia  divina  seu  fidei  sed  politica  iusticia,  ut 
iustum  intelligas  exactorem  iusticiae,  Ser  bte  leute  toii  front  maä)m,  qualis 
est  politicus  homo  vel  oeconomus  bonus.  Vidi,  incjuit,  iustum  habentem 
egregia  iura  et  leges,  quas  cum  coepisset  urgere  et  omnia  adamussim  exigeret, 

40  nihil  effecit,  nisi  quod  omnia  retro  ibant.     Sicut  Morio  (piidam,  qui  incurvatus 


142  Sjortefmtg  über  ben  ^prebigev  ©olomo.    1526. 

VI  increpabat  umbram  jc.  Tales  sumus  omnes.  Videmus  festucam  in  oculo  2C., 
illam  trabem  proponit.  Non  est  homo,  qiii  non  peccet  2C.  Summa  summa- 
rum:  summum  ins  summa  iniuria.  Ille  est  iustus  et  tüil  bte  leut  ftont  sed 
perit  in  sua  iusticia,  g^et  ini  nxäji  t)on  ftüt.  Alius:  nihil  volo  facere,  nolo 
regere  familiam,  tüil§  gl)en  laffeit  iüieS  gI)Ct.  nie  exigit,  alius  negligit  iusti-  5 
tiam.     Utrunique  taug  nidji,   sis  neque  sapiens  neque  insipiens.     Quid  ergo 

7, 17 faciendum ?  Hoc  erit  medium:  'Noli  esse  nimium  iustus,  sapiens"  i.  e.  summa 
iustitia  2C.,  gieiff  fur  l}ix\  in  bcin  bufen  et  cane  'Gnoti  seauton',  tum  dices: 
tc§  f)ab  nod)  ein  regifter  nequitiae  *  et  adhuc  nequam  et  tarnen  toleratus  a 
deo  et  hominibus  non  proscriptus.  Cur  fut  \ä)  beun  ^ei*  et  statim  vindicarem  10 
et  dicerem:  sie  scriptum  in  lege.  Hoc  est  nimis  esse  iustum.  Res  huius 
raundi  non  feruut.  Leges  serva  docendo,  praedicando  et  magna  gratia, 
quando  familia  vel  auditores  fatentur  esse  iusticiam.  Nimis  sapiens,  quando 
magistratus,   paterfamilias   habet  bonas  leges   i.  e.   per   se   bonae   non    dam- 


7  esse]  est  8  dum  12  Leges  c  aus  diriges 

*)  d.  i.  'Sündenregister'',  doch  ist  diese  Zusammensetzung,  loie  es  scheint,  netteren 
Ursprungs.  Luther  gebraucht  vielmehr  öfter  regifter  schlechthin  in  dieser  Bedeutung  z.  B. 
in  der  Vmies.  über  1.  Joh.     Vgl.  auch  Grimm  Wtb.  8,  542. 


A]  in  solem,  accusabat  umbram  curvam,  cum  interim  se  non  erigeret,     Tales  et   15 
nos  sumus.    Videmus  festucam  in  oculis  aliorum  sed  trabem,  quae  in  oculo 
nostro    est,    non    consideramus.     Summa   summarum:    Summum   ins   summa 
iniuria.      Qui    vult    omnia    adamussim    regere    et    rectificare    in    politia    et 
oeconomia,  laboris   multum,   fructus   nihil   habebit.     Econtra  alius  nihil  vult 
facere   et    est    contemptor    iusticiae    exigendae.     Neutrum  valet   neque    esse  20 
sapientem    neque    insipientem,    neque    iustum    neque    impium    esse    oportet. 
Quid  ergo  faciendum?  Hoc  erit  medium: 
7,17-18  Ne  sis  nimium  iustus   neque    sis   nimium   sapiens,    ue    de- 

soleris.     Noli  nimium  esse  impius  neque   desipias,  ne   moriaris 
tempore  non  suo.  25 

Id  est,  mitte  summum  ins,  tuo  te  pede  metire  et  cane  yvwd^i  asavTov, 
tum  invenies  in  tuo  ipsius  sinu  prolixum  catalogum  viciorum  et  dices:  Ecce 
ego  ipse  adhuc  sum  iniustus  et  tarnen  toleratus  a  Deo  et  hominibus  non 
proscriptus.  Quare  ergo  sie  feror  impetu,  ut  ab  aliis  tam  acerbe  exigam, 
quae  ipse  non  praesto?  Hoc  est  esse  nimis  iustum.  Res  huius  mundi  hoc  30 
non  ferunt.  Serva  ergo  leges  docendo  et  praedicando  et  age  gratias  Deo, 
quando  familia  vel  auditores  fatentur  leges  et  doctrinas  esse  sanctas  et 
iustas,  etiam  si  non  omnia  ad  praescriptum  servent.  Sic  es  vere  iustus  et 
sapiens.  Nimium  autem  sapis  et  nimium  es  iustus,  quando  versaris  in  rebus 
gerendis  sive  publicis  sive  privatis  ac  habens  bonas  leges  ita  illas  urges  ac  35 


Annotationes  in  Ecclesiasten.   1532.  143 

V]  nandae  et  vult,  ut  simpliciter  servcnt  ba§  summa  iniuria,  quia  qnidam  iii- 
firmi,  quos  si  ego  txeib,  non  possunt.  Prudcns  et  fidelis  sit  magistratus 
distinguere  inter  bonitatem  legis  et  obedientias  subditorum.  Melius  est,  ut 
patiatur,  ut  feramus  modicam  rebellioncm,  quam  ut  tota  respu])lica  interdum 

5  pereat.  Sic  medici  faciuut:  non  ita  agunt,  ut  in  libris  scriptum.  Sic  animi 
sunt  diversissime  adfecti.  Ad  patresfamilias  non  deberent  eligi  nisi  Davides, 
Abraham,  losua,  si  possent  haberi.  lusticia  et  sapientia  fo(  xcd)i  fein,  sed 
de  usu  illius  disputat. 

Quare  perdas   i.e.  desoleris   bu  tüirft   iülift  tüCl'ben.     Altera  pars  con-7, i8 

10  clusionis:  Non  sis  impius  nimis.  Vide  ut  non  sis  nimium  iustus,  sie  ne 
nimium  stultus  tüibbei"  ]\l  !(lig  obbef  ^U  tt)et§,  econtra  K.  Si  sapientia  nihil, 
fo  h)il  iä)  ha§  ünb  mit  bem  bab  ouy  fd)utcn.  Age,  ut  sis  iustus  et  alii, 
persevera,  obdura,  !^alt  an.  Quare  hoc?  Id  est,  ne  etiam  vasteris,  moriaris 
non  in  tempore  tuo.     Posset  dominus   subito  venire   et  trahere  ad  iuditium, 

15  in  Euaugelio.     'Nescieris,  quod  tollas',  in   Euangelio.     Natura  alia  non   est  2uc.  i9, 22 


4  patiatur  scheint  gestrichen  und  das  vorangehende  ut  aus  Versehen  stehen  gehliehen 

A]  servari  vis,  ut  ne  vel  iota  peccari  velis.  Hoc  enim  est:  sumraum  ins,  sum- 
ma iniuria.  Prudeus  Magistratus  ac  paterftxmilias  debet  distinguere  inter  boni- 
tatem legis  et  obedientiam  subditorum.  Melius  est,  ut  feramus  et  patiamur 
modicam  rebelliouem  quam  ut  tota  Respublica  pereat.     Id  quod  accidere  so- 

20  let  rigidis  illis  exactoribus  legura.  Ergo  exequendae  et  urgendae  sunt  leges, 
quateuus  res  patitur,  non  idtra.  Sic  medici  faciunt  quoque:  non  ex  solis  libris 
seu  praescripto  iudicant  et  sanant  morbos  sed  saepe  mutare  coguntur  pro 
qualitate  corporum.  Sic  animi  hominum  sunt  diversissime  adfecti,  ut  leges 
ipsas  saepe  moderari  oporteat.     Ad  hoc  opus   est  sapientissimis  viris,  quo- 

25  rum  pauci  sunt  in  mundo.  Debebant  ergo  omnes  oeconomi  ac  Magistratus, 
David,  Abraham,  Salomon,  losua  et  similes  eligi,  si  possent  haberi,  qui 
possent  recte  uti  legibus.     Adeo  scilicet  refert  bene  administrare  Rempublicam. 

Non  sis  nimium  impius  2C.  7,i8 

Haec   est    altera  pars   conclusionis.     Vide,   ut   sicut  non   eris    nimium 

30  iustus  sie  uec  sis  nimium  impius.  Id  est,  ne  couteranas  et  negligas  omnem 
gubernationem  tibi  mandatam  et  omnia  sinas  ruere  in  mahun.  Quaedam 
dissimulare  bonum  est,  non  autem  omnia  negligere.  Si  sapientia  non 
procedit,  non  ideo  insaniendum  ira  et  vindicta.  Deinde  ne  etiam  tradas  te 
in  ocium,  ut  nihil  velis  curare.     Ne  facias  ut  ille  servus  nequam,  qui  defosso 

35   talento    nihil    volebat    negociari    ic.     Age    sis    iustus    et    alii    tecum,    exige 
pietatem,    persevera,    utcunque    successerit.      Quare    hoc?    *ne    vasteris,    ne 
moriaris  tempore  non  tuo'.    Timendum  enim  est,  ne  subito  veniat  et  te  vocet 
ad  iudicium,  sicut  divitis    animam   nocte.  non  cogitata  diviti  tulit.     Si  essetsiic.  12, 20 
haec  vita  coelestis  et  angelica,  nihil  iniuste  fieret,  sed  natura  peccatrix  aliud 


144  35orIcfung  über  ben  ^^rcbiger  <Ba[omo.    1526. 

V]  quam  errare,  stultum  esse.     Qiii  hoc  nescit,  nescit  niundum.    Ideo  fugerunt. 

3ub.  23  Oportet  videas  leute,  exempla,  opera.    Hoc  tantum  age,  ut  ludas,  ut  quidam 

saltem    possint   eripi    ex    isto  iucendio.     Si   es   in  civitate,   es   iu    naufragio, 

inceudio.     In  re  doraestica  sicut   torrem   aliquem  eripis   sie  contentus,  quod 

vel  unum  eripias.     Sic  praedico  Euangelium,  non  quod  omues  obediant  sed    5 

simo§4,  iisi  vel  3.  animas  tanquam  caudas  titionum.     S)u  bift  ^U  geel  2C.^    Et  tarnen 

noli   cessare.     Quid  Christus   fecit?    electos    ^at   et   I)Crauffen   geriffett,   alios 

^ot  er   loffen   g^en.     Sic  Apostoli.     Stultus  sis,   quod  velis  neghgere  orania. 

7,  la  'Bouuni  est  quod  teneas  hoc  et  ab  illo  non  relinquas  manum  tuam.'    Siniili 

a)!atti).23,23sententia    Mat.  23.   utitur  Christus:    'Haec   oportuit   facere   2C.'     Dixi   de    2    lo 

rebus:   neque  sis  nimium  sapiens,  Utrumque  sis:   fet)  prudens  et  stultus,  ut 

sis  iustus  i.  e.  iniustum  esse  ut:  §Qlt  Qlt  cum  regulis.    Concludit:  oportet  inter- 

dum  non  sis  gu  ftom.     Non  loquitur  de  iusticia  personali  sed  comrauni  vel 

politica,  quae  est  in  regendis  aliis  (ibi  potest  nimia  esse  iusticia)  non  coram  deo. 

zu  12  Medium  tenuere  beati  r        vt  !^oU  on  cum  regulis  o  14  ibi  bis  iusticia  o 

1)  vgl.  oben  32,  4  =  32,  22. 

A]  non  potest  quam  peccare,  quam  esse  stulta.  Qui  hoc  nescit,  nondum  novit  i5 
mundum.  Cogitandum  nobis:  hie  esse  ut  in  naufragio  aut  incendio,  ubi 
laborandum  est,  ut  saltem  torrem  aliquem  de  incendio  eripias,  quando  totum 
incendium  cohibere  vel  extinguere  non  potes.  Quare  si  es  in  re  domestica, 
contentus  sis,  quod  vel  unum  ex  publico  incendio  nialiciosorum  hominum 
eripias.  Si  magister  puerorum,  labora,  ut  vel  unum  aliquem  erudias  et  recte  20 
iustituas  2C.     Si  praedicator  Euangelii,  sie  praedices,  non  quod  omnes  possis 

SRöm.  10,  ifi  lucrifacere  Christo  (non  enim  omnes  obediunt  Euangelio)  sed  si  tres  aut 
9imo§4, 11  quatuor  animas  tanquam  caudas  titionum  fumigautium  Christo  adduxeris  et 
converteris,  gratias  age.  Non  enim  ideo  cessandum,  quia  tam  pauci  emen- 
dantur  ad  praedicationem  Euangelii.  Sed  sicut  Christus  fecit,  sie  et  tu  25 
quoque :  Ule  electos  eripuit,  caeteros  reliquit.  Sic  etiam  Apostoli,  tibi  non 
erit  melius.  Stultus  es,  si  tu  solus  praesumas  efficere  omnia  aut  contra,  si 
non  procedat,  de  omuibus  desperare. 
7,19  Bonum  est,  quod  hoc  teneas  et  ab  illo  non  auferas  manum 

tuam.     Quia  qui  timet  Deum,  egreditur  cum  omnibus,  30 

smott^.  23, 23  Siraili    sententia    utitur    Christus    Matthei    23.    dicens:    Haec    oportuit 

facere  et  illa  non  amittere.  Sic  et  hie  quoque  utrunque  exigit:  lusticiam  et 
tamen  non  summam  iusticiam,  sie  ut  neque  sis  nimis  remissus  neque  nimis 
exactor.  Aliquando  dissimula  leges  et  iiu-a,  quasi  sis  impius.  Aliquaudo 
apprehende  leges  et  rursus  fias  iustus.  Sed  memineris  cum  hie  loqui  non  3i 
de  personali  iusticia,  ut  supra  quoque  dictum  est,  sed  de  commuui  sive 
politica,  quae  est  non  coram  Deo  sed  in  regendis  aliis  et  coram  mundo. 
Nam  in  personali  iusticia  non  potest  esse  nimia  iusticia.     'Qui  timet  Deum, 


IG  nobis]  1108  B  30  egredietur  C  31   23.]  XXV  C  32  omittcre  C 


Annotationes  in  Ecclesiasten.   1532.  145 

V]  'Nam  qui  deum  timet,  ille  evadet"*  jc.     Timor  dei  h)irt  hiä)  bat  leiben  S 

i.  e.  propone  tibi  deum  aute  oculos,  hie  te  docebit.  Si  metuo  dominum, 
dicit  cor:  saepe  sie  vixi  et  adhuc.  Tum  cor  docebit,  ut  habeas  eompassionem 
vel  Iq§  ben  BuBen  g^en,  !an[tu  in  moderata  disciplina  compescere,  sinas^,  iu- 
5  eurret  in  gladium.  Si  ista  omnia  effugerit,  tamen  iuditium  dei  non.  Tu  fac, 
quod  tuum  est  i.  e.  hortare,  mone,  ne  cesses.  Quia  diseit  suo  exemplo  com- 
pati  miseris  et  insensatos  relinquere  et  non  cessat  admonere.     'Sapientia.' 

1  bar]  B)  zu  1/3  ex  furt§  fein  l^tn  qu§.  videt  se  non  posse  praestare,  ideo  orat  domi- 

num r  7  Idnter  Sapia  folgt  im  letzten  Drittel  der  Zeile  Cap.  X  (roth) 

')  leiben,  Mschr.  ganz  sicher,  ist  mdlnd.  Fmm  von  leiten.  Die  vcyrangdiende  Ählcürzung 
kann  somit  nicht  ha^  bedeuten;  bat  ist  nicht  auf  einen  bestimmten  OH  zu  beziehen,  sondern 
hebt,  mit  dem  Verb  verbunden,  nur  den  Begriff'  der  Beiccguncf  zum  Ziele  hin  stärker  hervor; 
vgl.  ille  evadet.     P.  P.  ^)  Am  einfachsten  tvüre  es,  bei  fonftu  in  .  .  .  compescere  Aus- 

lassung der  Negation  anzunehmen.  Oder,  loorauf  A  führt  {Z.  11),  es  isi  for  sinas  ein  fac, 
si  non,  oder  Ähnliclies  zu  ergänzen. 

A]  evadit  cum  omnibus'.  Id  est:  Timor  Domini  facile  iudicabit  de  utroque. 
Si   metuo    Dominum,    dicit    cor:     Saepe    sie    vixi    et    adhuc    turpiter   vivo. 

10  Compatiar  ergo  delinquentibus  illis,  si  potero  moderata  disciplina  illos 
compescere,  faciam,  si  non,  sinam  eos  valere,  donec  incurrant  in  ins  gladii. 
Quod  si  ista  omnia  effugerint,  non  tamen  eifugient  iudicium  Dei.  Sic  timens 
Deum  recte  in  istis  incedit,  cum  videt  se  non  posse  praestare,  ideo  iuvocat 
Dominum.     Quare  fac,  quod  tuum  est,  mone,  hortare,  ne  cessa.     Qui  te  non     • 

15  audit,  incidet  in  poenam  te  etiam  non  puniente,  erit  enim  qui  puniet.  Sicut 
nuper  Rusticis  contigit,  qui  cum  non  acceperint  correptionem  nostram,  ab 
aliis  satis  sunt  puniti. 

Sapientia  confortat  sapieutem   plus    quam   decem   potentes, 7,20 
qui  sunt  in  civitate. 

20  Est  commendatio  huius  sapientiae  iam  dictae,  aequitatis  scilicet.     Non 

viribus  servantur  res  sed  prudentia  aguntur  omnia  et  proficiunt  in  regno, 
legibus,  administrationibus,  artibus.  Sic  et  nos  conditi  sumus  homines,  ut 
agamus  ratione  et  plus  ea  valeamus  quam  omnes  bestiae  viribus.  Sic  homo 
ratione  domat  ferocem  equum   et   immanem   leonem.     Igitur  ut  maxime  sint 

25  leges  positae,  sint  politiae  bene  ordinatae  ac  constitutae,  nisi  tamen  accedat 
prudentia,  saepe  pessime  agitur.  Sapiens  enim  cum  condit  leges,  impossibile 
est,  quod  possit  conditiones  et  circumstantias  omnes  videre.  Quare  multa 
relinquuntur  legum  administratoribus.  Sic  et  iurisperiti  quoque  Imperatoren! 
vivam  legem  vocant:   Quia  eo  loco  constitutus  est,   ut  moderetur  leges   tan- 

30  quam  auriga  currum  et  omnia  accommodet  pro  locis,  temporibus,  personis  2C. 
Nam  stultus  legibus  rigide  servatis  plus  nocet  quam  sapiens  dissimulatis. 
Omnia  haec  adhuc  in  loco  exhortationis  dicuntur.  Noli,  inquit,  irasci,  cum 
non  succedit  res  ex  tuis  votis.     Satis  sit  tibi  servare  leges  eatenus,  ne  omnia 

8  Domini]  Dei  B  24  maxiraae  C  33  res  non  succedit  C 

!^utt)evö  )l'Snii.  XX.  10 


146  Sßortefimg  über  ben  ^rebiger  ©alomo.   1526. 

D]  nicht  vorhanden. 

A]  conculcentur.  Haec  enim  est  summa  sapientia  scire  non  ipsas  leges  et  iura 
sed  scire,  quod  sapientiae  non  obeditur  in  hoc  mundo.  Vita  haec  non 
patitm-,  ut  omnia  recte  fiant.  Summa  ergo  huius  loci  est:  Non  est  fidendum 
viribus  sed  sapientia  regendum,  quae  saepe  omnia  servat  in  regno,  ubi  vires 
omnia  perdunt.     Quare  hoc?  ^ 

7,21  Quia    non    est    homo    ullus    in    terra,    qui   operetur  bonum 

et  non  peccet. 

Hoc  semper  adverte,  quod  loquitur  Salomon  de  iis,  quae  sunt  sub  sola 
et    de   rebus  agibilibus.     Neque   iustituit  hie   proprie    conscientias   sed  docet 
pacem    cordis    in   rebus    difficilibus   et  molestis   huius   mundi.     Ideo    diserte   lo 
addit  'iu  terra"  nimirum  sentiens  de  terrena  iusticia  et  de  peccatis,  quae  nos 
hie    invicem    committimus,    quasi   dicat:    Quid    conaris    omnia    ad   amussim 
exigere  ad  leges?  Nunquam  fiet,  ut  omnia  rectissime  fiant.     Si  vis  vivere  in 
politia,  oportet  te  multa  dissimulare,    multa  ferre,  multa   ignorare,   ut  saltem 
aliqnid  iusticiae  conserves.     lutuere   te   ipsum    et  videbis,    quam   saepe  ipse  is 
iniuste  facias  et  hoc  agas,  quod  merito  multis  displiceat.     Ideo  non  sis  nimis 
iustus,   quia  et   ipse  peccas  et  in  multis   ofiPendis.     Sic  et  Christus  Matt.  7. 
SDJatti).  7, 3  dicit  'Festucam  in  oculo  proximi  vides  et  trabem,  quae  in  oculo  tuo  est,  non 
consideras',   quanquam   ibi    de  coelesti  iusticia   loquitur.     Si  nos  ipsos  domi 
inspiceremus,  tum  sine  dubio  inveniremus  eos  defectus,  qui  alios  iure  offen-  20 
dant.     Ea  res  nos  certe  commonere  deberet,    ne   essemus  tam  severi  iudices 
aliorum  neque  nimium  iusti   alienae  iusticiae  exactores.     Hinc   enim    fit,    ut 
exactores    illi    rigidissimi    pleruuque    sint    viciosissimi.       Nesciunt    adfectum 
misericordiae  et  compassionis,  sunt  sibi  ipsis  molesti  et  intolerabiles  et  aliis 
quoque.     Vult  ergo  Salomo:   Noli  irasci,   si  vides    ea  fieri   et  geri,   quae  te  25 
offendunt.     Neque   enim    tu    semper    agis,    quod    fieri    abs    te   oportuit.     In 
plurimis  enim  connivendum  et  tolerandum  est.     Etenim  ut  iusticiae  fidei  et 
spiritualis  est  infirmos  in  fide  ferre  et  eos  leniter  erudire,  sie  iusticiae  politicae 
(de  qua  hie  loquitur)  est  ferre  aliorum  defectus,  ut  sit  mutua  tolerantia,  qua 
toleramus  invicem  et  connivemus.     Cicero  in  libello  de  amicicia  nihil  dissi-  30 
uuilare  vult   in   amicis.     Et  Erasmus   in    Moria    omnia  amicorum  vitia  vult 
corrigi.     Speculationes  sunt  etiam  passionatissimorum  saepe  hominum,  stulti 
libris  mundum  reguut  non  videntes,  quod  nemo  praestare  possit,  quod  prae- 
scribitur.    Sic  Stoici  stultissime  sapientem  finxerunt  sine  sensu,  ipsi  omuibus 
molestissimi.    Reliquum  ergo  est,  ut  tolei-emus  invicem  et  conniveamus.    Non  35 
enim  est  homo,  qui  non  peccet,  qui  non  agat,  quod  aliis  molestum  sit. 
7,22-23  Sed  et  cunctis  sermonibus,  quae  dicuntur,   ne  accommodes 

cor   tu  um.     Ne  forte  audias    servum   maledicentem   tibi.     Novit 
enim  cor  tuum,  quod  et  tu  quoque  saepius  aliis  maledixeris. 

3  Non  esse  B  19  iusticia]    sapientia  C  30/31   dissiraulari  B  31  omni  A 

32  etiam  sunt  C 


Annotationes  in  Ecclesiasten.    1532.  I47 

D]  nicht  vorhanden. 

A]  Sicut  tibi  dLxi  de  experientia  visus  tui  ipsius,  sie  etiara  dico  de  auditu 

aliorum.     ßegeuda  quidem   est  familia    et   plectendi   impii,    siquid  praeterea 
Don  potes  corrigere,  eat,  impii  uon  manent  impimiti.     Proverbium  enim  lioc 
verum  est:  3)u  entleuffeft  bem  ^entfer  nic§t,  benn  ©ott  ift  felb§  ^endter.   'Ne 
5   forte  audias  servum  tuum  maledicentem  tibi'.     Suut  quidam   tam  curiosi  de 
se,   ut  omnia  omnium   dicta   et  nutus  aueupentur,   iit  etiam  ad  fenestras  et 
per  rimas  parietum  ausculteut,  quid  quisque  de  ipsis  loquatur.    Quibus  iure 
accidit,  ut  audiaut  vel  ex  sua  familia,. quod  dolet.    Si  vis  ergo  omnium  ser- 
monibus  dare  aures,  expecta  hoc,  quod  audias  etiam  tuos  tibi  maledicentes, 
10  imo  hoc   forte   fiet  etiam  uec  opinanti.     Nam  sicut  multa  experieris,    ita  et 
multa  audies,  quae  nolis,  ut  nou  opus  sit  curiose  omnium  sermones  captare. 
Neque  ideo  statim  irascaris   et  arripias  arraa.     Sed  negligito  potius,  quia  et 
tu    multa    peccasti   in    alios.      Si    toties    deberet  fulminare   Jupiter,   quoties 
merentur  homines,  statim  redderetur  inermis,  ut  Horatius  iuquit. 
15  Duo   ergo    ista  sunt  necessaria    in    administratione  rerum:    Legislator 

scilicet  et  moderator  legis.  Legislator,  qui  bonis  legibus  formet  et  constituat 
rempublicam.  Moderator  vero,  qui  leges  ipsas  recte  applicet  et  illis  recte  et 
prudenter  utatur  pro  couditione  locorum,  hominum  et  persouarum  iz.  Estque 
moderator  legis  magis  necessarius  in  Eepublica  quam  legislator  ipse,  quem- 
20  admodum  et  in  domesticis  exemplis  videre  licet.  Prudens  paterfamilias 
siugulis  suis  officium  tribuit  certis  horis  et  locis,  deinde  constituit  certum 
victum  et  vestitum  servis  et  ancillis.  Sed  intervenit  casus  aliquis,  infirmatur 
servus,  ibi  rumpeuda  lex  ac  tempori  serviendum  est:  Non  exigitur  dimensus 
labor  ab  aegroto,  datur  ei  melior  cibus  ac  potus,  requies  lecti  quam  aliis  2C. 
25  et  excipitur  a  praescripto.  Stultus  alioqui,  nisi  sie  faceret,  et  impius.  Sic 
hie  cadit  praescriptum  legis  propter  personam  mutatam.  Ergo  si  nos  saepe 
a  lege  recedimus  et  peccamus  dictis  et  factis,  feramus  idem  etiam  in  aliis. 

Omnia  haec  tentavi  sapienter  et  cogitavi:   sapiens  efficiar,7,a4-25 
sed    longius    a    me    recessit    sapientia.      Longinquum    est,    quid 
30  nam   est?     Profundum   est   profundum,    quis   inveniat   ipsum? 

AUegat  suam  experientiam  narrans,  quid  antea  sibi  acciderit,  dum  ista 
quaereret.  Erudio,  iuquit,  te  meo  exemplo,  doceo  quiescendum  ab  ista 
sapientia  et  sapientiam  quidem  esse  sed  non  esse  sapientem  eiusmodi.  Ego 
quoque  haec  experientia  coactus  sum  discere,  cum  volebam  uimium  sapere 
35  et  efficere,  ut  strictissimis  legibus  regeretur  mundus.  Sed  nihil  minus  suc- 
cedebat  conanti.  Oportet  ergo,  ut  dixi,  vitam  humanam  habere  ista  duo: 
Legislatorem  et  Moderatorem  neque  hunc  minus  quam  illum.  Sicut  nou 
satis  est  aurigam  bonos  equos  habere  et  viam  nosse,  qua  vehatur,  nisi  cur- 

4  ferbft  B  11  tain  curiose  C  14  Horatius]  Ovidius  C  27  etiam  fehlt  C 

35  et  efficere  fehlt  C      districtissimis  C 

10* 


148  Sotlefuiig  ü'ber  ben  ^ßrebiget  ©oTomo.    1526. 

V]   nicht  vorhanden. 

A]  rum  regat  pro  modo  viae.  Debet  ergo  legi  adiuncta  esse  eTtiei-neia,  quae 
sie  dicet:  Tu  quidem  bene  constituisti  hanc  et  illam  legem,  et  servari  debet: 
Sed  exceptis  excipiendis. 

7.25  Profundum  est  profundum  zc. 

Sic  et  supra:  Cunctae  res  difficiles  nee  potest  e^as  2C.  Qui  leges  scri-  5 
bunt,  tantum  intendunt  in  universalia,  quod  sie  debeat  fieri.  Sed  qui  sunt 
in  admiuistratione,  coguntur  descendere  in  particularia  et  individua  et  videre, 
an  possit  sie  fieri,  ibi  oiferunt  se  casus  infiniti,  circumstantiae  item  infinitae. 
Nee  potest  profuuditas  ista  numerari.  Summa  ergo  cap,  7.  et  liuius  exhor- 
tationis  est:  Quantum  potes,  sustenta  legem,  et  quantura  potes,  moderare  10 
legem,  ne  velis  omnia  rigidissime  servari,  neque  frangere  tedio.  Sed  time 
tantum  Dominum  et  is  recte  te  omnia  docebit,  quia  qui  sine  timore  sunt, 
aut  sunt  nimium  iusti  aut  nimium  impatientes. 

7.26  Verti    cor   meum    ad    investigandura    et   explorandum  et  in- 
quirendum    sapientiam   et  scientiam,    ut   cognoscerem  impiorum    i5 
stulticiam  et  stolidorum  errores. 

Additio  quaedam  est  praecedentis  exhortationis  et  doctrinae,  quasi 
dicat:  Satis  diligenter  vidi,  quid  accidat  iis,  qui  iuste  volunt  omnia  agere 
et  fieri  et  in  exigenda  iusticia  sunt  nimis  iusti,  quomodo  illis  non  succedat 
et  quomodo  nimium  sapiendo  fiant  stulti.  Invenique,  quod  in  loco  desipere  20 
summa  sapieutia  sit.  Kursus  lustravi  omue  genus  vitae,  ut  cognoscerem, 
quomodo  res  gererentur  per  impios,  quomodo  succederet  stultis,  utrum  sit 
melius  omnem  curam  abiicere  (ut  stulti  faciunt)  vel  esse  nimis  iustum. 
Loquitur  enim  rursus  de  rebus  gestis  sive  gerendis  per  stultos  et  impios, 
sicut  antea  locutus  est  de  rebus  gestis  iustorum  politice.  25 

7.27  Et  inveni  mulierem  amariorem  morte,  cuius  cor  retia  et 
laquei  sunt  et  mauus  eius  sunt  vincula.  Qui  placet  Domino, 
eam  effugiet,  peccator  autem  ab  ea  irretietur. 

Inter  res  stultorum  etiam  hoc  vidi,  quod  a  mulieribus  oritur.  Nam 
cum  scriberet  catalogum  vauitatis,  neque  hoc  oportuit  praeteriri.  Contingit  so 
stultis,  qui  volunt  manum  remittere  et  nihil  agere  et  ab  omnibus  esse  liberi, 
quod  incidunt  in  manus  mulierum  et  coguntur  servire  mulieribus.  Loquitur 
enim  de  mnliere,  quae  est  in  administratione  rerum,  (piae  sibi  arrogat  sapien- 
tiam et  regnum,  non  de  ira  mulierum,  quamvis  hoc  verum  est,  quod  impo- 
tentiori  animo  mulier  quam  vir  sit.  Neque  hie  damnatur  sexus,  quae  est  35 
creatura  Dei.  Distinguendus  enim  est  sexus  a  suis  vitiis,  sicut  superius 
opera  Dei  a  consiliis  hominum  distinxit.  Homo  est  opus  Dei  sed  ultra  hoc 
opus  etiam  sua  consilia  vult  sequi  et  non  regi  a  solo  Deo,  a  quo  tamen 
solo  Deo  creatus  est  et  couditus.     Sic  etiam  discernendus    est  sexus   a  suis 


22  res  succederet  C  22/23  melius  sit  C 


Annotationes  in  Ecclesiasten.    1532.  149 

V]  nicht  vorhanden. 

A]  vitiis.  Mulicr  ut  est  creatura  Dei,  oiini  revcrcntia  spectancla  est,  ad  hoc 
euim  est  creata,  ut  circa  virum  sit,  ut  filios  nutriat  et  cdueet  houeste  et  pie, 
ut  subdita  sit  viro.  Viris  autem  mandatuni  est,  ut  ipsi  regaut  et  iniperiimi 
habeaut  in  mulieres  et  familiam.  Si  vero  mulier  relicto  suo  officio  imperium 
5  sumat  in  maritum,  iam  uon  facit  opus,  ad  quod  creata  est  sed  quod  est  ex 
proprio  vitio  ac  malo.  Non  enim  creavit  Deus  hunc  sexum  ad  dominium, 
ideo  nunquam  foeliciter  regunt. 

Contra   haec   possent   obiici    histqriae  Amasonum    Graecis   scriptoribus 
celebratae,  quae  feruntur  tenuisse  imperium  et  bella  gessisse,  ego  vero  credo 

10  fabulam  esse,  quod  de  illis  dicitur.    Quod  autem  Aethiopes  mulieres  et  reges 

et   principes   eligunt,    more    quidem    suo    (sicut    in   Actis    Candacis    reginae  si^jß.  8, 27 
Aethiopiae  fit  meutio)  sed  stulte  faciunt.     Sicut  saepe   stulti  principes   j)rae- 
ficiuntur    regno.      Nunquam    vero    est   hoc   permissum    divinitus,    ut    mulier 
regnet.     Hoc  quidem    fieri  potest,    ut  in  locum  Regis   et   regni   constituatur, 

15   sed  tameu  semper  habet  senatum  priucipum  virorum,  quorum  consilio  omnia 
administrentur.     Etiamsi  igitur  mulier  collocetur  in  regnum,   non  tamen  per 
hoc  confirmatum  est  regnum  mulierum.     Textus  enim  est  clarus:   Sub  pote- 1.  SJJofc  3,  le 
State  viri  eris   et  ipse    dominabitur  tui.     Mulier  est  condita   in  suum  usum, 
scilicet    ad    prudentiam    et   rationem    educandae    prolis.      Unusquisque    enim 

20   sicut  est  conditus,  sie  aptissime  operatur.     6»  Qteifft  ein  tüciB  öiel  Beffer  311 

einem  !tnb  mit  bem  üeineften  finger  benn  ein  man  mit  Beiben  feuften.    Ergo 

maneat  unusquisque  in  eo  opere,  ad  quod  vocatus  est  a  Deo  et  constitutus. 

Summa  itaque  huius   loci  est:    Inter  caetera  impedimenta   pacis    illius, 

quam  cor  humanum   debet  habere,   etiam  est   mulier,  illa  scilicet,   quae  uon 

25  sinit  praestare  virum,  quod  potest.  Sic  Samson  nobilis  omnino  vir  per 
Dalidam  mulierem  vitiosam  seductus  est.  Non  enim  sunt  contentae  sua 
colu  et  lana  sed  volunt  viris  praescribere  etiam  in  iis,  quae  ad  rerum  publi- 
carum  regimen  pertinent.  Tales  inquam  mulieres,  inquit  Salomon,  valde  odi. 
Sunt  enim  amariores  morte,  quia  sunt  magna  causa  nostrae  vanitatis.    Nam 

30  si  viri  coeperint  sese  illis  dedere,  omnia  pessum  eunt,  sicut  Samsoni  uccidit. 
Sicut  et  Salomon  ipse  desipuit  per  mulieres.  Hoc  ergo  ait:  Sicut  vidi  nimis 
iustos  et  nimis  impios,  ita  vidi  mulieres  dominatrices,  magnam  scilicet  vani- 
tatem,  non  propter  sexum  sed  propter  istos  laqueos  et  retia.  Sapientes  ergo 
per  verbum  Dei  hos  laqueos,  non  ipsum  sexum  fugiunt. 

35  Et   ecce    hoc   inveni,    dicit   concionator,    unum    post   unum,7,28-20 

ut  invenirem  rationem,  adhuc  quaerit  anima  mea  et  non  inveni 
ego.  Virum  unum  de  mille  inveni,  mulierem  vero  in  omnibus 
non  inveni. 

Id  est,   experientia  mea  et  observantia   in    aliis   multa  didici:    omnia 

13  boc  fehlt  C  21  Hctnecften  AC  26  Dalilam  C 


150  SSorlefung  über  ben  5pxcbiger  ©otomo.   1526. 

D]   nicht  vorhanden. 

A]  scilicet  esse  vana.  Iclem  discant  et  alii.  Haec  enim  est  summa  humana 
sapientia  scire,  quod  uuUa  sapientia  quicqnam  valeat  aut  efficiat,  nisi  quautnm 
Deus  fortunat.  Sicut  Socrates  dixit:  Hoc  scio,  quod  nescio,  si  tamen  recte 
iutellexit.  'Unum  post  unum.'  @{n§  na(^  bem  anbcrn,  id  est,  siugula  studia 
perlustravi.  Ubique  invenio  neminem  posse  suo  consilio  recte  vivere.  'Et  5 
adhuc  quaerit  anima  mea.'  Id  est:  Vanitatem  in  me  et  aliis  video  nee 
tamen  cesso  insanire  nee  mihi  tempero,  quin  quaeram  id,  quod  scio  me  non 
inventurum.  'Virum  de  mille  unum.'  Id  est,  qui  videat  suam  sapientiam 
nihil  esse,  utcunque  videant  res  semper  aliter  evenire,  quam  ipsi  consuluerunt, 
tam  rari  sunt,  qui  haue  sapientiam  negativam  assecuti  sunt.  Ita  et  lo 
Demostlienes  post  consumptam  sapientiam  omnera  dixit  sapientiam  nihil 
prodesse.  Inde  etiam  Philosophi  dixerunt  omnia  temere  fieri  ac  volvente 
Fortuna.  Neque  enim  cogitare  poterant  divinam  sapientiam  maiorem  et 
altiorem  esse  nostris  consiliis  et  studiis.  'Mulierem  vero  in  oranibus  non 
invenio.'  Si  viri  hoc  non  praestant  vel  tam  pauci,  multo  minus  mulieres.  is 
Iterum  loquitur  de  sexu  muliebri,  ut  est  extra  gratiam  in  natura  et  sub  sole. 
Non  enim  praescribit  natura  Dei  operibus  et  miraculis.  Possit,  inquit,  inter 
mille  viros  aliquando  vel  unus  inveniri,  qui  experientia  rerum  tandem  eo 
pervenerit,  quod  dicat:  Mea  consilia  et  studia  non  succedunt,  nihil  efficiunt, 
et  per  hoc  aptus  ad  regendum  sit  factus.  Ex  mulieribus  vero  ne  una  20 
quidem  eo  perveuit  propter  divinam  ordinatiouem.  Ergo  non  sunt  in  his 
rebus  audiendae. 

7,30  Et    ecce    hoc    unum    inveni,    quod    Deus    hominem    rectum 

condidit,  ipsi  autem  quaerunt  multas  artes. 

Hoc  torserunt  hactenus  Scholastici    ad   liberum   arbitrium   statuendum   25 
contra    gratiam,    contra    senteutiam    Salomonis,    cum    Salomon    loquatur    de 
rebus   corporalibus   toto   hoc   libro.     Neque   instituit    (ut   etiam  ante  dictum) 
conscientias   coram  Deo   (nisi   quod  aliquando    meminit  timoris  Domini)  sed 
instituit  hominem  in  politia,   ut   coerceat  cor  eins.     Est  ergo  haec  sententia: 
Deus  posuit  hominem  in  res,  dedit  certa  opera,  certum  laborem.     Sed  homo  30 
non  manet  in  illis  laboribus  sed  accersit  aliena  per  cupiditatem.     Deus  fecit 
hominem  rectum  ftratfö  fuf  fi(^,  ut  videat,  quae  coram  se  et  ob  oculos  sunt, 
id  est,  res^praesentes,  et  illis  sit  contentus.     Sed  homo  relicta  illa  rectitudine 
disputat  de  futuris.     Vult  ergo  dicere  Salomon :   Hoc  ego   ex   mea    investi- 
gatione  inveni,   quod   nemo   sua   sorte  contentus   vivit,   quod    omnes   habent   35 
transversos  et  obliques  oculos,    sicut  Ovidius  ^    dixit:    Fertilior   seges   alieno 
semper  in  agro  Vicinumque  pecus  grandius  über  habet.     Et:  Optat  ephippia 


32  für]  bor  B  36  seges  est  C 

»)  Ovid.  trist.  5,  12,  23. 


Annotationes  in  Ecclesiasten.    1532.  151 

V]  nicht  vorhanden. 

A]  bos  piger,  optat  arare  caballus^.     Tales  oculos  habebat  Petrus,  dum  diceret:  Sof).  21, 21 
Hie  autera  quid?  Est  ergo  haec  rectitudo  in  externis  rebus,  ut  recta  prae  se 
quisque  spectet  in  agendo,    regendo,    ue   spectet    alio.     'I})si   autem  quaefiuit 
multas  artes.^     Id  est,   oceupant   se  multis  consiliis   et  anxiis  cogitationibus, 

5  quomodo  in  futurum  omnia  regant  relictis  praesentibus  et  quae  Dens  ob 
oculos  posuit.  Sic  mulier  officia  viri,  vir  mulieris  officia  sectatur.  Est  ergo 
haec  sententia  Epiphoneraa  humanae  vauitatis. 

Quis  tarn  sapiens  est?  et  quis  ista  explicabit?  7,30 

Id  est:    Cunctae  res  difficiles,   nou   potest  satis  dici.     Sic  enim  sumns 

iiJ   immersi   nostris   studiis    et  consiliis,    ut  ctiam  non  intelligamus  nos  sie  esse 

immersos,  quasi  dicat:  Volo  tacere  de  ipso  facto,  imo  dogma  et  ius  ipsum 

non  intelligunt  homines,  tantum  abest,   ut  praestare   possunt.     Estque  signi- 

ficatio,  quam  vanum  sit  cor  humanum. 

Sapientia    illustrat    faciem    iusti,     impudens     autem    odio8,i 
15   dignus  est. 

Haec  pertinere  puto  ad  superiora.  Est  autem  figura  ista  loquendi, 
qua  hie  utitur  Salomon,  ex  parte  nobis  cognita  ex  aliis  scripturae  locis,  qui 
similem  figuram  habeut.  Prover.  7.  de  muliere  meretrice,  cui  adolescens  fit©^)r.©ai.7,i3 
obviam,  dicitur:  Forti  vultu  blanditur.  Item  "^occurrit  ei  mulier  fortis  facie'. 
20  Sic  Daniel  8.  'Rex  fortis  facie\  Significat  autem  haec  figura  impudentiam  San.  s,  23 
et  audaciam  vultus.  Ubi  nullus  est  timor,  nulla  reverentia.  Sicut  de  stulto 
dicitur  in  proverbio:  Obfirmat  faciem  suara  stultus,  id  est,  erecta  cervice, 
sine  metu  et  pudore  est. 

Potest  autem  hie  locus  dupliciter  intelligi.     Primo    active,   ut  sit:    Sa- 

25   pientia  illustrat  faciem  iusti,  idem  quod:  Sapientia  facit  eum  iucundo  vultu. 

Contra:    Stidti   hypocritae    tristes   inceduut,    ut   de   Pharisaeis  Matthei   sexto 

dicit   Christus   'Exterminant    facies   suas"   Id    est,    <Bk   \d}Zn   JQUr.     Sapiens  awatt^.  6,  le 

autem  semper  sereno  vultu  incedit,   quia  facit,  quod  potest.     Impius  semper 

odibilem  et  nubilum  vultum  habet.     Est   ergo   quaedam  gnome  proverbialis, 

30  quasi  dicat:   Wan  ft^ct   an  bcn   augcn  h)ol,   tüo  ein  froltcf;  !^er|  tft.    Impii 

autem  sunt  semper  fere  caperata  fronte.     Sicut  enim  est  cor  ipsorum  ita  et 

vultus.     Secundo  passive  eadem  fere  sententia  sie  exponi  potest,  id  est,  qui 

est  hilari  vultu,  etiam    est  iucundus    aliis,   alios    delectat.     lucuuda   et  laeta 

est   eins   conversatio.     Est   autem   hoc   modo   Epij^honema   in   commendatio- 

35   nem  sapieutis. 


1)  Horat.  ep.  1,  14,  43. 


152  33ottcfung  über  ben  ^ßtebtger  ©otomo.   1526. 

D]   nicht  vorhanden. 

A]  Caput  octavuni. 

8,2  Ego  OS  Regis  observo  et  iuramentum  Dei. 

Hoc  libro  id  visiis  est  agere  Salomon,  ut  deterreat  homines  ab  agendo. 
Quod  cmn  facit,  rursus  eget  non  minori  opera,  ut  revocet  eos  ad  operandum. 
Sicut  nos  praedicantes  fidem  omnino   dehortamiir   ab   operibus    homines,    ut    s 
praedicemus  Sabbatum.     Rursus   cum   plantata   est   fides,    hoc  agendum  est, 
ut  Christiaui  sint  negociosissimi  erga  proximum  et  prorsus  nulhun  hie  agant 
Sabbatum  sed  sint  Zelotae  bonorum  operum,  ardeant  in  charitate  erga  proxi- 
mum et  Sabbatum  tantum  agant  coram  Deo.     Ita  hie  docet,  ut  nihil  agamus 
secundum  consilia  studiaque  nostra  sed  omnia  secundum  verbum  Dei.    Hoc   lo 
agit  quasi  dimidio  hoc  capite.     Cum  ergo  ait  'Ego  os  regis  observo',  Adhor- 
tatur  ad  politicam  obedientiara.     Intelligendum  est  enira  de    politico  rege  et 
regno,   quanquam  possit  de  Deo  quoque  accipi ,    sed    non    pro   consequentia 
textus.     Induit  autem   personam   subditorum.     Ego,    inquit,    observarem   os 
regis.     Consulo,    ut   regi  sis  subditus,   noli  tua  studia  sectari.     Satis  habes,   i^ 
quod  facias  in  politia,  modo  fac,  quod  rex  praecipit,  qui  est  divinitus  ordi- 
natus,  ut  ilhim  audias.    Notanter  vero  dicit  'os  regis',  quia  vult  nos  alligare 
et  obedire  verbo.     Quicquid  magistratus   dictat   secundum  leges,   hoc  facito, 
inquit,   'Et  observa  iuramentum  Dei\     Hoc   iuramentum  intelh'ge,   non   quo 
iurat  Dens   sed   quo  iuratur   Deo.     Obedias,    inquit,    magistratui    secundum  20 
iuramentum  Dei,  id  est,  sicut  iurasti  Deo.     Nam  qui  magistratui  iurat,  non 
homini  sed  Deo  iurat.     Hie  egregie  vides  coraprehensam  politicam  obedien- 
tiam  in  obedientia  Dei.     Sicut  et  Paulus   servos    obedire    vult    dominis  non 
ut  hominibus  sed  ut  Deo. 

8,3—4  Ne  festines  recedere  a  facie  eins  neque  stes  in  re  mala.   Quia  25 

omnia,  quae  vult,  faciet.    Et  verbum  Regis  potens  est  nee  dicere 
ei  quisquam  potest:  quid  facis? 

'A  facie  recedere'  Hebraismus  est  in  scripturis  sacris  frequens,  in  lona, 
SKatt^.  18, 28  in  Hiob,   in  Mattheo   item   capite    18.  'Egressus   servus  a  facie    doraini    in- 

venit  conservum'  K.  Est  autem  a  facie  recedere  nihil  aliud  quam  declinare  30 
ab  obedientia  seu  obedientiam  negare  aut  detrectare.  'Neque  stes  in  re 
mala.'  Ne  persevera  in  inobedientia  sed  in  obedientia  persevera,  quasi  dicat: 
Etiamsi  statim  non  succedat  res,  sicut  Rex  mandavit,  etiam  si  labatur  Rex, 
tamen  persevera  et  fac,  ut  os  Regis  in  maiestate  maneat,  ne  contra  agas, 
quia  non  eifugies  eins  poenam.  'Omnia  enim,  quae  vult,  faciet'.  Scilicet  in  35 
regno  suo.  Loquitur  enim  de  politica  administratione.  Ille  iusticiam  colet, 
inquit,  et  defendet,  ad  hoc  enim  est  a  Deo  constitutus,  tu  ergo  time.  Idem 
SRSm.  13, 2 omnino,  quod  Paulus  Roma.  13.  dicit:  Qui  resistunt,  sibi  iudicium  acquirunt. 


10  consilia  bis  secundum  fehlt  C 


Annotationes  in  Ecclesiasten.    1532.  153 

V]  nicht  vorhanden. 

A]  Neque  possibile  est,  ut  eifugiat  iiidiciiim,  qui  magistratiii  resistit.  Tutissi- 
mum  igitur  fiierit  obedire  magistratiii  simpliciter.  Et  dcclarat  potentiam 
Eegis:  'Qiiaecnnque  voluerit,  faciet\  Ordinatio  euim  diviua  est.  Quare 
nihil  efficies  neque  resistere  poteris,  etiamsi  seditionein  et  tnniultTim  moveas, 

5  Aut  igitur  obedi  cum  tuo  bono  aut  fuge  cum  tuo  malo.  'Eo  quod  verbum 
regis  potens  sit/  Verbum  regis  tft  ein  rechter  6olban.  Est  enim  a  voce 
Salith,  quod  significat  dominari.  Omnia  haec  dicuntur,  ut  hortetur  ad  ser- 
vandam  obedientiam  et  ad  perseveranduni  in  opere  nobis  mandato,  etiamsi 
statin!  non  succedat  res  ex  voto. 

10  Servans  praeceptura  non  cognoscet  rem  malam.  8,5 

Conclusio  est  praecedentium.  Potest  autem  hoc  dupliciter  exponi. 
Primo  sie:  Qui  servat  praeceptum,  non  volet  cognoscere  rem  malam,  id  est, 
cavet  et  custodit  sese,  ne  operetur  male.  Secundo:  Qui  servat  praeceptum, 
nihil  mali  patietur.     Utraque  bona  sententia,  sed  prior  magis  mihi  placet. 

15  Cor  sapientis  novit  tempus  et  iudicium.  8,5 

Vocabulum   'iudicium'   cum   solum    ponitur,    fere    significat  viudictam, 
ftxaffc.      Sic    Rom.   13.  'Iudicium    sibi   acquirunt',  id   est,    (Sie  bleiben    ni(^t  Möm.  m,  2 
nngeftrafft.    Sic  et  hie  accipitur:  Sapiens  seit,  quod  iudicio  sit  definita  hora 
contra  inobedientes  et  quod   nemo  possit   evadere   illam  horam.     Ergo  timet 

20  Deum  et  nihil  mali  operatur. 

Quia  definitum  est  suum  cuique  proposito  tempus  et  suum8,6-7 
iudicium.    Ingens  est  hominis  calamitas.    Quia  ipse  nescit,  quid 
sit  quod  est,  et  hoc,  quod  futurum  est,  quis  annunciabit  ei? 

Comminatio  est    ad    inobedientes    a    sequentibus    poenis,    quasi    dicat: 

25  Consulo,  ut  obedientes  sitis  et  subditi  Magistratibus.  Si  quis  vero  non 
obedit  neque  subdi  vult  Magistratui,  is  sane  eat,  sed  hoc  lucri  inde  habeliit, 
quod  multis  malis  se  immiscet  et  multas  adflictiones  et  calamitates  incurret. 
Pav^et  ad  omnem  horam  neque  tamen  evadet.  Melius  igitur  facere  non  potest 
quam  simpliciter  obedire.     Quid  enim   prodest  non  velle  obedire,    cum    non 

30  possis  evadere  iudicium?  sicut  rusticis  accidit.  Ita  deberent  Concionatores 
exhortari  tumultuantes  et  seditiosos:  Divinitus  euim  ordinatum  est  ac  defi- 
nitum iudicium  et  ultio  seu  poeua  omnibus  inobedientibus,  quod  nemo  evadit. 
Estque  ingens  consolatio  Magistratuum,  patruraflimilias  et  praeceptorum,  qui 
ubi  faciunt,  quod  possunt,  illi  vero  praefracti  ac  inobedientes  sunt  nohmüjue 

35  corrigi  et  illorum  manus  evadunt,  aequo  bonoque  animo  sint  certi,  quod 
tamen  non  sint  evasuri  poenam. 

'Quia  multa  hominis  adflictio.'     Non  obedientis  scilicet  ori  regis,  'quia 
ipse  nescit,  quid  sit,  quod  est'.     Generali   sententia  singulare  probat,   quasi 


7  liorteiitur  B  18  quo  iudicio  C  22  homini  ö 


254  Sorlejung  über  ben  5prebiget  ©alomo.    1526. 

V]  nicht  vorhanden. 

A]  dicat:  Inobediens  est  aversis  oculis,  non  videt,  quid  sit  prae  oculis  suis. 
Nou  videt,  quid  agat  aut  quantum  malum  inobedientia  sit.  'Et  hoc,  quod 
futiu-um  est"  zc.  Id  est,  Inobediens  nescit,  quid  futurum  sit.  Cupit  varia 
per  inobedientiam,  sperat  magna  se  consecuturum  esse  et  fallitur.  Pollicetur 
sibi  impunitatem  sed  cum  minime  sperat,  adest  iudicium  et  hora  et  perit  in  5 
sua  inobedientia.  Summa :  Impius  praesentem  obedientiam  contemnit,  futuram 
poenara  non  intuetur.  Sapiens  vero  non  sie  agit  sed  cognoscit,  quae  mala 
maneant  inobedientes.     Ideoque  obedit. 

8.8  Non   enim   est  homo    potens    in    spiritum    suum   nee   potest 
prohibere    spiritum    suum    uec    est    poteus    in    die    mortis    nee  10 
potest  evadere  in  hello. 

Declarat  seipsum,  quid  sit,  quod  supra  dixit  de  regis  obedientia: 
Sermo  regis  potestate  plenus  est.  Diviuitus  enim  sie  ordinatum  est,  ut  non 
possit  impunitus  evadere,  qui  contemnit  obedire.  Non  habet  homo  tautam 
potentiam,  ut  possit  repugnare  regi.  Quare  ergo  non  obedit?  'Non  potest  15 
spiritum  suum  prohibere."  Id  est,  vitam,  spiraculum  vitae  non  potest  prohi- 
bere. @r  mu§  ^er  galten.  Non  evadet.  'Non  est  potens  in  die  mortis  nee 
evadet  in  die  belli."  Summa:  Dens  habet  tot  iudicia  et  tarn  multos  modos 
plectendi,  ut  nemo  possit  illius  manus  evadere  et  si  alia  evaserit,  coniicit 
eum  in  bellum,  ut  ibi  pereat.     Concludit  ergo:  2u 

'Ideo  non  eripiet  impietas  possessorem  suum."  Id  est:  Esto  ergo 
obedieus,  fac,  quod  facei'e  debes,  quia  nulla  tibi  redemptio  et  impunitas 
ab  inobedientia  erit.  Ne  quis  putet  a  me  doceri  rebelliouem  aut  ces- 
sationem. 

8.9  Omnia    haec    consideravi     et     adieci    cor    meum    ad    omue   25 
opus,   quod  fit  sub  sole.     Dominatur  interdum    homo  homini  ad 
malum  ipsius. 

Nunc  redit  ad  catalogum  suum  iterum  enumerans  miserias  humanae 
vanitatis.  Inter  haec  omnia,  quae  receusui,  etiam  hoc  vidi,  quod  dominatur 
homo  homini  ad  malum  suum.  Hoc  ad  personam  subiectam  est  referendum,  30 
id  est,  saepe  contingit,  quod  regnent  tyranni,  regnent  autem  ad  adfligendos 
subditos.  Et  nihilominus  observandum  est  os  regis  et  non  movenda  seditio- 
Nam  etiamsi  bonus  imperet,  tameu  nulla  gratia  est  et  non  modo  nulla  gratia 
sed  etiam  homines  ipsi  fiuut  deteriores  sicut  nunc  vulgus  liberatum  a  legibus 
et  vinculis  Pontificiis.  Tyrannidem  omnes  cupiunt  tolli.  Ubi  vero  liberantur,  35 
ne  hoc  quidem  ferunt.  Concedit  ergo  malos  esse  Magistratus  ad  puniendos 
subditos  sed  tamen  hos  quoque  ferendos. 


17  ^cr  attcn   C  31  contigit  C  35  Pontificis  C 


Annotationes  in  Ecclesiasten.    1532.  155 

V]  nicht  vorhanden. 

A]  Et  vidi  impios   sepultos,    qui    in    loco    sancto   ambulabant,8,  lo 

et     oblivioni    traditi    sunt,     quod    taliter    se    gessissent.      Hoc 
quoque  vanitas  est.  ^ 

Similis  locus  est  Arnos  6.  'Vae  vobis,   qui   opulenti    estis  in  Sion,   in-  9imo§  e,  i 

5   gredieutes    pompatice    domuiu    IsraeF.     Est    autem    ingredi   Ecclesiara    sive 
domum  Dei  Hebraica  figura  idem,  quod  gerere  magistratum  in  populo  Dei. 
Sicut  Deut.  22.  Literdictum   est  Amnionitis,   ne   ingrederentur    in  Ecclesiam  s.  jdjojc  23, 3 
Dei,    id    est,    ne    dominarentur    in    republica   ludaeorum  ^     Poterant    enim 
Aramonitae  esse  in  populo  Dei  sed  non  gerere  Magistratum.     Sic  hie  quoque 

10  eraut  in  loco  sancto,  id  est,  adrainistrabant  Rempublicam.  Dicit  itaque 
'Vidi  impios  sepultos.'  Id  est,  t}Tannos  extinctos  esse,  bonum  principem 
succedere,  ut  extincto  Säule  Davidem.  Sed  impii  a  tyranuide  liberati  obli- 
viscuntur  liberationis.  Sic  homines  plane  non  agnoscunt  beneficia,  sie  et 
nos   statira    obliti    sumus    optimi    principis  Friderici,    pacis    autoris.     Nemo 

15  cogitat,  quae  bona  per  illum  assecuti  simus  et  a  quibus  malis  liberati. 
Semper  alia  desideramus  praesentium  negligentes  et  obliti.  Omnia  vero 
haec  ideo  dicuntur  a  Salomoue,  ut  discamus  nosse  mundum  et  sapienter  uti 
stulticia  huius  mundi.  Ideo  hie  liber  maxime  est  legendus  novis  rectoribus, 
qui  cum  habeaut  caput  disteutum  opiniouibus,  volunt  mundum  regere  secun- 

20  dum  sua  consilia  et  omnia  adamussim  exigere.  Sed  illi  prius  debebant 
discere  nosse  mundum,  scilicet  esse  iniustum,  praefractum,  inobedientem, 
maliciosum  et  in  summa  ingratum.  Agant  autem  gratias,  si  vel  eentesimam 
partem  possint  allicere  ad  servandas  leges.  Sic  et  nostri  Sectarii  non  sunt 
conteuti  praesenti  bono,  praedicatioue  fidei  et  gratia  Euangelii,  omnia  pertur- 

25  baut  uovis  et  vanis  dogmatibus.  Consilium  ergo  Salomonis  est,  ut  seiamus 
hanc  vanitatem  ipsorum  doceamusque  contra,  quantum  possumus.  Caeterum 
quos  non  possumus  nostris  admonitionibus  convertere  ad  fidem  ac  retinere,  illos 
sinamus  valere:  Quoniam  mali  etiam  indurantur  assidua  poena.    Ideoque  dicit: 

Quia    non    fit    iudicium    malorum    operum    cito,    propterea8,ii 
30  implentur  corda  filiorum  hominum,  ut  operentur  malum. 

Hoc  potest  dupliciter  exponi.  Active  sie,  id  est,  impii  pergunt  faciendo 
malum  propter  dilationem  poenae  ipsorum.  Quia  Dens  non  sie  statim  vin- 
dicat  ut  homines,  ideo  illi  insolescunt.  Passive  vero:  Nos,  qui  videmus  eos 
ire  impunitos,  replemur  multis  malis,  indiguamur,  frangimur  tedio  et  desini- 
35  mus  bene  agere.  Utrunque  enim  efficit  poena  dilata:  primum  reddit  peiores 
et  indurat,  deinde  etiam  alios  quoque,  qui  haec  vident,  facit  ut  tepefiant  et 
cessent.     Utraque  sententia  bona  est. 


14  Federici  C      autori  B 

')  ryl.   Unsere  Atisg.  14,  707,  27. 


156  Sorlefung  über  ben  ^Prcbifler  ©alomo.   1526. 

V]   nicht  vorhanden. 

A]8,12-I3  Peccator  etsi  centies  mala  faciet   et   diu  vivat,   tamea  cog- 

novi,  quod  bene  erit  timentibus  Deum  et  his,  qui  vereütur 
faciem  eius.  Et  nou  bene  erit  impio  et  dies  eius  qui  sunt  sicut 
umbra  non  differentur:  Quia  Deum  non  timent. 

Consolatur  iam  non  hominem   sed   cor  pium.     Homo  enim  non  potest    5 
ferre  hoc  nee  tantam   ingratitudinem  videre.     Neque  David  ferre  poterat  in- 
gratmn  Nabal  occidere  volens,  1.  Reg.  25.  cogitatione  humana.     Dicit  ergo: 
Disce  tantum  muudum  coguoscere.     Non  potes  cum  aliter  condere,  ©ie  tüitb 
ft(^  ni(|t  naä)  btr  lentfen,  bu  muft  bt(^  nac^  ix  lenifen,  ut  scias  illum  esse 
ingratum    et   omnium   beneficiorum   iminemorem.     Haec  sciens  bene  habebis.   10 
Vult  itaque  dicere:  'Peccator  etsi  centies".     Id  est:  Etiamsi  poenam  differas 
et  non  vindices  iuiuriam,  tamen   olim   dabit  poenas.     Non  potest  fieri,   quin 
illi  ingrati  puniantur.     Noli   ergo  festinare,   ut  velis   mundum   iustificare  vel 
omues  viudicare.     Contentus  sis  vel  millesima  parte,  si  eam  ad  gratitudiuem 
convertere  possis.     Peccet  mundus,  non  tu,  non  enim  eifugiet  ille  vindictam.   is 
Sicut  ludaei  Vespasianmii  invenerunt  punitorem,  utcunque  homicidae  Prophe- 
tarum    et    Christi    diflFerebantur  in   poena.     'Et    dies    ehis    non    diiFerentur\ 
Apparet   quidem   in  longum  differri   poenam   impiorum  maxime  adflictis  sed 
cum   venerit   dies    et   poena  impii,   videtur   nobis   esse  nimis   subita.     Sicut 
Hiob  dicit,    quod   impiis  dies  eorum  venit  insperato.     Et  Psal.     'Viri  enim  20 
*!•  55, 24  impii  non  dimidiabunt  dies  suos",  id  est,   cmn   semper  mohantur  et  spereut 
infinita,  antea  moriuntur  quam  dimidium  effecerint  aut  consecuti  sint. 
8/14  Est  et  istavanitas,  quae  fit  super  terram:  Sunt  iusti  quibus 

evenit,    quasi    fecerint    opera    impiorum    et    sunt    impii    quibus 
evenit    quasi    fecerint    opera   iustorum.     Et    dixi    etiam  hoc  va-  25 
num  esse. 

Haec  duo  valde  offendunt   cor  humanuni:   poenam    diiferri   ingratis   et 
accidere  mala    bonis.     Bonos  esse  invisos,    impios  vero   esse    in   precio,   et 
tamen  ista  fiunt.     Olim  impiis  sacerdotibus  omnia  dabantur,   nunc  piis  non 
datur  victus,    non  aluntur  qui  docent  in  scholis.     I^iberatoribus  mundi  nihil  30 
est  gratiae,    nisi    quod   conculcautur.     Qui    vero   perdunt   mundum  et  malis 
immergunt,  illis  abunde  omnia  dantur.    Sicut  nunc  pluris  conducuntur  milites 
quam  qui  recte  docent.     Haec   toties   dicuntur,    ut   erudiamus   cor  et  bonos 
instituamus,  ut  discant,  quid  sit  mundus,  nempe  fnribunda  et  ingrata  bestia, 
quae  beneficiis  efferatur,  quae  nihil  ])otest  nisi  exaltare  impios  et  opprimere  35 
pios.     Nihil  aliud  nobis  est  expectandum. 
8/15  Laudavi    igitur   laeticiam.      Quoniam    nihil    melius    est   ho- 

mini    sub   sole   nisi  comedere   et  bibere  et  gaudere.     Hoc   enim 


4  timet  C 


Annotationes  in  Ecclesiasten.   1532.  257 

V]  nicht  vorhanden. 

A]  habet    ex    labore  per   dies   vitae    suae,    quos   Deus    illi   largitiir 

sub  sole. 

Repetitio  est  sed  necessaria,  quia  tarn  multa  dixit  tristia,  ut  videretur 

sui    scopi   oblitus.     Mundiis    est   ingratus,    seraper    spectat    alio,    praesentia 
5   fastidit,  utcunque  bona  sint.    Sinit  te  laborare,  fatigari  et  coutemnit  ac  per- 

sequitur.     Ideo   et   tu   lüde  mimdum,    sicut  et   te  lusit,    fac   quod  debes   et 

oraitte  curas  et  solicitiidiues  et  sis  auirao  hilari  et  trauquillo  sciens  sie  esse 

mimdum:  Non  reddi  bouis  praemia. 

Et   adieci   cor   meum    ad    investigandum    sapieutiam    et    ads,  ig 
10  conteraplandum   labores    atque    erumnas,   quae   fiunt   super  ter- 
ram:  Quod  quis  nee  die  nee  nocte  somnura  oculis  suis  videt. 

Id  est:  Cum  in  hoc  versarer  et  discruciaretur  cor  meum  et  meditarer 
in  sapientia,  quomodo  omnia  agerentur  recte  in  terra,  nihil  effeci,  nisi  quod 
insomnes  duxi  noctes.  Idem  quoque  tibi  continget,  si  nolueris  esse  laetus 
15  sed  fatigari  tuis  studiis  et  consiliis.  Hoc  enim  nihil  aliud  est  quam  quod 
fingitur  de  stulto,  qui  humeris  totum  mundum  gestare  nititur,  hoc  est  enim 
illum  velle  regere  sua  industria  et  praescriptis  legibus.  Quin  ergo  potius 
committis  res  omnes  Deo  nee  sis  curiosus  in  re  aliena. 

Consideravi    omnia  opera  Dei,   quod   non    possit  horao    in-8,i7 
20  venire    opus,    quod    fit    sub    sole.      Et   quo   plus    laboraverit    ad 
quaerendum,   eo  minus   invenit.     Etsi  dixerit  se  esse  sapientem, 
non  tamen  poterit  invenire. 

Copia  Salomonica  est.     Siniilis   sententia  cum  illa,   quae  supra    posita 
est:  'Cousidera  opera  Dei,    quod  nemo    possit  corrigere,   quem    incurvaverit 

25  ipse'.  Sic  et  hie:  Nemo  praesumat  se  omnia  recte  facere  posse.  Hoc  enim 
solius  Dei  est  opus  et  non  hominis.  Impossibile  est  enim,  ut  homines  eo 
ducantur,  ut  faciant,  quod  Deus  solus  facit.  Nam  homo  non  inspicit  prae- 
sentia nee  iis  satiatur  sed  solum  in  futura  respicit.  Cor  humanuni  iinpletur 
variis  suis  consiliis,  Deus  autem  certo  liuiite  habet  omnia  praescripta,  prae- 

30  sentia  sunt  illi  praesentia,  futura  futura.  Nos  vero  nunquam  quietamur 
praesentibus  neque  etiam  futuris  satiamur.  Quod  est  nihil  aliud  quam  jirae- 
sentia  non  esse  praesentia  nee  item  futura  futura.  Huius  rei  experientia 
coegit  Poetas  dicere  omnia  fato  regi  et  fingere  Parcas  abrumpentes  telam 
nostram  etiam  tum,  cum  in  optima  vita  volumus  vivere.    Sic  lulius  Caesar 

35  non  invenit,  id  est,  non  complevit  opus  suum,  destituit  illum  cogitatio  in 
media  actione.  Dum  enim  cogitat  constituere  aut  restituere  verius  Rem- 
publicam  Roraanam,  in  ipso  conatu  occidit.  Absalom  dum  raeditatnr  regnum, 
miserrime  perit. 


158  23orIcfung  über  beit  ^prebiger  <Baiomo.    1526. 

V]  nicht  vorhanden. 

A]  Caput  nonum. 

9,1-2  Omnia  haec  tractavi  corde  meo,  ut  explorarem  omnia.    Sunt 

iusti  et  sunt  sapientes,  quorum  servi  in  manu  Dei  sunt.  Et 
tarnen  amorem  vel  odium  non  cognoscit  homo  ullius,  qui  est 
coram  illo.  s 

Oportet  hie  diligenter  meminisse  argumenti,  ne  audiamus  illos,  qui 
hunc  textum  traxerunt  ad  dignitatem  odii  vel  amoris  Dei  et  impie  docent 
uemiDem  certuni  esse  de  gratia  jc,  cum  tarnen  Salomon  loquatur  tantum  de 
operibus,  quae  fiunt  sub  sole,  id  est,  inter  homines  in  politica  vita  regenda. 
Vide,  inquit,  quanta  est  curvitas  in  orbe  terrarum,  ubi  etiam  hoc  invenio:  lo 
esse,  qui  iuste  et  sapienter  gubernant,  quorum  servi  et  subditi  sunt  in  manu 
Dei  et  ab  eo  fortunantur  et  proteguntur,  sicut  Salomon,  sicut  David.  'Et 
tamen  non  cognoscit  homo  nee  amorem  nee  odium',  (Utrunque  active  accipio). 
Id  est,  adeo  depravati  sunt  homines,  quod  etiam  istos  iustos  et  sapientes, 
quorum  servos  vident  a  Deo  guberuari  et  fortimari,  non  agnoscunt  bene-  is 
factores  seu  eorum  amorem  vel  etiam  odium.  Nihil  citius  obliviscuntur 
quam  beneficiorum.  Solomon  sapienter  regnavit  in  pace,  in  opulentia  magna. 
Defuncto  Salomone  statim  queruntur  de  iugo  Salomonis.  Ibi  nulla  memoria 
erat  beneficiorum  illius.  Quicunque  fuit  Status  mundi,  semper  fuit  mundo 
intolerabilis.  Italia  nobis  exemplo  est,  quae  sive  bellum  sive  pacem  habeat,  20 
ferre  non  potest.  Pacis  tempore  quaerunt  bellum,  belli  tempore  arripiunt 
pacem.  Praesentibus  mundus  non  potest  stare,  futuris  semper  discruciatur. 
Sic  Germania  semper  nova  quaerit.  Ad  initium  Euangelii  avide  omnes 
accurrebant,  ubi  vero  pervasit  Euangelium,  fastidimus  obliti  tautorum  bene- 
ficiorum. Nunc  concurritur  ad  Sacramentarios,  ubi  vero  illi  inveteraverint,  25 
statim  illis  fastiditis  alia  cupient.  Breviter,  mundus  non  potest  ferre,  sive 
bene  sive  male  gubernetur.  Quem  Dominus  non  iuverit  in  guberuatione,  is 
non  posset  vel  unum  diem  vivere  sine  periculo.  Quare  qui  vult  servire 
mundo  sapieutia,  iusticia  sive  bonis  quibuscunque,  nihil  exj)ectet  nisi  extrema 
omnia.  Sic  etiam  David  et  Salomon  optimi  reges  amabant  bonos,  oderant  3» 
malos  sed  populus  non  agnoscebat  amorem,  immemores  omnium  beneficiorum 
iSof).  5,  iget  bonorum.  Ideo  recte  scripsit  Joannes :  Mundum  in  maligno  esse  positum, 
quia  nihil  nisi  iuquietudo  et  summa  malicia  ibi  est.  Cui  ergo  placeat  haec 
vita,  ubi,  quamdiu  vivitur,  in  summis  periculis  et  maxima  inquietudine 
vivitur  ?  35 

9,2-3  Aequalis    utrisque    eventus    est.     Evenit    enim    iusto    non 

aliter  atque  impio.     Bono   et    mundo   ut  immundo.     Sacrificanti 


18   quaeruntur  Ä  18/19   erat  memoria  B  20   sive   pacem   sive   bellum  B 

23/24  accurrebant  omnes  B  25  nl)i   Uli  (pioquo  B  28   vel]  ad  B 


Annotationes  in  Ecclesiasten,   1532.  159 

V]  nicht  vorhanden. 

A]ut  non  s  acrificanti.  Sicut  evenit  bonis,  sie  evenit  et  peeea- 
toribus.  Sicut  evenit  periuro,  ita  evenit  tinienti  votum.  Hoc 
est  Pessimum  inter  omnia,  quae  fiunt  sub  sole,  quod  utrisque 
eadem  eveniunt.     Unde  et  impletur  cor  hominum  raalo  et  manet 

5  stulticia  in  cordibus  eorum  per  omnem  vitam,  quousque 
moriantur. 

Kursus  copia  Salomonica,  quasi  dicat:  Mundus  est  omnino  inquietus 
et  ingratus,  tam  non  est  memoria  bonorum  quam  malorum.  Hoc  ergo 
iterum  intelligendum  quo  ad   mundum,   non  quo   ad   Deum,     lusti  viventes 

10  contemnuntur  apud  mundum  et  in  mundo.  Apud  Deum  vero  bene  habe- 
bunt, sicut  supra  dixit:  Qui  timet  Deum,  bene  habebit.  Mundus  autem  dat 
eandem  raercedem  bonis  et  maus.  Omnia  sunt  ingrata.  Nihil  est  fecisse 
benigne.  'Hoc  est  ergo  pessimum  inter  omnia,  quae  fiunt  sub  sole.^  Id 
est,    cor  humanuni   infirmius   est,    quam   ut  possit  ferre  haue   perversitatem 

15  mundi.  Qui  non  habent  timorem  Domini,  non  possunt  patienter  ferre  haue 
ingratitudinem.  Item  nuUum  esse  respectum  bonorum  et  malorum,  idera 
accidere  omnibus.  'Hiuc  ergo  impletur  cor  hominum  malicia'',  id  est,  indigna- 
tione,  öerbritS:  Quia  non  intelligunt  nee  possunt  se  ita  instituere,  ut  imi- 
tentur   Deum,    qui    pluit    super    malos   et   bonos.     Credo    autem    hie   taxari 

20  Philosophos  et  Monachos,  qui  ista  non  ferentes  deserebant  mundum.  Non 
volebant  servire  ingrato  mundo.  Yult  autem  Salomon,  ut  versemur  in 
rebus  et  agnoscamus  mundmn  neque  deterreamur  eins  ingratitudine  ab 
agendo  sed  imitemur  patrem  uostrum,  qui  quotidie  solem  suimi  oriri  facit 
super  bonos  et  malos,  Matth.  5.  ^Jfatto.  s,  45 

25  'Et    manet    stulticia    in    cordibus    eorum    et    novissima    eorum    apud 

mortuos^,  Id  est,  moriuntur  sine  uUo  opere,  quasi  uuuquam  vixissent.  Umbra 
sunt  in  hac  vita,  nemini  utiles,  nemo  participat  illorum  officiis  nee  bonis. 
Et  quod  sperarit  in  futurum,  morte  praevenitur.  Ideoque  ultimum  eorum 
nihil  nisi  mors  est,   nihil  boni  relinquunt  aliis.     Tu  vero    sie   utere  vita,   ut 

30  et  tu  laeteris  et  aliis  prosis. 

Quoniam   id,    quod    eligitur    apud   omnes  viventes,   est  spes9,4 
(quoniam  canis  vivns  melior  est  leone  mortuo). 

Ab  hoc  loco  parat  Salomon  exhortationem,  ut  faciamus  bonum,  donec 
possumus.     Nihil  moveamur  ingratitudine   mundi  sed  pergamus  in  officio  et 

35  retineamus  spem,  Quia  apud  onmes  homines  superstes  spes  est,  quasi  dicat: 
Noli  sie  contemnere  vitam,  ut  vel  desperes  vel  vites  consortia  hominum. 
Quia  spes  est  id,  quod  eligitur,  id  est,  optimum  apud  mortales  est  spes  vel 
fiducia.     Qui    enim    sunt   viventes    inter    homines,    spem    adhuc    relinquunt. 


19  bonos  et   malos  C  31  oiniies]  honiiiies  C  37  apud]  inter  C 


160  33orlefung  üBcr  bcn  '^rcbiger  ©alomo.    1526. 

V]  nicht  vorhanden. 

A]  Propterea  facienda  sunt  quae  potes,  quia  propter  reliquias  serviendum  est 
toti  massae.  Sic  bonus  minister  verbi  Dei  propter  bonos  cives  praedicat 
verbum  Dei,  utcunque  multi  vituperent.  Sic  si  Praeceptor  duos  bonos  disci- 
pulos  habeat,  propter  hos  laboraudum  est,  etiamsi  vigiuti  alios  habeat 
malae  indolis  ac  desperates.  Sic  Magistratus  quoque  agere  debet,  si  nou  s 
potest  totam  civitatem  in  officio  continere,  tarnen  iuveniet  unum  et  alterum 
civera,  apud  quos  aliquid  efficiet  3C.  Hoc  ergo  ait  Salonion,  ne  desperatione 
frangamur  neque  etiam  praesumamus.  Non  enim  desperandum  est  de  vivis 
ut  de  mortuis,  de  quibus  nulla  spes  haberi  potest.  Perferendae  importuni- 
tates  hominum  nee  est  de  oranibus  desperandum,  etiam  si  multi  sunt  perditi.   lo 

'Quoniam  canis  vivus  melior  est  leone  mortuo.'  Proverbium  interserit 
et  vult  dicere:  Sufficit  aliquam  partem  corrigere  in  mundo,  sicut  canis  vivus 
quantumvis  contemptum  animal  praestat  magno  cadaveri  robustissimi  leonis. 
Hoc  nos  sie  dicimus:  Melius  est  in  mauibus  passer  quam  sub  dubio  grus. 
Item  Germanice:  Wan  fol  bQ§  !tnb  mä)t  mit  betn  bah  auggieffen.  15 

9,5-6  Quoniam    viventes    sciunt     se     morituros.      Mortui     autem 

nihil  sciunt  amplius  et  non  est  eis  merces.  Oblivioni  enim 
tradita  est  memoria  eorum  neque  amplius  araantur  aut  odio 
habentur  aut  illis  invidetur  neque  partem  praeterea  habent  in 
mundo,  in  omnibus,  quae  fiunt  sub  sole.  20 

Viventes,  inquit,  sciunt  se  morituros,  ideo  in  vita  utuntur  ista  spe. 
Ne  ergo  diiferant  de  die  in  diem  operari  seu  benefacere,  sicut  stulti  ac 
molliculi  faciunt,  qui  semper  respiciunt  aliorum  exempla  non  prius  recte 
facturi,  nisi  alios  videant  recte  facere.  'Mortui  autem  nihil  sciunt  amplius 
et  non  est  eis  merces\  Inepte  torsit  hunc  locmn  Hieronymus  ad  mercedem  25 
mortuorum  in  purgatorio.  Nam  Salomon  sentire  videtur  mortuos  sie  dormire, 
ut  prorsus  nihil  sciant.  Et  plane  credo  non  esse  in  scriptura  locum  fortio- 
rem  pro  mortuis  dormientibus  et  nihil  intelligentibus  rerum  nostrarum,  contra 
Sanctorum  invocationem  et  purgatorii  fictionem.  Est  vero  Hebraismus  'Non 
est  eis  merces',  quem  nos  sie  reddimus  germanice:  6§  tft  mit  in  unib  30 
fonft,  bte  ba  tobt  fein.  Omnia  eorum  sunt  nihil,  non  iam  faciunt  profutura, 
1.  eor.  15,58  sicut  alibi  legitm-:  Est  merces  operi  tuo.  Et  Paulus:  Labor  vester  non  erit 
inanis.  'Amor  quoque  et  odium."  Omnia  intellige  active,  ut  supra,  id  est, 
beneficia  quae  faciebant  amando,  obediendo  2C.,  tradita  sunt  obHvioni.  Quod 
vero  Hieronymus  cavillatur:  tametsi  mortui  nihil  sciant  quae  aguntur  in  35 
mundo,  tamen  alia  sciunt,  quae  fiunt  in  coelo,  error  est  ac  stultum.  'Neque 
praeterea  partem  habent  in  numdo.'  Id  est:  Nihil  uobiscum  lial)eut  com- 
mercii.     Describit  mortuos  quasi  insensata  cadavera.    Vult  igitur,  ut  utamur  - 


15  auSgiffen  C  16  sciant  ('  25  in  vor  eis  C,  ebenso  Z.  30 


Annotationes  in  Ecclesiasten.    1532.  \Q\ 

V]  nicht  vorhanden. 

A]  vita,  quo  ad  licet,  et  opcremur,  quantiiui  possumus.  Cogimur  enim  nmiorem 
partem  raimdi  relinquere  Satanao,  vix  millcsimain  partem  possumus  acquirere 
Deo.     Idcirco  si  leo  tibi  nioritur,  non  etiam  occidendus  est  canis. 

Vade    igitur    et    comede    in    laeticia    panem    tuum    et    bibe9,7 
5  hilari  anirao  viuum  tuum,  quia  i  am  placeut  opera  tua  Deo. 

Sicut  solitus  est  Salomo  post  eommemorationem  vanitatis  in  mundo 
subiicere  cousolationem  et  exhortationem,  ut  simus  laeti  et  pacato  auimo, 
ita  et  hie  facit,  quasi  dicat:  Cum  coganuu'  vivere  in  ista  perversitate,  Opti- 
mum est,  ut  simus  laeti  ac  quieti.  Non  enim  possumus  illa  mutare  et  nihil 
10  efficiemus,  quantumvis  conficiamur  curis.  Dicit  autem:  *Tuum  panem  et 
viuum  tuum,'  Hoc  est,  quem  tuis  laboribus  benedicente  Deo  jiaravcris.  Sic 
Esaiae  4.  'Panem  uostrum  comedemus'.  Et  Paulus  ad  Thessalonicenses : 
Quisque  panem  suum  edat.  2.  socfi".  3,12 

'Quia  placeut  Deo  opera  tua.'  Haec  exhortatio  ad  pios  pertinet,  qui 
15  metuuut  Deum,  quasi  dicat:  Tu  qui  pius  es,  fac  quod  potes,  quia  scis  Deo 
placere  opera  tua.  Haec  autem  est  summa  sapieutia  Spiritus  agnoscere  se 
habere  Deum  propicium  et  cui  placeut  nostra  opera  et  actiones.  Sicut  Ro.  8. 
'Spiritus  dat  testimonium  spiritui  nostro,  quod  simus  filii  Dei'.  Nisi  enim9Jüm.  s,  16 
immergat  se  cor  uostrum  in  divinam  voluntatem  et  beneplacitum,  nunquam 
20  potest  dulcorare  amaritudinem  cordis  sui.  Semper  amarum  manet,  nisi  sie 
divino  beneplacito  impleatur  cor.  Debuit  autem  vel  hie  locus  refellere  eos, 
qui  ex  superius  positis  verbis  sed  male  translatis  'Nescit  homo,  utrum 
amore  dignus  sif  zc.  voluerunt  homines  incertos  reddere  de  voluntate  Dei 
erga  nos. 

25  Omni    tempore    sint   vestimeuta  tua   Candida  et  oleo  unge9,8 

Caput  tuum. 

Pro  ritu  illius  regionis  loquitur  Salomon.  Eomani  et  Graeci  purpuram, 
Orientales  et  maxime  ludaei  candidam  vestem  commendant  propter  lotiones 
et  mundiciem,   quam  illi   studiose   colebant.     Sicut  et  Turca  liueis  vestibus 

30  pro  splendidissimis  utitur.  Et  nos  in  summis  festis  albis  sub  Papatu  usi 
sumus.  Dicit  ergo :  Sis  semper  laetus,  utere  illis  vestibus,  quibus  uti  solebas 
tempore  conviviorum  et  festormn.  'Et  oleo  unge  caput  tuum."  Id  est: 
Utere  etiam  unguentis,  quae  Deus  dedit.  Iterum  pro  consuetudine  illius 
gentis  loquitur,    quibus   in  summis   deliciis   erant   unguenta.     Ait   ergo:    Tu 

35  vivis  in  media  vauitate,  fruere  ergo  vita  ac  noli  te  perdere  indiguationibus, 
tolle  moerorem  ex  animo.  Non  potes  mundum  melius  subsannare,  nisi  ut 
rideas,  cum  ille  irascitur,  sit  hoc  tibi  satis,  quod  habes  Deum  propicium. 
Quid  enim  est  mundi  malicia  ad  comparationem  duleedinis   divinae?  Neque 

V-i  suam  Ä  17  deum  habere  C  28  lotiouem  O 

Sut^erä  mute.  XX.  U 


162  S3ovIefiing  über  bcii  ^prebigcr  ©nlomo.    152G. 

•    P]  nicJit  vorhanden. 

A]  liic  suadet  vitam  voluptiiariam  et  luxura  eorutn,  qui  non  sentiimt  istam 
vanitatem  (hoc  enim  esset  adiicere  oleum  igni)  sed  de  piis  loqiiitur,  qui 
sentiunt  vexationes  et  molestias  numdi.  Istorum  deieeta  corda  vult  erigere. 
Istis  laeticiam  consulit,  non  hominibus  praefractis  et  impiis,  qui  alioqui 
voluptatibus  et  deliciis  diffluunt.     Idem  agit,  cum  dicit:  5 

9,9  Fruere    vita   cum   uxore   tua,    quam   diligis,    cunctis   diebus 

vanitatis  tuae,  quos  dedit  tibi  Dens  sub  sole  omni  tempore 
vanitatis  tuae.  Haec  enim  est  pars  tua  in  vita  et  in  labore  tuo, 
quam  tibi  Dens  largitus  est  sub  sole. 

Quasi  dicat:  S)u  Bringft  bo(^   ntc^t  me'^r  boöon.     Sicut  Paulus  1.  Ti-  lo 
1  Sim.  6,  smoth.  6.  'Habentes   victum   et   amictum    Ins   conteuti   simus\     Qui  vero  bis 
non   contenti    alia    praeterea    cupiunt   ac   indignatione   rerum    adflictarum    et 
molestarum  sese  discruciant,  dolorem  dolori,   vanitatem   vanitati   addunt   et 
simul  Omnibus  bonis  se  privant. 

9,10  Qui  quid  manus  tua  invenerit,    labores   totis  viribus.     Quia  15 

in  inferno,  quo  tu  properas,  nullum  est  opus  neque  eruditio 
neque  scientia  neque  sapientia. 

Haec  est  altera  pars  exhortationis,  qua  obviat  ociosis  illis,  qui  quia 
vident  mundum  ingratum  et  sentiunt  molestiam,  nihil  deinde  volunt  operari 
nee  quicquam  boni  facere.  ütrunque  ergo  praecipit,  scilicet  ut  laetemur,  sie  20 
tarnen  ue  ociemur  sed  laboremus  iuxta  praeceptum  Gene.  3.  Labor  adsit, 
curae  mordentes  ac  adfligentes  absint.  Corpus  labore  fatigaudum,  cor  vero 
a  curis  sit  quietum  et  praesentibus  contentnm.  Adde  tertium:  ne  molestia 
adfligas  cor  tuum,  quia  vides  mundum  ingratum  scUicet.  Notauter  autem 
dicit  "^Invenerit'.  Id  est,  non  tua  consilia  facias  sed  quod  praesto  erit,  quod  25 
Deus  iussit  et  obtulit,  nihil  sollicitus  de  futuro.  Quod  autem  dicit  'totis 
viribus'  exigit  iudustriam  et  diligentiam.  'Quia  in  Inferno  nulliun  est  opus'  2C. 
Alius  locus,  quod  mortui  nihil  sentiant.  NuUa  enim,  inquit,  est  ibi  cogitatio, 
ars,  cognitio,  sapientia.  Sensit  ergo  Salomon  mortuos  omniuo  dormire  et 
nihil  prorsus  sentire.  lacent  ibi  mortui  non  numerantes  dies  vel  annos  sed  30 
excitati  videbuntur  sibi  vix  momentum  dormivisse.  Infernus  autem  significat 
foveara,  sepulchrum,  proprie  vero  rae  iudice  significat  illum  abditum  recessum, 
in  quo  dormiunt  mortui  extra  haue  vitam,  unde  anima  abit  in  suum  locura 
(qualiscunque  est,  non  enim  corporalis  esse  potest),  ut  intelligas  infernum 
dici,  ubi  coutinentur  animae  et  quasi  quoddam  sepulchrum  animae  extra  35 
hunc  corporalem  mundum,  sicut  terra  est  sepulchrum  corporis.  Quid  autem 
''^4°4^3i'^^'  ^^^^^  ^^^>  ^^^^  ^^^  nobis  incognitum.  Sic  Genesis  42.  et  43.  'Descendam 
i.3Koic37,35lugeus  ad  infernum\     Item  'Deducetis  canos   meos  cum  dolore  ad   inferos'. 

3  et]  ac  iJ 


Annotationos  in  Ecclesiasten.    1532.  163 

V]  nicht  vorhanden. 

A]  Non  enim  veri  sancti  descendiint  ad  inferos,  ut  ibi  aliquid  patiantur.  Sunt 
itaque  mortui  extra  locum:  Quia  quiequid  extra  vitam  haue  est,  extra  locurn 
est.  Sicut  et  post  resurrectiouem  exempti  erinius  a  locis  et  temporibus.  Siö 
Christus  quoque  extra  locum  est,   contra  illos,  qui  captivant  Christum  loco, 

5  cum  tamen  ubique  sit.  Neque  enim  verbum  Dei  segregatur  a  carne:  Ubi 
Dens  est,  ibi  et  caro  Chi'isti  est,  sed  Deus  est  ubique,  Ergo  et  Christus 
quoque  ubique  est. 

Et  verti  me  et  vidi,   quid  ag-eretur  sub  sole:  Velocium  uou9,  ii 
esse    cursum    nee    fortium    bellum,    Nihil    ad    parandum    victum 

10  conferre  industriam  neque  prudeutiam  ad  adquirendum  divi- 
tias.  Neque  ut  quis  acceptus  sit,  quicquam  profuerit  esse  arti- 
ficem,  sed  omne  istud  a  tempore  et  fortuna  pendet. 

Haec  est  quasi  summa  ac  Epilogus  sui  Catalogi,  quasi  dicat  6§  ligt 
nid^t  hxan,   tnog  einer  tan.     Non  ergo  fac  tua  cousilia  vel  studia  sed  quod 

15  iuvenerit  manus  tua.     Hoc  est,   mane   in    certo  opere  oblato  et  mandato  a 

Deo    relictis    iis,    quae    te    conantur    impedire.     Sicut    Sauli    Samuel    dixit :  i- ©am.  lo,  e 
Mutaberis  in  alium  virum  et  quod  iuvenerit   manus   tua,    hoc    fac  ic.     Non 
praescripsit  illi  ullam  legem  sed  quaecunque  res  sese  obtulerit,  ea  acceptanda, 
ibi  laboraudum  est.     Sic  et  hie  Salomou  docet:  semper  urge  id,   quod  prae 

20  mauibus  est  et  tuae  vocationis.  Es  praedicator  vel  minister  verbi  Dei,  mane 
in  lectione  scripturae  et  docendi  officio,  noli  rapi  iu  aliud,  donec  Dominus  te 
rapuerit.  Quiequid  enim  Dominus  non  dixerit  aut  iusserit,  nihil  proderit. 
Id  quod  probat  suo  experimento  dicens:  Vidi  veloces,  quorum  non  erat 
cursus,   et  miiltos    fortes,    quibus    tamen    non   dabatur  victoria.     Vidi    item 

25  multos  egregie  sapientes  et  tamen  non  habebant  successum,  Multos  egregie 
res  gubernautes  ac  satis  iudustrios,  qui  tamen  nihil  promovebant.  6»  ligt 
nic^t  an  ber  )3erfon,  er  [et  fo  gefd^iift  aU  er  tüolle.  Saepe  fortes  in  hello 
vincuntur  a  fragilibus.  Et  magni  saepe  exercitus  a  minoribus  sunt  caesi: 
Quia   res   non   est    sita  iu    robore.     Sic  Troia   fuit  munitissima  neque  vires 

30  neque  robora  deerant  et  tamen  capta  ac  subversa  est.  Aderat  enim  hora 
illis  a  Deo  statuta.  Eadem  ratione  superioribus  anuis  Galliae  Rex  a  Carolo 
Caesare  victus  et  captus  est,  cum  tamen  viribus  et  armis  longe  superaret. 
Quod  dicit  velocium  non  esse  cursum,  Hebraismus  est.  Nam  illis  currere 
significat   aliquod    officium    gerere,    ut    Paulus    ad   Corinth.  'Sic    curro    non  i.  sor.  9, 26 

35   quasi  in  incertum'.     Item  'Cursum  consummavi'  JC.  2.  Sim.  4, 7 

'Et  non  ad  scientes  favor.'  Id  est:  Multi  callent  egregias  artes  et 
norunt  bonas  literas,  tarnen  manent  contempti.  Nemo  cos  curat  neque  sec- 
tatur.     Sic  apud  nos  quoque  satis   est  verbi,  satis   ingeniorum,    non  tamen 


10  inquirendum  C  30  deeraut  robora  B 


2(34  35orle[ung  über  ben  5)Srebtger  ©atomo.    1526. 

V]  nicht  vorhanden. 

A]  possuraus  omnes  convertere  ad  fidem.  Neque  tarnen  ideo  cessandnm  est  ab 
Euangelio.  Dominus  enim  regnat  in  ipsa  infirmitate,  ipse  gubernabit,  ipse 
faciet.  Dominus  potens  est  magnum  ignem  et  flammam  excitare,  modo  nos 
servemus  scintillara.  Variis  etiam  agitamur  et  vexamur  cogitationibus  in 
quaerendo  victu.  Ille  fit  Typographus,  ut  ditescat,  et  ecce  perdit  omnem  5 
rem  familiärem.  Non  ergo  satis  est  esse  ingeuiosum  aut  sapientem.  Multa 
enim  egregia  ingenia  et  optimi  artifices  extreme  contemnuntur.  Hoc 
est  quod 

9.11  Eventus  fortuitus  est  in  omnibus. 

Id   est:    Ego  non   possum   definire   de   eventu  vel   successu,    utcunque   lo 
laboravero.     Tu  modo  facias,   quod  est   tui   officii,    Dens   sua  hora  inveniet, 
ut  utatur  tuo  labore.     Nos  de  istis  niliil  possumus  iudicare,  laborare  debemus 
sed  non  finem  et  eventum  operis  praestituere. 

9.12  Nescit    homo    terapus    suum    et    quemadmodum    pisces    ca- 
piuntur  hämo  et  volucres  laqueis,   ita  quoque  homines  irretiun-   is 
tur  tempore  non  bono,  ubi  repentina  ingruerit  calamitas. 

Tempus  hoc  intelHge  non  solum  finem  ipsum  vitae  sed  omnem  horam 
et  eventum,  quasi  dicat:  Laborandum  est,  etiamsi  nescias,  quid  sit  eventurum. 
Disce  ergo  literas,  si  volet  Dens,  dabit  proveutum  et  fructimi  per  tuum 
Studium.  Similiter  faciendum  in  omnibus  aliis  vitae  negociis  et  studiis,  ut  20 
nos  laboremus,  eventum  vero  committamus  Deo.  Hora  enim  successus  est 
nobis  abscondita. 
9,12  ''Et    quemadmodum   pisces.'     Duabus    pulchris   similitudinibus    probat, 

quod  fere  contra  nostra   consilia  et   spem   accidant   res.     Piscis  cibum  petit 
et  hamum  vorat.     Aves  item  secure  incedunt  et  edunt,  nihil  minus  cogitant  25 
quam   laqueum   et    ecce   subito   capiuntur.     Sic   nos   cum    bona   elegimus   et 
speravimus,  fallimur.     Ubi   mala  videntur   impendere,   bona   impendent.     Et 
irruimus  in  res,  unde  postea  non  possumus  emergere,  plane  ita  ut  nesciamus, 
quo  modo  circumveniamur.     Omnia  vero  ista  ideo,  quia  hora  ipsa  est  nobis 
incognita.     Itaque  et  ipsa  experientia  docet  nos  res  non  nostris  consiliis  sed    so 
fere  contra  nostra   consilia  geri.     Hinc    enim    illa  vox    iufortunatorum   "^non 
putaram'. 
9,13-16  Etiam  hanc  vidi  sapientiam  sub  sole,   quae  mihi  videbatur 

esse  magna:    Est  civitas   parva  et   pauci  in   ea   viri,    quam   rex 
magnus    oppugnabat    ac    ingentes    aggeres     circumstruxit.       In-  35 
ventus  est  autera  in  ea  vir  pauper  et  sapiens,  qui  sua  sapientia 
eam     civitatem     liberare     potuit.     At    nemo    recordabatur    viri 
huius  pauperis.     Et   dixi:    Sapientia   certe   praestat  fortitudini. 


1  sed  ueque  tarnen  B  8  quod  dicit  B  11  tui  est  C 


Annotationes  in  Ecclesiasten.    1532.  165 

r»]  Cap.  X. 

29.  üvuAn  I  ' Verba.'  Hoc  loco  c.  10  incipienduiu.  Sequentia  eriint  plana.  9,  n 
Summa  capitis  est  consolari  eos,  qui  sunt  in  rebus  ageudis,  deinde  corripere 
stultos,  ne  res  succedant  secundum  sapieutiam  bonorum  virorum,  Ut  dicat 
5  Salomo:  quid  fatigas  te,  uou  poteris  aliter  facere,  non  potes  hominem  alium 
facere.  Si  non  vult  procedere,  committe  deo  suo.  Isto  exemplo,  quod  res  magna 
fuit:  Qui  sapientia  sua  eripuit  civitatem  et  pauperculus  a  potenti  rege,  et  mox 
traditum  in  oblivionem  et  cogitur  nihil  esse.  Homines  non  agnoscunt  benefitium. 

2  c.  10  inci  über  (differä)   Se* 

A]  Et    tamen    pauperis    sapientia    contemnebatur    nee    eins    verbis 

10  obediebatur. 

Credo  hoc  post  Epilogum  exempli  vice  poni,  quo  declarat  omnia  fere, 
quae  ante  dixit.  Est  autem  exemplum  generale,  cuius  in  midtis  historiis 
simile  reperitur.  Sic  enim  ludicum  9.  Mulier  liberavit  civitatem  fragmine 
molae  occideudo   regem  Abimelech.     Maguam  vero  vocat    sapientiara:   Quia 

15  revera  maxima  est  sapientia  politica  civitatem  parvam  et  viribus  exiguam 
a  validis  hostibus  eripere.  Caeterum  huius  sapientiae  ac  tantorum  beneficio- 
rum  obli\nsci,  id  quod  plerunque  contingit,  summae  ingratitudinis  res  est. 
Sic  Themistocles  multa  bona  fecit  suis  civibus  sed  expertus  summam  ingra- 
titudinem.    Sic  David  toti  Israeli  benefecit.    Sic  Salomon.    Post  vero  tantorum 

20  beneficiorum  immemores  decem  tribus  defecerunt  a  domo  David.  Quare  bene- 
facere  mundo  est  nihil  aliud  quam  beneficia  perdere  aut  aurum  proiicere  in 
stercora  et  margaritas  ante  porcos.  Optimum  ergo  est  laetari  et  ad  praesens 
laborare  reiectis  curis  futm-orum.  Melius  est  enim  mea  beneficia  perire  quam 
me  quoque  una  perire  cum  beneficio,  sicut  in  Eunucho  Phedria  ait. 

25  Et  homo  non  recordabatur  viri  ic.  9, 15 

Audita  quidem  sunt  verba  sapientis,  dum  bene  consuleret,  sed  postea 
sui  statim  obliviscimtur. 

Caput  (lecimuni. 

Verba    enim    sapientum    in    quiete     audiuntur     plus     quam9,i7 

30  clamor  principis  inter  stultos. 

Summa  huius  loci  est  consolari  et  exhortari  eos,  qui  sunt  in  rebus 
gerendis,  Deinde  corripere  eos,  qui  obstant  et  faciunt,  ne  consilia  piorum  et 
sapientum  possint  succedere.  Quemadmodum  ab  exemplo  de  paupere  coepit, 
qui  rem  magnam  sapienter  gessit,  mox  tarnen,  ut  praestitum  est  beneficium, 

35  traditum  est  oblivioni.  Omnia  enim  praesentia  ut  supra  dictum  est,  fasti- 
diuntur.  Haec,  inquam,  videns  vult  dicere:  ne  te  tätiges,  non  poteris  aliter 
condere  mundum  neque  homines.  Si  non  procedit  res  iuxta  bona  tua  con- 
silio,  committe  Deo. 

14  mole  C  24  perire  fehlt  C  33  sapientum  virorum  C 


lQ^^  aSovlefung  üOer  ben  ^prebiger  ©olomo.    1526. 

V]  9, 17  'Sapientum.'     Sapientis   verba  uon  audiuntur  et   oportet  te  videre,    ut 

clamor  principis  praevalet  inter  stultos,  ber  gt)et  fur,  ut  in  proverbio:  Pater 
obsecrat.  Et  consiliarii  stulti  audiuntur  a  priucipibus.  Quoniam  praeoccu- 
pati  sunt  adfectibus  et  sapientia  sua,  nuuquam  audiuut  ut  bodie  Sacramen- 

2;it.  3, 10  tarii.     'Haereticum  hominem  post  unam'  ?c.,   si  sit  in  re  sacra  sive  politica,     5 
non  audit.    Sicut  perturbata  non  est  perspicua,  si  vis  fundum  videre,  oportet 
resideat    aqua,     kSic    illi,    qui  coucipiuut   aliquid,    sunt   irapersuasibiles,   non 
audiunt,   nisi   dixeris,    quae    versautur   in   corde    suo.     Melius   est  occurrere 
leoni.     In  mundo  sie  agitur:   si  sapientem  consulueris,  uon  auditur,  nisi  qui 
sunt  quietis  animis.     Trincipis':    Uli    sedati   anirai,    illi   iudicant,    quod  ille   lo 
princeps    est   stultus    inter   stultos.     Haec  est  invectiva   contra    stidtos    per 
totum  Caput. 
9,18  'Quam   arma  bellica."      Sapientia   valet    plus    quam    bellica    arma,    ut 

5  in  über  re(s)  7  Sic]  Si  9  mundi 

A]  'Verba  enim  sapientum    in    quiete   audiuntur'  ic.     Sapientis  verba  nou 

audiuntur,  ergo  stulti  principis  verba  coguntur  audire  stulti.     Clamor  principis   is 
praevalet   inter    stultos    et   stulti    consiliarii   verba    audiuntur    apud    stultum 
principem,  quia  illi  dicit,    quae  placent.     Haec,   inquam,    oportet  te   videre. 
evr- 18, 2  Sicut  et  in  proverbiis  dicitur:    Stultus  non  audit,   nisi  dixeris  ea,  quae  ver- 
sautur in  corde  suo.     Ratio:    Quia   adfectus   praedominantur  in  corde  stulti, 
ideo  non  audit  quicquid   dixeris,    nisi  quod  ille  cupit  dixeris.     Praeoccupati   20 
enim  suis  adfectibus  aut  sua  sapientia  uon  audiunt.     Nihil  aliud  efficies,  non 
audieris,    ubi  non  sunt  quieta  corda,    id  est   non   excaecata   adfectibus.     Sic 
hodie  non   est,    quod    scribas    ad  versus   haereticos  seu  Sacramentarios,   nihil 
enim   efficis.     Quod    et   Paulus  dixit:   'Haereticum  hominem   post  uuara  et 
alteram   admonitionem  devita'  2C.     Neque  solura   sie  habet  in  rebus  pietatis   25 
sed  in  politia   quoque.     In   rebus   mundi   sie   agitur:    si    sapienter   consulas, 
nihil  efficies  neque  audieris  nisi   apud   neutrales,  qui   sunt  sedatis  animis  et 
non  Studiosi  partium.     Sedati  enim    animi    et   qui   in   quiete    sunt,   illi  vere 
iudicant,    quod  clamor   principis    stultus    sit.     Expectandum   ergo    est,   dum 
sedati    sunt    adfectus,    tum    enim    audiet.      Sicut    perturbata    aqua    non    est   30 
perspicua,  sed  si  vis  videre  fundum,    oportet  aqua  resideat,   Sic  omnes,  qui 
conceperint  aliquid  in  auimo,  sunt  impersuasibiles,  nisi  resederit  illa  conceptio, 
qua  tenentur  capti  tanquam  fascino.     Hpc  alibi  sie  dixit:  Melius  est  occurrere 
urso  vel  leenae  raptis  catulis  quam  stulto  confidenti  in  sua  stultitia. 

9,18  Melior  est  sapientia  quam  arma  bellica   et  tarnen  peccator  3; 

unus  perdit  bona  multa. 

Hanc  sententiam  probavit  exeraplo  superiori.     Et  hodie  omnes  in  bellis 
versati    idem    probant:    Nihil    scilicet    esse    arma    bellica   sine   prudeutia  et 

17  illis  dicuut  1!  19  praedomiuatur  C  20  ideoque  B 


Annotationes  in  Ecclesiasten.    1532.  167 

V]  exemplo  siipra  declarat:  Sapientia  plus  valet  quam  vires.  Ideo  sepe  con- 
tiugit,  ut  10  millia  percutiaut  50  millia.  Sic  Romani  gloriantur,  quod  vice- 
rint  orbem  non  viribus  sed  sapientia.  Verum  est,  quod  sapientia  dominatur 
in  onniibus  rebus  sed  non  auditur,  ergo  niaxima  pericula  scquuntur. 

5  Teccator  unus'  proverbialis  sententia :  ein  huh  öeibetbt  ein  ganlj  imxh. 

Est  invectiva  contra  stultos  et  consolatoria  pro  piis.  Sive  sit  bellaudum 
sive  aliud  faciendum,  semper  adsunt  tales  pessimi.  Senator  quidam  consulit 
de  pace,  venit  unus  nebulo,  perdit  hoc,  boy  \d)  mtd)  bluBer  folt  I)eimen,  e§ 
t[t  beiloi'Cn  2C.    Homines  sunt  capti  adfectu  suo,  capti  non  audiunt.    Homerus : 

10   peior  pars  semper  vincit,  melior  vincitur. 

'Muscae'  sunt  proverbium.  Sententiae  contra  stultos  et  consolatoriae. 
Est  proverbium  similitudinis.  Salomo  habet  durissimas  transitiones.  Si 
addidisset :  sicut  dicitur  proverbio.  Sirailitudo  sumpta  ex  rebus  istius  populi: 
inter  eos  unguentum  praestabat  auro  et  argen to.    Ista  similitudo  est  dura  et 

15  frigida  nobiscum,  quia  desunt  res  et  usus.  Sic  in  hello,  republica:  est  unus 
nebulo,  perdit  omnia,  cum  adsit  sapientia  ?c.  Si  venerit  tibi  aliquis  casus 
talis,  memento  proverbii.     Nobiscum:  muscae  tüOÜen  in  cerere  fein. 


5  proverbial  sna    o         lanb    (quia   captus)         8  ^^ernten  sicher,  nicht  '^cicn  15  rep: 

über  bello 

A]  consilio  et  sapientiam  plus  efficere  et  valere  in  bello  quam  vires.  Sunt  enim 
multi  varii  et  subiti  casus,  insidiae  K.,  quibus  nisi  statira  occurratur  praesenti 

20  consilio,  actum  est  de  multitudine  et  armis.  Sic  Romani  gloriantur  se  vicisse 
orbem  non  viribus  sed  sapientia.  Sapientia  itaque  dominatur  quidem  in  orbe 
terrarum  sed  tarnen  non  auditur:  'Quia  peccator  unus  perdit  bona  multa'. 
Nam  et  in  bello  et  pace  semper  adsunt  tales  pestes,  qui  perturbeut  omnia. 
Senator  aliquis  bene  consulit  pro  pace,  mox  nebulo  alius  seu  Thraso  pervertit 

25  omnia,  cui  frustra  repugnatur,  quia  homines  sunt  capti  suis  adfectibus,  quos 
sequuntur,  non  audiunt  aliter  consulentes,  sicut  Homerus  quoque  dixit:  Peior 
pars  fere  vincit. 

Muscae  mortuae  foetere  faciunt  unguentum  optimum.  i"/ 1 

Proverbialis  sententia  contra  stultos,  verum  Salomon  habet  durissimas 

30  transitiones.  Minus  dura  esset  transitio,  si  addidisset:  sicut  dicitur  proverbio, 
@§  tft  tüie  man  foget.  Est  autem  proverbium  sumptum  ex  rebus  istius 
populi,  qui  uuguenta  inter  preciosissima  habebat.  Nobis  vero  dura  apparet 
similitudo  et  frigida,  ut  quibus  desunt  res  et  usus  illius  populi.  Sicut  igitur 
muscae  mortuae  perduut  optimum  unguentum,  Sic  est  optimum  ali(juod  con- 
silium  in  Republica,  in  senatu,  in  bello,  sed  ecce  venit  malus  quispiam 
nebulo  et  dissipat  omnia.  Quemadmodum  igitur  ferre  cogimur  istas  nocentes 
muscas,  sie  et  hos  pestilentes  consiliarios  ferre  cogimur. 


35 


24   pervertit]   perturbat  C  25  sunt  fehlt  C  26  Homerus]  Livius  C 


1(38  SBorIejung  üOet  beti  5prebtgei;  ©alomo.    1526. 

V]  10,1  'Pretiosior  est  parva  stiüticia  quam  sapieutia  et  gloria.'  Est  consolatio: 

praestat  istis  casibiis  occurrere,  desipere.    In  loco  desipere  est  summe  sapere, 
summa  sapientia,  Tereutius.    ExempH  gratia:  quando  praevalet  impius  nebulo, 
cede  tuo   consilio,   quia  vides   non  gratam   tuam   sapientiam.     'Parva'  quasi 
dicat:    parvi  temporis,   ne  perrumpas  viribus    neque  discruties,   alias  perdes    s 
tuam    vitam,    si  vis  perrumpere,   nou  emendabis,   quia   stulti  fiunt  duriores, 
nihil  facies  hortando.    Sicut  Pharao.    Non  solum  famam  significat  sed  retc§= 
awntt^.  6, 29  turnB ,   pompa,   ornaraenta,    divitiae,  Matth.  6.     'Lilia'  ic.     Quando  vis  per- 
rumpere, irritabis  crabrones  et  folt  h)ol  umb  ben  f)Ql§  fomen,  occurris  ursae 
iratae  k.     Et  nobis  optima   haec   consilia,  quia  versamur  in   malo   mundo,    lo 
qui  non  audit. 
10,2  'Cor  sapientis    ad  dexteram.'     Proverbiale,   quia  melior  est  ad  tempus 

quiescere  a  eonsulendo.  Ergo  qui  est  sapiens,  non  sie  perrumpit,  quia  est 
potens  corde,  poterit  sua  sapientia  uti,  secundum  quod  viderit  dextre  cessurum 
consilinm.    Stultus  non  potest  cor  suum  moderari  sed  simpliciter  perrumpit.    i5 


2  summe  sapere  o 

A]  10,1  Ideoque  parva    stulticia  interdum  melior  est  quam  sapien- 

tia et  gloria. 

Consolatio  est  contra  istos  casus  muudi  et  malignos  consiliarios.  Par- 
vam  stulti ciam  vocat,  quae  est  exigui  temporis,  sicut  Poetae  aiunt:  In  loco 
desipere  esse  summam  sapientiam.  Ideo  ubi  videris  impium  nebulonem  20 
praevalere  in  consilio,  in  senatu  3C.,  tu  cede  tuo  consilio  et  omitte  sapientiam, 
quia  vides  eam  non  esse  gratam,  neque  te  discruties.  Melius  est,  ut  paulum 
desipias  et  sinas  illos  pergere  sua  stulticia,  quia  te  non  audiuut,  viribus 
non  poteris  perrumpere.  Stultus  enim  nullis  flectitur  consiliis,  nisi  dixeris 
quae  versantur  in  corde  suo.  Igitur  sinendi  sunt,  postquam  consuluisti  et  25 
fecisti,  quae  potes.  Nam  si  volueris  perrumpere,  irritabis  crabrones  istos, 
occurres  ursae  iratae  et  tibi  accerses  pericula  non  uecessaria.  Optima  sunt 
haec  consilia  nobis,  qui  versamur  in  mundo  tam  malo  tamque  ingrato,  qui 
non  audit,  quicquid  consuluerimus,  quicqnid  dicamus  aut  comminemur. 

'Gloria"  autem  significat  non  solum  famam  sed   opes,   pompam,    orna-  30 
luenta,  divicias,  a  quibus  venit  fama.    Sic  Matth.  6.  'lilia  agri  Deus  sie  vestit, 
ut  nee  Salomon  in  omnia  gloria   sua',   id   est,   omnibus    divitiis  et  universa 
pompa  sie  vestitus  fuerit. 
10,2  Cor    sapientis    est    in    dextera     eins,     Stulti    vero     in     si- 

nistra  eins.  35 

Est  et  hoc  proverbiale,  id  est.  Sapiens  dominatur  cordi  suo.  Si  viderit 
iUos  desipere  nee  audire,  potest  ad  tempus  quiescere  eonsulendo  2C.  Potest 
uti  sua  sapientia  pro  loco  et  personis,  secundum  quod  viderit  dextre  vel 
sinistre  cessurum  suum  consilinm.     Stultus  vero   non   est  compos  sui  cordis 


Annotationes  in  Ecclesiasten.    1532.  169 

P]  Sapiens  dominatur  cordi,  er  tan  ficf)  bi-cdjcn  iiiib  fciiiy  (jciljcn  gch)eUig  fein. 

Stultus  Don  est  compos  sui  cordis  sed   ra|)itur,   quia   est  captus  adfeetu  jc. 

Hoc  nemo   facit,    uisi   respexerit    iuditinm   divinum   et    co^noverit   munduni. 

Consulimus  mundo,  surgunt  heretici  et  sacramentarii  et  calcant  nos  pedibus. 
5   Ibi    sunt    muscae  ic.     Si    volumus    perrumpere,    irritabinuis    eos   jc.     'Odio  *Bf.  35, 19 

liabuerunt  me  gratis.^    lam  non  est  despectius  nomen  quam  nostrum  Witten- 

bergae,  ante  mortem  cum  sceleratis  reputemur,  letandum  nobis  2C. 

'Etiani  in  via   cum   ambulat.'     Non   satis    habet,   quod    ipse    praevalet  10, 3 

suis  pravis  consiliis  sed  cogeris  videre,  quod  gratiam  habebit  de  sua  stultitia 
10   et  ignorantia,   adficiet  omnem  aliorum  sapientiam.     Non   audit,   deinde   per- 

rumpit,  deinde  quod  dixeris  contra,  non  debes  facere.    Et  ue  urge  et  insta, 

insuper  tua  res  erit  impietas.     Videmus  hoc  hodie  2C. 

'Ideo,   si  Spiritus."     Sic  proverbio  dicitur:    tüei"  lüol  t)Cl'I)Ol'en  tan,   bei;  10, 4 

tüil  U)el)fe  lücrben.     Sic  dicitur  de  bir:  hoc  est  Optimum,  ubi  tu  consuhieris 
15   et  ille  praevalet  et  male  insuper  audis,  [et)  ftiU,  quia  fttl  f)alten   sanat  magna 

peccata,  quiescere,  tüer  tDol  froren  tan,  hn  tan  ha  \aä)  am.  ßeftcn  l^clffen. 

4  sacramentarii]  sa-         9  habit  10  ignorantia]  ig=  [sonst  =  ignominia7  13  sie 

bis  dicitur  o  14  lüeljje]  vielleicht  loe^fe   v(/l.  Unsere  Ausg.  Bd.  14,  131,  16 

A]  sed  cogitat  perrumpere  secundum  suos  adfectus.  IVTagna  autem  res  est  posse 
dominari  et  moderari  cor  suuni,  quod  nemo  fecit  nee  potest,  nisi  qui  cogno- 
verit  mundum  et  respexerit  iudicium  divinum. 

20  Etiam    in    via    ambulans    stultus    cum    ipse    insipiens    sit,  10, 3 

omnes  tamen  pro  stultis  habet. 

Id  est :  Non  satis  habet,  quod  ipse  praevalet  pravis  consiliis,  ut  cogaris 
ei  cedere,  sed  etiam  ferre  cogeris,  quod  habet  gloriam  de  sua  stulticia  seu 
pravo  consilio  et  opprobrio  afficiat  omnium  aliorum  sapientiam,    Si  enim  bene 

25  consulueris,  statim  insultabit  et  calumniabitur  optime  dicta  et  consulta.  Sed 
tu  responde:  Ego  consiüui,  cogo  neminem  et  quod  mihi  bonum  visum  est 
dixi.  Primo  ergo  non  audit  stultus.  Deinde  perrumpit.  Postremo  quicquid 
contra  dixeris  (quod  certe  debes  facere  sed  tamen  non  frustra  urgere)  irride- 
bit,  calumniabitur  ut  stultum,   ut   impium.     Haec  nos  hodie  videmus  et  ex- 

30  perimur  etiam  apud  nos  ipsos. 

Ideo   si   Spiritus   potentioris   contra   animi   tui   sententiamio,4 
voti     sui    fit    compos,    ne    te    commoveri    sinas,     cedere    enim 
cohibebit  multa  mala. 

Hoc  nostro  proverbio  dicimus  2Bet  iDol   üerljoren   tan,   bet   tütl   tüCtfe 

35  toei'ben.  Ait  ergo:  Si  praevaluerit  eorutn  Spiritus,  id  est,  impetus  vel  con- 
silium,  ne  efficiaris  impatiens,  locum  tuum  ne  deseras,  S3lci6c  Ocl)  bil'  felb», 
);)aii    fülle.      Si    vero    resistis    ac   nolis    contemni    tuum  consilium,    irritabis 

18  facit  B  37  ftiU  B 


170  SSürlcfmig  über  ben  ^ptebigev  ©alomo.    1526. 

V]  Si  vero  resistis,  plus  irritabis  eum.  SSei'^oren  t[t  ein  Qtoffe  !un[t  i.  e.  si 
praevaliierit  eorura  Spiritus,  impetus,  consilium,  ne  efficiaris  impatieus,  blciB 
Bet)  bit  fel6§.  Est  hebraismus:  quia  berljorcn  compescit  maxima  peccata, 
gi'Oy  BuBci'et,  unglud.  Sic  gloriantur  Rhomani  de  suo  Fabio,  quod  fregerit 
cunctando  Haunibalem.  Pulchre  sententiae  depromptae  ex  media  rerum  & 
huraauarum  experientia. 
10,5-6  'Est  malum.    Vidi."    äBaS  fol  tc^  biet  fagen:  'Est  magnum'.    Ego  vidi 

inter   principes   magnam   stulticiam ,    ignaviam,    rarissime    video    prudentem 
principem.     Stultus   regnat    ubique,    mundus    est   stultus   et    regitur    stultis, 
regitur  opinionibus.     Si  consulis  diversum,  non  audit,  si  perrurapis,  irritatiir  lo 
magis.    Divites,  qui  possent  bene  regnare.    Summa  summarum  consolari  nos. 
10,7  'Vidi  servos  super \-    qui    debereut   servire,   quos    oportebat  regi,   illos 

video  regere.     Hoc  est    reguum   mundi,   ut  sapientissimus    sit   cauda  et  vix 

zu  2/3  Superanda  omnis  fortuna  ferendo  est  r  5  Pulcher  7  Est  malum  o 

A]  tantum  crabrones  et  coutra  stimiilum  calcitras,   quia   magna  sapientiae  pars 
est  dissimulare   seu  cedere.     Compescit  euim   maxima    mala,    quae  sie  quie-   is 
scendo,  id  est,  cedendo  sopiuntur  et  tandem  per  se  ipsa  consilescunt ,   quae 
alioqui  excitarent  magnos  motus,  si  pergeres  te  contra  opponere.     Sic  glorian- 
tur Romani  de  suo  Fabio,  quod  cunctando  fregerit  Hannibalem.     Sic  noster 
Fridericus    Saxo  Erfordianos   tumultuantes    silendo   compescuit   et  ultus  est. 
Sic    quoque  Vergilius:    Superanda    omnis   fortuna   ferendo  est*.     Sunt  enim   20 
hae  sententiae  ex  media  rerum  humanarum  experientia  depromptae. 
10,5-7  Est    magnum    malum,    quod   vidi   sub    sole   nempe   ignoran- 

tiam,     quae    inter    principes    frequens    est.      Stultus    quispiam 
maximos    obtinet    honores.      Divites    vero    in    pulvere    sedent. 
Vidi    servos    insidere    equis    et    principes    servorum    more    iter  25 
facere  pedibus. 

Non,  iuquit,  mirum  est,  si  impetus  vel  consilium  stultorum  adversus 
sapientes  et  recte  consulentes  praevaleat.  Quia  video  inter  principes  raros 
esse,  qui  non  ipsi  sint  stulti  et  per  sese  etiam  male  consulunt  rebus.  Ita 
Stultus  regnat  ubique,  versatur  in  senatu,  in  aulis  principum  jc.  Mundus  3o 
est  stultus  et  regitur  a  stultis  et  stultis  opinionibus.  Qua  re  si  diversum 
consulueris,  non  audiet.  Si  perrumpis,  irritatur  magis  stultus  et  odio  faciet, 
quod  verget  in  incommodum  totius  patriae. 

Divites,  quos  in  pulvere  sedere  dicit,  intelligit  eos,  qui  deberent  prae- 
esse  et  qui  possent  bene  regnare,  Servos  vero,  qui  debebant  regi,  quasi  dicat:   35 
Quos  oportebat  regi,  illos   video  regnare  et  esse  positos  in  sublimi,   servos 
scilicet  et  stultos  illos.    Sapientissimos  vero  etiam  egere  et  vix  habere  panem. 

Iß   tandem]  tarnen  C  31  et  stultis  fehlt  C 

»)  Vergil  Aen.  V,  710. 


Annotationes  in  Ecclesiasten.    1532.  ]7i 

V\  panem  Iiabeal.    Qui  hoc  mm  viilt  scire,  replebit  cor  suum  nuilta  iiKjiiietudinc, 
quaudo  dicat:  Mitte  vadere. 
30-  ^''^^-    I     Qui  habent  timorem  dei,  facile  reguntiir. 

'Qui  fodit.'  luterserit  quasi  congeriem  proverbioruni.  lu  rebus  gei^udis  lo,  8 
5  contiugit  hoc,  quod  dici  solet.  Si  es  Rex,  Iudex,  quod  geris  in  rebus 
humauis,  est  tale  quid,  quod  dicitur:  an  [djabcn  !ompt  man  uidjt  haXmx,  ac 
si  vellet  quis  perruinpere  sepem,  Sepe  coutingit  ei,  ut  a  cohibro  mordeatur. 
Etsi  raordearis  a  cohibro  i.e.  ge[(^ic§t  bix  ein  [d^olcEetjt,  ne  sis  cessator. 
äöenn  einer  ein  gruben  greöt,   fol^  einer  Juol  öerfel)en,  ut  primo  cadat.    Vult 

10  quod  pericuhun  est  fodieutis,  ne  et  ipse  cadat  in  ea.  Regere  res  publicas  2C. 
est,  ac  si  ipse  rueret.  In  rebus  gereudis  sis  praemuuitus  et  expecta  pericula, 
quae  tua  consilia  impedient.  Si  uon,  in  multa  deteriora  incides,  ahas:  ])eri- 
cula  praevisa,  Terentius.     Semper   oportet   cogitare   filii  mortem  jc.     Si  iu- 

7  sepe.   Sepe  9  primo]  .1.  10  tbdientis]  foventis 

A]  Quando  ergo  vides   tales  Centauros  et  Thrasones   regnare,   qui   tibi  merito 

15  servire  debebant,  noli  mirari.     Cogita  hoc  esse  regnum  mundi. 

Qui  fodit  foveam,    incidet  in  eam.     Et  qui   dissipat  sepem,io,8-9 
hunc   raordebit    coluber.      Qui   transfert  lapides,    adfligetur   ab 
eis.     Qui  findit  ligna,  ab  illis  laedetur. 

Inserit    hie  quasi    congeriem    quandam    proverbioruni  Salomon ,    quae 

20  omnia  applicat  ad  usum  rerum  gereudarum,  quasi  dicat:  In  rebus  humanis 
sie  contingit,  ut  habent  ista  proverbia.  Quic(]uid  egeris  in  rebus,  evenit  tibi, 
quod  dicitur :  Qui  fodit  foveam  zc,  id  est,  Dn  fc^aben  tompi  man  ntdjt  baOon. 
Item  regere  homines  idem  est  quod  perrumpere  sepem,  ubi  hoc  saepe  con- 
tingit, ut  a  colubro  mordearis.    Quare  etiam  si  mala  tibi  coutingaut,  ne  ideo 

25  sis  cessator,  sed  cogita  non  aliter  fieri  in  rebus  humauis.     Quia  regere  ho- 
mines est  sohus  Dei.     Ergo  qui  praeficitur  rebus  gereudis,   sciat  se  eas  res 
gerere,  quae  uullo  humauo  consilio  possunt  regi.    Nam  corda  homiuum  non 
sunt  in  potestate  nostra,   soli  isti,  qui  timorem  Dei  habent,  facile  reguutur. 
Est  autem  proverbium   sumptum  a  fodientibus   sepulchra,   quibus   hoc 

30  evenire  solet,  ut  saepe  imprudeutes  in  ea  incidant.  Sic  gerere  res  humanas 
est  fodere  foveam,  ibi  sis  praemuuitus  ac  scias  te  non  fore  sine  {)ericulo. 
Quod  nisi  facis,  incides  in  multo  graviora  et  improvisa  pericula.  Pericula 
enim  praevisa  minus  feriunt.  Prudenter  hoc  monuit  Demipho  apud  Tereu- 
tmm  in  Phor.:  Quamobrem,  inquiens,  omnes  cum  secundae  res  sunt,  maxime 

35  meditari  secum  oportet,  quo  pacto  adversam  erumnam  fcrant,  pericula,  damna, 
exilia.  Peregre  rediens  semper  cogitet  aut  filii  pcccatum  aut  uxoris  mortem 
aut  morbum  filiae.     Communia  esse  haec,  fieri  posse,   ut  ne  quid  animo  sit 


26  solius  est  C 


I'j2  SSorleiung  über  ben  5prebtger  (Salomo.    1526. 

V]  veneris  aliter,  pro  lucro  habe,  est  quasi  donum  novum.  Hodie  sanus  es, 
cras  frangis  crus :  hoc,  inquit,  expectabam.  In  rebus  humanis  si  quid  boni 
eveuerit,  habebis  pro  hicro,  si  mali,  pro  consueto.  'Cadif  i.e.  qui  est  in 
rebus  humanis,  est  in  periculo.  Ergo  nolo  fodere.  Non  potes,  oportet  fodias. 
Sic  res  humauae  sunt,  ut  si  quis  dissipet  sepem  i.  e.  iucurrat  in  pericukuu,  s 
Vita  haec  est  plena  periculis.  Ergo  impossibile  est,  ut  rex  2C.  guberuet 
omnia  secundum  sua  consilia.     (S§  ^eift  dissipare  sepem. 

10,9  'Transferens.'      Ahae    duae    similitudiues    vel   proverbia.      SBei*    [tel)n 

(magnos)  toel^t,  ber  jerveift  bic  t)anb:  non  fit  sme  periculo.  Quid  dicit  ille 
lesus:  si  non  volvissem,  non  lesus,  qui  vero  volvo,  quid  mirum?  Sic  res  lo 
humanas  administrare  est  saxum  volvere,  quod  maius  est,  quam  quod  possim 
volvere.  Si  vis  transferre,  oportet  expectes  pericula.  Sic  si  es  paterfamihas, 
habes  saxum  volvere,  si  quae  urgent,  cogita:  quam  me  premit  lapis.  Geren- 
dae  res  non  trauseunt  sine  periculo,  sicut  qui  secat  ligua,  saepe  fit,  ut 
seipsum  secet.     Si  venit  hoc  malum,  feras,  si  non,  reputes  pro  lucro.  is 

Sic  in  republica   si  quid  bene  successerit,  gratias  agat  deo  et  tantum 
expectet  mala.    In  mundo  expectanda  omnia  pericula  et  mala,  bona  fortuito 


7  gf(t)  9  magnos  o  13,14   (Re)gende  darüber  re  14  sicut  o 

A]  novum.  Quicquid  praeter  spem  eveniat,  omne  id  deputare  in  lucro,  ut  si 
quid  tale  accidat,  possis  dicere:  Hoc  expectabam,  cogitesque  nihil  alienum 
a  rebus  humanis  tibi  accidere.  Imo  si  quid  boni  evenerit,  habebis  pro  lucro  20 
quotidiano.  Non  ideo  statim  est  desistendum  a  fodiendo,  etiamsi  quis  im- 
prudens  cadat.  Vita  enim  humana  est  periculis  plena.  Et  sicut  in  dissi- 
pando  sepe  periculum  est,  ne  mordeat  latens  serpens,  ita  cavendum  est  in 
administratione  rerum,  ne  ledamm-.  Si  vero  morderis  ac  lederis,  fereudum 
est.     Nihil  enim  novi  tibi  contingit.  25 

10, 9  Transferens  lapides.'    Qui  versat  lapides,  facile  ledit  manum  aut  pedes. 

Intelligit  enim   saxa  grandiora,    quae   non    transferuntur  sine    magna   saepe 
lesione.    Sic  gerere  res  humanas  est  saxum  volvere.    Cum  igitur  lederis,  die: 
Si  non  versarem  saxa,  non  essem  laesus,  quia  vero  transfero  et  volvo,  nihil 
mirum,  si  ledor.     Si  paterfamihas  es,   cogites   tibi   quoque   esse  volvendum   30 
saxum.     Simile  est,  quod  sequitur. 

10,9  'Qui  findit  ligua,  is  ab  eis  ledetur.'  .Id  est:  Res  gerendae  non  abeuut 

sine  periculo  et  lesione.  Optimum  ergo  est  praemunire  cor  et  expectare 
casus  quoscunque,  ut  si  quid  bene  successerit  in  republica,  sit  quasi  mira- 
culum.     Quo  sunt  insperatiora  bona,   eo  magis  laetificant,  sicut  quo  magis  35 


30  ledar  J3 


Annotationes  in  Ecclesiasten.   1532.  173 

V]  veninnt.  Est  qui  scindit  ligna,  ein  fplittei*  ociiliim  perdit  vel  cill  fdjett 
fdjlec^t  in  auff  ein  £ct)U.     Sic  esse  in  magistratu  est  scindere  ligna. 

'Si    feiTuni.^      Est   etiani    consolatio.      Vult   sie   dicere :    Sicnt   ferrum,  lo,  lo 
quando  praevaliierit  rubigo,  difficile  politur  et  redditur  ci  acies,  sie  mundus 

5  est  nihil  aliud  quam  rubigine  fere  consumptum  ferrum  luxatis  manubriis. 
Pulchra  similitudo.  Et  est  mundus  securis  hebetata,  consumpta  et  tarnen 
debet  seeare.  Talis  est  res  publica,  domestica  belli,  pacis.  luvenis  princeps 
cogitabit  rempublicam  suam  esse  securim  politam,  sed  hoc  non  est.  Et  si 
acuatur,   tamen   est    frfjai'big.      INIundus   est    iuutile    instrumentum    et   tamen 

10  mandatnr,  ut  mundem  et  acuam,  ut  parum  scindat.  Sic  opus  magna  sapientia 
adfectus,  honiines  malos  polire. 

'Si  ferrum  obscuratura'  res  magnae  sunt,  primum  obscuratur  ferrum, 
perit  splendor,  quem  habet  ex  politie,  deinde  sinitur  in  ista  obscuritate  rubi- 
giuari.     Mala   est    nostra   translatio  'et    ipsa  non    polietur^  JC.   'praevalucrit' 

15  hü§  ber  roft  über  ^onb  frigt,  ibi  'reliquum  idoneus  sapientia'.  Si  ferrum 
rubiginem  contraxerit  et  iacuerit  impolitum,  ut  praevaluerit  viribus,  ibi  nihil 
est  reliquum  nisi  idoneus  sapientia  i.  c.  er  muf»  öe](^i(ft  fein,  bo»  er§  tüibbcr 
all»  lüifc^e.     Opus   est    multa  sapientia   et   labore.     Mundus   est   ferrum,    in 


1   Est  c  aus  Sunt  0  pulcher        Et  o        mundus  o  12  res  bis  sunt  o        pri- 

mum]  .1.  zu  14  facieLus  suis  scg  rubigo  über  polietur  JC.  praevaluerit  lö  ibi  o 

A]  sunt  pro\asa  mala,  eo   minus   ledunt.     Semper  ergo    cogiteraus    in   periculo 
20   nobis  versandum  esse,  non  in  bonis. 

Si   rubigine    corruptum  sit  ferrum  et  ea  sie   praevaluerit, lo,  lo 

ut  non  possit  exacui,  ibi  reliquum  est,  ut  sit  sapiens  artifex. 

Iterum  consolatur  eos,  qui  sunt  in  administratione  rerum.    Sicut  ferrum, 

quando  praevaluerit  rubigo,  difficile  politur  et  redditur  ei  acies,  sie  mundus 
25   est   ferrum    rubigine   consumptum   et   dentata    quaedam    bipennis  ac    laxatis 

manubriis,  quam  nemo  bene  administrare  potest.     Pulchra  omnino  similitudo. 

Et  ut  ingens  labor   et  miseria  est  dentata  ac  riibiginosa  bipenni  seeare,  sie 

etiam  miserum  et   calamitosum    est  regnum    mundi,    res    publicas  vel  etiam 

domesticas    administrare.      Est    enim    simpliciter  instrumentum   perditnm   et 
30   inutile  ad  usum  et  tamen  debemus  in  tali   et   per  tale   agere.     Sic  homines 

cum  sint  mali  et  pravis  adfectibus  pleni,  magna  opus  est  sapientia  eos  regere 

ac  moderari. 

Dicit  ergo:  Si  rubiginaverit  vel  retusum  fuerit  et  viribus  praevaluerit, 

scilicet   rubigo,   ibi    'reliquum   sapiens    artifex'.     Id   est,   (S§   TUUy    ein   guter 
35  meifter  fein,   ber  ein  alt  öerroftet  bcl)(  tüol  auötnetjen  tüit.    Ita  necesse  est 

esse  sapientem  virum,    qui  bene  utatur  rebus  tam  malis,   id  est,    mundo  et 


24  pollitur  C  2G/27  est.    Et  ut  B 


174  SSotlcfung  ülier  ben  ^Prebiget  ©aloiiio.    1526. 

V]  quo  adfectus  perversi  et  coutemptrices.  Deus  dicit  quidem:  volo,  ut  homiui 
obedias  vel  me  contemnes.  Ego  sum  ein  ^ttnetman,  ipse  habet  ein  toftig 
^e^l,  Si  vis  esse  in  republica,  datur  tibi  rubiginosum  ferrum  i.  e.  mali 
homines.  Oportet  sis  sapiens  et  detergas  facies  rubiginosi  ferri  et  tarnen 
non  succedet  per  orania,  nam  per  totuin  non  potest  poliri  ferrum.  Sic  si  in  5 
republica  aliquid  integratur.  Pulcbrae  similitudines ,  quae  nos  possent  in 
rebus  humanis  consolari. 
10,11  'Si  mordet    serpens   in   silentio'  bQ§   ^Ol*t  auä)  ad  rempublicam.     Non 

'iucantatus',  qui  non  mordet,  quia  obedit  voci  incantantis,  sed  non  visus,  sicut 
ille  mordet,  sie  mordet  etiam  vir  linguae.     Nihil  melior  est  serpente  mordente   lo 
vir  linguae,  quia  detrahit  suo  rectori  vel  ei,  qui  debet  ei  praeesse.     Sicut  in 
rebus  publicis  vel  si  es  paterfamilias,  multa  facies ,  quae  displicebunt  tuis  et 
aliis  et  si  quid  boni  facis  depravaut,  si  mali,   dilatatur,  si  vis  perrumpere. 


1  quo  c  aus  quibus       contemptiones  ?  3  rubinosum  6  posset  11  vel  o 

A]  hominibus  tarn   malignis   et  perversis.     Homines   sunt  natura  contemptores, 
Deus  autem   interposuit   suam  autoritatem,  ut   sie  saltem   obedirent.     Dicit  is 
enim :  volo,  ut  huic  obedias,  quod  si  non  obedieris,  rae  quoque  contempseris. 
Sed  nee  sie  tarnen  quoque  obediunt.    Non  est  igitur  respublica  vel  domestica 
aliud   quam    eiusmodi    rubiginosum   ferrum.      ütere   igitur   ea    securi,   quam 
habes,  quando  alia  non  potes  uti,  iuxta  proverbium:  äöet  ntc§t  !al(f  ^ttt,  bei" 
niu§  mit  brcif  obber  leljm  mauren.     Si  es  paterfamilias    sive  in  Magistratu,  20 
cogita  te  habere  ferrum  rubiginosum  (id  est  tales,  qui  non  volunt  nee  possunt 
regi),  eo  utere  et  seca  quod  potes,   ut   saltem   aliquam   partera   et  formam 
reipublicae  retineas  aut  restituas.   Non  enim  tam  bene  agetur  in  rebus  humanis, 
ut  non  plurimum  malorum  relinquatur.     Ergo  artifex  sit  oportet,  qui  ferrum 
vetusta  rubigine  consumptum  sie  exaeuat,  ut  eo  utcunque  uti  possit.     Haec   25 
sunt,  quae  consolari  nos  debent  in  rebus  humanis. 
10,11  Si    momorderit   serpens    non    incantatus    nihilo    melior   est 

vir  futilis  linguae. 

Pertinet  hoc  quoque  ad  rempublicam.  Sicut,  iuquit,  mordet  serpens  non 
incantatus,  id  est,  non  cognitus  seu  improvisus  (incantatus  enim  serpens  non  30 
mordet,  quia  obedit  voci  incantantis),  sie  etiam  mordet  vir  linguae.  Neque 
est  vir  linguae  melior  serpente  mordente,  id  est,  Qui  non  est  compos  suae 
linguae,  maledicit  suo  rectori  vel  ei,  qui  ei  praeest.  Sic  enim  fit  in  rebus 
politicis  vel  etiam  domesticis.  Si  es  paterfamilias,  multa  facies,  quae  dis- 
plicebunt uxori,  familiae  K.  luter  quos  invenies,  qui  quod  boni  facis,  de-  35 
pravant   et   calumniantur,    quod   mali,    traducunt   et  efferunt  iuter  cives   et 


20  bred§  C       Si  sis  B  25  ut  tarnen  eo  B  27  sie  nihilo  B         29  non  fehlt  ABC 

31   incantantis]  incantatis  Ä 


Annotationes  in  Ecclesiasten.    1532.  175 

V]  deterius  facies.  Si  vis  solura  discruciari,  nihil,  t()U  OVCn  unb  augcu  ^U, 
feras  ergo  tu,  qui  bene  administras ,  deinde  alius  linguosus  eifert  te,  trcgt 
unter  anbei".  Si  quid  boni  dicitur  de  te,  habebis  pro  lucro.  Et  hoc  tedio- 
sura,    quod  prius  detrahit   tibi,    autequani  noris,   alias    praevenires   sed   non 

:.   potes.     Quoniodo  enim  vcnires  ad  oranes  tuos  vicinos,  apud  quos  te  defert? 

' Verba  in  ore  sapientis  gratia."     S)q§  ift   ambigue   QCl'ebt.     'Sed   labia  lo,  12 
stultorum    devorabuut    illum'.      Ego    refero    ad    sapientem.      Bonus    artifex, 
magistratus    me^ntS    gut    sed    situs    est    in    medio    niordcntium    linguarum. 
Sapiens  disponit  sua  recte  et  gratiose,  er  met)nt§  gut,  sermo  eins  est  gratio- 

10  sus  et  utilis:  quando  optime  agit,  venit  detractor  et  in  diversum  trahit.  Ita 
gratiosnm  sapientis  verbum  frustra  fit.  Et  hoc  est  verum  et  fol  alfo  fetu: 
Si  unus  vir  bene  consulit,  fol  ein  lofer  f^omen  et  calumuiari.  Sunnna  sum- 
niarura:  peior  pars  vincit  semper,    melior  pars  tuu§  uic^t  rcgireu. 

'Initium    verborum    eins    est.'      Stulti,    qui    volunt    sapientes    esse    etio,  13 

ir,  alios  oranes  stultos  reputant,  sive  incipiant  sive  concludant,  i[t§  qII§  uerri[dj. 
Totus  eorum  sermo  est  mera  stultitia  et  quo  plus  sapere  vult,  plus  desipit. 


2  tregt  0  6  gratia  0  15  al§ 

A]  vicinos.  Et  hoc  quoque  ferre  cogens.  Resistes  quidem  pro  viribus,  quod 
vero  non  potes  prohibere,  ferendum  est.  Tediosum  quidem  est  et  grave  sie 
turpiter  malevolorum  ore  traduci  etiam  te  uescieute,  sed  quid  efficies?     Istas 

20  caluranias  et  detractores  cohibere  non  poteris.  Tantum  claude  oculos  et 
aures  et  fac,  quod  potes.  Sicut  nos  cogimur  ferre,  quod  operibus  et  verbis 
resistitur  uobis.  Muudus  enim  non  desistit  persequi  Magistratus  et  recta 
monentes. 

Verba   ex   ore    sapientis    sunt    gratia    sed   labia    stultorum  10, 12 

25  devorabunt  eum. 

Id  est,  sapiens  disponit  sua  recte  et  gratiose  sed  quia  situs  est  in 
medio  linguarum  malarum,  non  succedit  illi.  Venit  enim  calumniator  et 
devorat  illum,  obruit  bonum  virum  suis  verbis.  Sic  ergo  vocem  'Eum'  refero 
ad  sapientem  non  ad  stultum.    Gratiosnm  enim  verbum  sapientis  fit  irritum 

30  per  labium  stultorum.     Si  vir  quispiam  bonus    et  sapiens   optime   consulat, 
tamen  veniet  calumniator  et  uebulo  et  evertit  hoc.    Sic  Paulo  in  Actis  con- 
tigit,   cum  naufragium  patereutur:  Viri  fratres,  inquit,    oportebat  audito  me  aipfi.  27, 21 
non  solvere  a  Greta  2C.     Summa   sumraarum:   Stultus  devorat   sapientem  et 
peior  pars  semper  vincit. 

35  Initium   verborum    eins    est    stulticia    et    novissimum    ver-10, 13 

borum  eins  insania.  « 

Id  est:  Stultis,  qui  volunt  esse  sapientes  et  qui  alios  omnes  prae  se 
stultos  reputant,  sie  accidit,  sive  incipiant  sive  concludant  adeoque  totus 
sermo  eorum  est  mera  stulticia.     Et  quo  plus  vult  sapere,  eo  magis  desipit 


10 


176  SSorlcfung  übtx  ben  5prebiger  Sotomo.    1526. 

V]  Sic  si  fueris  in  rebus  hnmanis  2C.,  qiiando  optime  cousulueris,  Alius  veniet 
et  omnia  perdet.  Sic  Christi  praedicatio  devorata  per  ludeos,  sie  apostolorum 
per  pseiidoapostolos ,  per  Arrium  jc.  Sic  nostro  tempore  nostrum  verbum  a 
Sacramentariis  2C.  et  tarnen  eorum  sermo  raera  stultitia. 

10. 14  'Stultus  multiplicat',  ut  sapieutis  verba  non  possint  prodire.  Cor 
humaüum  quaudo  captum  est  humanis  opinionibus,  non  audit  sed  vult  prae- 
valere.  Num  interim  taceam?  bene,  interim  quod  verum  est,  non  reticendum, 
post  ubi  non  audit,  reliuquendum  deo  iuditium.  Quae  est  ratio?  Haue  sen- 
tentiam  sepe  repetiit  Salomo.  Ista  culpa  est,  quod  homo  nescit,  quid  est  JC. 
Ipse  non  videt,  quid  geratur.  Sapiens  plus  hoc  videt,  stultus  nunquam 
praesentibus  contentus  nee  videt,  semper  rapitur  ad  alia.  lam  datum  est 
Euangelium,  nos  rapimur  ad  alia,  semper  spectat  homo  aliena  vel  futura. 
Quod  sequitur,  est  vanitas  et  stultitia:  nam  in  hoc  heret  et  relinquit  hoc, 
quod  est  positum  ante  cum.  Sic  civis  non  adheret  suo  artificio  sed  cogitat 
super  aliud.  'Coram  eo'  melius  quam  'ante',  quod  habet  in  conspectu.  is 
Sacramentarii  cogitant  non  aliter  quam:  ista  doctrina  manebit  semper,  sed 
posteriora  eorum  renudabit  deus,  ut  sequetur.  Insipientiam  eorum  vel  ridicula 
illorum  argumenta  ridebit  nnmdus,  ut  mihi  ridicula  omnia. 

10. 15  'Labor  stultorum  adfligit\     Si  etiam   praevaluerint  et  multiplicaverint 

13  nam  bis  heret  o  17  ut  sequetur  o  19  praevaluerit 

A]  stultus  et  tarnen  praevalet  sapienti  et  devorat  optima  consilia.  Sicut  Christo  20 
optime  docenti  praevalebant  Pharisaei,  Apostolis  ludaei  et  Pseudoapostoli. 
Bonos  doctores  devoravermit  Arriani.  Et  nos  hodie  praedicamus  Christiun 
sed  veniunt  persecutores  haeretici  et  devorant  nos.  Sed  expectemus  maiora 
adhuc,  hierum  interim  reputantes,  quod  adhuc  aliqua  bona  retiuemus,  quod 
aliqui  adhuc  rectam  doctrinam  tenent.  25 

10,14  Stultus  multiplicat  verba. 

Sapiens  paucis  et  breviter  docet  et  dicit,  quae  sentit.     Est  enim  veri- 
tatis  simplex  oratio.     Stulti  vero  abundant  verbis  nee  possunt  compesci  aut 
revinci  verbis,   ut  taceant,   pro    uno    respondent  mille.     Sic  Christus  paucis 
semper  verbis  respondit  Legisperitis  et  Pharisaeis,  cum  suam  doctrinam  non   30 
a  Deo  sed  Satana  esse  calamniarentur. 

10.14  Homo  ignorat,    quod   est   coram   eo,    et  hoc,    quod   futurum 
est,  quis  annunciabit  ei? 

Id  est:  Homo  non  videt,    quae  adsunt,  quae  sunt  in  conspectu,    nun- 
quam est  praesentibus  contentus,  semper  spectat  aliena  et  futura  et  relinquit,   35 
quod  ei  a  Deo  est  datum  et  praescriptum.     lam  datum  est  Euangelium,  sed 
ecce  ad  alia  rapimur.     Sed  ista  ante  copiosius  sunt  dicta. 

10.15  Labor  stultorum   adfligit  eos,   quia  nesciunt  (ingredi   civi- 
tatem. 

Id  est:   Etiam   si  praevalueriut  et  multiplicaverint   verba   stulti,   nihil  40 


Annotationes  in  Ecclesiasten.    1532.  177 

V]  verba,  multum  laboris  insumnnt,  habent  magnum  negotium,  noti  habeut  paca- 
tum  cor,  multiplicant  cogitatioues,  ut  sua  statuant.  Quid  inde  habent?  Quia 
non  habent  certum  fundamentum,  stultorum  labor  adHigit  eos.  Optima  sen- 
tentia:  hoc  Studium,  quod  ipsi  habent,  facit,  ut  discrucientur  et  adfligantyr 
5  et  quando  eiFecerint,  finis  eorum  erit  stultitia.  Sapiens  habet  pacem  et  laeti- 
tiara  in  labore,  Econtra  stulti  laborant  etiam  sed  inquietissimo  corde,  non 
committunt  haec  deo  sed  non  cessant  verba  multiplicare  jc,  habent  ergo 
proprie  adflictiones  de  suo  labore,  'quia'  inquit  'non  sciunt  ingredi  in  civi- 
tatem'  i.  e.  nihil    sciunt.     *Et  viam   civitatis   non    invenerunt'  psalmus,    quia  ^f.  107,4 

10   omnes  regiae  viae  sunt  dispositae  ad  aliquem  locum,   ubi   homines  habitant, 
ipsi  errant  tota  via,  bleiben  QUff  feiner  ftraf§.     Sapiens  semper  dicit:  sciebam 
hoc  fere.     Ut  ego  praedicavi  Euangelium.     Ut  ignominia  adficerer,  hoc  mihi 
iam  contingit.     lam  exhortatio  ad  reges. 
Ult.  Octob:     I  ' Ve  tibi  terrae\     Audivimus  in  praecedentibus  res  huraanas  sie  10, 16 

15  habere,  ut  stulti  potissimum  imperent  et  praevaleant  et  ubi  oppresserint  sa- 
pientum  verba,  ipsi  dent  penas  suae  stultitiae.     Itaque  rarissima  avis  bonus 

5/6  laetitia  [so]  o  7  deo  über  (corde)  10  regie  0  12  fere]  fore  möglich 

A]  efficiunt  neque  aliud  consequuntur,  quam  quod  multiplicant  labores  et  erumnas 
augent.  Noctu  et  die  aestuant  et  cogitant,  ut  sua  statuant.  Sed  hie  labor 
nihil  eis  adfert,  nisi  quod  sese  magis  discrutiant.    Suntque  istae  duae  Anti- 

20  theses  observandae :  Stultus  habet  miseriam  in  labore,  sapiens  laeticiam. 
Stultus  cum  videt  non  succedere  suum  Studium,  est  inquieto  animo.  Non 
enim  potest  aut  novit  successum  committere  Deo.  Sapiens  vero  utroque 
tempore  eodem  est  animo:  Quia  novit  res  geri  non  nostris  consiliis  aut 
studiis   sed  voluntate  Dei.     Huic    etiam    suorura    consiliorum   successum   ac 

25   proventum  committit.     'Quia  nesciunt  ingredi  civitatem.'     Hebraica  Phrasis, 

ut  in  Psahnis    'Et  viam   civitatis   non   inveneruut"  id   est,    oberraut  vagi   et  «pf.  107,4 
nesciunt  viam,    ut  veniant,   ubi    sit  requiescendum.     Quia   omnes   viae  sunt 
dispositae  ad  aliquem  locum,  ubi  homines  habitant,  ipsi  vero  errant  tota  via, 
in  uullo  consistunt,  cum  sapientes  maneaut  in  via  et  locum  suum  tueantur, 

30  etiamsi  incidant  varia  pericula  et  impedimenta,  quia  ante  praeviderunt  sie 
futurum  esse.  Unusquisque  ergo  faciat  et  agat  laeto  corde,  Laeto  corde 
vero  aget,  si  sciat  se  esse  in  mundo,  in  periculis  ?c.  Sic  vincitur  mal  um, 
antequam  veniat. 

Vae    terrae,    cuius    rex    puer    est,    cuius    principes    maueio,i6 

35  comedunt. 

Audivimus  hactenus  res  humanas  sie  habere,  ut  stulti  potissimum  prae- 
valeant et  imperent  quanquam  magna  suo  nialo,  ut  ubi  oppresserint  verba 
sapientum,  ipsi  dent  suae  stulticiae  poenas.    Rebus  ergo  sie  habentibus  pcri- 

20  Stultus  bis  laeticiam  fehlt  C  31/32  vero  corde  C  32  mundo  et  in   (' 

Sut^etä  äßerfe.  X\.  12 


178  33orlefung  über  ben  ^rebiger  Oalomo.    1526. 

V]  princeps.  Iste  locus  ergo  est  explicatio  ex  praecedentibus  collecta,  quando 
inter  tot  stultos  etiam  rex  non  sapit,  ibi  malum  regnum,  quoniam  rex  fertur 
secundum  stultos  suos  principes.  Nos  haberaus  mere  stultos  principes,  Et 
germania  fere  vasta  terra,  nihil  sciunt  geroiani  quam  equitare  caballos,  scor- 
tari,  congregare  pecunias,  edere  et  bibere:  coUabitur  disciplina  et  scholae.  5 
Rex  sapiens  ordinaret,  quantum  posset  in  civitatibus,  rure. 

Magnum  donum  bonus  princeps,  qui  novit,  quid  prosit  terrae.  Ut  est 
Sef.  32, 1  in  Esa.  Et  tarnen  quanquara  non  successerint,  tarnen  non  frangitur.  Ubi 
talis?  nusquam.  Salomo  talis  fuit.  Tarn  probus  fuit,  ut  congesserit  pro- 
i.ffön.  12,  4verbia  pro  pueris,  maritis  k.  et  tarnen  fuit  intolerabilis :  "^releva  gravamen,  lo 
quod  pater  tuus  super  nos  posuit'  JC.  Cum  multum  laboris  habeant  optimi 
reges,  ut  bene  praesint,  quid  faciant  stulti?  Germania  nihil  aliud  est  quam 
vasta  terra,  si  respicis  respublicas,  sie  et  Italia  exceptis  Venetiis.  Octavianus 
Caesar  optime  disposuit  regnum,  ideo  bonum  erat  regnum. 

'Ve  tibi."    In  isto  uumero  stultorum  quando  ultra  etiam  rex  est  malus,   is 
'Comedunt',  ubi  prorsus  nihil  cogitatur,  non  monentur  de  ordinandis  personis, 
operis  zc.    Senator  si  vult  regere  civitatem,  oportet  ordinet  personas,  operas. 
Alias    Rusticus    dat   omnia    pro   2   denariis   et   sutores   vendunt  2C.      Nihil 


20 


6   rure   vielleicht  nur  Kritzelei  am  Schlüsse  der  Seite  7  q   {($)  no=  9  fuit 

(hinter  probusj]  fuerit 

A]  culosissimum  est  esse  puerum  principem,  Quando  inter  tot  stultos,  quorum 
plena  sunt  omnia,  etiam  rex  non  sapit.  Hoc  est  hodie  regnum  Germaniae 
et  Hispaniae,  ubi  principes,  qui  habentur  sapientissimi,  omnia  in  suum  com- 
raodum  regunt  et  agunt  ac  sua  quaerunt,  Reliqui  nihil  noverunt  quam  equi- 
tari  caballos,  scortari,  compotare  K.  omnia  committentes  consiliariis  sua 
quaerentibus ,  nihil  consulentibus  reipublicae.  Estque  tota  Germania  quasi 
vasta,  in  qua  nihil  est  civilium  morum,  müla  cura  educandae  iuventutis,  25 
collapsae  leges,  disciplina  et  bonae  artes,  nulla  fori  ratio.  Magnum  donum 
est  bonus  princeps,  qui  cogitet  et  intelligat,  quid  prosit  terrae  suae,  qui 
prospiciat,  quid  conveniat  singulis,  ut  omnia  fiant  et  administrentur  secundum 
leges  et  sint  sua  omnium  personarum  Iura.  Neque  tarnen  huic  omnia  succe- 
dent,  imo  multa  in  contrarium  evenient,  sed  non  ideo  desistat  ab  instituto  so 
sed  pergat  agere  quod  potest  omnino  iuxta  formam  supra  dictam.  Sic  enim 
Salomo  optimus  et  prudentissimus  princeps  seu  Rex  fuit,  ut  etiam  proverbia 
scripserit  pro  iustituenda  iuventute,  non  tamen  nisi  molestiam  et  laborem 
multum  reportavit.  Si  ergo  etiam  optimis  principibus  non  succedit,  quid 
futurum  est,  ubi  rex  puer  est  et  nihil  principe  dignum  agit?  'Cuius  prin-  35 
cipes  mane  comedunt."  Id  est,  qui  non  distribuunt  opera  et  operas,  qui 
nihil  curant,  ut  res  in  regno  administrentur,  tantum  ut  ipsi  bene  habeant. 
Imo  si  qui  sunt,  qui  recte  cupiant  consulere  rebus  et  principibus,  a  talibus 


Annotationes  in  Ecclesiasten.    1532.  179 

O]  curant,  quam  ut  vivant,  hotlie  dicuntur  finQUljCr^  Ideo  in  aulis  sunt,  ut 
cogitent  omnes,  ut  edant  i.  e.  qui  iuvaret  principem,  ut  ordinaret  res  ic. 
nemo  est.  'Mane'  metaphoru  Ebraica,  habent  hoc  priino  loco.  Manc  est 
hora  laborandi.     Uli  autem   prirao  quaerunt   comedere  i.  c.  nihil  aliud  quae- 

5  runt  quam  suum  ventrem  primo  loco,  respublica  venit  ad  vesperam.  Ex- 
perientia  ista  videmus.     Contra: 

*Bene  tibi    terrae  ic.   filius  sapieutum.'     Ebraismi:    filius  mortis,   anni, lo.  17 
vitae,  diaboli.    Sic  hie:  filius  horim  est,  (pii  habet  plures  horim.    Hoc  sigui- 
ficat  priucipes  et  optimates  in  regno,  sed  qui  sunt  candidi  et  synceri.    Mores 

10   Orientalis  populi,   quod  principes  utuntur  alba,   ut  apud  Rhomanos   purjjura 
et  trabea  nobilissimorum.     'Lobenim'  sunt  principes,   qui  gerunt  vcstes  Can- 
didas,  ut  apud  Rhomanos  Torquati.     'Beata  terra,    cuius   filius"  2C.  i.  e.  qui 
habet   multos   horim.     Sic  Ezechiel   de  Pharaone:  'filius  sapientum  ego'  i.  e.  3e|- ly,  n 
habeo  sapientes  proceres,  qui  optime  regunt,  qualis  loseph.    Fihus  anni  i.  e. 

15   ego  habeo  annos  20,  filius  mortis  i.  e.  sum  reus  mortis. 

'Et  principes'  Ebraismus  i.  e.  qui  ventrem  curant  tempore  debito  non 
praeferentes  reipublicae,  sunt  contenti  victu  et  amictu.  Sed  ubi  illi  inveni- 
untur?     Pulchre  loquitur.     Dicit:    Avaritia  regnat   in  aula  et  proceres    niliil 

1  f  n^et    f  Q^er  8  est  c  ans  sunt  oder  inquit  1 8  Piilcher 

^)  Man  wird  das  hdschr.  f  iii^er  um  so  eher  in  ftnan|er  auflösen  dürfen  (statt  etwa 
in  faulen^erj,  als  Luther  mit  diesem  auch  sonst  von  ihm  gehraiiAilden  Worte  offenbar  den 
Begriff  von  Hof  leiden  verbindet .  Vgl.  besonders  Unsere  Ausg.  19, 572,  Jl;  und  in  der 
Glosse  SU,  Rom.  1,30,  wo  L.  ursprünglich  fiitait^et  gebraucht  hatte,  erhlflrte  er :  g-ljuatt^er 
bie  biet  netoer  funble  auffbtingeit  aU  Unter  fauffteuttcit ,  jurifteu  Dnnb  I)offic^i-Qn^cn  gefe'^eit 
iDirb.     P.  P. 

A]  opprimuntur.     Mane  ergo  significat  idem  quod  primo  loco  et  prae  omnibus. 

20  Est  enim  mane  prima  hora  laborandi  et  agendi.  Isti  autem  mane  comedunt, 
id  est,  primo  sibi  consulunt,  suum  hierum  quaerunt  et  ventrem,  res  regni  ad 
vesperam  reiiciunt  et  postremo  loco  tractant. 

Bene  tibi   terra,    cuius    rex  est   filius    sapientum   et   cuiusio,i7 
principes  comedunt  tempore  suo  pro  valetudine  et  non  pro  luxu. 

25  Hebraismi  sunt  'filius  mortis^   filius  vitae,   filius   anni.     Ita  hie  'filius 

Horim'  id  est,  nobilium,  qui  habet  Horim,  id  est,  proceres.    (Nam  Hebraicum 
'filius'  nos  vero  per  verbum  'habet'  reddimus,   Sicut  de  Pharaone  dicitur  in 
Ezechiele :  Filius  sapientum  sum  ego,  id  est,  habeo  multos  sapientes).  Significat  3ef.  i9,  n 
autem  Horim  candidos.     Mos   enim  fuit  Orientalis  populi  veste  Candida  uti 

30   sicut  Romani   purpura   et  trabea.     A    veste  igitur,    quam    gerunt   priucipes, 
vocautur  candidi  sicut  Romanorum  aliqui  Torquati. 

'Et  cuius  principes  comedunt  tempore  suo.'  Id  est:  Qui  non  prae- 
ferunt  suum  ventrem  negociis  et  curis  regni,  non  quaerunt  sua.  Sed  ubi 
illi  inveniuntur?    Avaricia  regnat  in  aula,  ipsi  proceres  nihil  sunt  nisi  Ava- 

20  mane  vor  prima  fehlt  V  27  vero]  fere  B 

12* 


180  35or(efung  über  bcn  ^prebiger  ©alotno.    1526. 

V]  aliud  sunt  quam  ipsa  avaritia.  Propter  istos  priucipes  pestilentes  nihil  pos- 
sumus  engere,  ut  principes  providerent  iuvenes,  virgines  pauperculae  jc,  sed 
in  3  taten  funfferlet)  ^arnifrfj. 

'Pro  valetudiue':  qui  sie  fruuntur  principis  largitione,  ut  habeant  vi- 
ctum,  non  ut  coUigant  thesauros  infinites.  'In  pigritia.'  Proverbialiter  adiicit  s 
ibi  sententiam.  Vult  dicere:  Tale  regnum,  ubi  principes  sua  quaerunt  et 
Rex  est  stultus,  g^etg  Q,W\ä)  3U,  ubi  ein  fauler  ^auftöirt  ift:  qui  possunt 
uno  grosso  consulere,  ut  tegereut  tectum,  prius  mutuo  accipiunt  2  gr.,  ut 
bibant.  Ubi  non  est  sedulus  maritus,  qui  quotidie  instaurat  domum,  ibi 
cadit  fpaxten  2C.  et  semper  sinit  unum  damnum  post  aliud  venire.  10 

Sed  sedulus  non  solum  restaurat  sed  etiam  äuget  et  ornat.  Quod 
iam  dicit  de  domo,  vult  intelligi  de  tota  re  familiari.  Sicut  structura  neglecta 
corruit,  sie  res  familiaris  neglecta  3C.,  sedulus  est  in  augendo  2C.  Tale  est 
regnum,  ubi  tales  priucipes  et  Rex.  Sic  Moguntinensis  Episcopatus,  Ratis- 
ponensis,  Sic  fiet  nostris  civibus,  obaerati  penitus  sunt.  15 

10,18  'Contignatio':   Laquearia.     Quod  dicit  de   structura  domus,   hoc  etiam 

3  ^otnf(^  möglich  12  Sicut]  sie  13  corrugit 

A]  ricia.  Sic  vides  in  nostris  principibus,  ubi  principatus  exhauriuntur  et  pro- 
ceres  ac  nobiles  ditantur.  Propter  pestilentes  proceres  nihil  possumus  efficere, 
ut  pauperibus  provideatur,  scholae  coustituantur  et  virgines  pauperculae 
dotentur  et  id  genus  pietatis  opera  flaut,  cum  tarnen  ipsi  Interim  nihil  non  20 
extorqueant  a  principibus.  Vere  ergo  beata  'terra,  cuius  principes  pro  vale- 
tudine  comedunt  et  non  pro  luxu",  Id  est,  qui  sie  fruuntur  principis  largi- 
tione, ut  victum  habeant,  ut  se  et  familiam  suam  sustentent,  non  ut  colligant 
infinites  thesauros. 
10,18  Per     desidiam     deficiunt      trabes     et     per     manus     ociosas   25 

still  abit  domus. 

Adiicit  sententiam  pro verbialem ,  quasi  dicat:  In  tali  regno,  ubi  prin- 
cipes seu  proceres  sua  quaerunt  et  rex  est  stultus,  perinde  accidit  ut  negli- 
genti  patrifamilias,  qui  cum  possit  uno  nummo  curare,  ne  corrumpantur  tigna 
aedium,  non  fiicit,  donec  tota  domus  ruinam  trahat.  Ubi  ergo  non  est  pater-  :« 
farailias  sedulus,  qui  quotidie  instaurat,  si  quid  coUapsum  est,  ibi  semper 
solet  damnum  aliud  aliud  sequi.  Sedulus  vero  mox  restaurat,  si  quid  cor- 
ruptum  est  et  non  solum  conservat,  quae  habet  sed  etiam  reficit  et  reparat 
fracta  et  addit  aliquid  rebus  et  ornatui.  Quo^  autem  de  domo  dicit,  de 
tota  re  familiari  vult  intelligi.  Sicut  structura  corruit  neglecta,  sie  tota  res  35 
familiaris  corruit  neglecta.  Diligens  paterfamilias  semper  est  in  augendo. 
Ignavus  semper  est  in  perdendo.  Ita  multi  Episcopatus  et  principatus  corrue- 
runt,  quia  nemo  restauravit,  nemo  adhibuit  manum.     Qui  contemnit  modica, 

29  uunimo]   inonieuto   C 


Annotationes  in  Ecclesiasten.   1532.  181 

r>]  de  ordinatione  rei  familiaris.  Paterfaniilias  debet  esse  avarus  et  überaus: 
non  debet  miniraa^iiegligere,  quia  ex  niiiiiiniK  congregantiir  maxima.  Fride- 
ricus  princeps  laudatissimus  paterfaniilias.  Sic  de  re  politica  dicenduni: 
quaudo  non  restaurat  foranien  in  muro  et  minima  non  corrigit,  fo  gljct  l^tn 
5  burd).  Si  permittit  avarum  nnum  liabitare.  Etiam  Rhomani  dixeruut  ne  mini- 
mnm  hostem  contemnendum.  Sic  de  rebus  pacis  intelligendum.  Et  tamen 
interdum  veniet,  ut  si  corrigo  minima,  niuS  t(^  maxima  peccata  anft^en  laffen. 
Salomon  vult,  nt  minima  non  sint  contomnenda,  qiiia  magna  sine  iUis  non  con- 
flantur.    Ul)i  summa  summarura  stultus  rex,  talis  est  jjolitia,  (jualis  oeconomia, 

10   ubi  domus  destillans.    Est  nihil  aliud  dicendum :   Tale  regnum  ruit  necessario. 

Tro  risu.'     Ludis  parant  animos.     Isti  pestilentes   quid   sunt?     Nullo  lo,  i9 
honesto  funguntur    officio,    sed    solum    ludicris    placant    principem.      Unnull 
Ijoffgefinb :    quando    habet   princeps    400    in   aiila,   vix   sunt   5  K.  i.  e.   nullo 
serio   et  recto   servitio   merentur   suam    stipem    et  fiunt   divites.     Adulando, 

15  tractando  ludiera  rebus  uihili  et  nihil  agentes,  quae  valent  ad  rempublicam. 
Exjierientia  illa  docemur. 

'Vinum    vivificat    viventes':    parant   panem    et   vinum,    ut   solum   ipsiio,  19 

13  in  aula^o  15  rebus  uihili  o 

A]  paulatim  omnia  perdit.  Paterfaniilias  debet  esse  et  parcus  et  largus  nee 
debet  minima  negligere,    ut   possit   largiter  dare,  ubi  est  dandum:    Quia  ex 

20  minimis  congregantur  maxima.  Noster  princeps  Fridericus  laudatissimus 
paterfamilias  sie  admiuistrabat  rem  familiärem,  ut  videretur  esse  sordidus 
numerabat  enim  siugulis  in  mauum  cocis,  cellariis  2C.  Sed  hospitibus,  quibus 
erat  dandum,  largissime  eftundebat  omnia,  quod  non  potuisset,  nisi  illud 
parsimonia  curasset.     Atque  ita  eiFecit,  ut  haberet  ordinatissiniara  domum  et 

25  faniiliam.  Sic  ergo  et  princeps,  ubi  negligit  unum  et  alterum  usurariura 
aut  alios  publicos  nialefactores,  tandem  eo  perveniet,  ut  nullos  omnino 
puniat  et  Respublica  tota  ruat.  Sic  et  ßomani  belli  duces  volebant  nullum 
omnino  hostem  etiam  minimum  contemui.  Summa  summarum:  ubi  est 
stultus  rex,  ibi  est  stulta  admiuistratio  et  tale  regnum,  quod  necesse  sit  ruere. 

30  Quia  talis  est  politia,  qualis  est  oeconomia.  Et  perstillare  domum  est  idem 
quod  perire  domum. 

Ridendo  parant  panem  et  vinum  laetificat  viv^entes.  io,i9 

Id  est:  Isti  pestilentes  helluones,   gurguliones  nullo  honesto  fimguntur 
officio  sed  solum  ludicris  rebus  et  operibus  merentur  suum  Stipendium,  adu- 

35  lando,  palpando,  perpotando  parant  divicias.  Tales  vero  sunt  maxima  pars 
in  principum  aulis.  Imo  iuter  quadringentos  vix  sunt  quatuor  aut  quinque, 
qui  serio  et  honesto  officio  merentur  suum  Stipendium,  per  quos  Reipublicae 
consulatur.     'Et  vinum  laetificat  viventes.'     Quasi  dicat:  nihil  curant,  nisi  ut 


24  üniatissimam  C  35  sunt  hinter  pars  C 


182  23orIe}ung  über  ben  ^prcbiger  ©alomo.   1526. 

V]  letentur.  Nou  curant,  ut  prosint.  'Viventes'  bene  victitantes.  Habent  panem 
et  vinum  pro  omnibus  curis.  *^Et  argento  respoudent  omnia":  @§  ift  al§ 
lintb  QClt  3U  t^un,  germauice,  qui  sie  sunt  ventres,  animalia,  et  praeesse 
debent  rebus  publicis  et  tantutn  quaeruut  sua.  Vides,  qualis  sit  mundiis, 
politia  2C.  et  quid  boni  principes  facere  debeaut.  Et  querela  est,  bQ§  in  bcr  s 
toelt  ntd^t  alfo  JU  ge^et.  Sequitur  aliud  caput,  quia  ibi  incipiemus  caput 
novum,  quod  nihil  aliud  erit  quam  exhortatio,  sicut  haec  fuit  iuvectiva  contra 
stultos  et  eonsolatio,  ne  adficiatur  tedio  ic. 

5.  Novemb:~|  Caput   XI. 

10, 20  ""In   cogitatione  tua."     In   praecedenti  capite   audivimus   exhortationem   lo 

et  invectivam  contra  regnum  mundi  et  quäle  sit,  quod  regnum  mundi  fte^e 
auff  |)el^er  ermel  et  quod  nemo  emendare  possit  2C.  Sequenti  capite  ex- 
hortabitur  ad  opera  bona:  cum  docetur,  quid  sit  mundus,  incipiunt  hominum 
corda  öerbl"0])en  tüerben  et  cogitant  omnia  cessare.  Sed  quo  magis  laborat 
perversitate,  eo  magis  laborandum,  ut  aliquid  fiat.  Et  primum  incipit  a  is 
magistratu  honorando,    qui    est    ordinatio   divina   et   potior   pars   in   mundo. 


2  über  Et  steht  l  ipi       über  omnia  steht  1  p  3  animalia]  alia   (wohl  verschrieben 

für  aialia^  8  tedio  unsicher  9  Caput  XI  roth,  daneben  schicarz  5.  Novemb: 

A]  bene  victitent,  nihil  prosunt  principibus,  nisi  quod  exhauriunt  cellas  et  sum- 
ptibus  non  necessariis  gravant. 

10.19  Et  argento  respondent  omnia. 

Hoc    nos    Germanice    proprie    sie:    (g§    ift    qEg»    um6§    gelt    gU    tl^un.   20 

Spectant   ubique    argentum,    sive    fiat  Reipublicae    et    regni    commodo   sive 

incommodo. 

Caput  undeciiuum. 

10.20  Ne  maledicas  regi  in   corde   tuo   neque  diviti   in    cubiculo 
tuo.     Volucres    enim    coeli    eara    vocem    efferunt    et    qui    habent   25 
alas,  hoc  produnt. 

Praecedens  caput  fuit  invectiva  quaedam  in  stultos  ac  descriptio  regni 
mundi,  quäle  sit,  ut  quicunque  versatur  in  rebus,  agnoscat  se  infoelicissimam 
administrationem  gerere.  Nosse  autem  hoc:  regnum,  inquam,  mundi  esse  ini- 
quissimum  neque  posse  corrigi,  summa  sapientia  est.  Hoc  vero  Capitulum  30 
exhortatur  ad  bona  opera.  Cum  enim  docetur,  quam  iniquum  sit  regnum 
mundi,  incipiunt  hominum  corda  affici  tedio  et  cogitant  a  rebus  agendis 
cessare  ac  relinquere  mundum  victi  malicia  hominum,  ut  et  supra  dictum 
est.  Sed  Salomon  docet:  quo  raalignior  ac  iniquior  est  mundus,  eo  magis 
instandum  et  laborandum  esse,  ut  saltem  aliquid  fiat.  Et  primo  incipit  a  35 
magistratu  honorando.     Quia  Magistratus  est  ordinatio  divina  et  potior  pars 


21/22  regiii  incommodo  sive  incommodo  C       30  nee  posse  C      31  docet  C      34  est]  sit  C 


Annotationes  in  Ecclesiasten.    1532.  |83 

V]  Per  istam  ordinationem  deus  gerit  omuia,  quae  fiunt  sub  sole.  Inipii  vero 
incipiuDt  corripere  magistratus,  cum  audiant  in  seriptura  deuin  illos  corripere, 
sie  et  ipsi.  Divini  mimeris  increpare  magistratus,  non  tu  es  deus  et  ordi- 
nator  divinae  ordinationis.  Yidebis  stultos  imperare,  mundum  esse  mundum, 
5  tu  oblitus  trabis  in  oculo  tuo  et  incipere  videre  festucam  et  corripere  magi- 
stratus praevales:  iudicare  omnes  parati,  sed  ipsi  jc.  Deberent  factum  et 
dictum.  Audiamus,  quando  deus  increpat  priucipes,  sed  non  imitemur.  Quasi 
dicat:  dixi  multa  de  principibus,  quomodo  perdant  mundum,  'tu  autem  apud 
te  non  maledices  regi',   Id  est,   quicunque  sunt  constituti  in  loco  sublimiori, 

10  quia  est  constitutio  divina.  Si  boni  sunt  sapientesque  principes,  sat  laborum 
habent  pro  te,  Si  fuerint  stulti,  sat  malorum,  ue  addas  tuam  maledicentiam 
sed  potius  compatere.  @§  fol  iüol  alfo  fein  sed  non  fit.  Sed  contrarium 
fit:  quando  principes  boni,  detrahitur  illis,  si  quis  stultus,  laudatur,  imo  boni 
e  terris    eripiuntur.     Summa   summarum :    neque   nos   possuraus   ferre    neque 

15    alios.     Maxima  tolerantia  dei,   quod  tantam   perversitatem  possit  pati.     Ex- 

10  boni  oder  benifgni]  (bonus  sonst  meist  durch  b:  gegeben) 

A]  mundi  seu  sub  sole.  Et  per  istam  ordinationem  Deus  gerit  omnia,  quae 
fiunt  sub  sole.  Impii  autem  potissimum  incipiunt  a  contemptu  Magistratuum, 
cum  audiant  in  scripturis  Deum  illos  corripere.  Sed  divini  muneris  est  incre- 
pare et  arguere  Magistratus.     Hoc  etsi  tu  audieris,  non  tamen  debes  imitari. 

20  Neque  enim  es  Deus  aut  ordinator  divinae  ordinationis  aut  instaurator.  Sed 
quemadmodum  illos  ita  et  te  arguit  Deus  in  scripturis,  ut  et  tu  tuum  officium 
agas.  Verum  tu  oblitus  trabis  in  oculo  tuo  incipis  videre  festucam  in  oculo 
alieno  et  corripere  superiores,  a  quibus  tu  potius  arguendus  es.  Et  si  tu 
ipsorum  muuus  sustineres,  louge  plura  peccares  et  ne  illa  quidem  praestares, 

25  quae  illi  praestant.  Audiamus  ergo,  quomodo  Deus  increpet  Magistratus, 
non  autem  imitemur  hie  Deum. 

Est  ergo  sententia:  Dixi  midta  de  principibus,  quomodo  perdant  mun- 
dum. 'Tu  autem  apud  te,  sive  in  corde  tuo,  non  maledices  regi  neque  in 
camera  cubieuli  tui  diviti'.     Id  est,  qui  sunt  in  potestate  constituti,  reverendi 

30  sunt,  quia  non  est  humana  ordinatio  sed  divina.  Tametsi  Petrus  humanam 
creaturam  appellat  magistratus,  quia  ex  hominibus  assumitur,  tamen  potestas 
eorum  divina  est,  et  etiamsi  mali  sunt,  tamen  honorandi  sunt  proptcr  ordi- 
nationem Dei.  Quare  ergo  velis  maledicere  illis,  qui  tot  et  tantis  curis  et 
laboribus  vexantur  pro  tua  pace,   si  boni  sunt,    si  vero   mali   et  insipicntes, 

35  sat  ipsis  malorum  sua  impietas  est  et  adfert.  Compatere  ergo  potius.  Sed 
hoc  non  fit,  imo  contrarium  facit  mundus:  Bonis  reddit  ingratitudinem,  alios 
maledicit,  stultos  laudat.  Imo  boni  e  terris  eripiuntur.  Summa:  Neque  nos 
neque  alios  fen-e  possumus,  imo  neque  fortunam  neque  iufortunium.     Si  ten- 

21   officium  tuum  C  29  constitui  C 


;[g4  Sßorlefung  über  bcit  ^rebiger  ©nlomo.    1526. 

V]  hibendus  honor  magistratibus,  sive  boni  sive  mali.  Si  boui,  gratias  agaut, 
si  mali,  doleant.  Qiü  vero  suut  in  verbi  miniere,  illi  corripiant,  vnlgus  non. 
'Baal'  (est  eoraminatio)  cnltum  dedicaveruut  deo  vero,  quasi  nos  soll  simus 
illi  curae,  volebant  esse  quoddam  peculium  dei  i.  e.  Si  maledixeris  regi, 
©pr.  16, 15  non  latebit  sed  innotescet  ac  pmiieris,  quia  ira  regis  est  mors,  gratia  eins  s 
hymber  serotinus.  Prima  pars,  quod  reverenda  potestas  a  deo  ordinata  et 
ferenda  eins  stultitia. 
11,1  'Mitte.'     Plenus  figuris  über.     Sis  largus  in  quemvis,  ubicunque  potes 

beuefacere.  Addit  promissionem:  Quia  si  vixeris,  centuplura  accipies.  In 
^ßuc.^Jssproverbiis:  'Qui  miseretur  pauperis'.  Christus  'date  et  dabitur'  et  'super-  lo 
2.  eor.  9, 7  efflueutem'.  Paulus:  'hylarera',  Qui  vult  ditescere,  det;  si  non,  egenus, 
quia  egenus  habeudo  omnia  nihil  habet,  i.  e.  da  de  victu  tuo,  quem  dominus 
(lat  tibi.  'Super  transeuntes.'  Simpliciter  largire  tua,  si  videris  etiam  perire 
tua,  ut  si  panis  caderet  in  aquam.  Omnes  morimur,  In  Regula:  pasce  mor- 
tales,  quum  indigent.     'Quia  invenies  eum.'     Si  vixeris   diu,   invenies  illum   i5 


3  est  commia=  o  14  Regula]  Reg 

A]  tat  nos  Dens  modicis  adflictionibus  sive  morbis  sive  egestate  k.,  efBcimur 
impatientes,  accusamus  Deum  2C.  Si  vero  dimittit  nos  nostris  desideriis,  nee 
sie  ferre  possumus.  Magna  est  patientia  divina,  quae  nos  potest  ferre  in  tanta 
ingratitudine.  Desiuamus  igitur  et  nos  maledicere  magistratibus  et  exhibere 
honorem,  sive  boni  sint  sive  mali.  Gratias  age  Deo,  si  boni,  dole  ac  tolera,  20 
si  mali  sint.  Qui  vero  sunt  in  officio  Verbi,  illi  corripiant,  non  vulgus. 
10,20  Quia    avis    coeli    defert    vocem    et    vir    alarum    aununciat 

verbum. 

Avem  Hebraei  dicunt  'virum  alarum'  vel  maritum  pennarum  sive  eum, 
qui  habet  pennas.     Vult  autem  dicere:  Si  maledixeris  regi,    non  latebit  sed   25 
©(jr.iß,  14.15  innotescet  ac  sie  punieris:  Quia  ira  regis  mors  est,  Gratia  eins  imber  serenus. 
11,1  Mitte  panem  tuum  super  faciem    aquarum    et    invenies    eum 

in  longitudiue  dierum. 

Iterum  Hebraismus,  ut  scatet  Salomon  suis  figuris.  Vult  dicere:  Sis 
largus  in  quemque,  dum  potes,  utere  tuis  divitiis,  ubicunque  poteris  bene-  30 
faciendo.  Additque  promissionem:  Quia  si  vixeris  diu,  centuplum  accipies. 
®»)v.  19,  nSic  in  Proverbiis:  'Qui  miseretur  pauperi,  foeneratur  domino.'  Sic  item 
2.^eov.''9f 7 Christus :  'Date  et  dabitur  vobis'.  Et  Paulus:  'Hilarem  datorem  diligit 
Dens'.  Qui  vult  fieri  egens,  nihil  det  aliis.  Ait  itaque:  Mitte  panem  tuum, 
id  est,  tribue  de  victu  tuo,  quem  tibi  Dominus  dedit.  'Super  faciem  aquarum'  35 
id  est,  simpliciter  et  large  da,  etiam  si  videatur  tibi  perire  eleemosina 
ac  pauis  in  aquam  cadere.  Utitur  enim  Metaphora  Salomon,  qua  solum 
hoc  vult:   Pasce    mortales  tu  ipse  mortalis.     'Quia  invenies  eum  in  longitu- 

20  sint]  sunt  V  26  sie  fehlt  V  35  tuo  fehlt  nicht  (Erl.) 


Annotationes  in  Kcclesiasten.    1532.  185 


O 


V]  pauem,    quoin  proiecisti    super  acpiani,  quasi   clicat:    iiou  peribit,    quod  das. 
Exemplum:  si  proieceris  panem  in  aquam,  est  perdere  panem  sed  uon  perdes: 
deus  dabit  tibi,  ut  pauem  oninera  ad  longum  tenipus.     Sic  ps.  36.  'Tota  die  ^j'  f^'^f 
miseretur  et  coniodat'.     'lu  tempore  famis\     loseph  ideo  iu  Aegypto. 

5  'Da  partem  inter  7.'    Isti  adhortationi  adiecit  proraissionera,  hie  iterum  11,2 

exiiortatur   et   addit  comminatiouem :    divide  largiter.     Paulus:    'Qui  semiuat  2.  t£or.  y,  6 
iu  benedictioue"  ic,  'secuudum  mensuram'  Christus.     Si  etiam   omnia    dede- 
ritis,  non  peribitis  tarnen,  ut  quis  habeat.     Da  quae  adsunt,  ut  Christus  in 
Euangelio,    la§  btXy  nid)t    311  Utet    biunfcn.     Commiuatio:   'quia  tu   ignoras', 

lu   quid  sit  mali  futurum  super  terram. 

Possibile  est,  ut  cras  moriaris  vel  amittas  tuam  substantiam  et  doleas, 
(|Uüd  uon  dederis.  Da  ergo,  dum  habes  vel  potes.  Incertus  es,  quid  vespera 
advehat.  Si  priucipes  cougregaut  thesauros,  fit  causa  bellorum.  Sic  divitiae 
dissensioues  faciunt. 

15  'Si  repletae  fuerint  nubes.'     Exhortationes  sunt  et  commiuationes.     Sic  n,  3 

iutelligo :  Si  nubes  i.  e.  pauperes,  impletae  fueriut,  ipsae  evacuant  nubes  super 

3  vt  panem  ü(  ad  4  coinoda  zu  7  110s  Ijunbeit  mal  toujent  mat  r 

A]  dine  dierum^  Id  est:  Si  diu  vixeris,  luvenies  illum  pauem,  quem  proiecisti 
super  aquam,  quasi  dicat:  Non  peribit,  quod  largitus  fueris  aliis,  etiam  si 
videatur  perire.  Imo  Dominus  ad  longum  tempus  dabit  panem,  Psalm.  36. 
20  Tota  die  miseretur  et  commodat.  Item:  In  tempore  famis  saturabuutur.  *^/; ^^',9^ 
Quia  Deus  non  patitur  se  vinci  largiendo,  Sed  infinitis  modis  superat 
nostram  largitatem. 

Da  panem    inter    Septem   et   octo,    quia   ignoras,    quid    malin, a 
futurum  sit  super  terram. 
25  Hie  rursus   exhortatur  et    exliortatioui   addit   comminatiouem.     Divide, 

iuquit,    panem    tuum    sive  inter  septem  sive  inter   octo,    id  est,    da  largiter. 
Qui  enim  seminat  in  benedictionibus  (ait  Paulus),  de  benedictionibus  et  nietet,  2.  eor.  9,  e 
Qui  parce  seminat,  parce   et  metet.     ^a§  bic^  niä)t  gu  öiel  bundcn,   bü^j  bu 
Qi6c[t.     Etiam  si  omnia  dederis,  non  tamen  egebis,  tautum  ut  de  tuo  des  ac 
30   adsint  quae  des,  ut  Christus  in  Euangelio  inquit. 

Quia  ignoras,  quid  mali  2C.  11,2 

Id  est,  potest  fieri,  ut  cras  moriaris  et  relinquas  hominibus  indignissi- 
mis  aut  alia  calamitas  subito  ingruat,  ut  doleas,  (juod  non  erogaris  aut 
dederis,  et  tunc,  cum  velis,  non  possis.  Da  ergo,  dum  habes  vel  potes. 
35  Incertus  es,  quid  vespera  advehat.  Nam  cum  princi[)es  cougregaut  thesauros, 
nihil  faciunt  nisi  causam  bellorum  et  divites  multa  cougregaut:  litium  et 
dissensionum  materiam. 

Si  repletae  fuerint  nubes,  imbrem  in  terram  cffundunt.  ii,3 

Merae  exhortationes  et  commiuationes  sunt.     Si  nubes,  id  est,  pauperes 
4u   impleti  fueriut,  evacuant  imbrem  super  terram.     Hoc  potest  dupliciter  intelligi. 


136  Söortefung  üBer  bcn  5prebiget  Solomo.    1526. 

V]  terram.  Nubes  imitare,  ut  effundas  super  pauperes  2C.  Aliter,  ut  sit  pro- 
missio:  si  habes  substantiam ,  da  illis,  qui  sunt  instar  nubis  vagi  et  nihil 
habent,  tum  similis  esset  superioribus :  de  pane,  i.  e.  nescis,  quamdiu  victurus 
et  possessurus  res.  Sic  te  mors  apprehendit,  ita  mauebis,  qualem  inveniet 
te  dominus.  'In  meridie'  id  est  fertilem  bene,  'si  in  aquilone",  id  est,  non  s 
abundantem  bonis  operibus.  Ista  sententia  videtur  mihi  magis  quadrare. 
Etiam  pertinet  ad  exhortationem.  Qui  non  seminat,  observat  ventum,  tücr 
ft(^  inx  ben  pifd^ert  furäjt,  uunquam  veniet  in  silvam,  Isti,  qui  dat,  apparet, 
quasi  sit  omuia  perditurus.  Inquit:  si  vis  timere  penuriam,  nunquam  bonum 
facies.  Sed  specta  verbum  dei  et  promissionem  'Non  in  solo  pane'.  Si  lo 
eius  verba  audieris,  benedicet  tibi  in  agro  k.  In  messe  non  est  pluvia  bona, 
expectatur  enim  serena  aura  i.  e.  ego  libenter  dabo,  ubi  videro  mihi  minime 

3  superioribus]  sup  4  sie]  sicut  mörjlich       qua(mvis)lem 

A]  Primo  sie:    imitare  nubes,    quae  eifundunt  pluviam,   quando    fuerint  plenae, 
»    ita  et  tu  fac,  effunde  super  pauperes.     Secundo,  ut  sit  promissio,  quod  mihi 
magis   placet,    sie    scilicet:  Si  habes   substantiam,    da    illis,    qui  sunt  instar   15 
nubis  vagae  et  nihil  habent.     Illas,  inquam,  nubes  reple  et  te  videbis  etiam 
repleri.     Sequitur  comminatio. 

11.3  Arbor    si    ceciderit   vel    ad   austrum   vel  ad    aquilonem,    in 
quemcumque  locum  ceciderit,  ibi  manebit. 

Id  est:  Nescis,  quam  diu  victurus  sis  et  possessurus  res.  Sicut  arbor  20 
cum  succiditur,  sive  cadat  ad  meridiem  sive  aquilonem,  ibi  manebit,  sie  utut 
mors  te  oppresserit,  quocunque  loco,  conditione,  ita  manebis.  Si  invenerit  te 
Dominus  in  meridie,  id  est,  fertilem  et  in  bonis  operibus  divitem,  bene.  Si 
vero  in  Aquilone,  id  est,  non  abundantem  bonis  operibus,  male  tibi,  ütut 
invenieris,  sie  iudicaberis,  sie  recipies  etiam.  25 

11.4  Qui    observat    ventos,    non   facit    sementem,    et   qui    consi- 
derat  nubes,  nunquam  metet. 

Pertinet  et  hoc  ad  exhortationem.  Nos  hanc  seutentiam  Germanice  sie 
dicimus:  3Ser  \\^  fur  ben  ;)uficfjen  furd^t,  bcr  !om|)t  nimmer  tnn  ben  toalb. 
Apparet  illi,  qui  dat,  quod  domi  nihil  sit  retenturus  sed  omnia  perditurus.  30 
Haec  est  caussa,  quod  gravatim  largimur.  Ait  ergo :  Si  vis  timere  penuriam, 
ingratitudinem,  nunquam  benefacies.  Qui  spectat  non  verbum  promittentis 
sed  ipsam  substantiam  datam,  non  credit  se  deinceps  alendum  aut  sat  habi- 
turum.  Quare  specta  verbum  Dei  et  promissa:  Non  in  solo  pane  vivit  homo. 
Si  huius,  inquam,  verbum  audieris,  benedicet  tibi  in  agro,  domi  JC.  Non  35 
facit  ergo  sementem,  qui  ventos  considerat,  nee  metit,  qui  pluviam  observat. 
In  messe  enim  non  est  pluvia  bona,  expectatur  autem  aura  serena  nee  antea 
metitur,  quam  ista  venerit.     Ego  libenter  (aiimt)  darem,  si  viderem  mihi  nihil 

31   caussa  est  B  38  mihi  fehlt  C 


10 


Annotationes  in  Ecclesiasten.   1532.  |g7 

V]  defore,  bit  folt  hh  abbxcd)m  et  aliis  dare.     Qiii  amittit  verbum,  amittit  etiam 
opus.     Qui  non  credit  verbo,  nihil  boni  facict. 

Copiosus  est  in  exhortando  uiultis  similitudinibus  et  proverbiis,  ut  ex- 
citet   nostram   socordiam.      'Sicnt  nou   scis,    quae   sit   via  venti'  ic.  'ubif^ue' ii,  5 

5  vel  in  Omnibus.  Vult  dicere:  Tu  nescis,  quid  deus  faciet,  non  significavit 
tibi,  tautum  suum  praeceptura,  sed  an  cras  moriaris  ic,  hoc  nescis,  sicut 
supra  'Nescis  quid  malP.  Si  distulisset  vitam  nobis  scientibus,  esseraus 
pessimi.  lara  ne  horam  praescimus  de  vita  nostra  et  tarnen  k.  Illani  simili- 
tudinem  usurpavit  loh.  3.  Christus:  JSTescis  unde  ventus  et  quo,  sie  nescis 
tu,  quo  sis  iturus:  quando  transit  aures  tuas,  audis,  si  abit,  nescit,  an  sit 
in  meridie.  Sic  vita  tua  est,  est  tantura  momentum.  Hoc  quod  praesens 
est,  isto  utere,  da.  Fiunt  homines,  animalia  in  utero  matris  te  ignorante. 
In  psalmo:  'Non  occultatum  os  meum  in  occulto'.  Si  esset  venter  apertus  *i.  139,  is 
tarnen  non  videremus,    quia  arbores    crescunt  videutibus    omnibus   sed   non 

2  Qui  bis  faciet  r 

A]  15  defuturum.  Ex  eo  tantum  vis  dare,  quo  tu  non  iudiges.  Sed  scias  paupe- 
rem  debere  tecum  edere,  ut  potius  tibi  aliquid  demas,  ne  ille  egeat.  Verum 
qui  non  credit  domino,  niliil  boni  facit.  Qui  omittit  verbum,  omittit 
etiam  opus. 

Sicut  ignoras,    quae    sit  via   Spiritus   et   quomodo  compin- ii,5 

20  gantur  ossa  in  utero  matris,  ita  iuvestigare  non  poteris  opera 
Dei,  quae  ubicunque  operatur. 

Copiosus  est  Salomo  in  exhortando,  ut  excitet  nostram  socordiam  et 
ignaviam.  Sicut,  iuquit,  non  scis,  quae  sit  via  venti  et  quomodo  corapiugan- 
tur  ossa  JC,  sie  non  scis  opus  Dei,  quod  facit  ubique  vel  in  omnibus.    Nescis, 

25  quid  Deus  statuere  velit  in  te  vel  alio,  an  cras  morieris  vel  vives  aut  infir- 
meris  aut  quid  mali  sit  eventurum.  Si  Deus  nobis  prolongasset  aut  distu- 
lisset vitam  nobis  scientibus,  essemus  omnibus  modis  pessimi.  lani  ne  horam 
quidem  praescimus  de  vita  nostra  neque  tarnen  vel  sie  desistimus  mala  agere. 
Hanc   similitudinem    usurpat    Christus   lohannis  3.  'Audis    vocem    venti    et  3oi).  3, 8 

30  tamen  non  vides,    unde  veuiat  aut  quo  revertatur'.     Sic  et  tu  ignoras,    quo 
sis  iturus  aut  quo  vadas.     Sicut  ergo  praesentem  ventum   seutis,    sie   et   tu 
praesentibus  utere.     'Et  quo  modo  corapingantur'  2C.     Sic,  iuquit,  fiunt  ani- 
malia et  homines  in  utero  matris  te  ignorante,  Ps.  38.     'Non  est  occultatum  *i.  rt?,  15 
OS  meum  a  te,    quod   fecisti    in    occulto\     Et  totus  Psalmus:    Domiue  pro- 

35  basti  2C.  Et  si  uterus  esset  apertus,  non  tamen  videremus,  quomodo  ista 
fierent.  Quia  arbores  crescunt  videutibus  nobis  omnibus  nee  tamen  videmus, 
quomodo  folia,  rami,  fructus  crescant  neque  eorum  rationem  assignare  possu- 


24  facit]  operatur  C 


jgg  SBortetung  übet  ben  ^prebtger  Salomo.    1526. 

V]  videtur,  sie  crescimus  nos  videntibus  aliis.     Summa  summarum:   Opera   dei 
non  sunt  nota  nobis. 

11.6  'MaueM.  e.  semper  seraina.     Non  solum  dicit   de  agricultura  sed:    fac 
opus.     Sed  loqui  vult  generaliter  de  opere  faciendo,  exerce  idem:  mane  i.  e. 

®ni.  e,  10  tempestive  i.  e.  semper  operare.  Paulus:  Operemur  bonum,  dum  tempus  s 
habemus  i.  e.  semper.  'Quia  nescis,  quid  oriatur',  befil§  deo,  an  omuia  opera 
tua  agriculturae  proveniant.  Sic  semiua  in  bouo  opere  fiue  et  benefac  bonis 
et  malis,  frag  nic^t  hax  naä),  an  proveniat  bonum  nomen,  si  tompi  Bei)be§, 
fo  ift  befter  melius,  si  non  venit,  uoli  cessare.  Servat  simpliciter  in  usu 
praeseuti,  si  ipse  mundus  gratias  non  agit,  facit  deus.  lo 

lam  habemus  totum  Solomonem  in  isto  libro  docere  simpliciter  usum 
praesentium.  Si  venerint  pericula,  pro  consuetis  accipiat  ic.  Quae  sequuntur 
sunt  applausus  vel  potius  imprecatioues  ut  nos:  3Bolt  QOt,  ha§  leut  hDCren, 
qui  sie  facerent. 

11.7  'Dulce   lumen    et   iucundum   est.'     Allegoria   quoque:    SCßei§   nt(5§t   ein   i5 


4  idem  c  aus  adä  zu  6,7  koser  bonum  congmum  r         9  fo  ift  heftet  o       Servat] 

serviat  möglich 

A]  mus.     Sic  et  nos  crescimus  videntibus    aliis.     Cum    ergo    ista   praesentia   et 
quae  ob  oculos  sunt,  non    intelligamus,   quomodo   futura  faciemus?    Summa 
ergo  est:  Opera  Dei  non  sunt  nobis  nota  ac  futura  sunt  incerta. 
11,6  Mane  (ergo)  sparge  semen  tuum  et  vespere  ne  cesset  manus 

tua,  quia  nescis,   num   hoc  aut  illud  proventurum  sit.     Quod    si   20 
utrunque  proveniet,  tanto  fuerit  melius. 

Non  solum  de  agricultura  hoc  dicit  sed  generaliter  de  omnibus  operibus 
@Qi.  6,  lohumanis,  maxime  vero  de  bene  operando,  sicut  Paulus  ait:  Operemur  bonum, 
dum  tempus  habemus.  'Mane'  id  est,  tempestive  seu  semper  operare.  Ratio : 
'Quia  nescis,  quid  magis  oriatur'  2C.  Tu  semina  et  fac,  quod  debes,  sed  25 
committe  opera  tua  ac  proventum  eorum  Deo.  Benefac  omnibus,  non  ob- 
serva  ventos  neque  sis  sollicitus,  quid  sit  proventurum.  Sic  facienda  sunt 
opera  et  non  est  spectanda  gratitudo.  2)Qn(it  bic  tüclt  nid)t,  fo  bandet  ©ott. 
^om))t§  6eibe§,  fo  ift§  fo  öiel  Beffer.  Sin  autem  venerint  pericula,  para- 
tus  accipias. 

Videmus  itaque  Salomonem  in  toto  isto  libro  docere  usum  praesentium 
ac  praemunirc  nos  adversus  futura  et  pericula  ae  calamitates,  ut  illa,  ubi 
venerint,  pro  consuetis  accipiamus.  Quae  sequuntur,  sunt  applausus  vel 
potius  comprecationes,  quod  nos  Germanice  sie  solemus  addere  nostris  cou- 
tionibus  sive  exhortationibus:  äöolt  ©Ott,  ha^  e§  fo  ö^ertfle.  35 

11,7  Dulcis    est  lux  et  iucundum    est  oculis  videre  solem. 

Allegoria  est.    A^ult  dicere :  lucuuda  res  esset,  si  quis  ederet  exemplum 


Annotationes  in  Ecclesiasten.   1532.  189 

V]  fein    bing,   si   quis   ederet   exemplura   huius   doctrinae?    Quam  iucundum  est 
videre  solem,  tani  dulce  esset  talem  videre. 

'Si  multis  aunis  viveret  homo',  Mera  imprecatio.     Si  hoino  diu  viveret  11,8 
et  in  his  malis  omuibus  et  letus    esset,   iüery    md)t   ein    fein  hing'?    Sed  da 

5  talem  (quem  libenter  videret),  ille  enim  pertransisset  vitam  suam  cum  leticia 
cordis  et  in  mediis  periculis  servasset  quietem  et  htn  iamer  ^et  er  gar  ge= 
fe^en.  'Et  recordabitur':  viderit  malos  multos  dies  propter  hominum  malitiam 
et  tarnen  nou  fecissent  turbulentum  sed  riserit,  quod  frustra  fecerint  omnia 
mala.    Si  consydero    opera    dei,   vivo    in    mirabilibus    miraculis   et  iucundis. 

10   Mirum,  quod  semper  non  aliquid  mali  venit.     Si  Satanas  posset,  2C. 

Cap.  XII. 


6.  Novemb'!  |  'Laetare,  iuvenis."  Primuni  apparet  hie  locus  mihi  esse  quae-11, 9 
dam  Ironia,  quia  infra  ad  iuditium  et  ubique  in  malam  partem  sonat,  si 
quis  'incedat  via  cordis"  k.  Tamen  maneo  in  hac  sententia,  quod  sit  ex- 
ir.  hortatio.  Audistis  enim,  quod  Salomon  definiebat  raram  quandam  avem 
cum  virum,  qui  toto  tempore  vitae  leto  animo  vixerit  et  irriserit  zc.  In 
fine  ergo  subiungit  exhortationem.    Ergo  tu  iuvenis,  qui  es  rerum  imperitus, 

11   Cap.  XII.  fehlt  12  primum]  .1.  14  incedat]  incedia 

A]  huius  doctrinae:  Si  principes  populi  ac  ipse  populus  sequerentur  doctrinam, 
quam  hoc  libeilo  docui  et  doceo. 

20  Si    annis    multis    vixerit    homo    et    in    his    omnibus    laetusn,8 

fuerit,    recordabitur    dierura    tenebrarum,    quod    tarn   multa    fue- 
runt,  Quia  omnia  ista,  quae  evenerunt  ei,  sunt  vana. 

Haec  est  mera  comprecatio,   ut  dixi,   quasi  dicat:    S)a§    alter  iDott  ic^ 
gerne  fef)en,  ha§  bt§  6u(^  gel^alten  ^d,  ha^j  iüere  ein  fein  man.    Quam  dulcis 

2.^  est  sol  et  iucunda  lux,  tarn  iucundum  est  videre  hominem  excitatum,  qui 
multis  annis  ista  sit  expertus  in  laeticia  cordis  contemnens  mundum  in  peri- 
culis. Is  videret  quidem  multas  tenebras,  id  est,  mala  mundi.  Sed  hoc 
ipsum  delectaret,  quod  posset  illa  contemnere,  ut  qui  scierit  ac  multo  ante 
providerit  ita  habere  mundum. 

30  Caput  (luodecimuiii. 

Letare   igitur   iuvenis   in   adolesceutia  tua  et  bene  habeatii,» 
cor  tuum  in  iuventute  tua. 

Postquam  definivit  raram  quandam  avem,  eum  virum  scilicet,  qui  toto. 

tempore  vitae  laeto    animo  vixerit    et    ingruentia   mala    seu   maliciam  mundi 

35   irriserit,   nunc   subiungit  exhortationem.     Ergo,    inquit,    tu    iuvenis,    qui   es 


24  gern  B  25  exercltatum  B  27  multa  mala  C  29  providit  (.' 


190  2]ortefung  über  ben  5prebiger  ©olomo.    1526. 

V]  aucli,  quid  dicam.  Sic  iucede,  ut  sis  contemptor  mimdi  ic.  Contemnere 
mundum  quid  sit,  audisti.  Alii  dixerunt  contempsisse  creaturas  et  damnant 
propter  hunc  librum,  nisi  in  fine  'deum  time\  Qui  vult  versari  in  medio 
mundo  et  servari  cor  pacatum  et  quietura,  ha§  ift  ein  !unft.  Quid  enim 
prodest  solitaria  vita  ab  ineunte  etate?  Disce  letus  esse  etiam  a  puero.  5 
Est  in  Hebraeo:  assuescenduin  est  tibi  statim  in  iuveutute,  ut  possis 
expectare  pericula  et  in  bis  cor  moderari. 

11,9  'Bene    habeat."     Quomodo?    ut    iucundis   fruaris,   quando   adsunt,   nee 

frangaris  in  malis  praesentibus.  Si  ita  erudiretur  iuventus,  fierent  feilt  leut 
brau§:  seipsara  nou  potest  regere.  Solomon  est  optimus  niagister  iuveututi:  10 
non  sunt  prohibendae  voluptates,  sicut  feceruut  Monachi.  Anshelmus  mona- 
chissimus  mouachorum  dixit:  et)  gemeint  miä)  etoer§  lt)efei:§,  quasi  arboris 
raraos  in  ollam  arctam  collocatis.  Sic  probibueruut  hominum  aspectus  et 
nihil  pernitiosius  iuventuti  solitudine,  ubi  adest  Satan  et  imperitia,  imperitum 
iuveuit  et  solum,   duplex   Satan  Satanae  commodum,   animus  regendus,   sed  is 


4  et  (nach  mundo^  c  aus  sed  13  arctam  (pon) 

A]  rerum  imperitus,  si  vis  vivere  laetus,  audi,  quod  ego  tibi  scribo  et  te  doceo, 
ne  nimium  diffluas.  Sic  vive,  ut  sis  contemptor  mundi  et  vincas  illius  mali- 
ciam.  Et  hie  vides,  quid  ipse  vocet  contemnere  mundum:  non  fugere  nos 
aut  homines  sed  versari  in  mundo,  in  mediis  periculis  sed  sie,  ut  servemus 
cor  quietum  ac  pacatum  in  quibuscunque  etiam  adversitatibus.  Ait  ergo:  20 
Si  ad  hanc  metam  velis  pervenire,  ut  habeas  quietum  cor  in  mediis  malis, 
adsuesce  malis  idque  a  puericia.  Sic  enim  expectabis  securus  quaelibet 
pericula. 

'Et  bene  habeat  cor  tuum.'    Id  est:  lucunde  fruaris  iucundis,  cum  adfue- 
rint,  asperis  non  frangaris,  cum  venerint.     Sic  erat  instituenda  ac  erudienda   25 
iuventus.   Et  nisi  sequatur  adolesceutia  eiusmodi  monitorem,  nihil  imquam  viro 
dignum  agent.     Fervet  enim  iuventus  adfectibus  et  est  imperita,  quae  imperitia 
obstat,    ne   possit   postea    ferre  vel    cedere    maliciae   mundi   et  ingratitudini. 
Est  ergo  Salomon  optimus  adolescentiae  magister.     Non  prohibet  iucuuditates 
sive  voluptates,    quemadmodum   stulti   magistri  Monachi  fecerunt.     Quia  hoc  30 
nihil  aliud  est  quam  ex  iuvenibus  facere  truncos  et  (ut  etiam  dixit  Anseimus 
Monacissimus  Monachus)  quam  velle    arborera    in    augustam    ollam  plantare. 
Sic  illi  suos  tanquam  in  caveam  incluserunt  et  prohibuerunt  hominum  aspec- 
tum  et  collo({uium,  ut  nihil  discerent  aut  experirentur,  cum  nihil  periculosius 
sit  iuventuti  solitudine.     Animus   recte   instituendus   est  bono  sensu  et  opi-  35 
nionibus,  ne  corrumpantiu'  convictu  et  consuetudine  malorum,  corpore  autem 
versandum  est  in  ipsis  rebus.     Videndus  est  muudus  et  audicndus,   tantum 


IG  te  fehlt  C  24  frueris  C 


Annotationes  in  Ecclesiasten.   1532.  191 

DJ  debent  videre  et  audire  mimdurn,  sed  tantum  adsit  bonus  magister:  \ä)au,  ha 
§ut  hldj.  Tarn  uecessarium  est  gaudium  adolescentiae  quam  cibus  et  potus. 
Corpus  vult  vegetari.  Educatio  uon  iucipienda  a  corpore,  quia  intcrim  relin- 
quis  animum  eorum  otiosum,  sed  cum  animi  recte  imbuti,  facile  regitur  corpiis. 

5  Indulgeudum  iuveututi,  ut  letcutur  et  quod  faciunt,  leto  animo  faciant.  Non 
vult  eos  voluptatibus  carnis  uti.  Compotationes,  amores  contristant  potius 
animum  (amor  est  amaror).  Nee  hoc  suadet  Salomon  sed  ut  utantur 
honesta  hylaritate. 

'Et  ambula'  alias    male   doctum   in   sacris   scripturis,    quando   cor  itaii, 9 

10  eruditum  2C.,  ambula  i.  e.  hoc,  quod  oÖertur  oculis  tuis,  fruere,  noli  distendi 
in  futurum,  ne  fias  similis  monachis,  quorum  quidam  nc  solem  voluit  aspi- 
cere  ut  Silvanus.  Voluerunt  privare  omuibus  sensibus,  creaturis.  Fruere 
Omnibus  sed  vide,  ne  sit  corruptio  adolescentiae.  Nolo  tibi  praefigere  ter- 
minum  sed   fruere  Omnibus,   tarnen   habe   deum   in  conspectu,  hoc  est,  ne 


12  Süvanum  vol 

A] 

15  adsit  bonus  magister.  Omnino  ergo  cavenda  est  a  iuvenibus  tristicia  et  soli- 
tudo.  Adolescentiae  tarn  necessarium  est  gaudium  quam  necessarius  est 
victus  et  potus.  Corpus  enim  vegetatur  animo  laeto.  Et  educatio  non  est 
incipienda  a  corpore  sed  ab  animo,  ne  ille  negligatur.  Cum  animi  fueriut 
recte  imbuti,  facile  reguntur  corpora.     Indulgendum  igitur  est   iuventuti,   ut 

20  laetentur  et  ut  laeto  animo  faciant  omnia,  tantum  hoc  observandum,  ne  vo- 
luptatibus carnis  corrumpantur.  Istae  enim  compotationes,  crapulae,  amationes 
non  sunt  laeticia  cordis,  de  qua  hie  dicit,  sed  contristant  animum  potius. 

Et   ambula  in  viis    cordis   tui   et    in    specie    oculorum    tuo-11,9 
rum.     Et   scito,    quod   propter  omnia  haec  adducet  te   Dens    in 

25   iudicium. 

Fecit  hie  locus,  ut  totum  hunc  textum  ab  initio  capitis  irouiam  esse 
putarem,  quia  ferme  in  malam  partem  sonat:  si  quis  incedat  in  via  cordis 
sui.  Sed  maneudum  est  in  argumento  et  consequentia  textus.  Vult  ergo 
dicere:    Cum  cor  recte  est   institutum,   nullum  gaudium  aut  laeticia  nocebit, 

30  modo  verum  sit  gaudium  et  non  corrumpens  seu  etiam  adfiigens  laeticia,  de 
quo  iam  ante  diximus.  'Et  ambula  in  specie  oculorum  tuorum\  Id  est, 
quod  oflPertur  oculis  tuis,  hoc  fruere,  noli  distendi  in  futura,  ne  fias  similis 
Monachorum,  quorum  quidam,  ut  Sylvanus  Monachus,  docuerunt  ne  solem 
quidem    inspicere.     Volebant   iuventutem    privare  visu,    auditu,    sermone  et 

35  omni  sensu  et  quasi  aves  caveae  includere,  liomines  plane  impii  et  vere 
Misanthropi.  Tu  vero,  si  quid  est  iucundum  visu,  auditu  K.,  fruere,  modo 
ne  pecces  contra  Deum.     Noli  tibi  in  istis  praestituere  leges  sed  fruere  ora- 


19   est  igitur  C 


192  Sorlefung  übet  ben  ^rcbtger  ©atomo.    1526. 

V]  sequaris  perversas  mundi  voluptates,  quae  abstrahunt  a  timore  dei.    Optima 
institutio,    iit   letemur   et    iucunde    vivamus    sed    in   timore    dei.      Hactenus 
una  pars. 
11,10  'Anfer.'     Sieut   per  timorem  dei  volo  te  prohibitum,  ut  nolo  te  decli- 

uare  ad  corruptivas  voluptates,  sie  nee  volo,  ut  tristeris  i.  e.  assuesce  non  5 
irasci,  si  quid  contingit  tristis,  scias  pertinere  ad  mundum,  Iq§  !^q§  unb  lieib 
Tlic^t  in  cor  venire,  quia  perdunt  iucundam  vitam.  Proverbium:  illud  vitiuni 
est  putredo  ossium.  Invidia  est  tabefaciens  morbus,  sie  et  tristieia.  'Ma- 
lum',  adflictiouera,  quod  carnem  tuam  vult  adfligere,  hoc  tolle.  Non  quod 
velit  castigationera  prohibere  sed  frustra  est  tua  adfiictio  et  humiliatio  carnis,  lo 
ha§  bu  fjk  unb  ha  flagft  utib  hiä)  mit  ber  belt  fc^left.  Serenus  vultus  signi- 
ficat  letum  cor,  econtra.    Volo,  ut  corpus  tuum  sit  serenum. 

'Pueritia  et  adolesceutia  sunt  vanitas',  memento  te  saltem  adolescentem 
et  esse  in  vita  vanitatis.  Quoniam  hoc  scitis,  tu  sape,  quia  adolesceutia 
est  per   se  vana   et   tu   sis  integer  et   sanus,  ne  ignem  caraino  addas.     Ne-   is 


11    fc^Icft  c  aus  j(^ttft 

A]  nibus,  tantum  cum  timore  Dei.    Vide,  ne  perversas  mundi  voluptates  sequaris, 
quae  corrumpant  cor  tuum.     Hactenus  una  pars. 
11,10  Aufer  iram  de    corde  tuo  et  aufer    maliciam    a   carne    tua, 

quia  puericia  et  adolesceutia  vanitas. 

Quasi  dicat:  Sicut  ego  per  timorem  Dei  volo  te  cohibitum,  ne  sequaris   20 
turpes   et  nocentes  voluptates,    sie  volo   te   servare,    ne   tristiciis  vexeris  et 
adversis  frangaris.     Tolle   ergo    iram    de   animo  i.  e.  assuesce  non    irasei   et 
indignatione  vinci,  ubi  videris  omnia  pessime  geri.     Si  quid  contingit  triste, 
scias  pertinere  ad  mundum.     Sine  alios    invidere,   odisse,   tu  noli,    quia  illa 
perdunt  iucundam  vitam  iuxta  proverbium:  Putredo  ossium  invidia.     Invidia   25 
enim   corradeus   et   tabefaciens   morbus    est.     Serva  mihi  cor  tuum  integrum 
neque    corrumpas    nimiis    voluptatibus    mundi    neque   tristiciis.      'Sic    etiam 
amove  malum  a  carue  tua.^     Id  est:  Quicquid  carnem  tuam  adfligere  potest, 
hoc  tolle.     Non  quod  vetat  castigare   carnem,    sed    frustra   est  tua  adfiictio, 
cum   te    talibus   rebus    excrucias    et   ringeris.     Noli  ergo  sie  rugare  frontem,   30 
sed   sis    sereno    vultu,    tantum  hoc  specta,   ut  timeas  Deum.     Serenus  enim 
vultus  indicat  cor   laetum.     Et   sicut  volo   te   animo    esse   laetum ,   sie  volo 
etiam,  ut  corpus  tuum  sit  serenum.     'Puericia  enim  et  adolescentia'  jc.    Id  est: 
Memento  te  esse  adolescentem  et  prorsus  in  vita  vanitatis  positum.     Adole- 
sceutia enim  per  se  est  vana  et  variis  passionibus  rapitur.     Tu  ergo  sape  et  3.') 
non  adiicias  oleum  igni,  quod  dicitur.     Neque  ames  neque  tristeris.     Laeteris 
vero  et  fruaris  rebus.     Atque  hoc  assuesce  in   iuveutute,   ut  scias  in  senec- 


22  ergo  fehlt  C  34  esse  positum  C 


Annotationes  in  Ecclesiasten.   1532.  J93 

V]  que    ames    neqiie    tristeris,   effervescas,    irascaris,    ut    quidam   volimt    mala 
occidere. 

'Memento  creatoris.'    Ibi   g§en,   ntatn   idj,   bie  ftguren   an.    Ibi  opus  12,  i 
erit  magua  observatione.    Haec  omnia  dico,  ut  velim  te  liberum  ab  adfec*^i- 

5  bus  adolescentiae,  quia  volo  te  instituere,  ut  sinas  eum  pro  te  curare.  "^Ante- 
quam  veniaut  dies  niali'  vel  malitiae,  i.  e.  seuectus.  Sic  Cicero  de  senectute. 
Omnes  dixerunt,  quod  senectus  per  sese  sit  morbus  et  repuerascunt.  De- 
scribit  ibi  longis  figuris.  Hebraei  potuerunt  copiose  et  egregie  loqui:  quae 
non  habet  uisi  dies  iiialos,  non  potest  frui  bonis,  quia  sensus  absunt.    Mera 

10   copia   et  figurae.     Lux  fortuuam,   teuebrae  iufortunium.     'Exortum  2C.  rectis '•^]|.  97,  n 
corde'  psalmus.    I.  e.  dies  senectutis  adferent  tibi  uullam  felicitatem,  e§  tüU't 
bir  ni(^t   ein  Stella    (euc§ten.     'Et  nubes  post  pluviam  revertantur^  i.  e,  per- 
petua   quaedam    tribulatio.     In   adolescentia  2C.  sequitur   sol   i.  e.  post  tribu- 
latiouem  leticia.    Nubes  post  pluviam,  ein  Unglucf  u6er  boS  anber,  ein  äöe!^ 

i'»  uBer  bo»   nnber,    scilicet  senibus  post  nubem  iostat  alia.     Tristis   seuectus, 
Poeta. 


1  eflervescas,  irascaris  o  6  vel  malitie  o  10  Exortura  r 

A]  tute.     Qui  enim  quiete  in  adolescentia  et  iucunde  vixerint,  venient  ad  iuoun- 
dam  quoque  senectuteni. 

Memento  creatoris  tui  in  iuveutute  tua,  autequam  veuiantii,i 
20  dies   mali    et  appropinquent    auni,    de    quibus    dicas:    non    mihi 
placent. 

Haec  omnia,  inquit,  ideo  dico,  quia  volo  te  liberum  esse  ab  omnibus 
adfectibus  iuvenilibus,  ut  Deum  reverearis  et  utaris  iis,  quae  tibi  ab  eo  data 
sunt.  'Autequam  veniaut  dies  mali."  Id  est:  Autequam  senescas.  Senectus 
2;,  enim  per  sese  morbus  est,  etiam  si  nihil  praeterea  morborum  accedat.  Amit- 
tunt  enim  seues  vigorem  animi  et  corporis.  Describit  autem  longis  vcrbis 
et  figuris  senectutem:  Senectuteni  non  habere  nisi  dies  malos  neque  utileni 
esse  rebus  gerendis. 

Antequam  tenebrescant   sol,   lumen,   luna   atque  stellae  eti2,2 
30  revertantur  nubes  post  imbrem. 

Lux  foelicitatem,  teuebrae  adflictionem  et  iufortunium  significat,  ut 
'Exortum  est  in  tenebris  lumen  rectis'.  Yult  ergo  dicere:  Autequam  veniat'Ui.97,  u 
infoelicitas  senectutis,  cum  neque  sol  placet  neque  lux  iucunda  est,  ibi  rever- 
tuntur  nubes  post  imbrem,  id  est,  est  perpetua  quaedam  tristicia  et  tribulatio. 
35  In  caeteris  aetatibus  in  adolescentia,  in  iuveutute  2C.  est  quaedam  vicissitudo 
gaudii  et  redit  post  tempestatem  serenitas,  post  tribulationem  laeticia.  Seni- 
bus autem  post  nubes  sequitiu-  pluvia,  (Sin  ungUitf  nbcr  bn§  anber,  (^in 
toettcr  nOcf  baS  aiibcr.  Sic  etiam  tristem  senectutem  Poetae  dixerunt. 
Sut^ex-g  Söcvfe.  XX.  13 


194  SSorIcfung  über  ben  ^rcbigct  ©alomo.    1526. 

V]  12,3  'Quando   commovebimtur.^     Sunt  picturae   seuectutis:    assuesce   et  sis 

from,  nt  sis  iu  timore  dei,  ante  quam  fias  puer.  Manus  sunt  tutores  cor- 
poris, ut  Aristoteles,  unllum  raembruiu  tarn  multiplicis  offitii  ut  manus 
Omnibus  membris,  servit  mauus  uua  alteri,  alias  quodque  habet  suum  offi- 
cium. Corpus  nostrum  est  domus,  mikrokosmus  2C.  Caput  politie  est  rex,  s 
2.  (lox.  5, 1  Sed  haec  domus  est  allegoria  corporis.  Sic  Paulus  2.  Cor.  'Fremunt'  quae 
sunt  custodes  domus  i.  e.  crura.  Quando  vacillaut  crura  et  labant  genua 
i[t  auä)  encomium  seuectutis.  'Viri  fortissimi'  i.  e.  crura.  'Molentes"  i.  e. 
dentes,  maul  ift  bte  mut,  bie  Bet)n  hk  }iaxdm  rifen  i.  e.  vita  seuectutis  est 
edentula,  e»  malt  fic^  u6el.  10 

"Quando  teuebrescunt'  ttienn  bic  äugen  tundel  tnerbeu,  quia  senectus 
habet  caligantes  oculos  ut  Isaac,  quia  omnes  vigores  corporis  inuuiuuuutur. 
12, 4 "Et  clauduntur^  i.e.  os  est  peudulum  et  tremulum  et  guttur  claudit  vocem, 
ut  nou  loquatur  ut  iuventus.  Labia  duo  suut  fores.  Sic  per  os  exit  cor 
nostrum,  nam  est  ianua  cordis,  ista  ianua  clauditur,  fönen  u6el  reben,  non  is 
possunt  clamare,  cautare,  loqui,  imminuitur  eis  Spiritus,  teid^en. 

14   foris 

A]  12,3  Quando  custodes  domus  trepidabunt. 

Descriptiones  sunt  et  picturae  seuectutis,  vult  dicere:  Adsuesce  ferre 
mala,  vivas  in  timore  Dei,  ante  quam  custodes  domus  trepident,  id  est, 
priusquam  manus  tremant.  Manus  enim  suut  tutores  corporis,  ut  Aristoteles  20 
quoque  inanum  vocat  orgauum  organorum:  Quia  multiplicis  officii  est,  Omni- 
bus reliquis  membris  servit,  cum  alia  membra  siugula  sua  habeant  officia. 
Est  autem  corpus  nostrum  domus  quaedam,  in  qua  invenire  est  et  politiam 
et  oecouomiara,  cuius  politiae  rex  caput  est,  custodes  manus  2C. 

"Et  fortes  se  incurvant'.     Id  est,   quando   labascunt   crura,    genua  va-  25 
^^i  147,  locillant.     Fortitudo  enim  tribuitur  ossibus   ac   tibiis,   ut    Psal.  "Non    in   tibiis 
viri  beneplacitum  est  Domino^ 

12.3  Quando  ociosae  suut  moleutes  eo,  quod  paucae  factaesuut. 
Extrema   senectus   est  edentula.     Dentes    igitur    sunt    moleutes    cibum, 

os  enim  est  mola.    ߧ  malt  )t(^  übet,  luo  bie  ^een  auSgefaUen  [inb.  30 

"Quando  contenebrascunt  videntes  per  fenestras."  Id  est:  cum  oculi 
parum  prospiciuut.  Habet  enim  senectus  caligantes  oculos,  omnes  enim 
vigores  sensuum  minnuntur  in  senibus. 

12.4  Et    Ostia    platearum    clauduutur    et    vox    molitricis    exte- 

n  u  a  t  u  r.  35 

Idest,    os    est    pendulum    et    tremulum.     Os   enim    est    ostium    cordis, 
anattiMs,  19  Matth.  17.    'Ex  corde  egrediuutur'  k.     Deiude  guttur  claudit  vocem,  ut  Hat 
exilis,  hoc  est  ostia  claudi.     Duo  enim  labia  sunt  fores  sive  ostium,  ])er  quae 
exit  cor  nostrum,  sicut  per  ianuam  exitur  in  plateam.     Ista  ianua  in  senibus 
clauditur,  ut  non  possint  cautare,  clamare,  loqui,  imo  vix  trahunt  spiritum.    40 


Annotationes  in  Ecclesiasten.   1532.  195 

V]  'Et  cousurgitur  (consurgit  illa  vita)  ad  vocem  volucris.'    Et  non  solum 

male  loquuntur,  sed  etiani  non  dormiunt,  quia  exiccatis  huinoribus  per  senec- 
tuteni  uon  possuut  donnire.  Isto  exiccato  deest  causa  somnii,  qI§  oft  ber 
f)an   !iecf)t,    \xiad)i   er   aiiff  vel  tnu§  et  non  potest   bene  donnire.     'Quando 

s   obdurescunt'  ibi  liabes  figuram  'filius  uuius  anni,  gratiae,  lucis,  auxilii\    Est 
talis,  qui  est  in  his  rebus.    Sic  aures  canticis  i.  e.  audiunt  cantum.    'Flacce- 
scant'    psalmus  37   'incurvatus   incedebam  "*,    flaccus    tüelcE.      Sic   surdescunt  *f- 38, 7 
senibus  aures  et  fragen  ntrfjt  üiel  mt)er  nad)  bem  gefang,   nostrae  loquelae. 
'Excelsa  quoque  timent"  vel:  'altitudo  timet\    Describit  incessum  senis.    In- 12, 5 

10   cedit  curvato  humero  similis  revereutibus,  qui  perpetuo  sunt  revereutes.    lila 
subliniitas  in  corpore  declinatur,  iucedunt  more  reverentium. 

'Floret  amygdalus':  caput  canescit.  Amygdalus  floret,  quaudo  canescit 
Caput:  Plena  stat  floribus,  manbel  bäum  btuet  i.  e.  Caput  canescit  ei.  'Cum 
onerabitur  locusta\      Quando  yidetur   in  balneo  senectus,   totum  corpus  ex- 


1  git  illa  vita  über  cousurgitur         3  donnire]  dormiant         6/7  flascescaut         12  caue- 
scat  13  cum  o 

A]  15  Et  consurgitur  ad   vocem  volucris    et    flaccescunt    omues 

filiae  cantici. 

Id   est:    Non    solum    graviter    loquuntur    sed    etiam    aegre    dormiunt: 

Quia  exiccatis  humoribus,  id  quod  fit  in  senibus,  deest  radix  et  causa  somui. 

Somnus  enim  habet  suum  pabulum  ex  ipsis  humoribus.     Excitantur  ergo  ad 

20   omnem  vocem  volucris,    cum   iuveues    secure   stertant    nee    tantum  gallorum 

cautus  aut  canum  latratus  sed  etiam  tonitrua  obdormiant. 

'Omnes  filiae  carminis."     Id  est:  Ambae  aures.     Hebraismus,  ut  filius 

auxilii,  lucis,  tenebrarum,  de  quo  et  supra  dictum.     Sic  aures  dicuntur  filiae 

carmiuis,    id  est,   quae  versantur  in  carminibus,  vel  quae  audiunt  canticum. 

25  Istae  filiae  carminis  flaccescunt,  fie  inerben  tüdä,  id  est,  senibus  ingrayescnnt 

ac  obsurdescuut  aures,  non  delectantur  auditu  musico. 

Altitudo  timet  et  reveretur  in  via.  12,5 

Id  est:    Senex    incedit  incurvatis  humeris  et  capite.     Altitudo  enim  in 
corpore  sunt  caput  et  humeri.     Ista,  inquani,  altitudo  timet,  id  est,  incurvatur. 
30   Yult    dicere :    Senes    incedunt    more   timentium,    quocunque   incedunt,    quia 
obstipo  capite  et  flexis  humeris.     Id  quod  etiam  solent  metuentes. 

'Quando  florct  amigdalus."     Id    est,    caput  canescit.     Amygdalus  enim 
prae  caeteris  arboribus  stat  canis  floribus.     Ab    hac  igitur  floreute  amigdalo 
sumit  metaphoram  canescentis  senis. 
35  'Cum  onerabitur  locusta.'    Id  est:  Similis  est  talis  senex  locustae,  £)er 


22  Ambae  fehlt  C 


IQQ  Sßorlefimg  über  ben  ^rebiget  ©ntomo.   152G. 

V>]  haustum  et  quasi  osseum,  fingitur  mortis  imago  extantibus  ossibus.  Totum 
corpus  est  os  et  cutis,  nos  dicimus.  Ergo  dicitur  locusta.  Senectus  sibiipsi 
gravis,  corpus  tan  ft(^  felb»  nic^t  ertragen  et  pes  itat  graviter.  'Quando 
cessat  capparis."  Nescio,  quid  sit  i.  e.  senex  nulla  re,  voluptate  potest  frui. 
Non  istara  veuereara  sed  quod  non  possit  fingen,  fprtngen,  noo  valet  ad  5 
conversationem,  colloquia  sed  est  vivum  cadaver. 

'Quia  ibit  iu  domum"  Etiam  ibi  interserit  locum,  qui  cogit  nos  intel- 
ligere  de  senectute  i.  e.  in  sepulchrum,  quo  manet  ineternum,  quia  non 
revertitur.  Mundus  non  potest  eum  satiare,  quod  facit  augustura  sepulchrum. 
Interim  lugentibus  eum,  qui  ad  sepulchrum  feruut.  Ergo  time  deum,  ante-  10 
quam  venias  ad  senectutem,  quia  tum  nihil  habebis  quam  bQ§  man  umB 
2.aKoi.i3,i8btc^  ^eule  nnb  tt)et)n.  Tertranseunt' Egyptum  in  6j;obu§  i.  e.  ^in  unb  tütber, 
hie  sie  2C. 
12,6  'Vitta  aurea'  funiculum  argenteum  et  'currat  rotundum  aureum"  ßffen 

unb  trinken  ftlöern  ftritf,   quia  ab  istis  pendemus  scilicet   ab  esca  et  potu   15 


4  volup:  0  9  quod]  quid  10  luge9  12  in  Exodg  o  15  ab]  a 

A]  gan|  leib  tft  nidjt»  benn   ()aut  unb  bein.    Ossa  enim  extant  et  corpus  est 
exhaustum.     Estque  mera  quaedam  imago  mortis. 

'Quando  cessat  Capparis.'  Id  est :  Quaudo  cessat  voluptas.  Sic  enim 
ego  malo  interpretari  Hebraicam  vocem.  Non  autem  intelligit  istam  veneream 
voluptatem,  quae  in  senibus  potissimum  cessat,  sed  omnera  etiara  honestam  an 
voluptatem,  quasi  dicat:  Senex  nulla  re  iucunda  frui  potest  sed  ad  omnia  est 
inutilis.  Nulla  eins  iucunda  est  conversatio  aut  colloquium  sed  est  vivum 
cadaver.  Vides  ergo  eum  hie  loqui  de  decrepita  et  inutili  senectute,  non  de 
ea,  quae  adhuc  utilis  est  gerendis  rebus. 

Quia    ibit    homo    in    domum    aeternitatis    suae    et  circum-  25 
ibunt  in  platea  plangentes. 

Interserit  locura,  qui  cogit  nos  intelligere  de  ipsa  senectute  hoc  caput. 
V^ult  dicere:  Nihil  restat,  nisi  quod  homo  vadat  in  domum  aeternitatis  suae, 
id  est,  sepulchrum.  Sepulchrum  enim  est  domus  aeternitatis  sive  mundi  sui, 
quia  eo  vadit  et  non  revertitur.  Interim  lugemus  eum,  qui  ad  sepulchrum  m 
fertur:  ^Jlit  ^eulen  unb  üagen  tregt  man  in  ^um  grab.  Time  ergo  Deum, 
antequam  venias  ad  senectutem,  quia  tum  nihil  habebis,  nisi  quod  te  cum 
})lanctu  eiferent  ad  sepulchrum. 

i2,ü  Antequam    tollatur   funiculus    argenteus    et    fontes    aurei 

auferantur.  ^^ 

Id  est:   Priusquam    cessat   esca   et   potus,   quae  comparantur  funiculo 
argenteo  ac  auro  rotundo    sive    aurea   rota   seu    annulo.     Ut   enim    i'ota  seu 


32  venies  V 


Annotationes  in  Ecclesiasten.    1532.  I97 

r»]  et  semper  recurrit  esca  ut  circulu.s.     Est  (jiio  teudiuius  finis,  qui  tenet  nos. 
Haec  vita  consistit  iu  etlendo  sicut  in  foute  ,'C.  i.  e.  autequam  cessat  anhelituB 
et  vita.     Allegoriae  sunt  hebraicae  istae,  niliil  vult  haec  copia:  Time  deiim, 
(Iiiin  vivis,  in  niorte  nihil  boni  tnin  potes  facere. 
5  'Et  revertatnr.'     Post  mortem  g^ety  alfo  311:  Pulvis  revertitnr  ad  iev-ii,i 

ram,   sicut   antea  fuit.     Spectat   in  Genesis    locum.     Fuimus  omnes   pulvis,i.  anoic3,  19 
ideo  in  morte  revertimur  iu  pulverem  sicut  ante.    'Spiritus  autem.'    Spectat 
in  Genesis  locum:  'luspiravit  k.  et  factus  JC."     Non  definit,  quo  vadat  spi- 1.  otdic  2, 7 
ritus,  sed  scriptura  dicit  venisse  ex  deo,  ergo  revertitnr  ad  eum. 

10   7.  Novemb:~|    'Vanitas"*  Concludit  librum  eodem  dicto,   quo  incepit,   et  additi'-?.  s 
commendationem  doctrinae  salutis   et   adhortatiouem ,    ut  peregrinis  doctrinis 
nou  abutamur  S  sed  nianeamus  in  eo,  quod  nobis  praescri|)tum  est,   quia  et 
haec   est   miseria  vitae   humanae,    ut,   si  (juaudo  suscitaverit  verbum    suum, 
mox  surgaut  heretici  et  velint  imitari   et  adulterant.     Maxima  cura  Aposto- 

9  sed  (sp)  scrip 

•)  abutaniur  wohl  verhört  statt  abducamur,  rffl  in  A  unten  Z.  3oj36. 

A]  15  circulus  recurrit  et  redit  in  circulum  semj)er,  Sic  etiam  esca  et  potus  semper 
recurrunt  et  sunt  vere  argenteus  fuuiculus,  quia  solum  ab  istis  jiendet  et 
sustentatur  vita  uostra. 

Antequam    couteratur     hydria    ad    fontem    et    couteratur 
rota  ad  cisternam. 
20  Id  est :  Antequam  cesset  anhelitus  et  vita.     Hydria  est  corpus  nostrum, 

quod  semper  iudiget,  ut  reficiatur.     Rota  super  cisternam  stomachus  et  alia 
membra,  quae  praestant  corpori  alimenta. 

'Et  revertatur  pulvis  in  terrani  suam,    sicut  erat  ab  initio.  12,7 
Spectat  Salomo  ad  locum  Gene.  2.,   quasi  dicat :   Post   mortem  pulvis  i-  »^«k  3,  i» 
25  revertitnr  ad  terram,  ut  antea  fuit.     Oranes  fuimus   pulvis,   ideo   in  morte 
revertimur  in  pnlverem,  sicut  antea  fuimus. 

Spiritus  autem  revertatur  ad  Deum,  qui  dedit  illum. 

Spectat  et  hie  in  locum  Gene.  2.    'Inspiravit  Dens  in    faciem  hominis  i-  »'"K  2, 7 
spiraculum  vitae."     Non  definit,  quo  abeat  Spiritus  sed  quod  ad  Deum  rever- 
30  tatur,  a  quo  venit.     Sicut  enim  ignoramus,  unde  Dens  spiritum  fecerit,   ita 
etiam  uescimus,  quo  redeat. 

Vanitas    vanitatum,     dixit    Ecclesiastes,     et    omuia    suuti2,s 
vanitas. 

Concludit  librum  eodem  dicto,  quo  incepit,  et  addit  commendationem 

35  doctrinae  suae  et  adhortatiouem,  ut  peregrinis  et  variis  doctnnis  non  abdu- 

camur,  sed  permaneamus  in  eo,  (juod  praescriptum  est.    Haec  enim  est  magna 

miseria,    (piod  ubi  Dens   suscitaverit  verbum  suum  et  bonos   doctores,   mox 

surgunt  haeretici  ac  impii  doctores,  qui  aemulatione  quadam  populum  ad  se 


jj^gg  Sorlefung  ubn  ben  ^rcbiget  ©alomo.   1526. 

V]  lorum,  ut  servent  nos  in  gratia,  ne  K.  Hanc  vanitatem  cogitur  ferre  etiam 
verbum  dei  et  sana  doctrina.  Iraitatio  est  vel  noxia  vel  vana.  Heretici 
verbo  seandalum  2C.  Patres  exercuerunt  se  operibus  bonis,  venernnt  alii  ic. 
Mose  erexit  cereinonias.  Si  bonus  artifex  est,  veuinnt  mnlti  ^umpler  Utlb 
öetberben  bie  ^aä).  Sic  cum  verbo:  Volunt  docere  verbum  et  non  babent.  s 
Et  multitudo  illos  azinös  sequitur,  bie  f)limpler  l^aBeit  bte  tüät  t)nnen.  Se- 
a)jattö.24,.',ducent  multos,  inquit  Cbristus.  Quando  dominus  aliquid  boni  erigit,  gematlt 
m\ä)§,  quasi  ein  faiimrfjt  fpiel  an  xi(^t.  Dogmata,  in(}uit,  sunt  egregia,  in- 
stituta  nostra,  sed  man  bleibt  nic^t  barbet}.  Veniunt  alii  ©c^h)eT;mei;  unb 
t)ei-bexben§.  Vanitas  est,  t)ilfft  ni^t,  tüenn  mon  jc^on  gute  bu(^er  mac^t.  lo 
Vult  dicere:  Hoc  reliquum  est  mibi,  ha^  bring  er  ba  öon,  quod  dicit 
(g§    t)at    am  meifter    nic^t    fet)Iet,    sed   non    i)otest   aliud    quam   in   verbum 

bringen. 
12, 9  'Ipse  consyderavit  (observavit),  ordinavit  et  iuvestigavit  proverbia  plura' 

i.  e.  fuit  Salomon  vir  diligens,  consyderavit,   ut  diligenter  doceret,  et  scruta-   i5 
batur,  quomodo  diligenter  instrueret.     Ideo  congessit  librum  in  optima  pro- 
verbia, sed  ubi  sunt  qui  audiunt  et  suscipiunt? 


12  l^at  c  aus  txiht  14  observa  und  et  investigavit  o 

A]  avertunt.     Ita  et  cm-a  Apostolornm  fuit,   ut   retiuerent  nos  in  doctrina  sua. 
Hanc  enim  perversitatem  cogitur  etiam  ferre  ipsa  doctrina  sana  ac  Verbum 
Dei.     Cum  Dens  suscitavit  Verbum  suum,   mox  adsunt  haeretici  et  simiae,  20 
qui  imitantur  Verbum.     Mosis  instituit  cultum  divinum  et  caeremonias  quas- 
dam,  mox  secuti  sunt  illius  simiae  et  erexerunt  idola.     Sicut  in  artificiis:  Si 
quis  est  bonus  Poeta,  cogitur  ferre  suos  Zoilos.     Si  bonus  est  artifex,  sequun- 
tur  fuci  isti.     Sic  omnes   artes  habent   imitatores  suos,    id  est,   perditores. 
Hoc  vero  omnium  pessimum   est,  quod   multitudo   sequitur  illos   stultos  et  25 
praefert  veris  artificibus,   sicut  de  Ulis  Christus:  Seducunt,   inquit,   multos. 
Hoc  couqueritur  hie  Salomon. 
12,9  Ecclesiastes    hie    non    solum    fuit    sapiens    sed    et    docebat 

populum    scientiam.     Ipse    observabat:    inquirebat    et    plurima 
compouebat  proverbia.  30 

Id  est:  Nihil  reliquum  Ecclesiasti,  quam  quod  erat  sapiens  et  recte 
docebat,  sed  non  succedebat,  non  sequebatur.  Fuit  vir  diligens,  scrutabatur, 
quomodo  ordinaret  singula,  diligenter  docuit.  Constituit  multa  egregie  et 
praeclare,  sed  ubi  sunt,  qui  audiunt  et  qui  suscipiunt?  Praeter  verba  nihil 
sequitur.  Nara  aut  desunt  auditores  aut  succedunt  impii  magistri  et  sub-  30 
versores. 


18  sua]  saua  26  veros  artifices  AB  31  Ecclesiastae  C 


Annolationes  in  Plcclcsitusten.   1532.  199 

V]  'Quacsivit  verba  accepta'  i.  c.  vorha  omni  accoptione  digua,  iit  Paulus  lo-i^'^",  ,  ^j 

quitur.  Dignis  et  salutaribus  verbis  prodesse  voluit.  Est  coinmendatio  authoris. 
'Scripsit  recte.'      Nou    iuvolvit    obscuritatc    ut    t)Umplcr,    <|ui    ut    nihil 
recte  sapiunt,   nihil  possunt  ilicere,    sed    confuse   et    intelligibiliter.     Signum 

5  scieutis  est  possc  dicere,  qui  intelligit,  potest  dicerc.  Sic  cpii  scribunt  libruni, 
nihil  possunt  docere.     Ex  illius  vero  libro  (püsque  intellexit,  (püd  velit. 

'Verba  sapientum  sicut  Stimulus'  JC.     lam  vult  exhortari,  ne  doctrinis 
variis  et  peregrinis.    Habetis  egregium  magistrum,  cavctc  relicpias  doctrinas:  12,  ii 
(jualis  David,    proverbia,  prophetae.     Tlantati'  bte  gcTjcfftct  finb'.     Kx   isto 

1»  loco  couiecto  fuisse  in  isto  populo  ördinatos  aliquos,  (piuriun  erat  relegere 
libros  (qui  digesseruut  annales  Ebraeorum)  et  ordinäre  in  ordinein.  Flures 
iuerunt,   qui  scripserunt  Bibliam.     Ex  istis  libris  collecti  isti  libri,   qui  iam 

4  clicere  pnt  clicere  11  qui  i/s  Ebr  u  12  Bibliam]  Bililiorii 

M  Diese   Ühersetzumj  von  plantati    (ebenso   unten  31)  ist   wühl  an  Ausdrücke  loie 

tüeinrebeit  Ijeftcii   d.  i.  "die  Weinrehen  an   Pfähle   binden    (Grimm  Wtbch.  4,  2,  769)  an- 

ziiknüpfen.     P.  P. 

Quaesivit     verba     aecepta     et      recte     scripsit     sermouemia,  10 

A]  veritatis. 

15  Id  est:  Studuit,  ut  prodesset  dignis  et  salutaribus  verbis,  seu  ut  Paulus 

loquitur:  'quae  sunt  verba  omni  acceptatione  digna'  et  conscripsit  recte  verba  i-  Jim.  1,  u 
veritatis.     Non  involvit  obscuritate,  sicut  solent  illi  imitatores,   qui  cum  non 
recte  intelligant,  neque  recte  doceut.     Signum  enira  scientis  est  posse  recte 
docere,  ait  Aristoteles.    Et  Demostheues  interrogatus,  quomodo  quis  recte  seu 

20  bene  diceret,  respondit:  Si  nihil  diceret,  nisi  quod  bene  sciret.  Qui  enim 
bene  intelligit,  i)otest  etiam  bene  dicere.  Estque  commeudatio  Authoris, 
quasi  dicat :  Bene  et  clare  docuit,  ita  ut  possit  quis  ex  illius  libro  intelligere, 
quid  cogitare,  quid  conari,  quid  facere  debeat  aut  non  debeat. 

Verba   haec    sapientum    sunt  hastae  et   clavi  per  magistros  12, 11-12 

25  concionis  conscripta  et  a  pastore  uno  tradita.  Cave,  fili  mi, 
ab  aliis.  Nam  scribendorum  librorum  nullus  est  finis  et 
multae  conciones  fatigant  corpus. 

Hie   adhortatur,    ne    doctrinis  variis   et    peregrinis    abducamur,    ([uasi 
dicat:  Habetis  egregium  magistrum   et   eruditorem,   cavete   novos  Doctores. 

30  Nam  huius  magistri  verba  sunt  Stimuli  vel  hastae,  id  est,  sunt  plantati,  fic 
finb  gc^cfftct.  Talia  etiam  sunt  David  et  Prophetarum  verba.  2)er  ^iimpeter 
hjort  ftnb  inie  ber  fdjQum  auf  bcm  h3affer.  Et  ex  hoc  loco  coniicio  fuisse 
aliquos  ördinatos  in  isto  populo,  quorum  officium  erat  relegere  libros  et  veras 
historias,    quas    digererent   in    annales    Hebraeorum,   et  reliquos  in  ordiuera 

35  redigerent,  ut  sie  facerent  libris  authoritatem  et  approbareut,  qui  digui  essent 
lectu.     Sic  multi  fuerunt  Authores,    qui  scripserunt  Biblia.     Ex  istis  autem 

19/20  bene  seu  recte  0        29  eruditorem]  doctorem  C        :il  f)um<)tcr  B         32  auffm  B 
36  fuerunt  multi  C 


200  SBorlefung  über  ben  5ßrebiger  ©aloino.   1526. 

Ü]  vocantur  biblia.  Viele,  ut  aclhereas  istis  libris,  qui  sunt  recepti  (et  iiecesse  luit, 
qiiando  plures  mali  libri  fuerunt),  bte  ein  geftfilagen  fein,  bar  an  man  fid; 
Italien  !an.  Optimi  viri  iussu  regi  illi  congesserunt  i.  e.  autentici  facti  et 
approbati  reliqui  libri,  ut  sequitur  , 

'Veruutaraen  dati'  Rex,  qui  est  unus  pastor.  Quidara  de  deo,  qui  est  5 
uuus,  qui  dat  spiritum  K.  Sic  Euaugelia  suscepta  a  patribus  et  probaveruut 
spiritum  sanctum  et  aguoverunt.  Non  dicendum :  ergo  Ecclesia  super  Euan- 
gelium.  Non  dicit  hie  sie  sed:  unus  pastor.  Non  sequitur:  cognosco  prin- 
cipem  deura  unum  et  verbum  eins  verum,  ergo  sum  super  Euangelium  vel 
deum.  Isti  viri  non  docent  sed  recipiunt  a  pastore  uno.  Sic  distinguo  etiam  10 
inter  libros,  dico:  ista  est  apostolica  Epistola  et  perhibeo  sie  testimonium 
veritati.     Sequitur  exhortatio: 


1  necesse]  nc  oder  nö  [dies  u-äre  =  iioii7  zu  5  p  deu  über  Rex  6  patribus 

oder  prioribus  8  sie  o  8/9  principe  o 

A]  Omnibus  recepti  et  adprobati  sunt  illi  libri,  quos  hodie  vocamus  Biblia.  Ait 
itaque:  Tide  ergo,  mi  fili,  ut  adhaereas  istis  libris,  qui  sunt  recepti,  reli(]U0S 
autem  contemnas,  quia  et  a  viris  istis  sapientibus  sunt  contempti.  Fit  enim,  is 
ut  cum  unus  l)onus  liber  editur,  edantur  et  decem  alii  mali,  sicut  et  uobis 
contingit.  Sed  verba  sapientum  sunt  vera  et  firma,  ^atan  man  ftd^  polten 
mag  nnb  fol.  Quia  sunt  clavi  plantati,  habent  autoritatem  a  viris  congre- 
gationis.  Reliqui  libri  uon  sunt  tales. 
12,11  Veruntamen  dati  a  pastore  uno.  20 

Id  est:  Rex  unus,  qui  est  pastor,  constituit  sapientes  viros  agnoscendis 
et  adprobandis  libris.  Isti,  inquam,  in  hoc  libro  aguoverunt  spiritum  san- 
ctum et  adprobaverunt  populo.  Sic  etiam  Euangelia  sunt  suscepta  a  Patribus 
et  adprobata,  id  est,  ipsi  Patres  agnoverunt  spiritum  sanctum.  Non  autem 
ex  hoc  inferendum:  Ergo  Ecclesia  vel  Patres  sunt  supra  Euangelium.  Sicut  25 
non  sequitur:  ego  cognosco  Deum  verum  et  vivum  et  verbum  eins,  ergo 
sum  supra  Deum  et  eins  verbum.  Sicut  non  est  superior  principi,  (jui 
principem  agnoscit  uec  supra  parentem,  qui  parentem  agnoscit,  ita  et  hie. 
Viri  isti  non  docent  pastorem  hunc  sed  recipiunt  a  pastore  uno.  Sic  et  ego 
distinguo  inter  libros  et  dico:  Epistola  haeo  est  Apostolica,  haec  non  est  30 
Apostolica.  Hoc  vero  nihil  aliud  est,  quam  quod  testimonium  perliibeo 
veritati.     Sequitur  exhortatio: 


28  nee  supra  parentem,  qui  parentem  agnoscit  fehlt  G  30,31  liaee  nun  est  Apo- 

stolica fehlt  C 


Annotationt's  in  Kcclesiasten.    1532.  201 


r>]  'lteli<|iuiin'  praeter   istos   Hbros  oiunino    cuiie,    psalin.  18.  'serviis   liui.sg''|'^ 

cu.stodit  illa',   qui  vult  esse   cautus,   ber  ()alt  \iä)  auff  verl)a   diviiia    i.e.  sis 
providus,    '^qU  hiä)  ad  illos  libros,   qui  sunt  probati  ab  bis,    (pii  babuerunt 
spiritum  et  agnoverimt  datos  ab  uno  magistro  et  pastore. 
5  'Quia  facieudoruiu'  ha  trifft  er  bie  SifjlDCriner  et  infelicitatem  liumanae 

vitae,  quod  multi  scribant  libros.  Tu  versaris  in  mundo,  iu  (pio  invenies 
innuraeros  Hbros,  ut  haeretici  student  prodesse  populo,  mane  in  certo  nurnero 
unb  Ijalt  bic^  an  bic  fcf)rifft. 

'Et   lueditatio    midta   niolestat  carnem.'     Non   de  personali   dicit   ad- 

10   Hictioue  seribentis,  sed  suis  inultis  libris,  quibus  volunt  prodesse,   molestant 

homiues  carnales.    Non  docent,  ergo  sequitur:  'semper  discentes  et  nunquaniV-'.  Jim.  :^,  ? 
seraper  audientes   et   azini  manentes,    semper  studentes  2C.,    auff  tcufc^,    boy 
man  bte  leutge^etjt^    Iste  est  fructus  istorum  librorum.    Unus  sit,  (|ui  rnedi- 
tetur  nobis  legem  et  verbum  et  magistri  audierint,  multorum  meditatio  (^ef)et)C 

15  bte  Icut.   Tlures  magistri' lacobus.   Id  est:  ba§in  einer,  t)er  erau§  ber  anber.  3ac.  a,  i 
Qui  potest  manere  in  vestigiis  doctoris  unius,  ut  Paulus,  est  magnum. 

H  audierint]  audi 

1)  Das  Wort  geT)cien  toar  bisher  ans  Luther  mir  i)t  Verbindmio  mit  Deriercii  uxd 
nur  aus  den  Tischreden  (Dietz  u.  ge^cicit ;  Grimm  Wtb.  4,  I,  2,  2344)  nucJujewiesot.  Hier 
mul  Z.  14  steht  es  allein,  und  das  vorausgeschickte  auff  kn\d)  könnte  etiva  in  dein  Sinne  von 
^anf  grob  deutsch''  gemeint  sein.  Luther  hätte  dann  also  den  Ausdruck  als  der  niedrigen 
Volkssprache  amjehörig  empfimden.     P.  P. 

A]  A  reliquis  prae  illis,  fili  mi,  sis  cautus.  r-j,  12 

Id  est:  Sequere  illos  libros,  qui  sunt  probati  ab  bis,  (|ui  haben!  spiri- 
tum sanctum  et  agnoverunt  datos  ab  uno  magistro  et  pastore. 

20  Quia  faciendorum  librorum  nullus  finis. 

Ibi  tangit  infoelicitatem  liumanae  naturae,  qua  omnes  imitantur  istos 
viros  ac  optimos  scriptores  sed  magna  infoelicitate  et  incommodo.  Vult  ergo 
dicere:  Tu  versaris  iu  mundo,  ubi  invenies  innumeros  libros,  quibus  student  pro- 
desse populo,  sed  tu  mane  in  certo  numero  unb  f)aU  btrf)  an  btc  ftfjrifft,  ut  supra. 

25  Frequens  meditatio  carnis  adflictio. 

Hoc  dicit  non  de  personali  adflictione  ipsius  seribentis  sed  discijMi- 
lorum  vel  auditorum,  quasi  dicat:  Ipsi  suis  multis  scriptis  et  libris  niliil 
aliud  faciunt,  quam  quod  homines  adfligunt,_  quibus  tamen  consulere  volebant, 
semper  scilicet  discentes  et  nunquam  ad  veritatem  pervenientes.     Iste,  incjuam,  -•  3:iiii.  3, 7 

30  est  fructus  liorum  librorum  perturbare  conscientias  et  vexare  populos.  Idee 
persistendum  est  et  manendum  in  dogmate  unius  doctoris.  Uni  adhaerendum 
est  aut  paucis,  qui  veram  formam  doctrinae  habent.  Reliquos  cave,  qui 
tantum  hoc  agunt,  ut  videantur  aliquid  novi  attulisse  et  doctiores  liabeantur 
aliis,    ut   nunc  Sacramentarii  et  similes.     ßecte  ergo  inquit  lacobus:    Nolite^aca,  i 

35   plures  effici  magistri. 

30  et  fehlt  C 


202  5yov(cfung  über  ben  ^Jrebif^cr  ©alomo.    1526. 

r>]  12,13  'Igitiir  finem."    Summa  siimmarum  ift  ha  t)on,  quod  dicit:  Cole  deum, 

liaheto  (leiim  in  couspectu  tiio,  sie  servabis  omnia,  (juae  congessi  in  iioc 
libro,  sunt  vice  Exeraplorum.  Liber  propouit  exempla  eorum,  qui  vivunt 
sapienter  absque  timore  dei.  Si  sinis  deum  regere,  potes  in  deo  letari  et 
gaudere  in  periculis,  si  veniant,  si  non,  gratias  age.  Id  est:  hoc  pertiuet  s 
ad  oranes  homines.  Liberalia  ingenia  l)al6en  fltub  unb  luft  an  ber  !unft 
itnb  fic  Tonnen  bte  !unft  fjOä)  I)eBen:  faciuut.  Ideo  veneruut  artes  liberales, 
s;it. 3, 8  2)ie  !^umplcr  et  sordida  ingenia  quaerunt  tantum  jc.  Paulus:  'Haec  enini 
12, 14  sunt  utilia  hominibus,  vaniloquia  vero  devita'.  Sicut  Saloraou  loquitur 'Quia 
deus,  sive  fuerit  bonum  sive  malum,  etiam  abscouditimi'  i.  e.  e§  '^ot  bo(^  idn  lo 
Beftonb.  Yaniloqui  sordidi  tiuiffcn  boc^  ju  le^eft  fc^anbcn  toerbcn,  quia  deus 
servat  legitima  et  vera,  servat  quod  suum  est.  Loquitur  generaliter  sive  de 
hereticis  sive  iuditiis.  Si  deus  non  servasset  Virgilium,  Homerum  ic,  illo- 
runi  tempore  fuerunt  optimi  liabiti  bic  "^untpler  et  tempore  Salomonis  nihil 
valuit  liber  suus  2C.  i-^ 

Propter  'absconditum''     Fingunt  simiae  libros   in  speciem  bonos,   sed 

6/7  Liberalia  bis  lüft  vom  Bande  bis  in  die  Mitte  der  Zeile  (jeschrieben         16  Propter  o 

A]  12,13  Finem    rerum    omnium    audiamus:    Deum    time,    mandata 

eins  serva. 

Id  est:  Summa  summarum  haec  est:  Deum  time  et  cole  ac  habeto 
illum  in  conspectu  tuo,  sie  servabis  omnia,  quae  digessi  hoc  libro.  Nisi  20 
enim  quis  Deum  timeat,  nihil  horum  servare  poterit.  Proposuit  exempla 
eorum,  qui  vivunt  sapienter  et  egregie  absque  timore,  qui  tamen,  cum  veniunt 
mala,  insolescunt  et  sese  adfligunt.  Qui  vero  Deum  timent,  possuut  etiam 
contemnere  et  irridere  omnia  mala  et  adversa,  ubi  venerint,  et  gratias  agere, 
si  non  venerint:  25 

12,18  Hoc  enim  omnium  hominum  est. 

Id  est:  Quod  ad  omnes  homines  pertiuet  et  omnibus  est  utile.     Aliis 
generibus  vitae    quaeritur    quaestus.     Isto    pietas.     Idem    Paulus    sie    dicit: 
Sit.  3, 8 'Haec  sunt  utilia  hominibus,  Vaniloquia  autem  devita\ 
12,14  Quia  omne  opus  Deus  adducet   ad   iudicium    propter   omne  so 

absconditum,  sive  bonum  sit  sive  malum. 

Id  est:  Omnia  tandem  venient  ad  iudicium  sive  bona  sive  mala,  vani- 
loqui,  detractores,  stolidi  tandem  confundentur  nee  durant  illorum  dogmata. 
Ita  Zoilus  ille  tandem  vivus  e  saxo  praecipitatus  est.  Hoinerus  vero  hactenus 
manet  princeps  Poetarum,  etiam  invitis  omnibus  Zoilis  aut  si  qui  sunt  illo  35 
uequiores.  Ita  omnes  alii  boni  autores,  praesertim  in  doctrina  sacra,  Dei 
cousilio  seu  divina  virtute  hactenus  perseverant. 

'Propter  omne  absconditum.'     Id  est,   Hypocrisin:    Quia   istae   simiae 

23  sese]  se  C  33  detractatores  B  34/35  manet  hactenus  C 


Annotationes  in  Ecclesiasten.   1532.  203 

I?J  nihil  .sunt.    Ps.  'Non  sedebo  cum  absconclitis',  Christus:  hypocrilas,  Pauhis: '4.M.  se.s 
'speciem  hiibentes  pietatis',  sed  Dens    ift   bcm   abscondilu    fcinb   et  ostcndit,  2.  xtm.  3,  5 
quoniani  abscondunt   et  fucant  suas  sordes  et  jc.     Non  hxpütur  de  extretno 
iudiciü  sed  quaeque  secta  et  heresis  habet  suum  iuditiuni,  ut  Arnus,  Papis^ae. 

'   Sic  Petrus.  "      2.  ^^icut  2, 1 


1   ps  0         8  et  IVicaiit  0         5  In  der  Schlunszeile  Finein  inipusuit  7.  Nuveb  quae  erat 
.4.  ante  Mart  Auo  2G. 

AJ  fingunt  sibi  specieni  bonani  et  vitae  et  doctrinae.     Sic  Psal.  25.  quoque  dicit: 

Non  sedebo  cum  absconditis,  id  est,  (|Uos  Christus  hy[)ocritas  vocat,  Pauhis  %l  26, 5 
'Habentes  speciem  pietatis'.     Ideo  omne  opus  iudicabit  Deus,  ut  maueat  (juod 
genuinum  est  ablato  fuco,   quo  illi  opus  absconderunt.     Non  loquitur  autem 

10  de  iudicio  extrerao  sed  usu  scripturae  et  generaliter  de  tjuibuslibct  iudiciis, 
sive  quibus  haeretici  iudicantur  et  perduntur,  sive  quicunque  impii.  Omnia 
habent  suum  iudicium  et  tempus  a  Deo  constitutum,  quod  ferre  coguntur. 
Sic  Papa  hodic  ducitur  ad  iudicium  et  fere  iudicatus  est.  Sic  item  Arrius 
et  reli»iui  haeretici  ducti  sunt  ad  iudicium  et  revelavit  eorum  pudenda  Donii- 

15  uns,  ut  Petrus  inquit:  In  tempore  iuspectionis. 

18  Arius  a 


^^^^^g^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^p 

z ~_ 

"^^^^^S 

^^^«^=^ 

^^^^Ä^^^H 

S 

m^^ 

==:5?*'~S^\^p5^«j£iAjJ^                 \A       ^      ^'y — ^^'  "'^^^^^^         VI  ' 

^^^^^^m 

^ 

Äf^ 

^rcbigten  be§  5al)re§  1526. 

^on  ben  alten  ^prebigtüer^eidjniffen  Ä  (S^Jictau),  B  (3toi(iaw),  C*  (SBeimar), 
meiere  un§  bie  ^rcbigtf^ätigfcit  Suf^evä  feit  bem  Sa^re  1523  am  leid^teften  ü6er= 
flauen  taffen,  ift  in  ber  Einleitung  ^n  ben  ^^frebigten  be§  Sa'^rcS  1523  (93b.  11) 
gclianbelt.     0^§  genügt  l^ier  baranf  ^u  bermcifen. 

^'on  |)anbfc^riften  fomtnen  für  Suffierg  5]ßrebigtf)ätigfeit  im  M^^e  1526 
fotgcnbc  in  3?eti-ai$t: 

1.  (R)  |)bfcf)r.  Bos.  o.  17*  bex  UniöerfitätöbiBIiof^e!  ju  Sena,  tueti^e 
bie  Ütöverfcfien  9]a($fd)riften  barbietet.  198  Slätter  be^.  1  -  8_;  l-36a;  36b 
—  189.  2)er  SSanb  ift  al§  Tomus.  4.  ANN.  XXVI  Bejeic^net.  Über  ben  fonftigcn 
3nf)att  ber  ^bfc^r.  fiel^e  ^kc^träge.  3)ie  5^ac§fd^riften  ber  1526er  5prebigten  fte^en 
l__36a  u.  36b  — 180. 

Sßon  biefen  bleiben  bie  auf  331.  1  —  7''  au^er  ^Betrac^t,  e§  finb  bie§  bie 
^Prebigten  bom  1.  Sßei^na^tStage,  öom  ©t.  ©te)3'f)an§tage  unb  öom  2;age  So'^anneg 
be§  gbangetiften  1525,  toel($e  ^örer  nac^  ölterer  9ied^nung  ^um  ^at)x^  1526  ^iel^t. 

9kben  '4>rebigten  Suf^erS  :^at  fftörer  t)ux  and)  fotc^e  ^o^.  Sugenl^agenS  über-- 
tiefert.  9}teift  ift  ba§  beiberfeitige  (Jigcnt^um  bnrc^  beigefe^te§  Luth.,  (M.)  L.  unb 
auberfeite  1.  B.  (P)  aueeinanber  gefialten.  £arna($  "Ratten  trir  folgenbe  11  al§ 
5ßrebigten  SSugen'^agenS  au§,3ufd}eiben: 

2  etg.  nad)  ßpipi  (14.  San.)  331.  11^—12^;  3  @tg.  nad^  &p\pf).  (21.  San.) 
93t.  13*— 14^  u.  a  prandio  331. 14=^-15«;  gjtariä  33erfünbigung  (25.  gjlärj)  331.  37» 
-38";  Cftertag  ^ßorm.  (1.  Ipril)  931.  52^-54^  Quasimodogeniti  (8.  9lpril)  post 
prandium  93t.  68*^- 69*;  Gantate  (29.  Stprit)  33t.  76^-79«  u.  dlaä)m.  33t.  79^- 
80«;  1.  Sonntag  n.  Xrin.  (3.  Suni)  33t.  103*^—104»  u.  a  prandio  35t.  104*- 105»; 
lohannes  Bapt.  (24.  Suni)  115*— 116^ 

f^otgenbe  ^rebigten  entbet)ren  einer  93e3eid)nung  i'^reS  Urhebers :  9h.  18.  19. 
24.  31.  36.  39.  40.  55.  58  nad)  unferer  Sä'^tung. 

2.  5Der  5ßanb  ber  9Ud)fd§riften  9törer§,  tüctc^er  bie  ^rcbigten 
toon  15  27  enf^iett,  toürbe  gcnuifi  bem  in  9iörer§  eint^eilung  l^errfc^enben 
2Beit)na($t§anfang  be?  3at)re§  and)  bie  ^;^rebigten  öom  25.  — 31.  3)e,^cmber  1526 
bargebotcn  t)abeu.  Gr  bat  fid)  aber  bi§  jetjt  lueber  in  ^tm  noc^  anberniärt§  ge= 
funben.  ®ie  alten  «er,^ei^niffe  3eigen,  ba|  un§  baburc^  3— 4  ^^rebigten  Sut^erg 
üerloren  gegangen  finb.     3)gt.  bie  Übcrfidit. 

3.  (H)  S)ic  .^anbf(^rift  74  ber  ©tabtbibtiotbe!  ,^u  Hamburg,  bereu 
fet)t  mannigfattiger  Sn^att  Ijormiegenb  Öutl^er  unb  5:)letand)tt;on   angetjört.     Stuf 


^Prebigtcn  bc§  Sa^tc§  1526.  20^ 

ratnnif^en    »ugen,    bie    .om    1.  Slbüent    1525    6i.   aim    3.  CfterC  1^6 
reichen.     3^on  biefen  fomn.en  18  I)ier  für  un§  in  iSetrarf;t  unb  3ur  ^Jüttbeirunq 
;  •"""?  I^"'ä  ^^^  ^^"^'  ""^  ^^'^-^''Öt  «uflenf)ageng,  aber  nic^t  ak  fold,-,      u    ni 
mit  einer  £ut^erfd;en  l^erqutcft  QRx.  20).    ^Jiätjerc.  über  bie  .^bfcl/r.  un    bi   i5  ebiM  n 
bann  ^at  «ud;n)Qlb  berichtet  in  T^eot.  ©tubicn  unb  Äritifen  1.S90    ©  34ll  j '7 

iT^"rA-'^.?\^-^5^''^.^  ^''-  '•^''  ^''  Uniöerfitätgbiblio'trjef  au  3ena 
enthalt  bie^rebigten,  m  benen  ßut^er  feit  1524  bie  Exodus  erffärte.  Saöon  Men 
1.  in«  ^ai)v  1526,  bie  im  (^J}lat)  ^uni,  ^nli  unb  SeaeniBer  öel^alten,  unb  aipar 
me.lt  an  Sonntagen,  an  bcnen  l'ntfjer  aud;  auljerbem  geprebigt  Ijat.  3)ie  gefammten 
^rebigten  über  bie  Exodus  tptrb  unfere  lUusgabc,  Jmc  alle  9feiljenprebigten,  an  einer 
SteHc  öereimst  bringen,  fie  luerben  nur  erlüäljut,  um  ha^^  mh  üon  l^utr,er§ 
|M-ebigtrjatigfeit  be§  Sjal^reö  1526  au  berbollftänbigen. 

Soöier  über  hie  ^anbfc^riften.     2luBcrbem  liegen   uns  einige  ber  5ßre- 
bigten  _bie)e§  ^a|re§  nur  in  S)ruden  (Ta.  2.  38^  44)    ober  neben   ber  bbfcbr 
Hberliererung  aud;    in  Sruden   bor:  9h-.  5.  21.  22.  24.  38.  40  42   61    69   7o' 
Über  bie  ^e^anblung  ber  ^;U-ebigten  in  unfcrer  3Iu§gabe  ift  folgenbee 
äu  bemerfen     JDie  3a^l  ber  in  ben  i^craeid;ntften  aufgcfüljrten  unb  bie  ber  un§ 
erljaltenenjl-n-ebigten  Don  1526  hcät  fid)  nid;t  gana,  Wni  bk  3  ober  4  l^rebigten 
au§  ber  äöei^nac^tgaeit  öerloren  finb,  unb  toeil  Ta.  2.  38^  44  nur  gebrurft  Vor- 
liegen,   bei  9iörer  unb  in  beu  5yeraeid)uii]eu  mangeln.     3:er  5tunalime  öon  ^Men 
m  ben  9tad)fd)rirten  jRörer§  fteljen  feine  iBebenfen  entgegen:   bei  ßutt;er§  Mufigem 
4>rebigen  iiub  fie  öielmeljr  an  fid;  lüal)rfc§einlic^,    fomie  and),   ha^  eö  Oförer  nidit 
immer   gelingen  mod;te,    berartige  l'üden   nad)träglid^   auöaufüHen,   wie  hü6  ^  iö 
^0^1   mit  ben  Ta.  55   unb  58   gefdje^cu   ift.    -    Ser  3)rud  ber  %x.  2  ift    üom 
^■Z     ,^^'  ^^'"  ^""'^  ^"-''^"^  auöbrüdlid;  ber  S^reifönigetag  angegeben;  ba  natürlicb 
bie  (Smaelbrude  meift  nirf;t  ali,^n  lange,  nad;bem  hie  ^jJrebigten  geljalten,  erfd)ienen 
unb  beionberö   ha  bie  gebrndte  ©pipljaniaöprebigt    auf  bie  üon  »iörer   überlieferte 
(Ar.  1)  beutlid)  ^^eaug  nimmt,    erfd;eint  eö  beredjtigt,    Ta.  2   auf  ben  9iac6mittag 
bes   epip^ania^^tages    1526  ^u  legen.    -    2Beniger   fidler  öer^ält    fid;§  mit   38- 
mbes  fo   lange  nid)t   ber  2.  K^eil  beö  Srucfes   alö  anbevöföotier  genommen  nac^= 
gelmefen  ift,  mirb  hie  ^ermutl)ung,   ha^  38-  am  9tad;mittage  bes  Irinitati^feftcä 
lo2b  gehalten  fei,  befielen  bürfeu.  -  2lm  auffaüenbften  ift,  bafe  ^ir.  44  in  9iörer§ 
Jiad)fc^rift  fep,    meil  fie  ben  ©d;luB  au  9ir.  40  u.  42  enthält.     Sie  9Jiöglid;= 
feit,  baB  biefer6c^luB  erft  im  3:rude  Ijinaugefügt  mürbe,  10^1  fic^  nidjt  beftreitcn. 
Ütorer  (R)  überliefert  audj  gJrebigteu  söugenljageuö:  glüdlidjcriueife  l;at  er  burcf; 
bie  meift  beigefügten   Dtamen  ber  ^^srebiger  unö  aur  Sd^eibung  itires  (figentl;umö 
eine^  andere  Jpanbt)abe  gegeben,  bereu  mir  ung  um  fo  meljr  mit  il^ertrauen  hehienen 
bürfen,    alg  eine  ed;eibung   auö  inneren  ©rünbeu  au  geminnen,    bei  ber  l'lrt  ber 
Überlieferung  ber  ^lU-ebigten  (über  hie  id)  im  i^ormort  au  biefem  «anbe  geljaubett) 
meift  mo^l  unmoglid;  fein  mürbe.    >3meifel  merben  alfo  nur  ha  au  erl^ebcn  fein,  mo 
ytörer  ben  «eifa^  nidjt  gemadjt  r;at,  ober  mo  hie  ^eracidjniffe  öon  il^ni  abmci'djen. 
3)abei  ift  moljl  als  aügemciner  tritifd;er  ©runbfatj  feftanljalten,  ha^  näd^ft  3iörerö 
^iieberfd^riften   auerft   hah  ^^eraeidini^    C  au  befragen   ift,   mcld)e§  nur  X.'utl)erfd)c 
^4>rebigten  geben  toitt  unb  unter  ^törers  2lufficl)t  angefertigt  ijt.     iBeftatigenb  mirb 
für  einen  Xfjeil  ber  1526er  ^Uebigten  nod;  ha^  ^orl)anbenfeiu  in  ber  |)amburgcr 
^bfdjr.    (H)    Ijinautreten    bürfen.       Somit    bürfen    mir    ^ir.   18.    19    tro^    ber 
.^utoeifung  an  ^'ugenljagen   in  AB,   unb   obgleid)  Mvex  feiner  ^JJüd;fc^rift   Lulh. 


206  5Prebigtm  be§  ^aljreS  1526. 

nic^t  beigefügt  T^at,  boc^  für  Sutfjev  in  5lnfprui^  ne'^men,  tiieil  C  iinb  H  biefe 
^prebigten  entfjdten.  Hub  tuenn  'Jlr.  20  in  Ä  mit  I.  B.  be^eid^net  i[t,  bie  t)or^er= 
geljenbe  '^rebigt  be§  Dftertagcö  aber  einer  33e3eic§nnng  be§  Ur|eber§  entbel^rt,  fo 
nnrb  ba§  nirfjt  in'§  ©etoidjt  fallen  fönncn  gegenüber  bem  Umftanbe,  ba^  9iörer 
umgefet)rt  bie  erftere  ©ngen'^agen,  9h-.  20  aber  ßntljer  ^ufc^reibt,  nnb  ba^  nnr 
le^tere  in  C  anfgenonimen  tft.  B  be^eic^net  feine  ber  ^srebigten  au§brücflid}  aU  Sntf)er§ 
ßigent^um  nnb  H  üerfogt  l^ier  a(§  3enge,  ha  beibe  ^^^rebigten  ^n  einer  öerbnnben 
finb.      (Jbenfo  cntfd^eibet  fic^  ber  bnrdf)  I.  B.  P.  in  A  erregte  3>i'eifel  bei  5fr.  32. 

äöo  entlueber  R  ober  AB  ben  iprebigcr  nic^t  nennen,  entfdjeibet  ba§  3.^or= 
i)anbenfein  in  ('  für  Snt^er.  UAB  gemeinfame  9tid)tbejei(i)nnng  ftnbet  fic^  nnr 
bei  9h-.  24,  wo  anc^  ber  S)rucE  alö  freilid;  nnr  frfjtüadjer  3euge  für  8utf)er  ^in3n= 
tritt,  ferner  bei  Ta.  40,  too  9törer  aber  bei  ber  ^^ortfe^nng  (9h-.  42)  Luth.  l^in^ugefügt 
unb  au^erbem  ber  SDrud  ^eugt.  (5d)(ie§lic^  bei  9tr.  55  nnb  58,  bie  Uihe  g^ort= 
fe^ungen  öon  al§  ßutljerifd)  be^eid^neten  ^srebigten  finb. 

S)ie  '4>rcbigtcn,  bie  fomit  ßnt^cr  jugen^iefen  Irerben  bürfen,  bringen  mir  t)oIt= 
ftönbig  in  allen  borijonbenen  Überliefernngcn,  in  ber  iRei'^enfoIge  be§  i^irc^enja'^reg. 
9tnr  mit  9h.  14  —  16  unb  40.  42.  44  ift  eine  Stn^nal^me  gcmad)t.  Sene  brei  be= 
I}onbeln  hü'?>  <Sa!rament  be§  3lttar§  unb  finb  3ufammen  aU  „©ermon  öon  bem 
Sahament  be§  Seibe§  unb  SInte§  ß^rifti  tniber  bie  ©d)loarmgeifter"  gebrudt  tt)Dr= 
ben,  le^tere  brei  erflären  ben  112.  5pfalm  nnb  finb  ebenfaÜä  ^ufammen  gebrudt, 
öielleidjt  aud^  (f.  oben)  finb  9h.  40.  42  erft  für  ben  S)rndE  burd)  eine  fnräe  @r= 
ftärung  ber  legten  S3er)e  9.  u.  10  (9lr.  44)  ergänzt  toorben.  SSeibe  S)ru(ftei-te  I}aben 
ben  ßfiarafter  ber  ^^rebigt  jiemtic^  abgeftreift  unb  entfernen  fid^  nidt)t  unerl^eblid) 
üon  bem  %e^k  ber  9iad)fcf)riften.  @§  1)üt  fidf)  !^ier  ein  Übertritt  in  bie  ©cfiriften 
SutljerS  öoll^ogen,  unb  aU  foIc£)e  finb  fie  öon  ben  @efammtan§gaben,  pte^t  öon 
ber  Gcrlanger,  betjanbelt  tnorben,  obgteid^  nii^t  nadjgelüiefen  werben  fann,  ba^  Sutljer 
felbft  an  ber  .!perau§gabe  betfjeiligt  n)ar.  Sem  3Jerf)atten  ber  ^iJorgängerinnen  |aben 
lüir  nn§  t)ier  angefcf)Ioffen  unb  bie  beiben  ©tüde  unter  ben  Schriften  be§  Sa^i"eö 
1526  in  Sßanb  19  gebracht.  S)ie  ^ugeljörigen  9tad)fd}riften  I;aben  nnr  ber  bequemeren 
ä)ergleidt)ung  t)atber  mit  bem  Xejt  ber  S)rude  bereinigt,  fie  aber  and^  jugteidt)  ^ier 
in  ber  Üteilje  ber  ';].srebigten  mit  aufgeführt  unb  auf  33anb  19  üerluiefen.  —  ©dt)ein= 
bar  gleid;  liegen  bie  ^erljättniffe  bei  ben  ^-^rebigten  9h-.  69  unb  70,  bie  ^mm.  23 
erflären.  %uii)  biefe  finb  gebrudft  unter  bem  Xitel  'ßpiftel  au§  bem  5^ropf)eten  ^txi= 
niia  Oüu  ß^rifti  9teid^  nnb  d)riftlid)er  ^^^reil^eit  ausgelegt'  unb  bie  (Siefammtouggaben 
^abeu  fie  at§  Sd)rift  befjanbelt,  aber  ber  ^rebigtton  ift  gelua^rt  unb  ber  Slnfc^ln^ 
an  bie  9iad)fd)riften  ^iemlid^  eng.  S)arum  tnurbe  t)kx  feine  5lu§nal§me  gemotzt, 
fonbern  9tad)fd)rift  unb  S)rnc£  bei  ben  5p rebigten  be§  ^atjreg  1526  belaffen. 

äßo  eine  5|}rebigt  in  2  Siebten  üorliegt,  finb  biefe  untereinanber  georbnet,  oben 
ber  9iörer§,  barunter  ber  ber  .^^amburger  C^öubfd^rift  bej.  be§  S)rucfe§.  9iur  9h-.  21 
unb  24  ()aben  mir  in  allen  3  Überlieferungen,  f)ier  mu^te  ber  S)rucf  megen  feiner  aU^ii 
ftarfen  Stbloeid^nng,  befonberß  im  Umfang,  ba^inter  gefetzt  toerben,  ebenfo  bei  9ir.  22. 

2len  ^|h-cbigten  ift  eine  Überfidjt  öoran§gefd)idt,  bie  ^ngleid)  al§  Ütegifter 
bienen  foU.  ©ie  bietet  in  ber  erften  ©palte  ben  %t^t  be§  U>er3eid)niffe§  A  genau 
nad)  ber  .^anbfd)rift,  nur  j  =  i  mürbe  burd)  i  erfet^t.  S)ie  bon  un§  gefperrt  gebrudten 
SBorte  finb  in  ber  ^"'anS^fiil^'ift  mit  rotier  Stinte  gefd)rieben  (bgl.  bie  '-i^orbemerfungen 
ju  ben '|h-ebigten  bon  1523  in  5i3b.  11).  Unten  fteljen  bie  ^ilbmeidjungen  ber  'ikx= 
^eid^niffe  B(J,  fomeit  fie  mefentiid)  finb,  ober  fid)  nidjt,  mie  bie  Söegtaffung  ber 
^irebigten  .^öugeuljagene  unb  haljcx  and)  ber  '4>i"ti>i9crnamen  in  C,  bon  felbft  ber= 


$rebigteii  be§  Sfn'^teS  1526.  207 

ftef)en.  S)ic  93Iatt3a!)Ieu  ber  9iörei-|d}cu  'Jiad)fd)riften6änbe  finb  in  ben  U^er^eidjniffen 
tfjeiltDciie  bui-d)  beiöefe^teS  fol.  gefeiuijcidjnet;  tuo  baä  nid^t  ber  (^-all,  finb  fie  uoii 
un§  in  (  )  Qefdjtojfen  iuorbcn.  —  ©palte  2  gibt  bie  fortlnnfenben  ^iunimern  ber 
^4>rebi9tcn  in  unfcrer  '^(uötjaBe.  —  ©palte  3  gibt  bie  toortjanbenen  Überlic|ernii^cn 
an  (R  =  iHörer;  H  ==  ^''iini^it^'Qci-"  -^^anbfdjrift;  S)r  =  S)rud).  —  ©palte  4  bie 
an§gered)neten  3;agc§baten,  unb  g.  ^.  bie  2ageöjciten  (5L>ornt.  ^Jtadjui.)  ber  '^'rebigten. 
äÖo  Ä  bie  firdjlidje  i^encnnung  beö  2agey  ober  bie  VHngabe  ber  fonftigen  5l)er= 
anlaffnng  bermiffcn  In^t,  ift  and)  biefe  anö  \\  beigefügt.  —  5£)ie  5.  ©paüe  entljdlt 
bie  Il)enien  nad)  Kapitel  unb  SlnfangöDerä  ber  f)ibliid)en  ^üd)er;  bei^^rebigten, 
bie  nid)t  ein  bc[timnite§  biblifdjeö  31l)ema  .beljanbeln,  ift  bie  ^Jlngabe  beö  @egen[tanbe§ 
nad)  R  eingelegt.  —  S)ie  6.  ©palte  enblid)  entl^ält  bie  ©tcEe  ber  einzelnen  4-^rebigten 
in  unfcrer  IHuägabe  nad}  23anb  unb  ©eite.  —  3Bo  eine  in  Srnifen  üorliegenbe 
'4>rebigt  in   R   nidjt  überliefert   unb    bon   AJUJ  nid)t    ertnät^nt  ift,    finb   in   ber 

1.  ©palte Qt-It'^t.     S)a§felbe  ift  in  ©p.  2 — ü  gefc^el^en  bei  ben  in  Ä  ge= 

nannten  5prebigtcn  33ugcnljagenö,  bie  unfere  ':Jlu5gabe  übergeljt.  2Bo  einer  unferer 
9Zrn.  in  Ä  ein  freier  kaum  entfprid^t,  bebeutet  bieg,  ba^  bie  ^4>rebigt  in  Ä  fel^lt, 
aber  in  R  überliefert   unb  nteift  aud)  bon  B  unb   C  i\ut)c  l'e§arteu)  eruiäljut  ift. 

Sut^er  Ijat  im  ^at)xt  1526  im  ©an^en  über  85  mal  geprebigt,  bie  3—4  nid)t 
ert)altenen  unb  bie  13  (5^robu§prcbigten  cingercd)net.  6ö  fommt  alfo  faft  auf  öier 
läge  je  eine  ^^rebigt,  ttjatfcic^lic^  prebigte  er  oft  2  mal  an  einem  Xage,  bgl. 
gir.  1.  2;  8.  9;  15.  16;  21.  22;  23.  24;  30.  31;  33.  34;  35.  36;  38.  38^  (?); 
54.  55;  57.  58.  SDaju  treten  bann  no(^  bie  gälle,  in  benen  bie  ©robuöprebigten  mit 
einer  anbern  '^^rebigt  am  felben  Xage  ^ufammenfielen.  —  S)ie  ^^it  ber  ^Jlad)mittag= 
prebigten  gibt  9iörer  auf  2  Uljr  an  bei  Tix.  9  unb  24;  auf  nad)  3  Ul^r  bei  16  unb  18. 

S)ie  tueitau»  meiften  -4>rebigten  beljanbeln  bie  (fbangelien  ber  ©Dnn=  unb 
lyefttage  ober  ge^cn  menigftenS  bon  bicfen  au§;  .^ulncilen  tuirb  bie  3lu§legung  be» 
(Jbangeliumä  ^ormittagö  begonnen  unb  'Jcadjutittagö  fortgefe^t.  ©piftelpreb igten, 
b.  ^.  ^^rebigten,  bie  an  bem  betreffenben  Sage  über  bie  SlageSepiftel  geljalten  finb, 
finb  nur  m.  33  unb  69:  am  ^^fiugftfeft  über  ^^Ipg.  2,  Iff.  unb  am  25.  ©tg.  n.  Irin, 
über  Serem.  23,  5  ff.,  beibcnml  alfo  über  ßefeftüde,  bie  im  @otte§bienft  hk  ©teile 
ber  öpiftel  bertreten,  aber  uid)t  au§  ben  neuteftamentlidjen  abriefen  entnonunen  finb. 
Serem.  23,  5  ff.  mürbe  bann  am  26.  ©tg.  U^eiter  beljanbelt  [Tix.  70).  äÖirtlidj  an<i 
ben  neuteftanientlid)en  (£-piftetn  l}at  Sutl)er  nur  in  'ih.  27.  39  baö  Xljema  entnommen, 
in  beiben  gäUen  aber  o^ne  'älnfnüpfnug  on  ba§  epiftolifd)e  l'efeftüd  beö  Slageö,  an 
bem  fie  geljalten,  ober  eineö  benai^barten  ©onntagö.  £e^tere§  nimmt  D.  23ud)malb 
für  9h-.  65  au,  aber  ba  bie  ^4^rebigt  nidjt  boUftiinbig  aufge^eidjnet  ift,  unb  C  aii 
Zljma  Ex.  Philip.  1  angibt  Oüäl)renb  luenn  bie  ^jerifope  be^eidjuet  Jperben  foüte, 
nur  Piiil.  1  ftelien  irürbe),  aud)  nur  auf  jP^il.  1,  7  beutlidj  angefpielt  mirb,  fo  ift 
tDaljrfd)eintidj  ba§  %[)ma  alö  freieä  an^ufeljen.  (Sine  öpiftelprebigt  im  eigentlidjeu 
©inne  l;abeu  mir  iebenfaH^^  ^ier  uid)t,  ebenfomenig  mie  in  9h-.  70. 

©anj  ber  Vlnfuüpfung  an  eine  bcftimmte  ^ibelftelle  entbehren  bie  3  '^xe^ 
bigten  üom  ©aframent  be§  ^^lbenbmal)l5  (^h.  14.  15.  16),  ferner  9h.  20  (de  usu 
lesurrectionis),  21  uub  22  (testiinonia  scripturae)  unb  24  (figiiiae  ex  scriptiira). 
S)a3U  treten  nod)  bie  13  yiei|euprebigten  über  bie  Exodus. 

Dr.  fanl  i^ictfd). 


208 


^rebigten  be§  3o^re§  1526. 


20 


30 


ÜBerficfjt  über  bie  '^rebigten  be§  Qa^re§  1526. 


10 


mat.  2.     die  Epiphe:  M  L:  (8) 


Luc:  2:     do.     1.    post   Epipha:    M.    L. 

lesus  in  templo  (10) 
loh:  2:     do :  2  de  nuptiis  1  B  (11) 
mat:  8      do:  3.  de  leprose  I  B  (13) 
mat:  20    do:  7'™*  de  oprariis  M.  L:  (15) 
lue:  2  :     die  pur ificacionis  M.L:(17) 
lue :  8       dorn :  0'°'^  de  seniine  M.  L.  (20) 
Inr.  18:    do :    5''"'^    Ecce    ascendimus 

hierosol:  (22) 

mat:  4      domi:  inuocauit  M.  L; 


mat:  15 
lue:  11 
loli:  6. 
15   loh:  8. 
Luc:  1 


do:  reminiscere  M.  L. 
do :  ocuh  erat  eiiciens 
do.  letare  M.  L.  (34) 
do.  ludica  M.  L.  (36) 
die  conceptionis 
sti  I.  B.  (37) 


(24.  27) 

(29) 
(32) 

C  h  r  i- 


hic:  22: 
loli:  13 
mar:  IG 


2    conciones    de    Synaxi    im- 
pressae  (38.  40) 

A  prandio  fructus    qui  seq: 

in  his  qui   digne  sacrame 

acceperunt.    Item    de    con- 

fess:  M.  (43) 

die    parasceues    histo:    pas: 

S.  lucae  (46) 

a  prandio  lotio  pedum  I.  B.  (48) 

Sahb:  pascae:  I.  B.  (50) 

die    pasce    historia    re- 

sur:  (52) 

A    prandio    de    vsu    resur: 

l.  B.V  (55) 


I     1 
2 


4 
5 
6 
7 

|8 
19 
10 
11 
12 
13 


14 


/15 


16 


17 

18 
19 


20 


RH  I    6  San.  hjlt.  2,  1  ff. 

S)r    \(&pipi).    6  San.  «ült.  3,  13  ff. 

5tac^m. 


RH 


RH 

R  S)r 

RH 

RH 

RH 
RH 
RH 
RH 
RH 
RH 


7  San. 


2c.  2,  41  ff. 


28  San. 

2  mv. 

11     „ 

18     „ 
18 
25     „ 
4  mäx^ 

11     „ 

18     „ 


^t.  20,  1  ff. 
8c.  2,  22  ff. 
£c.  8,  4ff. 
ßc.  18,  31  ff. 


5tad;in. 


4. 


R  H    .^armitttuod) 


Iff. 
„      (Sortf.) 

mt  15, 21  ff. 

Sc.  11,  Uff. 

m-  6,  1  ff- 
m.  8,  46  ff. 


28  mäx^^ 


'  de  Synaxi 


R  H    ©rünbonneiötag 

29  gjlöra  SSoxm. 
R  H    ©rünbonnerstag  '  fractn?.  qui  se- 

2953iär39iac^m.   quunturufro.tine 
in  A 


R     '  30  Wäx^ 


ßc.  22  (-24) 


RH  '30     „    9iacf;m.  ^o^.  13,  Iff. 
R  H     31     .,  Sol^.  13,  21 


RH   ,    1  %pxü 


de    usu    resur- 
rectionis 


»b.  20 

212 
217 

232 


235 
240 
259 
264 

269 
275 

280 
287 
293 
298 


SDb.  19 
482 


499' o 


/fo  /„Sev 


509 


SBb.  20 

302 

306 
312 


\   mer 
gebri 


CJ5   ) 
»    ■ 


lu 


316   \ 


2  Do:   1.  post   Epipha:  de  libro  Eccle:  [darüber:  SalotJ  -D  4/5  fehlt  C        IB  steht  mir  in 

Z.  4,  ist  aber  durch  einen  Strich  auch  nach  Z.  5  gewiesen  A  I.  B.  P.  bei  4  und  5  ß  5    Do:  3 

Centurione  matli:  8  (13)  [darüber  l.B.V.J,   und  auf  der  folgenden  Zeile  A  prandio  (14)  B  zwischen 

6  und  7  steht  ©nob  troft  tuibo  iai  gcvic^t  B  zu  1   setzt  B  noch  hinzu  Histo.  und   darunter  Canticum 

Simonis  (19)  11  Do:  Inuocauit  Mattli:  4  (24)  ||  A  prandio  (27)  B  hinter  11  steht  a>ov  önb  nac^ 

niittog  C  zu  12  am  Rande  Non  sum  missus  ni  ad  o:  BC  15/19    Mattli.  10   |1   In  vigilia  Coenae 

Domini  Lutli:  (39)  [j  Ipsa  die  coenae  Domini  (41)  B  IfJ/l?  fehlt  C  18/24  In  vigilia  &  die  ("oenae 
doni  Sh'o  ^Jtcbiflt  üom  ©acroment,  ©inb  gebrudEt  im  2.  beutjc^en  Storno  ber  ftreitic^rifftcu  311  iDittcnttjerg 
5tnno  48.    l'ol.   112b.    117a.        Item   de   conlessione    a   prandio    (43b.)    C  20/23    nur    A    prandio    con- 

fessio  (43)   I',  26  a  prandio]  Vesperi  C        I.  B.    fehlt  B  27   I.  B.   fehlt  B  28^29  fehlt  C 

30/3)   A  prandio  fides  q  credit  Christum  resur:  (55)  B 

*)  R  schreibt  die  erste  Osterpredigt  historia,  resur :  Butjenhagen  zu,  die  awhre  a  prandio  aber  aus- 
drücklich Luther,  C gibt  nur  die  letztere.    So  ist  denn  wohl  das  I.  B.  in  A  nur  an  faJscJie  Stelle  gerathen. 


^;Ucbiflteu  be§  ^a\)xei  1526. 


209 


genes:  o 


lue:  24 


10 


deut:   18. 

genes:49.1unae  in  feriis  testimo:  scrip- 
turae  (57.  59) 

martis    presente    C.lu'isl:    rege 
Daniae  (61) 

a  prandio 
figurae  ex  sciiptura  Habel, 
isaac  (63) 

quasimö  genili  M.  L.  (65) 
a  pran.  Thomas  vnus  ex  12: 
1  B.  (68) 

misericor.  dni    M.  L.    (69) 
a     prand :      alias      oues     ha- 
beo  I.  B.  (71) 

de  imagine  dei 
Qui    eripuit    nos    e    regno 
lene:  (72) 


loh:  20. 


loh:  10 


Gül:  1 


loh:  16       iiibilate  M.  L:  (75) 

de   imagine    dei 
io   loh:  16.      do:    cantate    mane    &    vesperi 
euangel:    loh:  16.    exphcatio, 
s.     sanctus     arguet    munduni 
per  I.  B.  fol.  76.  79 
de  örone     do:  vocem  iocunditatis  vesperi 
2-.  fol:  80 

die  ascensionis  dni  euä:  mar:  16 
quid    sit    Christum    ascendere 
bapt:  a  prandio  de  baptis:  M.  L: 

fol.  81.  83. 
30   loh:  15. 16:  dorn:  exaudi  (85)  I.  B.  P. 
loh:  14:     die  pentecostes  ante  tV;  a 
prandio  Euä:  toi.  87.90  M.L: 


loh.  10        Martis     in     feriis     Euägel : 
fol:  95  M.  L. 
■tr.   loh:  3:        do. Trinitatisdenicodemo  fol.98  |38 


4<ö.  20 

^21 

/22 
23 

RH5Dr 

R  S)v 

RH 

2  9lpril 

2  „    y{ad)in. 

3  „ 

i  teslimonia 
i  scriplurae 
Sc.  24,  36ff. -^ 

321 
336 
348 

24 
25 

RHS)r 
R 

3     „    9k(^in. 
8     „ 

figurae  ex  scrip- 

tura 

2^ot|.  20,  19  ff. 

353 
363 

26 

R 

15     „ 

W.  10,  12ff. 

368 

27 

R 

17     „     (praes. 
rege  Daniae   et 

^o(.  1,  13  ff. 

371 

28 

R 

principe    Lüne- 
burg.) 
22  5Ipril 

m-  lö,  16ff. 

376 

29 

R 

6  ^Jiai 

So^.  16,  23ff. 

378 

30 

R 

10     „ 

«mc.  16,  Uff. 

382 

31 

R 

10     „    giac^m. 

mc.  16,  Iff. 

385 

32 
33 
34 
35 

36 
37 

R 
R 
R 

R 

R 
R 

13     „ 

20     „ 

20  „    gkc^m. 
^^>fingftmoiitag 

21  mal 

21  „    9lad)m. 

22  „ 

M.  15,  26ff. 
«pg.  2,  Iff. 
Sof).  14,  23 
W.  3,  16 

m-  3,  19  ff. 

m- 10,  irf. 

389 
393 
398 
401 

4U5 

408 

a 
00  00 
CO  CO 

RS)r 

2)r 

27     „ 

?27  „  9iarf)m. 

3-0^.3,  Iff. 
W-  3,  13  ff. 

413 
426 

1/3  Lunae  in  feriis  pas:  Geii:  3.  22.  49.  (57)  [darüber:  Deut:  IS  6O7  A  praudiu  (59)  U  L>ie  Lmiac 
iu  feriis  tractauit  locos  scripturae  Gen.  3.  22.  In  seniine  tuo  jc.  Deut.  18.  Genes.  49  6'  6  8  A  prandio 

figura   figurae  (jL.  resur°  siata  (63)  B  10/11  fehlt  V  13/14  fehlt  C  16  C..1:  1.17.  Ap:  Col:  1. 

Hege  Daniae  et  pri»  Luneb:  psentib:  (72)  [über  Col:  1:  steht  De  imagine  Deiy  B  Die  17.  Aprilis  pracsentc 
rege  Daniae  &  duce  Lüneburg:  Ex  Epist.  Colos.  1.  (72  b.)  C  20/23  Du.  Cantate  i.  IJ.  l'o  (76)  ||  A  prandi.. 

Adhuc  niultfl  liabeo  (79)  B  22/23  fehlt  C  24  vesperi]  huth.  B]  fehlt  V  26  Das  Z.  24  in  J! 

stehende  Lutli :  ist  durch  Striche  auch  zu  Z.  26  f  und  28  bezogen  B  27  quid  bis  ascendere  üben/eschriebcn  A 
30  1.  B.  P.  /chlt  LI  unter  32  steht  Lunae  in  fe:  pente:  Lutli :  Inli:  3  (911  A  prandi..  (93)  B  Lnnae  in 
feriis.  Eu.  loban:  3.  Sic  Deus  dilexit.  2  ^vcbigtcn.   (91''.  93»)  C 

Sutfjcrä  äßevte.  XX.  1"* 


210 


^^tebigten  be§  '^a^n^  1526. 


2.    cor.    6:    os    nostrü    in 
arce  fol.  101  M  L 
lue:  16:    dorn:   1:    de   diuite    &    lazaro 
fol.  108  I.  B.  P. 
5   )u:  3.70.  psal:  112  fol.  105 

lue:  15     do:3.deoueperditafol:108M.L. 


lue:  14     do:  2:    de  cena  magna  M.  L: 
fo].  112 

lue:  1.      die     baptistae      de      feste 
10  fol:  115.  I.  B. 

lue:  6.      do:  4  fol.  116.  M.  L. 


mat:  5.     do:     6:     nisi     abundauerit 

fol:  121.  M.  L. 
mar:  8     do:  7:  4000  saturati  (123)M.L. 
i'>    mat:  7:    do:     8:     de     pseudpphetis 

fol:  125. 
lue:  16     do:9demammonafol:129M.L. 
lue:  19     do:  10.   de   excidio  Hierosoly- 

mae  fol.  131. 
20   lue:  18     do:   11:    de    publ.    &    pharis: 

(134)  M.  L. 
mar:  7:    do:    12.     de    surdo    &    muto 

fol.  137 
lue:  10.    do:13:Samaritanusfol.l39M.L. 
25  Alteram     parle    de    samarita: 

qre  fol.  148 


39 

R 

3^ronleic^nam§= 
feft  Simai 

2  ^or.  6,  11  ff. 

433 

40 

RS)r 

9  3uni 

^f.  112 

53b.  19  bc 

298 

43 

R 

17     „ 

Sc.  15,  Iff. 

m.  20 
441 

42 

R2)r 

16     „ 

^f.  112 

i8b.  19  bC 

315 

41 

R 

10     „ 

ßc.  14,  16  ff. 

53D.  20 

437 

44 

S)r 

?17  „   ') 

n  112 

Sb.  19  tig 
334 

45 

46 
47 

R 

R 
R 

4.  ober  5.  ©tg. 
n.3:rin.24^uni 
ober    1   ^uU2) 
^Diariä  ,^eim= 
fud)ung   2  S^uli 
S^uli 

2c.  6,  36  ff. 

Sc.  1,  39  ff. 
mtti).  5,  20  ff. 

33b.  20 

446 

449 
454 

48 
49 

R 
R 

15      „ 

22     „ 

mc.  8,  Iff. 
mtt^.  7,  15ff. 

457 
461 

50 
51 

R 
R 

29     „ 
5  ?Iuguft 

Sc.  16,  Iff. 
Sc.  19,  41  ff. 

466 
470 

52 

R 

12     „ 

Sc.  18,  9  ff. 

473 

53 

R 

19  lugiift 

mc.  7,  3 Iff. 

478 

54 
55 

R 
R 

26     „ 

26     „    Tiaä)m. 

Sc.  10,  23  ff. 
Sc.  10,  2  7  ff.     1 
(Sortf.) 

482 
486 

1  in  arce  steht  über  os  nostrum  A  in  arce  fehlt  B  über  os  nostruni  steht  Die  corporis  Christi  B 
1/2  Die  31.  Maij  qui  erat  corporis  Christi.  In  Arce.  Ex  2.  Cor.  ß.  0  Corinthii  os  nostrnra  dilatum  jc. 
(101b.)  C  3/4  fehlt  C  4  I.  B.  P.  übergeschrieben  A  zwischen  4   und  5  steht  A  prandio  sinns 

Abrahae  (104)  B  5  Die  9.  lunii  praesentibus  patre  &  filio  ilueibus  Saxoniae  &  luniore  Lnneburgensi. 

psalni.  112.  lOöb.    3ft  gebruift  im  brittcn  beutji^en  Storno  ju  toittemberg  auaganßen  Auno  1550.  fol.  260a.  C 

Luneb 
5/6  ps.  112.  9.  lunii  pntib.  patre  et  filio  7  fran  ^)  (105) 


.VsDo:  3.  Lucae  15  Luth:  (108) 


B 


Hinter    8    steht    ^     '    "  "^  ps.  11 2    B 
ps.  112        ' 


-16.  lunii  in  arce  pntib.  principib.  (110) 
7/8  steht  vor  6  C         9/10  fehlt  C        zwischen   11  und   12  s/eA<  Visitationis  Mariae  [ilarüber  magniücntj  B 
Die  Visitationis  Exurgens  Maria.  Luc.  1.  (118a.)  C  zu  22/24    am   Bande    steht   Keprehensio   prauornm 

morum  huius  temporis  B  25/26  fehlt  B 

')  vgl,  unten  in  diesem  Bande  die  Nachträge  und  Berichtigungen  :h  S.  445.  *)  vgl.  ebenda 

zu  S.  440.  '■^)  oder  frau.^  doch  hat  n  meist  einen  Haken  über  sic]i. 


^ßrebigten  be§  ^a^xe^  1526. 


211 


lue:  17.      do:14.del01eprosisfol.l42M.L. 
mat.  6.       do:15.de2dominisfol:144M.L. 

reliqua  de  hoc  euangelio  quaere 

in  fol:  152 

do:16defilioviduaefol.l46M.L: 

do:  17deliidropicofol.l49M.L. 

do :    18     de     magno     mädato 

fol.  153. 

do.  20.  de  nuptiis  fol.  155.  M.L. 

do:  21  de  regulo  fol.  157 

do:   22:    de   seruo    qui    debe- 

bat  10000  fol.  160  M.  L. 

phil.   1.    gratias    ago    deo 

raeo  fol:  163  M.  L. 

dorn :  23  de  censu  fol.  163  M.  L. 

dorn:  24   de   puell.  resiiscitata 

fol:  166 
lere:  23.   do: 25.  lere:  23.  fol.  168.  M.L. 


lue: 
lue: 
mat : 


10    loh : 
raat 


15   mat; 
mat 


20 


.10 


14 

22. 


18 


22. 

9 


mat:  21.  do:  1.  aduentus  fol.  173.  M.L. 
lue:  21  do:  2:  de  signis  fol.  175  M.  L. 
mat.  11  do:  3.  loh:  mittit  2dis:  fol.  177 
loh:  1.       do:4:    lohannis    testimo:    de 

Christo  fol.  178. 
3  1  i  b  :  m  0  s  i 

27         Gontiones  anni  XXVII 
lue:  2:       die  natali  domin i  fol:3:M.L. 

die     Steph :     Trans,     vsque 


loh:  1. 
Lue:  2; 


betleh:  fol: 
die    lohan : 
fol.  8.  I  B. 
die  eircumcis; 
(9)  M.L.2J 


5. 

in     p r  i  n  c i  p i  o 

de  circumcisione 


56 

R 

57 

R 

58 

R 

59 

R 

60 

R 

61 

R  2)1- 

62 

R 

63. 

R 

64 

R 

65 

R 

66 

R 

67 

R 

69 

RS)r 

70 

R  S)r 

68 

R 

71 

R 

72 

R 

73 

R 

fehlen 


2  SeptemBev 
9     „ 

9     „    ^Jiacfjm. 

16     „ 

23     „ 
30     „ 

14  Cf toter 
21     „ 

28     „ 

3  ^loöeniber 

4  „ 
11     „ 

18     „ 

26.©tg.n.2:rin. 
25  5^oöem6er 
2  ©ejeniber 

9  „ 
16  „ 
23 


Sc.  17,  llff. 

mtti).  6,  24  ff. 

^ttf).    6,   27  ff. 

(gortf.)        -^ 

ßc.  7,  llff. 

Sc.  14,  1  ff. 

^tt:§.  22,  34ff.     .^,05 


33b.  20 

488 
492 
495 

498 
501 


mtt'f).  22,  Iff.  .V23 
M.  4,  47ff.  1  526 
^ttl^.  18,  23ff.     530 


534 


Über  %^1)[l   1. 
(a3rud)ftücf)   I 
^ttf).  22,  I5ff.  535 
mm.  9,  18ff.  I  539 


:3^erem.  23,  5 
Serem.  23,  6-8 

mtti).  21,  iff. 

Sc.  21,  25 ff. 
mtif).   11,  2  ff. 
W-  1,  19  ff. 


547 
561 

543 
580 
584 
587 


I 


o  4  fehlt  B  ZKisclien  h  und  ß  steht  a  pi-arulio  de  Saiuaiitaiio  (148)  und  darüber  Summum  ins 

summa    iniui-ia  B  6    17]   77  -d.  zvisclien    0   und  7  steht   a  prand:    de  vesti:  mat:  7:  (152)  B 

13/14  principibus  nostris  presentib:  3  Nouebrls:  sabb:  post  omnium  scto:  pbil.  1.  (163)  B  Die  3.  Nouemb. 
Ex  Pbiiip:  1.  in  arce  praesentibus  nostris  ( 163  a.)  V  18  darübersteht  excusa  JS  dabeisteht  3ft  gcbrucft, 

©te^et  in  Unferm  3.  2ottto  fol.  461b.  C  zwischen   18  und  19  steht  do:  26  ex  epistola  lerem:  23  (171)  7^ 

Do  XXVI  ex  eodem  capite  lerem.  (170^)  C  19  M.L.  steht  nur  in  18,  ist  ober  durch  einen  Strich  auch 
hierher  gewiesen  Ä  24  3  lib :  mosi  fehlt  BC  26  die  natali  Christi  lue:  2:  Lutb :  (l)  a  prandio  (3)  BC 
29/30  fehlt  C  31/32   Do.   post  natalem.  Eu.  Luc.  2  de  circumcifione  (9^)  C 

')  Die  Predigt   vom  2.  Dezember  ist  in  Folge  eines  leider  entgangenen  Verseliens  ah  Nr.  68  vor 
die  beiden  Predigten  über  lerem.  23,  5 — 8  gerathen,  hinter  denen  sie  stellen  müsste.  *)   Wenn  die 

circumcif:  AB  richtig  ist ,  gehört  die  Predigt  nach  l'>27,  icährend  sie  nach  der  Avgalte  in  C  Do.  post 
natalem,  d.  i.  am  30.  December  1526  gehalten  und  darum  hier  m)ch  mit  aufgeführt  u-urde.  AtJerdings 
gibt  auch  C  de  circunicifione  d.  i.  das  Erangelinm  des  Nenjahrstages  (Luc.  2,  21)  als  Tliema,  aber 
Inither  könnte  darüber  am  Sonntag  n.  Weihn.,  dessen  Er.  Luc.  2,  33fj'.  ist,  gepredigt  halten. 

14* 


212  5ßrebigtcn  be-?  ^n'^ves  1526. 


1. 

^^Jrcbigt  am  (^^i^^auicnfcftc. 

(6.  Januar  S3ormittag§.) 

Söom  @pipf)atuenfe[te  1526  liegen  un§  jluei  berfct)iebene  ^h-ebigten  2iitt)erg 
üor,  bie  eine  in  9lac^fii)riften,  bie  anbere  in  ©inäelbrucfen.  £)a  bie  „''Soi= 
rebe"  ber  (enteren  mit  ben  gingangötoorten  „3Bt}r  l^aben  ^ent  geboret,  ha^, 
biefer  tag  i[t  gett)et)^et  umb  bret)er  ftud  millen,  bie  ]id)  auff  ben  tag  begeln-n 
^aben"  nnoevfennbar  auf  ba§  in  ber  erfteren  ©efagte  jurüiiitieift,  i[t  an^unel^men, 
ba^  unl  in  ben  9lac^fct)riften  bie  9Jonnittag5=,  in  ben  5Drurfen  bie  5ia(i)niittag§= 
prebigt  ermatten  ift. 

S)ie  big^er  ungebrudte  i?ormittagSprebigt  fteTjt  in  9i5rer§  9cad)fd)rift  Cod. 
Bos.  o.  IT«',  331.  7»^— 10^  ein  bürftiger  ^hiösug  bavauS  finbet  fid)  in  Cod. 
Hamb.  74,  iBl.  287'^— 288^     äöir  geben  fie  beibc  unter  einanber. 


D 


R]  Die  Epiphaniae  M.  Luth. 

|iem  istum  feriamur  propter  tria,  quae  hoc  die  facta  sunt,  ut  dicunt. 
Primuin  recitatiir  in  historia  Euangelii,  quod  Christus  iUuxit  hodie 
gentibus,  nempe  Stella  visa  venerunt  gentes  Hierosolyma.  Et  magnum  miracu- 
lum,  quod  non  fuit  Stella  ut  alia,  sed  gradiebatur.  Non  fuit  !^oi^  geftanben.  5 
2.  hoc  die  incepit  regnuui  suum  i.  e.  quod  baptizatus  sit  a  Johanne  in  lordane, 
SKcittf).  1, 17  quomodo  a  deo  confirmatus  in  praedicatorem,  cum  dixit  'hie  est  filius'.  Tum 
incepit  Christus  praedicare  et  regere  suum  regnum.  3.  est,  quod  hoc  die 
fol  fecisse  vinum  ex  aqua.  Ita  omnia  tria  sunt  huc  gerieft,  auff  ben  anfang 
6!^ri[ti,  quod  sit  facta  lux  et  fructus  inceperit  sui  adventus.  Quia  factus  lo 
Christus  non  sua  causa,  sed  ut  fieret  lux  populi  sui. 

Apparuit  1.  ut  dominus  armatus  a  patre,  ut  doctor,    et  suis  miraculis 

a«nttf).-.Mtf.  se   ostendit   potentem   adiutorem.     Per    1.   indicat   Euangelista,  quod   scribit 

eum  uatum   in  Bethlehem  temporibus  Herodis.     Hoc  ideo  fecit  Euangelista, 


zu  1—4  ut  alia  fixa,  sed  movebatur,  ift  nic^t  {)oä)  geftanben  r       zu  2  hoc  die  incepit  r 
3  über  illuxit  steht  apparuit 


V) 


HJ  In  die  Epiphaniae. 

Festum  hoc  propter  tria  celebratur:  Primum  propter  apparitionem 
Christi,  quae  facta  est  magis  per  stellam.  Fuit  autem  haec  Stella  non  aliis 
similis  nee  cometa,  ut  quidam  voluut,  sed  singularis  quaedani:  praecessit 
enim  eos  usque  ad  locum,  ubi  erat  puer.  Secundo  propter  baptismum  Christi 
et  officium  regni  sui,  quod  cum  baptismo  incepit.  Tertio:  quia  hoc  die  20 
aquam  mutavit  in  vinum.  lam  ad  euangelium.  Euangelista  prinium  pro- 
ponit  Christum  natum  in  Betlehem  tempore  Herodis  et  hoc   ideo,   ut   testi- 


10 


^pi-ebic^ten  bcs  3ol)rca  1526.  213 

ut  Iiulaeos  obstinatos  potenter  uBei\^CUf^ct  et  aniice  alliceret  ad  fidem.  Quia 
seiebat  Christum  natum,  quando  regnuni  corum  cessasset.  Et  inculcat  eis 
sicut  uobis,  qiiod  Christus  veniet,  quando  Autichristus  habet  fineni,  quia  hie 

5  erat  textus 'Non  auferetur' jc.  ^  Hie  locus  potentissiinus,  quo  possunt  onines  150101649,111 
ludaei  percuti,  dicit  Iiidaeis:  populus  habebit  regninn  et  non  cessabit,  nisi 
is  adsit,  cui  gentes  i.  e.  qni  maior  sit  rex,  non  solum  regnans  in  hoc  pojiulo, 
sed  etiam  omnes  ^  lerer  i.e.  ludaeus  populus  dobuit  regi,  ut  haberet  regem 
ex  sua  tribu.  Et  spirituale  regimen  i.  e.  Mose  sedes  fol  ftr)et  ö^cn  bort,  et 
habebit  qni  sedebunt  ad  pedes  eins  audientes  legem,  donec  veniat  Silo,  (|ui 
talis  erit.  Textus  non  urget  populnm,  sed  ipsi  Ircrben  im  .^ufnllen,  quia 
hoc  est  Christianum  regnum,  quando  spontc  aecedunt.  Non  est  Christianum 
regnum,  quando  homines  ttttt  imlllft  faciunt,  ut  est  in  papatu.  8ic  fit  in 
secularibus  regnis.     Sed  tale  regnum  non  erit  huiusmodi,  in  quo  urgebuntur 

15  homines,  sed  sponte  adfluent,  quia  dat  iusticiam  et  omnia  bona.  Et  hoc  est 
confirmatio  fidei  nostrae,  quod  scimus  uos  verum  Christum  habere  et  quod 
non  sit  alius  expectandns,  quia  fateri  cognntur  venturum  regem  ex  tribu 
Tuda,  cui  gentes  k.  Hoc  factum  est  Christo,  et  tantus  populus  adfluxit,  quantus 
nunquam  nlli  regi  accessit.     Item  negare  non  possunt  ludaei,  quod  in  1500 

2*^  joren  non  habuerunt  regem  nee  doctorem  nee  prophetam,  sed  unnit^c  frf)tt)G^cr 
linb  trnumprebiger.  In  Inda  i.  e.  in  ea  regione,  ubi  Tudaei  sunt,  manebit, 
donec  veniat.  lam  autem  dispersi  sunt  multis  annis.  Sed  obdurati  sunt, 
non  suscipiunt.  Nos  vero  Christian!  accepimus  fortitudino  fidei  ex  textu 
Euangelistae.     Sed  fideles  tum  noverunt,  quod  regnum  seculare  cessasset,  et 

25  non  erat  propheta,  et  post  fuerunt  jerftorft.  Non  decet  illos  offerre  et 
habere  ceremouias,  nisi  essent  in  Tudaea,  gentes  non  habent  altare,  templum 
verum.     Viderunt  lesum  et  tamen  obdurati. 

Sic  nos  facimus  ut  ludaei.    Praedicatur  diem  venturum  extremum,  sed 
non    credimus.     ludaei   credunt  venturum   Christum,    sed    hoc    addunt  eum 

30  regnaturum  corporaliter  ut  David  vel  Salomon.  Nemo  potest  persuadere  eis, 
quod  rex  spiritualis  sit.  Haec  verba  facit  Euangelista  ideo,  ut  cogat  Tudaeos 
fateri  reo-num  suum  cessasse.  Ideo  Christus  natus  sub  1.  rege  alienigena, 
quia  hactenus  habuerant  ex  stirpe  k.  Herodes  sex  ferme  annos  vixit  post 
Christi  nati\atatem.     Ibi  indicat  Euangelista  eorum  obstinatum  sensum,  sicut 

35   nos  non  credimus  adventum  Christi,  ojiortet  sentiamus.     Electi  illo  tempore 

crediderunt  et  venerunt.     TJt  legimus  de  Siraeone,  qni  ex|)ectavit  rederaptio-  2"^-  2'  2» 

1)  vgl  zum  FoJge^iden  Unsere  Ausgabe  Bd.  XIV  S.  481  f.  *)  Der  Satz  ist  un- 

vollendet.    Etiva  SU  ergänzen  i^entes  adhaerebunt. 

monio  hoc   ludeos   alliciat   ad  Christum   indicetque  iam    finem   regni   adesse 
ludeornm  et    aliud    incipere,    Christi    scilicct,    iuxta  esa.  49.  'non  auferetur  1  wofr49, 10 
sceptrum'  etc.  'et  affluent  ei  gentes'  Mich.  4.  ^^'*"  "■  ' 

'Ecce  raagi'  etc.  hie  vocationem  gentium   euangelista  ostendit,   quod  «Jottfi.  2.  m 


2J4  ^prebtgten  be§  3Qt)te§  1526. 

iiem  Israel  2C.  Uli  non  expectabant  regem  corporalem,  et  tales  fuerunt 
plures.  Zacharias  canticum  pulchnuu  de  eo  cecinit,  regeutcs  nolebant.  lam 
adest  teinpus,  omuia  impleta  quae  de  eo  scripta.  Ubi  ergo  est?  inquiebat. 
Miriim  sequitur.  ludaei  uou  videriint  et  tarnen  scierunt  adesse  teinpus  et 
dominus  adducit  gentes  ex  Oriente.  Venient  illi  in  Hierosolyma,  regina  & 
Candace,  et  testantur  novuni  regem  surrexisse  i.  e.  illa  Stella  g^et  auff  Ij'^n, 
ideo  adsunt,  tüotten  im  ein  gefc^entf  t^un,  ut  deeet. 

Hoc  propter  nos  factum.  ludaei  qui  expectaut  eum,  bic  feljlen  jcill, 
lafjen  ben  !f)onig  f^omen,  et  achten  fein  alii,  qui  non  expectaut  hunc 
regem  2C.  Stella  bet  t^omU  hax^u  Et  indicat  eis,  quod  ludaei  ex  se  nove-  '^ 
runt  et  experientia  viderunt  et  tarnen  non  acceperunt.  Cui  gentes,  inquit 
lacob,  accedent,  raea  caro  decedet  k.  q.  d.  ii  quibus  non  est  promissus, 
volunt  habere  et  econtra.  Hoc  miraculo  iudicatur  hunc  regem  talem  fore  cui 
gentes  accedunt  ic.  Vides  ergo  naturara  huius  regni,  quod  multum  differt 
a  mundanis  JC  Vides  Christianum  tücfen  ff^e  in  spontaneo  spiritu,  quod  '^ 
quisque  libenter  faciat,  quod  faciendum  propter  Christum.  Stulti  sunt  ergo, 
qui  urgent  homines,    sicut  Papa  et  hodie  stulti  principes.     Christianus   non 

patitur  se  urgeri,   quia  potius  moritur.     In  Canticis quando  volu- 

mus    Christianitatem  urgere,    fo   ^at   man non Ubi   ergo 

coactio,  non  potest  esse  nomen  Christi,  sed  mera  diaboli  irapostura.  Sed  -o 
sicut  ludaei  caeci  fuerunt,  ita  faciunt  stulti  nostri  2C.  qui  volunt  Christiani- 
tatem ita  gefaft  ^aBen,  iu  vestes,  locos  et  illi  volebant  praeparare  magnum 
honorem  Christo.  Interim  iacet  in  praesepio  et  apparet  gentibus.  Si  Papa 
non  tantum  ornatum  haberet,  quis  pro  Papa  haberet?  Sic  pro  Episcopo  JC 
bie  tüetl  fie  aBer  in  externis  ita  regnant,  danmantur  sancti.  Nonne  magna  25 
cecitas,  ut  raetiatur  Christianitas  t»or  bem  enferltd^en  anfel)en,  cum  sit  meti- 
®ai.  3,  28enda  secundum  cor,  fidem.     Tamen  non  prodest,  an  sit  vir  vel  mulier.    Gal. 

10  über  ex  se  steht  scriptura  12  ii]  iis  18 ]  zwei  Worte  müeshar 

19 ]  gebtotetf?;       ]  pascatumf?)  20  non  fehlt 

gentes,   quorum  non   erat  promissio,   suscipiunt,    ludei  contra  habentes  pro- 
missionem  et  sciebant  tempus  et  locum,  ubi  nasceretur,  eum  non  suscipiunt, 
SRöm.  9,  25  hoc  est  quod  Paulus  dicit  Ro.  11.  qui  non  erant  populus  Dei,  facti  sunt  etc.  30 
TOatto.  2, 2  'Vidi  m  US  enira"  etc.     Sicut  haec  Stella  praecedit  magos,  ut  spontaneo 

animo  Christum  accedant,  sie  omnes  Christian!  qui  sunt  in  regno  Christi, 
voluntarii  hunc  regem  suscipiunt.  Quare  impü  sunt  principes  et  duces,  qui 
gladio  et  igne  homines  ad  christianisraum  urgent  eosque  detinere  student, 
sicut  anseres  et  gallinas  in  cella.  Tales  non  sunt  Christiani.  Alii  vero  se  35 
libenter  Christo  submittunt,  eum  solum  pro  capite  habent  nee  regem  pluribus 
capitibus,  quod  factum  est  in  regno  papistico,  recipiunt,  esset  enim  monstrum. 
9JJicf)a  4, 1  Sequuntur  igitur  spoute  sua  Ciiristum  et  affluunt,  ut  supra  Mich.  4. 


^Prebigten  beg  3a^te§  1526.  215 

'Herodes  terretur  et  tota  lerusalem'  k.  'et  congregavir  jc.  2'?attö.2, 3. 
'et  qiiaesivit,  iibi  Christus  nasccretur'":  nt  Micheas  prophetavit.  TbiimtcOna,  1 
getS  nn  alfo  halh,  quaudü  vera  lux  oritur,  et  verum  Christum  vult  erigi,  tum 
totus  muudus  tumultuatur.  Sieut  vides  hie.  Quare  timet  Herodes?  Putahal 
5  se  perditurum  reguuui,  fuit  ein  fcljncv  ffjaug  et  tarnen  iusanus.  Ista  verba 
semper  raaneut.  Si  verus  rex  venit,  ubi  ego?  Si  vere  praedieare  volunuis, 
oportet  decidamus  huue,  eapui  uostrum,  et  hoe  taten tur,  sed  quod  dici  debet: 
ergo  alterum  caput,  nihil  est.  Si  muudus  taleni  haberet,  (jui  duo  capita 
liaberet,  ])ro  monstro  haberet  3C.     Sed    dicunt  'Christus  in  celo  est  et  suum 

10  regnum  eommisit  Papae  et  Caesari'.  Cum  ergo  praedicauuis  uuum  caput 
Ecclesiae,  qui  est  Christus,  (pii  regit  nos  spiritu  suo  et  verbo,  ut  intus  in- 
telligamus,  et  hoc  est  suum  regimen.  Si  dormiret  Christus,  nemo  sciret  quid 
de  Euangeho,  ut  sub  papatu.  Vera  Christiaua  ecclesia  non  gestat  cappas 
et  plattas  carnales  liabet,  sed  quae  credit  in  eum  et  habet  spiritum  sanctum 

IS  suum  ut  ipse,  et  intus  regitur  ab  eo  et  externe  habet  verbum,  sacramentum 
])anis  et  baptismum  pure.  Phittani  hie  nihil  valent.  Si  hoc  praedicatur, 
tum  Herodes  terretur,  et  est  heresis  Euaugelium,  (juia  suum  regnum  reiicere 
velit,  quia  si  Christus  est  caput  in  terris,  tum  ergo  non  debet  papa,  et  si 
Christiani  sunt,    (pii  sub  Christo,   tum   non  qui  sub  me.     Papa   negare   non 

20  potest,  quod  sepe  sine  fide  est,  et  meum  cor  agnoscere  non  potest,  cum 
suum  non  agnoscat:  me  autem  oportet  talem  liabere  qui  omnia  agnoscat, 
cor,  cogitationes,  ut  me  luvet,  \üo  mtr§  fetjlet,  Si  ceutum  taufetit  i)apae 
adessent,  in  peccatis  me  non  solarentur,  oportet  ergo  tale  caput  sit,  quod 
sciat,  quod  suis  membris  fe^le  et  toe§  fie  ^  bte  membra  ,3U  im  folln  Öerfcl^en, 

25  Quando  hoc  praedicatur,  tum  timet  Herodes  ic.  et  persequitur  jc.  ut  hodie 
videraus:  posset  pati,  quod  Christus  esset  dominus,  sed  quod  ipsi  barneben, 
tum  eciam  in  houore  essemus.  Concludimus  ergo  ex  hoc  textu:  quaudu 
venit  verus  rex,  tum  occumbit  Herodes,  Christus,  papa:  sed  hoc  non  patiun- 
tur    libenter.     Est    incomprehensibile    regnum  et  tamen  videtur  in  fructibus. 

30  Unde  venit,  ut  aliquis  tautura  animum  habeat  contra  mortem,  papam?  Si 
habes  hoc,   non  potes  dicere  te  accpiisivisse  per   aliquid,  ergo  omne  falsum, 

10  über  Papae  steht  doctor        über  Caesari  steht  det'ensor  Cliristiaiie  fidei  'iO  pa- 

pam] p  (ob  =  peccatumVj 

'Auditiö  his  Herodes' etc.  quare  turbatus  sit,  facile  apparet.  Nam aJiatt^.  2, 3 
timebat  regnum  suum  lapsurum  per  novum  regem  Christum.  Hinc  quesivit 
eum  perdendum.  Timebat  et  Hierosolima  propter  caedes  venturas.  Sic 
35  hodie  in  regno  papistico  papa  cum  suis  impiis  regibus  et  principibus  timet 
eo  quod  revelato  euangelio  omnia  sua  damnantur.  Christiani  cum  unum 
corpus  sint,  non  habent  nisi  unum  caput,  Christum,  a  quo  gubernautur.  id 


216  ^Ptcbtgtcu  bc§  ^ai)Xfi  1526. 

h)Q§  bei"  ort  nit  ift.     Itleo    muudus   deceptus  per   monachos  hos,  (i[ina   iion 
est  Fides  2c.    Tum  Ü^otnBt  ber  ftre^t. 

Ubi  Christus  nasci  debet?  ludaei  fatentur  scripturam  rectain  et  Herodes. 
Manet  in  honore  scriptura,  quod  dicatur  dei,  et  Herodes  gibt  ber  fc^tifft, 
qiiod  vera  sit,  sed  nemo  scquitur  scripturaoi  et  credit  omnia  vera.  Tan-  & 
tum  magi  aecipiunt  scripturam,  sequuntur  secundum  eam  Christum.  Uli 
sciuut  et  bleiben  ttlltjfen.  Sic  adfecti  sumus  hodie  omues,  fatemur  scripturam 
esse  dei,  Papistae,  heretici,  Christiani.  Sed  hoc  dividunt  se  veri  et  falsi 
scholastici,  praedicant  papistae  etiam  Christian  um  statum,  quod  credatur  in 
Christum.  Christiani  obiicimus  'Si  fides  facit,  ergo  uon  opera\  Christus  est  lo 
aliud  quam  mea  opera,  sie  servamus  fidem  puram.  Uli  'bene',  sed  auferunt 
ei  potentiam,  *^sed  non  sola  facit,  oportet  etiam  opera  facias%  per  hoc  061*= 
berbert  [iey.  Sicut  pharisaei  habebant  scri]>turam,  sed  non  potentiam  eins  et 
intellectum,  sicut  illi  nostri.  ©ie  ^aben  bte  l^ulfett  de  fide,  lern  et  fafft  ex- 
primunt,  quia  dicunt  fidem  mortuam  sine  operibus,  fjolten  nur  bte  bnf(^ftaben  is 
be§  fidei  et  fidei  potentiam  non,  quod  Jesus  sit  iustitia  nostra.  1.  hoc  ^aber 
bleibt,  Herodes  et  pharisaei  agunt  tandem,  ut  regem  perdant,  et  hoc  faciunt 
falsi  Christiani,  ut  veros  occidant.  Vide,  quam  se  ornet  Herodes.  Sic  hodie 
[teilen  fie  fid^  esse  Christianos,  sed  in  facto  est,  quod  volunt  fidem  et  Chri- 
stum   extiuguere.     Sed   deus   vigilat  et   dat  in   mandatum  i.  e.  veri  -^o 

Christiani  illuminautur  intus  per  Christum,  ut  caveant  ab  Herode,  Christianis 
et  papistica  sanctitate.  Non  gladio,  sed  fuga,  ut  non  redeat  ad  eos.  Sic 
Christiana  vita  cum  vero  Christo  et  fd^enet  tüal  nit  red^t  (S^riften  ift.  Tum 
manet  Herodes  in  suo  regno  ein  geit  lang.  Hoc  experiemur  finem  accepturos 
papam,  episcopos,  clericos  et  tautum  mansurum  Christum  et  etiam  venturum  25 
in  extremo.     Hie  habes  discrimen  verorum  Christianorum  et  falsorum. 

20 ]  lt>  V  23  Dum 

quod  non   conceduut  papistae.     Facile  nobiscum   fatentur    fidem    iustificare, 
sed  non  solam,  et  sie  opera  necessaria  dicunt,  hiuc  timeut  sibi. 
33-5  'Responderunt:    in    Bethlehem'  etc.     Horrendum    hoc  est,   quod 

ludei  et  princijies  sacerdotum  sciunt  scripturam,  locum,  tempus,  presaepium,   -^o 
et  tameu   scripturam    non   sequuntur.     Contra    gentiles    et    magi,    qui    haec 
omnia  Ignorant,   scripturam   sequuntur,  qua   ad   Christum   deducuntur.     Sic 
quoque  hodie  papa   cum   suis   scripturam   norunt  et   non   sequuntur.     Docet 
enim  scriptura  Christum   esse  verum  regem   et  salvatorem  (id  quod  et  ipsi 
concedunt),  sed  quod  solus  sit  rex  et  per  solam  fidem  iustificet  impios,  non   35 
concedunt.     Ideo  scripturam  non  sequuntur. 
53.  ij  'Per    aliam    viam^  etc.     Per   hoc   significatur,    (piod    pii    et    fideles 

semper  per  spiritum   sanctum    proteguntur,   ut  caveant  ab  impiis  verbi  Dei 
praeconibus,  ne   eorum  astutia  seducantur.     Hoc  est,  quod  dicit    Mat.  24. 
ü)jaUft.-M,24*si  possibile  est,  etiam  electos'  etc.  4o 


^^tcbii^tcit  bc§  3üT)i-c§  1526.  217 


Sermon  am  bcm  3.  .tn^itct  mMfai  Hon  bcr  Tnufc  0»f)rifti. 

(0.  ^'aitiiav  9Jac^mtttnfl§.) 

S)er  toov(tcflcnbc  ©mnon,    ber   fid^   in  feinem  ber  l)DvT)anbencn  ^^i^ftcr  Der-- 

^cidfjnrt  finbet,    ift,   nne  ber  ß^inganfl  ert^iBt,  am  Tiarf)mittane  be§  Cft)ipt)anienfeftc§ 

1526  geljnlten  (ügl.  oBen  ,^u  3h.  1).  6r  lieflt  nn§  nur  in  fott^cnben  (Jin.^clbrncfcn  öor: 

Ä  „(?t)n  fermon  au§  bem  |1  3.  capittel  gJlottBei,  3?Dn  ber  tanff  ||  (?Brifti,  l)nn 

U)clrf)er  er  l)nn  fet)n  ||  anH^t  getreuen,  .^onig  ünb  ^rie  II  ftcr  üont  batet 

gewet}l^et  ift.  I|  3öie  oHe  qefcftrifft  |j  be§  netren  bnb  allten  T:eftnmcnt6  '1 

faft   auff   bie   tauff  gfirifti    get]et.  ||  gjlartinug   Sutt)er.  ||  2BittentBerfi.  '] 

1526  II"     gjlit  ^iteteinfaffunn.     12   39Iätter    in    Cnnrt,    felUe    Seite 

teer.     Seite  6'^    P\   ^ij«,   6ii'\   (?ii|a  ^oBen  bie  ÜBerfc^rift  ,Sa^  ift 

mel)n  lieBer  fon". 

I^ritcf  öon  ^Qn.5  2Beii^  in  SBitteiibert^.  33orf)niibcu  in  bcr  ÄnonfcWicn  Sin., 
5Imftcrbam,  58crltn  f2\  (Jrfurt  5.liottinftift,  ©ötttnc^cn,  ®otf)n,  .riambnri],  Äönig--ii 
berfl  U.,  5J?ün(^en  11.  fnnr  9?g.  31.),  meunax,  SBittenbcrg,  .^ittan  ©t. " 

B  Jh)n  fermon  aufj  ||  bem  iij.  capittd  Wat^d,  ||  bon  bc  tnuff  (?^rifti,  in 
h)el= '  Ii(f)e  er  in  fein  ampt  getre "  ten,  ."R'ünig  bnb  ^Nrie= ''  fter  Hont  bater  !| 
getoel^'^et '  ift.  '  2[öie  alle  gefdörift  be§  ne-  mn  bnb  often  taftontcnt^  [fo] 
faft  II  auff  bie  tauff  (?^ri-  ||  fti  geet.  |1  Wartinn§  Sntl^er.  I|  M.  D.  XX VI.  '|" 
^Jtit  3;iteteinfaffung,  Sitelrürffeite  Bebrntft.  20  33tätter  in  Cftab, 
Ie^te§  S3tatt  leer. 

a?or^anben  in  93afet  11.,  Sonbon,  9{egen§bnrg  ßrct§OibttDtl)cf. 

C  ,Min  (Sermon  au^  be  ||  brüten  (apxüeX  Wattin,  Ißon  be  |l  tanff  (?^rifti, 
in  nielidjem  er  ||  in  fein  arn^iit  getrette,  '!  fünig  bü  priefter  |!  bo  bater 
ge  I!  n»et)l}et  ||  ift.  |j  SBie  alle  gefrf)rift  be§  nemen  bn  ||  alten  3:eftament§ 
faft  anff  ||  ben  tanff  C^jrifti  geet.  ||  *  1|  g^artinug  l^ntBer.  '"'  ^in  3:itel= 
einfaffnng,  litelrüdEfeite  Bebrndft.  10  Blätter  in  Quart,  te^te  Seite  leer. 
35orl)anben  in  S^nfcl  11. 

S)iefe  !t?rebigt  mürbe  in  bie  .^ird)enpDftitfe  aufgenommen,  ^n  ben  @efammt= 
au§gaBen  finbet  fid)  ber  Sermon  8eip,3ig,  33b.  XIII,  S.  537—545;  fBalä)  ^.J^b.  XI 
Sp.  2838-2863;  ©rtangen,  ©cutfcfte  S^riften,  1.  mtfl.  33b.  XV  S.  222-240, 
2.  9Iufr.  33b.  XV  S.  237—258. 

S)er  2SittenBerger  Srucf  A  ift  ber  Urbrutif,  barau§  ift  J>  unb  ans  /?  fd^eint 
C  geffoffen.  Söir  geBen  ben  3:ej;t  nad^  A  unb  ber^eicf)nen  bie  ^e§orten  bon  7? 
unb  r,  fotoeit  fte  nid^t  aU  fteTjenbe  fpracf^licfie  9lBnieicf)ungcn  in  ben  91ac^trägen 
(f.  bort)  Bel^anbett  finb. 

@l)u  fermon  üou  ber  tanff  Cfljrifti,  a\hi  bcm  brittcu  cavittcl  9)Zattfici, 

au  bcm  ta(^  ber  Oei)Iigen  brei)  foning  tag. 

S3orrebc. 

2öt)t  IiaBcn  f]eut  gef)orct,  bn§  bicfer  tng  ift  geh)cl)l}ct  iiniB   brctier  ftucf 

lüiüeit,  bie  fi(f)  auff  ben  tag  BcgcBcn  f^aBen.     ^um  erftcn,  ha^i  6'firiftu?  crfdfjiucn 

ift  unb  Befant  tüorben  ben  -öeljben  i;m  nnffgang  ber  fonneu  burdf)  ct)u  h3unber= 

2  foning  tag]  tünig  y>C'       :?  5Bocreb /:>'^'       4  ge^ott /»'C       .5  off  C      6  anffgong]  onfang  C 


218  5prebtgten  be§  3af)te§  1526. 

get)(^en,  ha§  fic  am  ^t)tnel  gefcljcn  I)aBcn.  ^um  anbern  ^at  G^rtftuy  fe^n 
iVurftcntI)inn6  aiigcnonien  iinb  ift  ^nn  feljn  ampi  getrctteu,  ift  bon  Joanne  gc= 
taitfft  luorbcn  t)m  ^^Pi^ban  iinb  öon  feljnem  öater  Bcftettget  511  ctjiicm  prcbigcr, 
unb  f)at  angeiangen  3U  regiten  unb  |)rebigen,  {[t  fonlg  itnb  |3rieftct  lüotben. 
3um  britten  l)nt  er  qii§  Uiaffer  tücl)n  gemacht  311  (Jana  ©aüilea.  3ii«t  crftcii  5 
t[t  er  ben  ."petjben  crfcfjinen  Uil)e  et}n  .'pcrr,  3um  anber  Beftettget  üom  bater 
3U  eijm  prtefter  iinb  lerer,  S^un  brl)tten  f)at  er  ft(^  felber  bitrc^  ^etcfjen  6e!ant 
gemacht.  3^a§  erft  I)aBen  tüljr  f^eut  ge()anbelt  l)m  ©uangelto,  ha^  britte  rtd)t 
man  an§  auff  ben  anbern  fontag.  ^u  tnoEen  Mjx  bay  anber  [tncf  bon  bet 
tauft  (Jf)vtfti  fiir  nn§  nemen  nnb  bar  bon  reben,  at§  biel  nn§  ©ott  gnab  giBt,  w 
\\)dä)fj  b\ß  ^er  unter  bie  Bancf  gefterft  ift  luorben. 

OTattf).3,i3ff.  (Sitangefhim  9JJatt^ei  am  britten. 

'3ii  ber  5et]t  !am  3^efu§  bon  ©aHilea  an  ben  ifiorban  ^u  ^ofjanne,  ba§ 
er  fic^  bon  l)^m  teuffen  tieffe.  5I'6er  ;3o^onne§  lueret  l}^m  unb  fprai^  'i^ 
16ebarff  tnol,  ba§  id)  bon  bl]r  getanfft  tuerbe,  unb  bu  !omeft  3U  ml)r  V  St)efu§  15 
aBcr  anttoort  unb  fprot^  'lag  ^|t  fetju,  alfo  gepurt  e§  un§,  alle  gere(^tig!et)t 
p  erfüllen'.  T)a  lieg  er§  t)l)m  3U.  Unb  ha  S'^efug  getanfft  mar,  ftetjg  er 
Balb  erauff  au§  bem  tttaffer,  uub  fi'^e,  ha  tourben  uBer  t)^m  bie  l)l)mel  auff= 
getrau  unb  ^o^anne§  fa'^e  ben  get)ft  @otti§  glei(^  al§  et)ne  tauben  eraB 
fteljgen  unb  uBer  t)l)n  !omen  unb  fi'^e,  Gt)n  ftt)mme  bom  ^t)mel  eraB  fprad^  20 
*bt§  ift  met)n  lieBer  fon,  an  mili^em  iä)  lüolgefaEen  l)aBe\ 

3)iefe  prebiget  be§  (Suangeliften  9}latt!)ei  ift  Bt)§  l)er  ring  geac^t  trorben, 
benn  man  l]at  biel  fcft  auffgeric^t  unb  anber  prebiget  un§  furgetragen  unb 
mit  Bet^ligen  erBcBen  fic^  geblatnet.     3)ieffiy  ftu(f  aBer  bon  ber  tauff  6!^rifti 
unb  bon  fet)m  am|it  unb  reginicnt  i)ai  muffen  bal)t]nben  BletiBen,  l)at  nbmant  25 
gcn)uft,  mie  gro§  foKid)  ftud  für  (^ott  gilt.     Denn  bl)m  nelnen  unb  alten 
3^eftament  geliet  faft  alle  gefdjrifft   auff  bie  tauff  (?l)rifti   unb   bie  gefc^rifft 
machet  nic^t  biel  InefenS  bon  ber  geBurt  unb  !inbl)el)t  ^"^rifti,   fie  left  cy  faft 
ha  Beb  Blet)Ben,  ba§  er  au§  Dabib  unb  febnem  famen  fomen  fol.    Unb  Gfaia§ 
3ci.  7, 14  tliut  ebn§  l)bn,]u,  hai^  aurf)  fet^nc  mutter  foH  ebn  fungfralD  febn.    DarumB  :<u 
ancfj  bie  (^uangeliften  Uienig  fi^ret]Bcn  bon  fcbner  finbl]ebt,  fonber  et)len  3U  bem 
brel)ffigeften  jar,  ^n  Befi^retjBen  fel)u  ampt,  ha  ]u  er  fomen  ift,  unb  bar  nac^ 
eitlen  fie  nic^t  melir  alfo,  fonber  Bcfd)rebBen  barnai^  atfc  fetine  Inort,  \vexä 
unb  3eicf)en  mit  groffem  fleb§  unb  ernft,  ha^  man  mol  lau  fel)en,  ba§  ^m 
aütcn  unb  netnen  2eftament   am   aller  tnebften   gefelien  toirb  auff   bie  tauff  35 
(S^rtfti  al§  auff  ha§  furnemft  fturf  ber  gefc^rifft.    Unb  ba  geltet  aucf)  ba§  netn 

4  regieren  r  iümq,  BC  6  anbern  ßC  7  ^)ri- ||  fter  ('  9  Wottcn  BC  ftüd£  B 
10  für  7?  ^\mlä)^BC  12  93lott).  iij.  CC  U  tauffen  ttcfj  7?r'  15  rtcrb  5C  Ißic^ß 
tje^t  C  geMrt  /iC  17  erfüüen  i>'  18  üUx  BC  18/19  auff 9etf)on  50  19  @otte§ -BC 
ain  BC  20  über  B''  21  fun  Ji  \wlä)m  BC  Ijai  BC  29  gciteloet  BC  2)l)fe§  B 
3)iefe§  C  2.5  muffen  JiC  2G  geiuifjt  /IC  uov  /JC  28  lafet  BC  29  fomen  BC 
30  fein  HC  32   breljffigftcn   nc         nnb  fehlt  HC  33   nit  BC  34  groffen  C 

35  hjürbt  BC 


^Pvebiatett  be§  ^a^xi%  1526.  219 

jlcftnment  nii,  itnb  nic^t  an  ber  !inbf)ei)t  (?()rifti.  Tnriimti  niuf)  DrcarciiS  iinb 
;;"\oI)anncö  nuMiif^  (^ebcnctcu  fcl)ncr  üubficl)!,  ^]>etrit'3  uiib  ^^nuhiö  fdjrci)[icii  C[ax 
nidjt'r'  bnHoti.  Vdd)i  biVj  fic  ücrad)tcii  uhiö  IHnttlicu':?  unb  i'uiny  baüon 
fcf)rcl)6cn,  fouber  fie  el)lcn  311  bcm  öottoinmeii  [tuet",  bnrljiiii  bcvl?  nm}?t  anflct)ct, 

:,  bcnn  tuie  inot  n  el)n  ünb  qebovn  tunr,  timx  bocf)  iiod)  ha^::  anipt  ntd)t  an= 
cicfangen,  tiat  ftc^  aud)  bey  nidjt  imteriuuiibeu,  6l)ö  ci*  nom  unter  ba,]u  6c= 
rafft  tuarb. 

9tu  fiimma  funiniariim,  i)n  ber  tniiff  flcl)ct  bov  aiupt  üw,  bn  Inirb  er 
linier  (^firiftit'j,  iinfer  t)cl)Innb,  barumB  er  ift  foiiieti,   \vk  (^-faicvö  fpridjt  ßl.^cjoi,  i 

10  nnb  ^euditö  6f)riftuö  auff  ftc^  ?ucc  4.     f^er  .S>rr   l]at  mid)  qefaiit,  jiiöcr^  ^»t- ■«.  i« 
fiinbigen  ha^j  (^unngeliunt  ben  armen,   ^u  l)et)Ien  bie  ',iimalmeten  f]ertien,    ]n 
|3rebigen  ben  gefangen  bie  erlebigiing  unb  ben  btinben  bac(  geftd)t,  toc^  ]ii  geben 
bie  3urf(^tagene  k-     £iefey  gnebig  reid)   ,]nprebigen   ift  er  !onicn  unb  gc^et 
mit  3o^flnne§  prebiget  an,  \vk  %dii.  1.  unb  ^Jiarcuc^  fef)et  fel)n  C^uangel{um|}|n\c.''i,'?.  v 

15  mit  3ot)anni§  prebtget  unb  (s'f)riftu§  tauff  an. 

Sßarumb  aber  ba§  ?  ba  fet)et  (Jf)riftuy  an  et]n  (ffiriftng  ^n  fel)n,  ba  Inirb 
er  ei)ngemet)t)et,  tritt  pnn  fepn  ampt  unb  Iiat  ber  Pater  bie  toelt  tnollen  gctupy 
machen,  hiVj  fie  gant^  nic^t  ;\tDepffcl  folten  an  6()rifto  fjaten,  barumb  ha^::  er 
pf)n  I)at  felber  beftetiget.     ^s^x  Iniffet,  tnie  jemerlid)  inpr  öerfnrt  finb  Umrben 

L'o  biirc^  bie  falfdjen  propf)ctcn,  bie  hav  arm  Oold  burc^  epgene  tremm  Betrugen, 
a(ft)  ha5  garnad)  bie  ganl',  Inelt  bnr(^  fie  öerfurt  ift.  barumb  ift  0)ott  öiet 
baran  gelegen,  "^at  ft(^  auc^  ha?^  Piet  taffen  foften,  t)at  fepn  alterliebften  idjat? 
baranff  gepjanb,  ha?-'  er  un§  gett)i§  machet,  ha?^  tupr  bie  redete  teer  fietten,  Unb 
ift  furlnar  epn  groffe  unb  treffelic^e  gnab  unb  6armr)cri:,ifept-  (Tottis,  ha^  \\ä) 

2b  alfo  bie  ©ottUc^  maieftct  t)ernibcr  left  unb  niac^t  un§  alfo  gemiö  Pon  (^lirifto 
unb  Perfic^ert  bie  fad)   auff>^  liotieft  burd)  bie  propbeten,  er  beftimpt  geUiifie 
3ept,  lanb,  ftamm,  gefd}ted)t,  ftab  unb  pcrfon.    3)a§  lanb:  beuu  pm  ^subitd)en 
lanb  tüolt  er  geborn  mcrben,  tnie  (?firiftu§  fctber  fagt  ^sofianni«  4.  'aus  ben  Soo.  4, -.-2 
Silben   ift  ba§  t)epr,   unb   au§  !cpni   anbern   tiold.     -i)er  ftamm  (benn  hc\?^ 

30  Subif(^  DoIc!  mar  geteplt  pnn  12  ftemme)  ber  ftamm  '^snha,  tnie  0)cne.  49.  ber  i.^-iojcr.M. 
i^atriarc^  ^acob  mepffagt.    '^a^  gef(^Ier{)t:  benn  er  fol  au§  bem  gefd)(ed)t  Tauib 
!omen,  fol  fepn  ftepfi^  unb  blnt  fepn.    (h-  fonbert  aud^  bie  ftab  ciu?^,  ba  er 
geBorn  fol  merben,  ncmlid)  ,]u  5?et{)leBem,  al§  lUiic^ee  :..  ftetict  '1)u  ^-Betfilefieman.d).5, 1 
^vuba,   au§  bpr  foll  !omen  ber  .Soeer^og'  k.  ba§  ift  pe  gemiö  gefagt  unb  mott 

35  Pcrfic^ert,  er  mia  nidit,  ha?^  P^pr  prren.     So  uu  bie  perfon  furpanbcn  ift.  (cft 


3  baruon  .  .  .  bauoit  HC        4  üolfomncn  HC        (>  nit  HC         6/7  Berufft  /-'        9  iprid^t] 
yagt  BC  10  unb  fehlt  HC      jeüd^t  BC      bff  C  10/11  auuertünbigcn  BC  11  jet^ 

matmeten  JK'  12  gefangnen  C  i'i  jerjcfjfagne  HC  14  fa^et  HC  1«  fatjet  BC 

tuütt   BC  17  rooUen   BC  10  iomevltdö   BC      Ucrfurt  /.'      [eljnb  BC  20  o^gnc  B 

ctjgen  C       tveüm   BC      betrogen  BC  21  nerfutt   BC  24  fütWar  /;       ttefflii^Oc  BC 

•bamxi)n^mt  A  ljarmr)er^igfal)t  BC     ö5otte§  BC      .  25  ©otticf)  B<'     lafet  BC        26  ^oMt  BC 
beftimbt  BC  27  Sübifc^cn  ß  30  ^übiirfi  7>       ftcnil.  BC  32  fünbert   /.'  fimbert  C 

34  giagt  />'  3.J  uor^anbe  /^C      laßt  i>'6' 


220  5;5i-ebt9teit  be^  ^di)xe^  1526. 

er  fic  Qiicf)  aiigc^cljgt  tücvbcti,  Icft  mit  fingern  anff  l)t)n  ti)ct)fcn  unb  fprc(^cn 
'3)cr  ift§,  ha  ^aU  l)I)rn',  left  ^o^annetn  öor  t)^nt  ^cr  ge^en,  bcn  groffcn 
5propT)eten,  ber  untB  foHic^S  ant^t§  lüillen  c^n  ©ngcl  bcy  Ferren  l)nn  ber  gc= 
a«"i-  3'  1  fc^rifft  gencnnct  tft,  9)tnla(^te  nm  letften,  nnb  umB  fetjner  ^el)Iigfel)t  öom  bott! 
für  ct)n  |}rot)^eten,  ja  quc§  fnr  6'f)riftnm  ge'^altcn  tnarb.  Diefer  groffe  man  ^ 
mufte  6f)rtfto  borlnuffen,  auff  t)I}n  Uiet)fen,  ha§  h3t)r  gclt)t§  tocrcn,  Iro  nnfer 
t)ct)l  folt  fet}n. 

2ßo§  gef(^i(^t?  @o  bic  |3ro):)t)eten  t)a6cn  angegcl^gt  bal  lanb,  ftamm,  gc= 
f(f)le(^t  nnb  ftab,  fo  tompi  3oI)anne§  nnb  maä)t  e§  no(^  ftcrcr,  ^eljgt  un§ 
onc^  bic  perfon.    ®o§  3engm§  tnar  trcffelic^  gro§,   benn  ^o^anneS  l)attc  ct)n  i" 
S"!)' <■ -^gro§  onfe'^en  bei)  bcm  boltf,  er  Inetjft  onff  t)^n  mit  fingern  nnb  f priest  'bQ§ 
tft  ba§  (am,  ha^'  tft  ber  man,  ber  mä)  Don  fnnben  !an  '^elffen':  e§  !an  ntd^t 
getütffer  fet)n,  @ott  ftett  un§  e\)n  ^ol)en  treff eiligen  man  für,   ber  ftelt  nn§ 
6^'^rnftnm  für  bte  äugen  nnb  maäjt  bie  fad^  fo  gelntS,  ha§  fte  ja  nii^t  getniffer 
!nnbe  fet)n,  benn  xä}  !unbe  tje  e^n  btng  nit^t  geh)tffer  mad^en,   toenn  ha^  i^  ^^ 
mit  fingern  baranff  inetjfet  nnb  fprei^e  'bo  fte'^et  e§\     5ttfo  maä)i  ^o^anne§ 
bie  ^itben  geit)i§,  trct)Bt  btel  inort,  f|3ri(^t  'ba§  tft  ba§  tarn,  ber  ift§,  ha  t)on 
t(^  end^  Qßföflt  t)oBe,  er  tft  mitten  nnter  eu(^,  er  ift  groffer  benn  ic§',  nnb  t)iel 
anber  h)ort.    ^Denn  trenn  er  nn§  nic^t  alfo  öerfid^crt  I)ette,  h)eren  h)l)r  ^^n 
nnb  '^er  getüonrfet,   nemlic^  bie  2^nben  fjetten  geba(?^t:  er  tnirb  t)iellet}(^t  t)ttn  20 
ctim  onbern  lanb,  ort,  ftomm,  gefc^tec^t  obber  ftab  gcBoren.    9tu  fert  @ott  ,3U 
nnb  Btnbt  nn§  an  bie  petfon,  an  (Jtjriftnm.    Unb   ,3nm  letften  gibt  er  et)n 
!)of)er  ,^engni§  öom  tjlimet,  1t)el)fet  ni(^t  allet)n  mit  fingern  anff  t)^n  bnrc^  et)n 
menfc^en,  fonber  ©ott  felfeer  mit  fet)m  gel)ft  unb  Beftetiget  tinb  üerfid^ert  ha§ 
"  ih  b''  olIe§  mit  fet)m  toort  nnb  fpric^t  t)om  f)t)mel  eraB  'ha^  ift  meljn  lieBer  fon,  25 
an  bem  tjaB  i(^  metm  tu otigef allen'. 

^a§  alle§  ift  barnmB  gefi^elien,  ha^  totjx  tr)t)ffen  foHen,  ha§  nid^t  et)n 
geringe  fac^  fet},  fonber  t)iel  baran  gelegen,  ha?^  er  e§  alfo  berfic^ert  burd^ 
Bet)tige  lent,  bnr(^  fid)  felBer  nnb  fet)ncn  gcl)ft,  alfo  ba§  alle  creaturen  Befennen 
muffen,  er  fet)  ^f)riftn§,  nnb  tt3t)r  nn§  alfo  an  (5t)riftnm  Bengen  unb  t)on  !ct)nem  •"'o 
anbern  ni(^t§  Balten.  33^ie  tnol  bie  ^nben  ba§  nic^t  f)aBen  angcnomen, 
toolten  t)Bm  nic^t  auBangcn,  luie  e§  benn  t)t,unb  Bet)  nn§  and^  ge^et,  ad^ten 
bcö  tDort  ®otti§  tDcnig,  laffen  e§  furuBer  geBen. 
smottf}.  ;i,  1:',  ';^nn  ber  ,^et)t  !am  ^Befu§  öon  ©aUilea  an  bcn  Vorbau  gu 

So  Banne.'  35 

^t)§  aitff  bie  bret)ffig  jar  tnar  ^Briftu§  itttBefanb,  er  'mar  et)n  ^anbtnerdfS 
gcfcll,  e^n  jimerman,  ntjmant  f)ielt  t)^n  für  6^riftum,  man  Bielt  tj^n  für  e^n 

1  tagt  BC  2  lafet  BC  r,  ^üx'^IJ  gtofft  .1  groß  /?r'  6  muftc  />'  8  ftomB'ß 
9  !uinT6t  C  ina(^t§  7.V'  10  hjar]  toa  A  h3a§  ßC  tteffenlii]^  TW  ^ctt  />'C'  12  fünben  B 
13  treffenticOen   ßC       für  B  U  für  i?  1-5  fünbe  (heidemal)  BC  16  ])?x\^i  C 

1  s  ßroffcr  ßC        19  t)ct  ßr'       21  Qcljorn  ß^       2^  tjo'^er  ß*"'    nit  C       2r,  fun  ßC       28  fonber 
U^  bit  ('  30  muffen  BC      l^enfcn  ßf        32  jet]unb  BC        33  ®ottc§  ß*".'      für  über  B 

für  über  C         37  niemanb  Vj''^.'      für  (2)  V-.' 


1,  4(1 


'43rebii^teu  bo-^  ^aijxei  1526.  221 

fvummcn  man,  er  tüartet  feljncr  ar6el)t,  Baluet  fjeuier  hiß  aiiff  ba?  'Ui.  jav. 
(&x  tüüx  3U  5iajaretf)  gcboru,  fie  tauten  felju  mutter  unb  öatev,  ni)niaut  ge= 
haä)t,  ha^j  3u  'iJtajai-ett)  folt  ''Hkififly  fcl)n,  Inie  aud)  ^Jiatt]auael  fpridjt  ,yi 
!:|>()tIippo  3ot)an.  1.  'äöaö  folt  gutö  auö  ^Jla^aretl)  tomcur  unb  au  ei)ni  anb\?ru  :^oi;. 
5  ort  Ijcilöuuberu  fie  fiel)  fprei^cut  ',3ft  nict)t  baö  3ofcpl)ö  fon  ^  loijr  teuneu  fei)ne*J^«avc.o,  a 
uiutter,  bruber  unb  fd)lucftcru,  er  ift  el)u  ,^l)uimcrman ,  äüie  tonipt  er  ba,]uf 
£)a  nu  3o^)flttt^e^  anfieufl  3u  prebigeu  unb  l)nn  ei)n  foIIi(^eu  ruff  tarn, 
ba^  ha<:i  Holet  mit  l)auffeu  ]u  lieff,  meputeu,  er  tücre  ($l)riftui5,  fpridjt  er  ''J)()r 
mepnt,   ic^  fei)  6l)riftuy,   idj  blju  eö  nidjt,   aber  id)  Init  eud)  luol  ei)u  liebtiu 

10  pou  Q^m  fingen,  Inolt  l)t)r  Iniffen,  tuo  er  ift?  (Sr  ift  unter  end)  geborn,  lebt 
unb  manbett  unter  eu(^'.  3ot)auneö  loolt  fie  alfo  oou  fid)  lueljfen  unb  (it)rifto 
ei)n  anfel)en  mad)en.  Sßenn  man  folt  fagen  '(^t)riftuy  ift  ju  äiJittemberg', 
lüurbe  fiel)  l^bermau  oeHuunbern  unb  baö  maul  aufffpcrrcu  'äl>o  ift  er  ^  ^2llfo 
folten  fie  aud)  getl)au  l)aben,   aber  fie  lieffeuö  furuber  gel)en,  gieug  i}t)n  nid)t 

ir.  ]u  l)er^en.  5ie  lieffen  l)t)n  mol  fingen  unb  fagen  '(^r  ift  mitten  unter  cnd), 
ba§  ift,  er  ^pmert  t)eufer,  trepbt  fepn  tjaubmertf,  feuuet  i)l)r  tjtjw  nic§t?  id) 
feune  l)f)n  and)  nic§t,  id)  tueijö  aber  haö  luol  burc^  ben  geljft,  haö  er  fommen 
ift  unb  ift  unter  euc^*. 

Da§  ift  nu  ba§  ^eugniö  :3ol)i^ti>^ii5,  unter  beneu  toeijlen  blepbt  (5l)riftu3 

yo  3u  5{a,]aretl)  unbetant,  bleljbt  bei)  fel)ner  muter,  ift  nid)t  rei)d),  fürt  ei)n  arm 
mefcn.  5hl  ba^  ^eugniö  3ol)anniy  l)ilfft  nic^t,  loic  oiel  er  l)l)uen  lum  bem 
5t)nter!ned)t  fagt,  mie  eö  gcmepugtlit^  gefd)id)t,  wmn  epu  bing  nid)t  furl)anben 
ift,  fo  ad)t  mau  eü  groy,  fagt  pberman  babou,  luenn  ei?  aber  für  bie  äugen 
fompt,  fo  ad)t  man  fein  loenig.     (So  glembt  npnuint,  baö  ber  jljmmergefell  folt 

25  6l)riftuö  fei)n,  öon  lt)cld)em  ^nil)iiii»tö  ber  groy  man  pljnen  fagt.  Sie  gebac^ten 
'ift  er  unter  un§,  tüarumb  leuteu  fid)  nid)t  alle  glodeu  ?  äl^arumb  ftreloet  man 
nid^t  aUe  gaffen  ^u  et)ren  bem  tonig?  %o  finb  fepn  pferb,  luegen,  reuter  unb 
l)arnefc^?  '^a  lool  ja,  folt  ^l)efu5  ber  ^pnunergefcU  ber  mau  fepn'. 

3}}epl  alfo  .^ol)anne3  jeugniö  gel)ct  unb  l)l)n  npnuint  fent,  and)  ^sol)anneö 

3u  nid)t,  benn  üUcl)n  auö  bem  gepft  ©otttö,  fo  lompt  ^^l)efu'5  bon  ^hi^avetl)  au 
^o^anne  an  :3orban.  ®pä  l)ei  mar  er  fepiier  muter  untcrtl)on  iinb  gel)orfam, 
p^unb  aber  gibt  er  l)l)r  baö  balete,  unb  mirb  l)l)r  -Sjcrr,  gcl)et  l)i)n  ^um  ^^orbau 
unb  tompt  ni(i)t  me^r  l)cl)m  tuic  öor,  npmpt  erleubniä  bon  l)l)r  unb  tritt  pnn 
fepn  ampt,  ba^u  pl)n  fepn  Pater  gefant  t)at,  get)et  §l)n,  left  fiel)  teuffen.    äl^ie  mot 

3^  er  mac^t  §et  ^u  teuffen,  gebraucht  er  bod)  ber  gelualt  nid)t,  fonber  t)clt  fid^ 
tüie  bie  anberu,   loirb  bon  ^ol)anne  getaufft.    3Bie  alber  unb  cpufcltig  gct)ct 

1  fvonien  ß        2  niemaubt  HC        5  fprct^cub  BC      jitii  nv      fein  ßC  G  bvubcv  B 

Uühtxn  C    iaxiuBC      7  nun />C'    foUie ;  c^cn  .1       10  geboren  i>'      13tt)utbi>V'  ieberman -ßr 

14  get^on  BC          für  übet  B  für  über  C          10  nit  C          19  jcugnüö  B  20  futt  BC 
22  üotfianben  BC        23  jcbetman  BC        24  tumbt  C     glaubt  BC        27  füutg  ßC     feinb  BC 

28  ^atnajc^  B  ^aruifi^  C        29  gc^et]  gibt  BC      ■  30  ®otte§  BC     funtbt  C  32  je^ub  BC 

3u  bem  C       33  tumbt  C      ettaubniä  BC        34  batju  BC      ^et  BC      tafet  BC  tauffen  BC 
35  tauffen  BC         36  würt  C      einfältig  C 


222  ^rebiciten  be§  3o^re§  1526. 

er  ha  f)er?  2ßer  tüolt  t)l)n  für  ben  5Jleffiatn  angefet)en  fioBen?  benn  er  fielt 
fid)  nid^t«  anberS  bcnn  el^n  anbcr  meiifrf),  bcr  ju  ^vot^annesi  tauff  !am '?  So  er 
nu  groffcr  ift  bcnn  ;3ot)fi""C'^  l^^ic  3o()Qnne§  fagt),  folt  er  ^u  ;3o^anne  gefagt 
I)Qben  'bu  folt  mtc§  nidjt  tcuffeu,  boö  ampt  ift  inel)ii,  ic§  fol  bid)  teuffen'. 
3(6er  er  tt)iit  c^i  ntd^t,  öevbirgt  ftc§,  ftclt  fid),  aly  fei)  er  nidjt  6t)riftu§,  left  & 
fid)  mit  !el)nem  tuort  merden,  tt)ut  fid)  ganl^  nidjty  quo.  £)ay  ift  et)n  ii)unber= 
bare  bemutigleljt,  er  left  fid)  uidjt  auöfd^retjen ,  öerüeret  fid)  nic^t  felber,  bl)» 
1)1)11  ber  öater  öerfleret,  \vk  ''Jßauiü^  fagt,  er  ^at  bie  3et)t  crl)arret,  bl)Ä  bie 
ftl)mme  Dom  l)l)mel  tarn  'hai  ift  mcl)n  lieber  fou'. 

ßt)riftu!5  tüar  &ottiQ  foii,  er  t)atte  aiic  bing  l)nu  fcl)ner  getnalt,  noc§  if 
tüolt  er  fic^  nidjty  untertüinben ,  er  prebiget  uid)t,  lie^i  fid)  mit  !el)m  tuort 
l)oren  für  ben  30  jaren,  haö  er  ber  gel)ftrel)d)  mau  luere,  ber  atten  menfd§en 
folt  l)etffen,  tl)et  uidjt  mie  mi)r  gefetlen,  tDemi  M}i  nur  el)n  toortlin  lefen,  fo 
tüirb  uns  bcr  band)  gu  groö,  funbeu  unö  uid)t  entf)altcn,  muffen  ^eran§  mit 
bem  ftndlin,  e>3  mn§  e§  aEe  lüclt  t)oren.  9hir  oreu  l)er,  äßo  Iriegen  tüt)r  oren.  is 
bie  boö  l)oren '?  "^Jllfo  unfer  3iotteugei)fter  flel)ffen  fic§,  ba&  fic  etlüac'  nelüs;  auff 
bie  ban  bringen,  ha^i  man  fie  l)ore,  öergeffen,  bay  l)ie  (5()riftu«  t)at  mit  fet)m 
ei'empel  geleret.  Sie  !^aben  bi§  jar  genug  angeritzt,  ba§  man  fid)  tnot  mag 
für  t)()ncn  fd)aul)en,  fie  gebenden  nid^t  e^n  mal  i)^nber  fi(^,  ob  fie  and)  bie 
ftl)mme  unb  ben  beöelt)  (Tottis  ^aben.  oie  fprec^cn  'äßt)r  t)aben  ben  gel)ft  -^o 
@ottiö,  ber  fagtö  uns'.  Sieber  gcfell,  iä)  t)alt  glel)c^  als  öiel  öon  bel)m  ge^ft 
ols  öon  bel)m  flet)fd)  an  bem  ort.  6§  gebort  mcl)r  bo  ^u  benn  bet)n  gel)ft. 
S)er  menfc^  föf)riftuy  mar  mef)r  benn  et)n  gel)ft,  mar  ©ott  felber,  er  Wax  aUn 
gueter  Doli,  er  ftidt  unb  fc^luebt  Doli  get)fte^^.  ßr  fert  aber  nic^t  gu,  tüie 
unfer  tolleu  gcl)fter,  er  ^arret  auff  ben  beDelt)  be§  DatcrS,  bri(^t  nid)t  ^erau§,  2r, 
b^y  er  t)oret  Dom  Datcr  'ber  ift  ber  lieb  fon'.  -)llfo  f ollen  mi)r  uic^t  gletnben 
ben  gcl)ftcrn,  bie  ben  gel)ft  rnmen.  ©prid)  gu  l)^ncn  '^d)  tenne  bel)n  get)ft 
nic^t,  äßiltu  aber,  ha^2  id)  bl)r  glemb,  fo  gib  el)n  öffentlich  Seugniö  Don  bt)r 
burd)  frum  leut,  iDie  ^ot)anuey  Don  6t)rifto  obber  Don  bem  Dater  Dom  l)^mel, 
fonft  glemb  id)  bl)r  nic^t'.  äBo  ha's  nid)t  gefcl)id)t,  fonber  tuil  etluaS  nelüö  auff  :w 
hm  pla^  bringen,  fo  fc^leue  nur  frifd)  l)l)n,  ha§  er§  au§  be§  teuffelö  gel)ft  tl)U. 
i.Gor.  2, 4  3"  ^en  (^oriutl)erii  ftcl)et  aud)  Don  bem  gel)ft,  er  fprid)t  aber  'oftenfio 
fpirituum',  ©ö  ift  el)n  anber  bing  ben  gel)ft  t)üben  uiib  ben  get)ft  beme^fen. 
äl>enn  ic^  nic^t  el)n  ben)et)fnng  l)ette  beö  gel)fti3,  fo  iDolt  id)  nl)mer  me^r  prebigen. 
2)a§  ift  nu  me^n  belüel)fuug,   nid)t  bay  iä)  burd)  ei)n  gefid)t  ©ottiö  berufft  35 

2  nic^i  B(J  8  grofjei;  BC  4  tauffcn  (2)  JJ  nic^t  tauffcn  C  5  lafet  BC  fi  nid^t  C 
7  bemutigtaijt  7J  la^t  BC  hniUxi  BC  8  öetficrt  C  9  bon  C  ]ün  BC  10  gottcS 
^un  BC       t)ette  BC  12   T)ore   BC        bor  BC  13   whxtlm  BC  14  lünbcn  BC 

nit  BC  muffen  J3C  15  ftiicfün  Z>'C'  t^  (vor  aUe)  fehlt  BC  i)oxc  BC  tviegcn]  Momnten  £6' 
16  :^6ten  BC  17  :^ore  HC  fernem  C  19  üor  BC  f^cut)en  ./>'  fd^eüc^e  t'  20  fttjmt)  i>' 
ft^m  C  1}(wlä)  ®ottc§  7^6'  21  @otte§  BC  22  gct)6rt  -BC  barau  BC  24  guter  iiO 
ftedt  BC         gaijfts  7iC'        uit  C  25  !)cuet(?§  /iC  26  Tiorct  B  i)oxt  C        fun  i?C' 

gtau6en  Bf  27  rumen  7JC'  28  Söilt  bu  JiC  getaub  B  glaub  C  offenließ  C  29  froffi  B 
yu  glaub  7^'C'        :U  Ua^BC        34  nit  ßC     :^et  7^6'     xi\i  fphlt  O        35  gottcS  7?C'    berufft  7^ 


^rebiflten  be§  Sfa^re?  1526.  223 

fei}  3imi  prebig  ampt,  foiibev  ha^  iä)  baju  gejiüuiu^eii  luirb  burdj  atiber  leiit, 
unb  muy  eö  um6  anber  leut  luilleii  tl)uu.  %[io  l)ab  id)  bic  bciuctjiuuq  bcy 
gelji'tg  bei;  liebe,  bie  n\d)t  ha<i  ijl)r  fud)t,  iouber  [IcQft  fid)  nriber  leuter  nulj. 
3c^  t)ab  iiidjty  baüüii  htn  uurutu,  idj  tuolt  lieber  bül)eijm  bleijbeii  ijim  meljm 
i  ftublin,  aber  ic^  bl)n  e»  fc^ulbig  unb  öerpflid;t  am  bem  gel)[t  ber  liebe,  Hub 
ob  id)  gleljd)  teljn  aubern  geljft  tjctte  unb  e^n  bube  l}nu  ber  l)aut  luerc,  jol  idjv 
hoä)  tl)un  unib  ber  liebe  löillen,  ioU  benen  betffen,  bie  e»  beburffen,  unb  bic 
eö  Don  mljr  begereu.  S)q»  ift  nu  nieljn  trolj,  über  ba§  i[t  l)t)r  trolj,  barauff 
ftol^l)ren  fie  |o  ]eer,  ba^j  [ie  ber  gel^ft  l)ab  gelert.    äÖer  t)at  eud)  barumb  ge= 

M  betend   Da»  mod)teft  bu  aber  lool  tt)un,  iDenn  bu  ei)n  gel)i"t  fuleft  ijun  bl)r, 
ber  bt)r  etluas  tjugljbt,   fo  moi^teftu   bic^   uon  beut  [elbeu   mit  el)m  aubern 
uuterreben,  ob  e»  red}t  fei)  unb  uufenn  glaloben  unb  ber  gefc^rifft  gemeö,  tuk 
^|hiuIu0   ipridjt  'l}l)r   [oUent  bie  geljft   belöereu'.     'Über   alfo    l)erauc^   plaljeu,  i.  :soii. -i,  i 
nljmaut  barumb  fragen,  unb  fic^  felber  loolleu  Oertebingeu,  fic§  felber  erlleren, 

1.1  nl)mant  uutermorffen  fel)u,  ift  geluiy  ber  teuffei.  (^tjriftuy  ift  üoUer  geijft,  uodj 
rebet  er  feljn  lijort,  tl)ut  and}  teQu  Inerd,  er  fei)  hmn  Dort)i)n  öon  bem  üater  cr= 
fleret,  er  lüill  uicl)t  Don  fid)  felber  l)nu  baö  ampt  gcl)en,  fonber  burc^  eljn  aubern, 
burc§  ben  Dater.  ^Jiac§  ber  erflerung  aber  grel)fft  er  bie  fai^  an,  treljbt  fel)u  ampt, 
leret,  prebiget,  t^ut  lounber,  ba  gieng  e»  aud)  Don  ftatten.    iöolgt  ijin  tc^t: 

2'5  '^2lbcr  ^o^ui^J^e»  loerct  l)C)m  unb  fprael):  ^d)  bebarff  lool,  ba» w.ittri.  s,  u 

iä)  Don  bl)r  getanfft  luerbe,  unb  bu  tomeft  ^u  ml)rr 

T)ü5  fc^rei)bt  felju  (Juangelift  beun  ''JJtatttjeuy,  unb  laut,  al»  ob  3iol)nnne§ 
(£t)riftum  erfennet  l)ab,  et)e  er  i)t)n  getanfft  bab.  -Über  ;jot)anue':5  fd)rci)bt  bai5 
n)ibberfpicl,    haij  3o()auuey  (£t)riftum   nic^t  ertennet    ()ab,    benu  alfo    fpric^t 

25  3ot)auney  ber  teuffer  3Dl)an.  1.  ';>d)  täubte  l)l)n  nid)t,  id)  t)ab  ^eugniy  geben,  ba»?o(i.  i,  ::i 
id)  nidjt  (^bi^iftn^  i*^^)'  er  luirb  iiad)  ml)r  fomen,  ber  für  ml)r  ift.  ^d)  loe^i?, 
ha^  mel)n  ampt  ift,  ha^j  er  allen  menfd)en  fol  burd)  mid)  betant  lüerben,  aber 
id)  tenne  l)l)u  nid)t,  aber  ber  mid)  gefanb  l)at,  ha5  iä)  prebige,  ber  bat  mljr 
elju  3ei)d)en  geben  unb  gefproc^en  'auff  loetd)etu  bu  luurft  fet)eu  ei)n  tauben 
erab  fteljgen  unb  auff  i)l)m  bleijben,  ber  ift,  ber  bo  teuffet  mit  bem  l)cijligeu 
gel)ft'.  ^Jhi  fel)et,  ha^j  ift  alfo  gugangeu.  ^oljanuey  l)at  l)l)n  iiidjt  tanh,  er 
^at  lüol  gelüift,  ba»  er  furl)aubeu  lüere,  ha^i  er  unterm  Dold  loere,  er  teunet 
aber  noc^  bie  perfon  nic^t,  fuube  nod)  uid)t  fpred)eu  'Der  ift»'.  (5r  Ijatte  ha^ 
^^i•)ä)^n  lool,  er  fatje  auff  bie  tauben,  (^r  t)et  l)br  Diel  getanfft  uiib  bnttc  auff 
fie  aEe  l)nfunbcrt]el)t  ad)t,  felju  l)er^  ift  alfo  geftanben:  'äBeuu  mirb  er  fomen !? 
Dieleic^t  löirb  e»  ber  fcl)n\    ör  l)at  freljlid)  Diel  frununcr  lent  getanfft,  aber 

1  barau  BC  :j  Iciitc  ß  leüt  C  4  haxiion   lu:  ö  ftublin  B   ftüblein  C 

G  6üb  BC  7  bcbütffen  BC         8  tru^  (beidemal)  BC      bavuff  ftoltjtcren  BC         10  mh^-- 

teftu  BC  futeft  BC  11  eingibt  BC  mod)tc|'t  hn  BC  1:5  toacn  C  14  luoUen  BC 
ocrtabingen  iJ  Dci-tctjbingcn  C  ITnitC  18  3toc§  C  treckt  5  lOöinß''  SSolflet  ^C 
20  baxff  BC         21  luerb  BC  22  5Jlattf)cnä  A         24  nitt  C         2.5  tauffer  B      nit  BC 

26  noc^  C      nit  BC      üor  BC  29  off  C      hjetic^cn  B       tüitrft  B  wörft  C  :}0  öff  C 

ift§  C  bcv  ba  tauffet  BC  81  nit  BC  :32  oor  ^anben  BC  U  tunb  nid^t  B  funb  nit  C 
^et  BC  :J4  ^atte]  ^et  BC  36  ftornei;  B 


:to 


224  ^jrebigteii  be^  ;ja^re§  1526. 

ha^  aeic^en  tüar  no(^  nic^t  fur^anben.     3)a  S^efu§  aber  setawfft   tdai,  ha 
tarn  ba^  aeid^en,   ber  l^^mel  tt)et  fi(^  aiiff  imb  ber  getjft  !om  auff  l)^n  tute 
eljn  täube,  unb  ber  öater  fprac^  '®aö  tft  ineljn  üefeer  fon,  an  lüelc^em  \<i)  el)n 
tüolgefaEen  I)a6\     Unb  baö  tft  nac^  ber  taitff  geic^etjen.     äßa§  tDoEett  bemt 
tütir  ba^u  lagert,  baö  jic^  6t)riftiiö  tmb  3o^)aitue5  alfo  fperrett  unb  fid)  Inegerit,    5 
3ot)aniteö  tDolt  öoit  (it)rtfto  gctaufft  fel)n,  iiitb  (it)riftuö  üon  :3ol)amtc,  f priest 
311  :jol)aitne  'laö  tjljt  atfo  fcl)n,  ]o  gcpurt'  ic.    Is^ai  er  l)I)n  crfcnuet  uttb  itidjt 
erteitiiet^    älHe  ^JJiattljcity   rcbe  laut,   fo  l)at  er  l)t)n  crfaut,    aber  ^so^aititeö 
©uangelium  i[t  ha  irtbber.     'ilutluort:   äBljr  fuubett  uid}t  aubexö  ba3U  jagen 
bettu  iDte  :3i:)t)auneö  tnort  tltugeu,   es  i[t  Itiar,   er  I)Qt  l)t)u  nidjt  erfennet  für  10 
ber  tauff,  (5ö  tntrb  l)l)m  aber  geal)ut  (jabcn,  er  feij  ntd;t  el)u  fc^leci^ter  menfd), 
e§  njerb  etlnaö  ^ot)ery  ^ijuter  ijljm  felju,   er  t)at  l)^n  aud§  tjun  tnutter  lel}b 
gerochen,  bo  53torto  ^u  (^lifabett)  !ain.    (5§  buudt  l]t)n  tt)ol,  aber  er  ift  ber  fad) 
itic§t  getüiö,  (^t)riftuö  inar  l}l)in  nidjt  geftalt  toie  onber  leut,  e§  gteng  ettoay 
freffttgerö  üou  tjt)ni  benn  üon  el)m  anbern  tnenfdjen,  barumb  blel)bt  er  l^tn  i^ 
iTja^n,  gebeuctt  'er  iDtrb  eS  fel)n,  (^0  ift  elju  treffeltdjer  man,  luarumb  lotnpt 
er  ]u  ttiljr  r    äßie  tool  er  uid)t  gan^  befc^leuft  bei)  l)l)m  felber,  ha5  er  (^§ri= 
ftu§  fei),  fic^t  l)t)n  bod)  für  ci)it  groffeit,  tapfferu  unb  gel)ftrel)c^en  man  an,  er 
reuest  bcn  gci)ft,  bcnit  cö  gteng  fafft  unb  trafft  öon  l)t)nt.    Unb  ift  and)  Inor, 
lüo  cl)n  foliid)  gei)ftrei)d)  tnan  ift,   fo  bebunctt  cl)n,    ber  bei)  l)^m  ift,   e§  fei)  20 
l)l)m  haQ  benn  bei)  anber  letiten.    3)er  gel)ft  fan  fid)  nid)t  Herbergen,  eö  get)et 
et)n  befonber  Erafft  Don  füUid)cn  letiten,  luic  loi)r  el)n  red)t  fcl)n  cgempel  lefen 
Don  el)in  frunten  öater,  ber  loolt  el)n  ntegblin  auö  el)tn  gctncl)nen  l)au§  füren, 
2)a  nu  ha5  ntegblin  bei)  l)l)tn  fas,  luuft  e§  md)t,  Inie  l)l)tn  gefc^al)e,  fie  fult, 
ba§  etlöag  fonberlid)ö  t)l)nter  bein  man  ftidet,   ey  gieng  cl)n  lieptid^er  gerud^  25 
Don  l)()m,  benn  bas  ift  bie  natur  unb  art  beö  geljftcs,  bas  er  fid)  fpuren  unb 
merden  left,    er  el)gct  fid)  mit  btiden  unb  geberben,    gibt  bem  menfd)en  el)n 
aitber  art  uttb  fl)nn  unb  fd)inad.    'Jllfo  ift  eö  l)ie  and)  gefd)en.    ©0  6l)riftuö 
tompt  unb  ^ot)anney  icl)n   gePjar  Inirb,    ba  fid)t   er  i)l)n  für  el)n  befonbern 
unb  l)cl)ligen  man  an,   feit  glel)c^  baranff,    es  mirb  nentlid)  (S.l)riftuS  fel)n,  30 
5tuff  ben  lüal)n  lautten  bie  luort  S.  ':)Jtattl)euy ,  als  ob  er  l)l)n  ertennct  I)abe, 
^ber  bay  lüel)S  er  nid)t  gelniy,  benn  bas  3eid)en  mar  nod)  nid)t  furl)anben,  er 
l)et  bie  tauben  nod)  nid)t  gefeljcn,  baranff  get)en  ,^ol)annis  luort,  bas  er  i)t)n 
nict)t  erfent  t)ab.     ^^Ifo  mus  man  ben  3lxiel)en  ^uaugeliften   gnfameit  t)elffen, 
fottft  mercn  fie  mibber  el)uanber.    'illfo  ftel)et  :jiVl]annes  l)m  mal)it,  unb  öet=  3r> 
fuc^t  i)t)it  alfo  unb  fprict)t  '^d^  fol  Hon  bl)r  getattfft  merben',   Unb  bemtttiget 

1  nit  C    üorijanbcu  JJV        2  Dft  in  C        ■■',  toul)  LC    ]ün  BC    luelicOcm  /.'       4  nod)  C 
tooUen  BC  5  batau  BC  7  icfe  BC      flcbiat  lu '      nit  BC         8  cifcnt  HC      teb  B 

Soanniö  C  9  tünbcn  BC  nit  C  10  üor  BC  1!  in  BC  nit  C  12  ^6^et§  BC 
l)inber  BC  13  ba  B  14  nit  gcrti^  BC  nit  gcftatt  C  gOuife  gclücfen  C  15  belel^bt  BC 
Iti  raon  BC  wüibt  BC  treffcnlic^er  BC  tumbt  C  20  bcbnnrfet  BC  21  ^^mba§  Ä 
anbern  BC  23  frommen  BC      magbtin  HC      füren  BC  24  magblin  H      fult  BC 

25  fiinber  HC  ftecEt  BC  26  ga^ft§  BC  f^JÜren  BC  27  lafet  BC  28  %iW1)iV.  BC 
tumbt  C  :'j\   Won  JiC     i^ah  BC        82lonifttß^'     t)ort)anbt'u  />'_'         33  f)etc  C     genib/«' 

Sol)anne§  B  ^ioanncä  C         34  nit  BC  30  luon  BC  3tj  bcmutiget  BC 


^Hcbigtcn  bc§  S'n^rcS  1526.  225 


ficf)  alfo  ^^o'^anncS  iinb  trit  fiel)  (5[)x\]io  n(6  el)m  fnimmeii  man  iintcrUicvffen, 
iiub  lüibbcnimb  lU)ri[tuö  iintcvUiirfft  fid)  oi^t)^^"ni,  tuic  bemi  aiidj  bie  fniminen 
6t)nften  tl]un,  Inie  ^u  bm  ^^f)ilippern  am  2.  ^|^autu§  flav  fd;on  abmalet  alfo 
fprcdjent  'Dcidjto  t[)ut  bnxd)  ]and  obbcr  cljttcl  et)rc,  fonber  biirdj  bie  bemut,  ^du.a,  3f. 

5  adjtet    eud)    unter   etjnanbcr   felbö    ct)mx   be§    anbern   obcvften'.     llnb    jun 
Ütomcrn  am  12.  '(^ijner  htm  bem  anbern  mit  c[)rer6ietunc}  ^uöor'.   5llfo  I)aben  mum.  12,  lu 
[\ä)  bie  jlöen  mcnner  bcmutigct,   (Sljriftuy  unter  ^of)anncm,  ;^iot)anneö  unter 
(5^riftum.    S)ay  loefen  (^l)rifti  tüar  nod)  öerborgen,  barumb  mit  c^n  ^ttic^er 
bemutiger  feljn  benn  ber  auber.    ;3ol)anney  forgt,   C?t)ri[tuö  fei)  ^ci)tiger  benn 

10  er,  unb  ^l)riftu»  ftelt  fic^  auä)  ber  gteic^en,  fert  nid)t  l)erau§  umb  fet)ne§ 
tiatcry  iDiUcn,  bem  er  bie  el)re  gibt.  (^'t)riftui3  autlüort  t)()m  unb  fprid)t  '6ä 
gepurt  fic^  olfo\  @r  leufcnt  nid)t,  ha^  er  ^Fteffiaö  fei),  aber  ber  Dater  loitt 
foÜid^  bemut,  al§  Inolt  föl)riftu§  fpred)en  'fiieber  ^ot)anneö,  bu  t^uft  re(^t, 
bay  bu  bi(^  alfo  bemutigeft,  ^ä)  fol  eö  auc^  tl)un  umb  mel)ney  öater^  iniüen'. 

15  Sieber  §err  @ott,  tüie  l)aben  bie  frummen  leute  mit  bemut  funbcn  umb 

ge^en,  äßt)r  armen  leut,  trenn  Wt)x  el)n  löort  obber  el)n  fpruc^  ^aben,  muffen 
tü^r  ha  mit  l)erau§,  tö  h)^I  ferner  bem  anbern  toeic^cn,  tüil  el)ner  über  ben 
anbern  fel)n,  t)arren  nic§t,  bl)ö  unö  ©ott  l)erfur  aeu(^t,  lüie  fic^  6l)riftuy 
bemutiget,  ^elt  fic^  Inie  e^n  anber  menfd^,  bp  l)^n  el)n  anber,  ha^  ift,  ber 

s(.  Datcr  ^erfur^euc^t.  2)ie  glnen  menfi^en  bucfen  fic^  für  cpnanber,  lüe^c^t  el)ner 
bem  anbern.  Unb  ift  auc^  luar,  fie  finb  bel)be  groffe  leut,  öol  beö  gel)fte6,  unb 
tüere  nid)t  unbitlic^  gelnefen,  ha^  !el)ner  bem  anbern  geloic^cn  lüere,  benn  fie 
finb  bctjhi  Don  ©ott  gefant,  öot  ber  gnaben  unb  l)t)rer  fac^  gelniy. 

^lo^onne»  gab  bie   et)r  unb  bemut  ben  ^4^^arifel)ern  nid)t,   er  fc^alt  fie 

25  no(^  baju  unb  nennet  fie  ottergejic^t ,  benn  fie  fureten  aUel)n  ben  fd)ci)n  ber 
t)el)lig!e^t.  5lber  bie  funber,  bie  t)\)x  francf^el)t  erfantcn,  nam  er  bemutiglid) 
auff.  6ö  folt  l)^unb  auä)  alfo  fel)n  unter  ben  (5t)riften,  folten  eljnanber 
nje^c^en  unb  nic^t  alfo  InoEen  mit  bem  !opff  l)l)nburd)  faren.  '^ilber  mi)r 
laffen  es  nii^t,    luaö  un§  für  fompt,    hau  muy  fort,   unb   folt  e§  cQn  lanb 

30  Soften,  gebenden  tuenig  ben  fd)aben,  ber  barauö  !ompt,  barumb  muffen  n)l)r 
auc^  fo  oiel  rotten  unb  fccten  ^aben.  3)o(^  ^aben  mjx  ben  Oortel)!  ha  Oon, 
ha&  lt)t)r  fo  Diel  befte  Ba§  ertennen  ben  tcuffel,  ber  fid)  nid)t  fan  oerbergen, 
unb  anä)  fpuren  bie  reiften  6t)riften,  bie  nid)t  leic^tlic^  glclobcn  ben  'Hotten= 
gei)ftern,    fonber  fie  fliegen  aly  ben  teuffei  felber,    \üo  fie  ^^r  i)nnen  luerben. 


1  frommen  B  2  fronten  BC  3  tf)unb  BC  4  fprcd^cnb  BC        5.Mc^§  ß 

eer  C        bie  fehlt  C  6  »i'omcrn  BC        fom  B  7  bcrnnttget  BC  8,9   jetüd^ec 

bemutiget  BC  9  forget  BC  10  nit  C       fc^n§  C  1\  eex  BC  12  gebürt  BC 

iQugnct  BC        nitt  C  14  bemutigeft  BC       meinS  C  15  fromen  BC       fiinben  BC 

1 6  miiffen  J(C'        17  e§  wiü  einer  C      nin  BC        19  bemutiget  i'C     cor  i^C        21  feinb  Z?C' 
gal)ft§  BC  23  feinb  BC      gcnaben  BC  24  5p^arifeern  J!C      nit  C  2.j  borjü  BC 

abtergejid^t  BC      fiireten  B  fürten  C  26  fünnber  BC      bemutiglid^  BC  27  je^unb  B 

28  toollen  £6'        29  nit  B      fumpt  C        30  muffen  BC        31  baruon  JtC        32  befter  /?6' 
33  fpüren  BC      gtauten  /^'C 

Sut^erä  2ßerte.  XX.  15 


226  ^rcbigtcn  be§  ^df)Xi%  1526. 

2ßl)r  aber  foEen  I)arrcn,    bl)y  um  ©ott  ba   ^u  fobert,    tüie  ßf)i;iftum  unb 
^oljannem,  unb  bcnu  bciö  fclbig  mit  forest  angrcljffen. 
3Kaiti,.3,iö  3^efug  ober  anttoort  unb  jpxac^:   la§  t)^t  jcqn,  atfo  gepurt  e§ 

un§  oUe  gercc^tigfetjt  3u  erfüllen. 

äöas  {[t  baS  'alle  gercc^ti!cl)t  3u  erfuaen'?  3ßa§  tft  'aEe  gerei^tüel^r ?    5 
2)q§  i[t  'alle  gerec^ttgfetjt':   fid)  jclber   ungerecht  oc^ten  für  ©ott   unb   Don 
^er^en  bcfennen,  baä  nljmont  !an  beftan  für  fet)m  urtel)l,  fonber  muffen  ftc^ 
bucfen  für  tji]m,   fie  feigen  als  I)cl)lig  al§  fie  t)mmcr  motlen,   unb  fic^   funber 
befennen,  h)ie  auc^  Saöib,  ber  büc§  el^n  man  Jnar,  tote  t)l)n  Sott  f)a6en  lüolt, 
begert,  hiVj  l)^n  @ott  nic^t  für  gerieft  fobbert,  benn  ba  mocf)tc  loibber  er  noc§  10 
atte  menfc^en  beftet)en;  baö  ^eQft  alfo  'aiic  gcrcc^tifet)!' :  frum  fct}n  unb  ntc^t 
mollcn  frum  fei^n,  hau  ift,  fid^  el)n  funber  befennen,  fic§  ber  frumcfel^t  nic^t 
annemen,  ha^j  ift  benn  et)n  ^iriifec^tige  gerec^tigfeQt ;  gerecht  ift  er  aus  bem 
glatöben  l)nn  (if)riftum,  unb  jum  anbern  fc^reibt  er  l)f)m  bie  gerec^tigfet)t  nic^t 
3U,  fonber  eljtel  funb  unb  unflat,  Inie  Inljr  benn  atte  üon  natur  finb,  benn  bie  1^ 
funb  l)anget  unferm  fleljfd)  an,  bp  e§  au  putüer  loirb.    5llfo  tuibber  umb  auc^ 
ift  e§  et)n  ^lüifeltige  bost)el^t,  fo  eigner  ei}n  bub  t)nn  ber  ^aut  ift,  unb  toil  fet)n 
bub  fetju,  inenbet  el)n  guten  fcl)et)n  für,  unb  ift  nic^t  barl)l)nter,  (Jr  ift  öon 
natur  et)n  fcf)o(cf  unb  baruber  au(^,  bag  er  fottic^ö  nic^t  befennen  toil.    ^^llfo 
t)ie  bie  jtüen,  (Sljriftus  unb  3ot)anne§   finb  für  @ott  gerecht,   ^um   anbern  20 
beluel^fen  fie  l)l)r  frumc!et)t  mit  bemut.    Sllfo  erfüllen  fie  alle   gerec^tigfei^t, 
mit  bem  ^erljen  burc^  hm  glaloben,  unb  mit  eufferlic^er  betoeljfung,   meiere 
e^n  3eug  ift  bes  t)nnerlic^en  unb  reiften  glalnbenS. 

äöqr  foUen  ouc^  alfo  l^erniben  bleijbcn,  nicf;t  troijig  fet)n,  fonber  alleluege 
\)\m  fordet  unb  bemut  ftet)en.  :3ot}anncs  nl)mpt  fic^  t)ie  nichts  an,  'Ijl^ntoeg  25 
(gebencft  er)  mit  ber  geret^tigfeljt,  eö  fompt  el}n  frumercr,  benn  id)  bl)n',  rumet 
fic^  nidjt  für  (5f)rifto.  '2llfo  ift  erfuUet  alle  gere(^tigfet)t.  63  ift  aber  ber 
natur  fd)lüer,  ha^i  e^ner  fol  frum  fet^n  unb  fic§  für  eQn  funber  ad^ten,  auötl)un 
unb  f ekelten  laffen,  ös  ift  eQn  l)o^e  tugent,  öiel  gnab  tjaben,  unb  fic^  bod) 
alfo  ftellen,  als  fe^  e^tel  funben  ha,  tüeij^el^t  beö  get)fte§  l)aben,  unb  fic^  alber  30 
ba  3u  fteEeu  unb  el^nfeltig.  2i5er  es  nu  tl)ut,  ber  lüirb  fre^  Dom  tro^  unb 
t)offart.  5Ufo  ftelt  fid)  (it)riftuS  au(^  h)ie  anber  leut,  left  fic^  auc^  teuffen 
unb  fpric^t  'Sas  alfo  feqn,  alfo  fol  ade  gercd§tigfel}t  erfudet  tnerben',  als 
tüült  er  fpredjen  'alfo  fol  bie  gant^  loclt  Qnnen  loerben,  bas  tuljr  hk  frummen 
finber  finb'.    ör  Inolt  nodj  nidjt  fel)n,  bas  er  toar,  bijs  l)l)n  ber  öater  öerfleret.  35 

1  forbert  iJ'^'  ;l  ie^  BC  gebürt  ßC  4  erfüUen  5t'  5  baä]  ban  C  9ere(^ti9= 
fait  (2j  BC  erfüaen  BC  6  üot  BC  7  l'cfton  BC  üor  BC  ijtui|cu  BC  S  öov  BC 
töoUcu  BC    .  jünbcr  BC         10  forbett  BC      mochte  BC     »weber  BC  11  aüe  gerec^tigfait 

fromfi  ü  aUe  geredjtigteit  crfüUe  from  C  12  lüoUen  fromb  i-'C  [iuber  £  fiinber  C  fromb-- 
taitZ^C  Ibimxi  BC  feinb -ßC  IG  finb  y>fünb  C  ^angt  C  hiürt  ii  17  jtöifcUtg  iiC 
18  loenbt  7JC'       nidjt§  BC       bar^inbcr  B  bQt)inbet  C  19  batüBcr  BC  20  ^ie  fehlt  C 

feinb  iiC      Dor  BC  21  frumbfait  -ß      erfüUen  BC  23  ^nnncrtic^en  vi  24  nit  C 

trutjig  ÜC       olrtcg  BC  26  frümctcr  /:(C'       vumet  BC  27  üot  ÜC       cvfüüet  BC 

28  fromb  7i6'       jünbct  BC  30  fiinbeu  i>'C'       galjftä  BC  ;31  borau  i>'C'       ttu^  BC 

32  iod^fiart  /.'' '      la^t  UC      tauffen  2^6'         33  erfüllet  B         34  fi-omen  £C'     '■  35  feinb  BC 


5|>rcbtfltcu  bc§  ^a1)xc^  1526.  227 

Unb  ha  3f)efu§   getniifft  tvax,  ftctjg  er  Balb  crouff  aug  bemaj.  le 
tüaffcr,   unb  fit)c,    ha  töiirbcn  über  l)t)m  bie   ()i)mel   aiiff   netf)an, 
unb  So^onueö  fa^e  ben  gcl;|t  ©otttö  gleich  aU  elju  tauben   cr"ab 

5  ftc^gen  unb  über  t)t)n  !omen. 

5)a  ftcf)ct  bie  erÜerung  unb  haii  3eugnt'5  öom  t)t)ntel  bc^  natcr^  unb  bc§ 
gcl}fte§.  S)a  tuirb  etjn  anber  man  au§  (St^rifto,  ntdjt  fel)ncr  perfon  Ijalbcn, 
fonber  be§  amptö  f}albm.  ©r  tüirb  erflert  Don  l)i}nict  crab  für  bem  ^ot)anne, 
er  \)at  ha  gefcfien  bas  ^etjc^cn,  hau  ij^m  ber  bater  öcrljeljffen   f)ütte,  ^ofjan.  1.300.1,33 

10  ben  gel)[t  iDie  etjn  tauben,  unb  über  baä  ^atte  er  gefrort  bie  ftljm  be»  öater», 
tüie  öolget. 

Unb  fi^e,   eljn  ftl)mme  öoni  r)t}nie(  erab  ipxad):  biä  ift  metjuTOam,.  3,  n 
lieber  fon,  an  tüilc^em  iä)  el^n  tDoIgefallen  tjab. 

£05  ift  ber  t)el)Ianb,  ber  un§  tos  niadjt  öon  funbcn,  tob,  teuffct  unb 

15  ^elt.    9iu  ^ie  foßen  tnt^r  lernen,  luie  tvXjx  ]n  &ott  tomen.    äßer  ha^i  lieb  finb 
Inil  tüerben  für  bem  tater,  ber  mu§  eö  burdj  Gljriftum  toerben,  burcf;  ben 
lieben  fon  aüelju,  ber  bem  t)ater  t)nn  bem  f^oö  fi^et,   auff  toelc^en  ber  l^ater     . 
aUet)n  fil)et,  on  iüeld^en  er  nichts  annt)mpt.    Unb  may  bem  üater  loot  gefett, 
ha^i  gefeit  t)^m  tüol  burc^  hm  fon,  barumb  n^er  ^nm  tiater  Wil,  ber  mu§  fic^ 

20  an  ha5  liebe  finb  fjenden,  muö  bem  finb  auff  ben  rucfcn  filjen,  bcnn  mit  ber 
ftt)m  tperben  auffgeljaben  aUe  Mittel,  eö  fcf^clju  mit  frumcfeljt  unb  l)eljticfel)t 
tuie  fc§on  e§  tnett,  e§  mu§  Ijljuloec!,  gilt  nic^t  t)or  bem  öater,  benn  aUel^n  ber 
liebe  fon,  bem  ift  er  ^olb.  SBer  nu  lieb  unb  Inerb  iüil  felju  bem  oater,  ber 
fol  bem.  fon  l)nn  ben  f(^oö  lauffen,  fo  fompt  er  ju  bem  öater,  tuie  (^pl)e.  l.(£pi).i,  5 

25  ^Paulus  fagt,  ha^i  tntjr  burc§  (sfjriftnm  ijnn  finbfc^afft  ferorbnet  finb.  €n  ben 
ß^riftum  finb  lul)r  fet^nb  ©ottiy.  äßer  fid)  nu  burc^  hcn  glatuben  an  6l)riftum 
fjenget,  ber  beleljbt  l^nn  ber  freunbf(^offt  Oiottiö,  Inirb  auclj  lieb  unb  Uierb, 
luie  G^riftuy,  unb  ct)n5  mit  bem  Irnter  unb  bem  fon.  äßo  aber  nicfjt,  ha  ift 
eljtel  3orn,  ha  l)ljlfft  feljn  frumfeljt,  fet)n  frafft,  fetju  frcljer  töill,  mibbcr  beten, 

30  faften  noc^  anber  tnercf,  ift  aUeö  üerlorn.  3^cnn  hin  ift  gar  etju  trefflid^er, 
gelDattiger,  mec^tiger  fprud)  'haä  ift  meljn  lieber  fon',  ha  eö  allciJ  ijunen  ligt 
unb  öerfaffet  ift,  toa»  t)nn  ber  ganljeu  fdjrifft  ftef)et,  gleirf;  loie  alle  bing  Ijmi 
6I)riftU'^  §anb  gegeben  ift  unb  alfey  5U  famen  gefaffet,  haö  ey  tj^m  untertf)an 
fct),  tnie  6.  ^^anluy  fagt,  2enn  ha  er  fprirf^t  'bay  ift  mclju  lieber  fon'  unb 2.22 

35  geiget  aße^ne  auff  (S^t)riftum  unb  tüeiö  fonft  niemanb  3U  jeigen  unb  ]u  nennen, 

1  %eit.  fehlt  BC  2  üDet  Bü  :3  Quffgctfjon  BC  4  gotteS  BC  ö  über  BC 
7  9aift§  BC  nit  BC  8  üom  C  üor  BC  9  ^ct  BC  10  über  BC  ^at  B  äc^ott  B 
12  ft^mb  B  ftqm  C  Vi  fun  (imd  so  stets  im  Folg.)  BC      rtcld^em  BC  14  fiinben  BC 

16  öor  BC         17  ivielic^eii  B  toetc^eii  C         20  t)ff  bem  rudE  C         21  l)ffgr:^Q6cn  C      from6= 
tait  BC      ^aitigfait  BC  22  ntdjtä  BC  25  feinb  BC  26  feljnb  BC       ©otteä  BC 

27  feiltet  BC        btcljtit  C       frünbirf)Qf|t  6'        ®otte§  2/6'  29  fromloit  Z/C        loeber  BC 

32  ticrfoBt  C  ■'}:)  önbertfjon  BC  30  aüatjn  //''      luotjfjt  /.'C 

15* 


228  ^tebtQten  bc§  Sö'^te?  1526. 

gibt  er  gniigfam  suöcrfteficn ,  ha^2  fonft  meinanb  her  liebe  fon  fet),  ©inb  fie 
aber  nic^t  bie  liebe  fon,  fo  jinb  fie  geix)iflic§  ünber  be§  ^ornö  unb  ber  ungnaben. 
3:enn  Wo  mef)r  liebe  föne  tneren,  folt  er  biefen  nic^t  atteine  fo  ausmalen  unb 
Qn3i§en  unb  fagen  '^a§  ift  mein  lieber  fon'  unb  bie  äugen  aEeine  auff  biefen 
l)aben,  unb  fi(^  biefeö  atleine  rljumen,  al§  tüiffe  er  fonft  fet^nen.  3)enn  bie  f. 
löort  lauten  ja,  al§  §abe  er  \\ä)  tool  umbgefef)en,  unb  ftnbe  bod^  fernen  on 
biefen  unb  fpric^t  '2)05  ift  er',  aVs  folt  er  fagen  '3)a  ift  ein  mal  eigner,  ber 
mt)r  gefeilt  unb  mein  lieber  fon  ift,  bie  anbern  finb  allzumal  nic^t  alfo\ 

mt)x  muffen  aber  bie  tnort  nic^t  aEeijne  fo  oerfte^en,   haä  ba  mit  fet) 
beiüeljfet,  ba§  6t}riftu5  marliafftiger  (Sott  ift,  iüie  bie  ßpiftel  ju  ben  ßbreern  lo 

§cbr.i,5fagt  '3u  melc^em  (5ngel  l)at  er  l}t)emalö  gefagt:  ^u  bift  mel)n  fon'  k.  S)enn 
gelüic^lic^  ift^  mar,  ha5  ß^riftuö  mit  biefen  morten  oerfleret  mirb,  ha5  er 
©otteö  rechter,  natürlicher  fon  ift,  töeil  fold)  mort  ju  !et)ner  creatur  W 
gerebt  morben  ift.  2)enn  er  mere  gleit^  tüol  ©ottö  fon  gemeft  unb  geblieben 
emiglic^,  lüie  er  gemefen  ift  oon  emig!el}t,  obö  uuö  fc^on  nic^t  gefagt  lourbe  oom  v> 
l)i)mel,  unb  geltet  l)l)m  baoon  nid^tg  au  noc^  abe,  fonber  barauff  ift  un§  5u 
fe^en,  bai  fottid^  f)erlic§  lob  unb  e^re  mirb  öon  (St)rifto  gefagt  umb  unfern 

30Ö.  12,30  tüiUen.  2)enn  tüie  er  felbg  fagt  ^Ijanniö  12.  2)ie  ftljmme  gefc^ic^t  nic^t 
umb  fet)nen  toiEen,  fonbern  umb  unfern  miEen.  6r  bebarffö  nii^t,  baö  manö 
t)^m  fage,  toie  er  (3jotti§  fon  fe^,  (Sr  tüet)S  eg  öorl)l)n  iuol,  unb  ^atö  fc^on  20 
beret)t  Oon  natur  emigli(^.  3)arumb  met)l  folc^^5  l)nn  bie  ftl)mm  unb  mort 
gefaffet  tüirb,  fo  giEtö  unö  unb  nid)t  6t)rifto.  ß^riftuö  l)at  haä  mefen  für 
fid^  on  tüort.  äßljr  f)aben  ba§  mort  baOon  on  mefen.  3)arumb  muffen  toljr  unö 
ber  Irort  annemen  on  mefen,  gleich  luie  er  fid^  beö  mefeuö  annt)mpt  on  mort. 

äßa§  t^ut  nu  ha^i  n)ort?  2)a  fil)e  auff  unb  l)ore  ju.  ©ö  leret  un§  25 
6l)riftum  lenuen,  tjnn  meli^em  erfentniö  ligt  unfer  t)e^l  gan^  unb  gar,  tüie 
efaiaö,  $Pauluö  unb  5|^etruy  leren,  äöie  leret  e§  un§  t)l)n  ertenncn?  ^Ifo, 
boö  er  ©ottS  fon  fei)  unb  gefaEe  l)l)m  mol.  ^3Jtit  ben  morten  ma(^t  ©ott 
aEer  toeEt  ^er|  lad^enb  unb  froli^  unb  burdjgcufft  aEe  creatur  mit  et)ttel 
göttlicher  fuffidetjt  unb  troft.  äßic  fo?  (Sl)  tücnn  id)  baö  lüep  unb  getoiö  30 
bi)n,  ba-^  ber  menf(^  6l)riftuö  @ott5  fon  ift  unb  mol  gefeEet,  loie  iä)  benn 
mu§  getüi^  fein,  mel)l  bie  ©ottlid^e  ^^aieftet  felbö  Don  l)i)mel  fol(^5  rebet,  bie 
nid^t  liegen  tan,  fo  bin  ic^  au^  gemiö,  ha?^  aEeö  WaQ  biefer  menfd^  rebt  unb 
tt)ut,   ba»  ift  el)tel  liebes  fonö  mort  unb  Wnä,   ha^i  auff 5  aEer  befte  ©ott 

1  genugfam  BC      junft  C       Seinb  BC  2  fün  BC        feinb  iJC       ongenaben  C 

3  wa  i?C'      jün  BC      nit  aüain  i*'         4  anaie^en  BC      aüain  BC  5  aUain  rümen  iJC 

^unft  C  6  finb  BC  8  ^einb  BC  9  ntüjjen  iJC  aüain  BC  12  ift  C  hjürt  2>' 
1.3  nQtürUcf)et  BC  foUdö  i^C  U  ©otteä  />'  15  nit  £  »urb  />'  rtürb  C  16  ob  BC 
%7  wütt  7^6'  18  ftljm  £C'  19  man  7?r'      fonber  BC  20  @otte§  7iC       »aifet  7iC| 

2:3  muffen  /.^C  25  ^ote  i>'C'  26  weüidjem  Jl  crtantni§  BC  27  lerrt  ('  28  ©otte§  BC 
29  ^ct^en  C        froUcfi  ViC  :J0  gotücCiet  füffigtaDt  i^C  31  @otte§  BC       Qe^dt  BC 

32  ©otUc^c  /.'  ©ottlic^  C      yjlatjftet  /.'  'U  beft  iiC 


mu§  gefallen.  ^TBoInn  bog  mcvrfc  icf)  imb  faffc  cö  tuol.  äßo  icf)  bciin  nu 
(]l)niurbcr  6f)nftum  f)ovc  rebcn  obbcr  ft()e  t()itn  cttüoS,  boö  er  nü)r  ,^u  gut 
tf)ut,  tt)tc  er  beim  allcntdalbcn  tf)nt,  bn  er  fpric^t,  (9x  tf]u  unb  (eljbc  otfcs 
iimli  mctjnen  tuiÜen,  6r  fet)  !omen  51t  btciicn  jc.  So  gebende  icf;  an  bicfc 
.s  h)ort  bc§  üater»,  ba§  er  ber  liebe  fon  i[t,  fo  nui§  ml)r  bcnn  einfallen,  hn^ 
]oldß  reben,  tf^nn  nnb  Tel)ben  Qii)xi}i\,  fo  fnr  micf)  gcicf)if^t,  tüie  er  lagt,  muffe 
©otte  f)erl^lic^  Inolgefallen.  diu  "mk  funb  ficf)  föott  mef)r  auöfcfjutten  unb 
lieBlic^er  obber  fuffcr  bargeben,  benn  ha^i  er  fprec^c,  ©0  gefalle  l)l)ni  Don  f)ertten 
hjol,   ha^:  fein  fon  ^^riftuS  fo  freunblic^   mit  nit)r  xcbct,   fo   tjerijlicf)  mic^ 

10  ntcl}nct  nnb  fo  mit  groffer  lieBe  für  mid)  letibet,  ftirbt  nnb  alleji  tf)ut. 
^Jieinftu  nic^t,  tt>o  eljn  menfdjlid)  Iierl  follte  tcd)t  fnlen  folcf)cn  loolgcf allen 
@ott§  an  ^l]rifto,  tüenn  er  un§  fo  bicnet,  (5§  muft  für  frcuben  t)nn  Imnbert 
tanfent  ftutf  .^nfpringen,  benn  ha  tüurbc  c§  fc^en  pnn  ben  aBgrunb  be^  oeter= 
liefen  "^er|en,   ja  t)nn  bie  grunblofe  unb  ctoigc  guete  unb  lieBe  ©ottS,  bic  er 

'5  3U  un§  tregt  unb  t)on  etüirfept  getragen  ^at. 

IBer  tütjr  finb  ^u  !alt  unb  ,^u  Ijart,  baS  fleifc^  ift  gu  fdjirer  auff  unferm 
Tialfe,  ha§  h)l)r  fol(^  iüort  nid^t  redjt  f äffen,  nirfjt  IdoI  nad)  bencfen  noc^  ^u 
(icrtien  ncmen,  tote  trefflid)  nnb  unanffpre(^licf)e  liebe  nnb  Inft  brennen  fei), 
fonft  trnrben  'm\]x  on  ,3lt)et)ffel  brt)nnen  fel)en,  ha§  ^pmel  unb  erben  üol  feury 

20  (5)ottli(^er  licBe,  Pol  leBcnS  unb  gere(^tirfet)t,  Hol  efjre  unb  lob  irere,  ha§  ba 
gegen  bie  liellc  mit  t){)rem  feur,  mit  tob  unb  funben  nicf}t§  iDere,  benn  el)n 
gcmolet  bing.  ?lber  tnpr  falte,  faule,  unbandbare  fc^elmen  laffen  folc^e  toort 
ol§  geringe  bing  unb  gleich  al§  tüeren?  menfcfjen  lüort,  fnruber  geben  obber 
t)m  Bud^  liegen   obbcr  auff   bcm  paptjx  fteben  gef($rieben,    als  Ineren  fie  tob 

25  unb  lengft  au§,  unb  all  giengen  fie  (Ff]riftum  aüctjnc  unb  un§  nichts  on, 
unb  fe^cn  nii^t,  ha§  fie  (S^riftum  gar  nid^tS  angeben,  fonbern  altctjuc  un§ 
gelten  unb  umB  unfern  lüitlen  ha  finb. 

5tlfo  filieftu,  ha§  @ot  mit  biefen  tuorten  (^bi^iftum  t)nn  fi(^  ,^eu(^t  unb 
fi(j^  t)nn  G^riftum  mit  bem,  ha?-  fet)n  tnolgefatlen  fet)  t)nn  allem,  tual  Ö'bnftuy 

30  t^ut,  nnb  tüibbcrumB  mit  ben  felbigcn  tnorten  Bct)be  fid)  felbl  unb  Gbriftum 
fernen  lieben  fon  auffc^uttet  uBer  un§  unb  fic^  t)nn  nn^i  genft  unb  un§  t)nn 
fid^  sendet,  ha^  er  gan^  unb  gar  Ocrmcnfcbet  toirb  unb  tr)t)r  ganl^  unb  gar 
bergottet  tüerben.  Söie  fo?  3Hfo,  tuepl  CMi  fprid)t,  (5§  gefalle  l)i)m  tnol,  h)a§ 
^l}riftn5  ift  nnb  tbut.     So  füren  bic^  bie  Uiort  bablin,   ba^?  bn  0)ott>?  tt)ol= 

35  gefallen  unb  fepn  ganti  Ijerlj  t)nn  6l)rifto  fil)eft  linn  allen  feijnen  morten  unb 

2  l^infürtei-  BC       ^otc  HC            :)  t^it  /-'       leljb  /!<'            0  ioUäß  HC       niuifc  BC 

7  Kot  BC      !ünb  BC      auSfdöütten  HC          8  \u\\ix  HC           9  m\)x\  \m  C           11  folt  BC 

futen  B  füten  ('       fotlid^en  BC           12  ©otc-3  BC       mu§t  B  müft  6'      bot  i^C           13  jer-- 

ttJtingc  TJC       luurb  B  toürb  C           13'14  üatterlic^cn  B       gute  />'  guttc  O           It',  feinb  BC 

bff  e           17  •^ai'h  BC       \o\\^  C       nit  (2)  BC           IS  borinnen  7?(7           10  borinnen  BC 

20  tifie   BC      ©otric^er  BC      nercc^tiflfait  BC         21  fünbcn  B      nid^6  />'         22  foUid^c  BC 

23  für  über  7-'  fiirübct  C          25  üM\)n  BC         26  fonbct  /iC      alletjn  i>C'         27  feinb  ßC 

28  fificft  bu  i?<^'        31   aiiifcf)iittct  BC      ütcr  -ßC        32  bcrmcnfd^et]  öcrmifd^ct  C      triirt  ßC 
34  furcn  B  füren  C     6otte§  £C' 


230  ^Pvcbigtcii  be«  SatjvcS  152G. 

tüertfcn,  unb  tüibbcruniB  6f)r{[tum  fif)eft,  t)m  ^er|en  uub  tnotgcf alten  (5)ottc§, 
iinb  finb  bte  Be^be  ^nn  ct)nanber  auffö  oller  tieffe[t  unb  l)o"^eft,  nnb  Ion  b^r 
be§  htjn^  f etilen,  h)et)l  @ott  nii^t  liegen  !an.  Sße^tter,  tüe^l  benn  ß^riftuS 
ha^  liebe  unb  angeneme  ünb  ^nn  joli^em  InolgefaEen  unb  t)m  ^er^en  (SotteS 
gcfoffet  mit  all  fe^m  reben  unb  tl)un  bei^n  ift  unb  ht)x  bamit  bicnet,  toie  er  & 
felbft  jagt,  So  biftu  getüiflic^  and)  t)nn  bem  felbigen  tnolgefalten  unb  eBen  fo 
tieff  t)m  !^er|en  föott»  aly  ß^riftug  unb  h)ibberum6  @ott§  tüolgefaUen  unb  ^er| 
eBen  fo  tieff  t)nn  b^r,  alö  ^nn  G^rifto,  ha^  nu  bu  unb  (5)ott  fampt  fetjnem 
lieBen  föne  t)nn  bt)r  gan|  unb  gor  ift,  unb  bu  gon|  unb  gor  l)nn  ^^m  Bift, 
unb  üKe§  mit  et)nanber  eljn  bing  ift,  @ott,  6!^riftu§  unb  bu.  lo 

5oi).  14, 23  @i^e  bo^er  ge^en   nu  biel  fpruc^e  t)m  (Suongelio  25o^anni§ ,    aly  'tüer 

mi(i§  lieBt,  ben  tuirb  me^n  öoter  lieBen,  unb  tö^r  motten  ^u  ^^m  !omen  unb 
12, 26et)ne  monunge  Bei)  ^l)m  moc^en".    ^tem  *93oter,   ic^  milt,   ha§,   tt)o  iä)  Bin, 
17, 21  bofelBft  anä)  me^n  biener  fet)\    ^tem  '2^  Bitte,  bo§  fie  ct)n§  fet)en  l)nu  un§, 
mie  bu  unb  ic^  et)n§  finb,  ic^  t)nn  bt^r  unb  bu  t)nn  mt)r,  unb  fie  ^nn  ml)r\  is 
äßo  ift  aBer  6^riftu§?   3m  toolgef alten  @ott§,   t)m  oBgrunb  fel)ne§  l)er^en§. 
£)a  finb  ouc^  mt)r,   fo  m^r  (S^riftum  fennen  unb  lieBen,   bo  finb  h3t)r  ja, 
me^n  icf),   fieser  gnug,  ha  ift  unfer  ^uftuc^t  ^oä)  gnug  gefegt,  ba§  le^n  uBel 
%.  91, 10  ba^in  langen  mirb  ^folm  90. 

5lBer  ha  fi^eftu,  bo§  ^^  glotoBen  'mit  ^ugeljoren,  unb  ha§  ju  biefen  20 
fachen  !et)n  gefe^  l)ilfft,  fe^n  tüerif  tt)ut,  fe^n  öerbienft  gittt.  £)arumB  Blel^Ben 
au(^  biefe  t^eure  tuort  für  ber  öernunfft  fo  berBorgen  unb  uuBefanb,  benn  fie 
ift  Oom  teuffei  Befeffen  öon  onfong  ber  melt  Ijer,  bo  fie  t)m  l^orabiy  tüolle 
©Ott  merben  unb  gret)ff  naä)  ber  e^re,  bie  l)ie  @ott  (J^rifto  olte^ne  ^ue^gent, 
boy  er  fet)n  fon  fc^,  borouff  öerljorret  fie  no(^  tjmer,  unb  fic^t  luibber  biefe  25 
lüort,  unb  inibberumB  bie  tnort  toibber  fie.  S)enn  tüetjl  (5l)riftu§  l)ie  @ott§ 
fon  berlleret  mirb  olleljue,  mirb  gar  getooltiglic^  ntibber  geftoffen,  ma§  fid^ 
felBft  5u  ©Ott  modlet,  äßer  finb  fie  oBer,  bie  fid^  felB§  3U  @ott  machen? 
2)er  teuffel  unb  ber  menfc^,  bie  ^^nen  felBft  tüolgef ollen,  ^oBen  auc§  on  t)l)n 
felB§  molgefotten,  ^oBen  fid^  felBg  lieB,  frogcn  noc^  ©otte  ni(^t§,  fonbern  30 
ftreBen  bornoc^,  bog  fie  fetjen  mie  @ott.  $ffia§  tüirb  oBer  ©ott  ju  benen 
fogen?  On  3tuet)ffel  ha§  loibberfpiel  be§  ha§  er  öon  ©{jrifto  fogt,  olfo  '6^riftu§ 
ift  mc^n  lieBer  fon,  ber  mt)r  gefeEet,  toeljl  er  ftc^  nic§t  felBft  Oerlleret  unb  ju 
©Ott  moc^t,  oB  er  Inol  ©ott  ift,  ^tjX  aBer  fct)b  BuBen,  on  benen  iä)  miSfoÜen 
:^aBe,  tueijl  tjijx  eu(^  felB§  üertleret  unb  ju  ©ott  mod^t,  oB  t)^x  tool  creoturn  35 

2  feinb  BO       ^o^eft  BC  3  be§]  ber  C        faten  B  feten  C  4  ongencm  BC 

yottid^etn  BC        6  felbS  BC        7  ©otte§  (heidemal)  BC         11  fprüc^e  BC  12  liebet  BC 

)mhVLtnBC        13  ain  tnonung  7j'6'        15  fetnb  7JC  \1  \t\)nh  (beidemal)  BC  18  genug  i?C 

übet  BC        20  fi^eft  bu  BC      jügefioren  BC        21  gefa^  BC      beteDben  BC  22  bor  J3C 

23  iBoHt  BC          24  oEa^n  BC       3ucl)gnet  t'  25  barDff  C       \\^i  C  26  @otte§  BC 

27  toütt  atlain,  rtürt  BC           28  fel(i§  //C       fcinb  BC           29  fd6§  7>C'  30  ©ott  BC 

\mUx  BC  31  toütt  BC  32  äioetjftel  .1  33  nit  C      \tXb?>  B  \t\ltx  C      bcr!tevt  C 

35  l^aB  BC      öerttert  C 


5)[U-ebiatcit  bc-j  ^«intm-?  152().  231 

ititb  mcujdjcii  fcljt  iinb  iiicf)t  Okitt.  m']o  bciiniti(^t  bicfer  fpnidj  nlic  luclt 
unb  nt)mpt  bic  ©otf)el)t  Don  atlcn  imb  giM  fic  (Sf)ri[tu,  imb  baö  nüc^  iin§ 
äu  gut,  fo  iDl)!-  nnbcr§  tüollcu  unb  bcn  fprud)  nuncmcn,  obbcr  un^^  ,5ur 
lu'rbnmnis,  fo  tt)tjr  utrfjt  iDoUcu  unb  bcn  fprucf)  ücradjtcn.  Xcnu  furluun6, 
5  nuffcr  ef)rifto  i[t  !cin  liu%|allcn  nod)  !cl)n  licBcr  fou,  [onbcru  ei)tcf  ,nn-n 
unb  ct)tcl  ©Otto  bic6e.  äBn^  mcf)!-  I)ic  Bct)  aufagcu  iucre,  als  bou  beut  ()l)iiic( 
Quffgetfiau,  üon  bcr  tauben  k.  fparcu  tutjt  bt)§  ouff  ein  anbcr  mal. 

(Stüd}  fijrnrf)  awß  bcr  nffdjrifft 

bon  G^tifto,  iia^$  )x>\)x  burd^  tj^n  Hont  Imtcr  gclicBt  unb  on  t)f)n  gcl)affct  luerben. 

^°  :3of)nnni§  am  crftcn. 

S?on  fcl)ncr  (ba§  ift  (5{)r{ftus)  fnKc  fjafecn  Intjr  aUc  gniomcn  gnabc  umBsoo.i,  iGf. 
gnabc.    S)enn  bo§  gefe^  ift  burd^  Wioicn  gcgclicn,   bte  gnab  unb  Jr)arf)cl)t  ift 
burd^  S^efum  6!§rift  tüorben. 

^of)anni§  am  brittcn. 

13  5Hcmanb  ferct  gen  f)ljmcl,  bcnn  bcr  tion  fjtjmcl  crntjber  fomcn  ift,  nem=3oD.3, 13 

lid)  bcy  mcnfc^en  fon,  bcr  t)m  Ijtjmcl  ift. 

^tem. 
5llfo  ^at  ©Ott  bic  tüclt  geliebt,  ba§  er  feljueu  etjnigen  fon  gab,  anff  baa  3,  le-is 
aHc,  bie  on  tj'fju  glelnben,  nidjt  bcrloren  loerben,  fonbcrn  bas  eUiige  leben  f)aben, 
20  bcnn  ©Ott  l^at  fctjnen  fon  nic^t  gcfanb  tjnn  bic  ioelt,  ha^  er  bie  tnelt  ricfjte, 
fonbcrn  ha^  bic  Hielt  burc^  t)f]n  feiig  Inerbc.  20er  on  t)f)n  glcmbt,  bcr  luirb 
ntc^t  gerieft,  tner  ober  nid)t  glclnbt,  bcr  ift  fdjon  gerietet,  bcnn  er  gleinbt  nidjt 
on  ben  nomcn  bc§  cljngcporncn  fon  (Sotti?. 


25 


^tem  ha  felbft  am  cnbc. 
Xer  tiatcr  fjot  ben  fon  lieb  unb  \)ai  t)bni  alfc?  l)nn  fctjnc  tjanb  geben.  3,  3m. 
SCBcr  bem  fon  nic^t  glclnbt,  bcr  Inirb  ha^^  leben  nicf}t  fcben,  fonbcrn  bcr  5orn 
©ottiS  blctjbt  über  i^m. 

^tcm  3or)onniB  om  fccfjften. 
S)o§  ift  ober  bcr  tnille  bc§,  ber  micfj  gcfanb  i)at,  ha^,  loer  ben  fon  fifiet  30D.  g,  4o 
30  unb  glclobt  an  'Vi{)n,   f)abe  ba§  einige  (eben,    unb  icfj  locrbc  Ijtju  anff  crlocctcn 
am  iungften  tage. 

1  bctnutigt  BC        :i  iüoücn  JJC      3U  C        4  tvhlkn  HC        5  fonbev  BC        6  bicb  BC 
7  auffget^on  BO  8  \pxviä)  BC  11  DoÜe  BC      gnab  BC  12  gnob  HC      gefa^  B 

15  l^erniber  BC  18  etjgnc  C  19  gctaubm  B  glaiiticn  C  nertorn  ('  fonbcr  BC  crtig  BC 
21  yonbct   /)'('        iucrb  BC        o,\auU  BC  22   ahn  fehlt  BC        gfoutit  BC  (beidemal) 

23  Qtngdjonic  BC  gote§  BC  24  cnb  BC  25  fcljn  BC  26  glaubt  BC  loürt  L'C 
fonber  BC  27  6ottc§  7?('  Mtm  77  iitcv  /;C  28  ^tcm  /eÄ/<  /?C  30  gctoubt  B 
glaubt  C      :^a'6  776'      einig  BC      rtirb  /.'  luürb  C  31   tag  i>'C' 


232  5l.^rebi9teu  bcö  ^ai)Xi^  1526. 

So^anniä  am  fieBcnben. 

3of).  7,37f.  5l6cr  am  leisten  tage  be§  Mtt§,  ber  am  I)erlic^ftcn  h)ar,  trat  S^efuS 

oiiff,  f(^rel)  unb  fprad^:  Wen  bo  burftct,  ber  !ome  ^u  mljr  unb  trtncfe.    äßer 

on  mid)  gleiüBet,  Irie  bie  f (grifft  jaget,  t)on  bcy  Ic^ö  luerben  jiuä  bc»  le6en= 

bigen  tüaffcrS  flieffen.  & 

2tn  3:iton  3. 

Sit.  3,4-7  3)q  Q'^ei;  erfc^eljn  btc  freunblii^eljt  unb  leutfeti(fet)t  @otti§  itnfer§  '^z\)= 

lanb§,  nic^t  umB  ber  lüer^   tniEen  ber  gered^tttf ct)t ,   bie  h)^r  t^an  I)atten, 

fonbern  nac^  fet)ner  Barml)er^{(fe^t  machte  er  un§  felig  bur(^   ba§  Bab  ber 

tribbergepurt  unb  ernetocrung  be§  '^c^ltgen  ge^ft§,   trilc^en  er  ou§  goffen  ^at  lo 

uBer  un§  ret^c^lic^  bur(^  ^^efum  6§rtft  unfern  ^et)lanb,  auff  ha5  iDljr  burc^ 

be§  felBen  gnabc  gerec^tfcrtiget  erBen  fe^en  be§  eiüigen  leBen§. 

2  tetften  BC      tag  i'C       feft§  BO  3  bürftet  £('      fontb  B  fumt)  C      triitcE  iJC 

4  gtautit  7^C        gejcfji-ifft  fagt  TIC        p§  77C'  7  cvfc^tjn  HC       tcütfcltö!at)t  Öotte§  ßC 

5  gexed^tigfokjt  BC       t^on  fetten  iJC  9  fonber  BO        baxm'^er^tgtatjt  LV        mai^t  BC 
10  lüibcrgcljurt  i;c'      ioetcfjen  B          11  ü6ct  i?C      reljüc^  BO          12  gnab  iiC 

3. 

^rcbtgt  am  1.  ©omitag  nat^  (S^ji^^ania^. 

(7.  Sanuat) 

3)iefe  Bi§^er  ungebrucfte  ^prebigt  ftnbet  fic^  tjanbfc£)riftli(f)  Cod.  Bos.  o.  17'^, 
m.  10»— 11*  unb  Cod.  Hamb.  74,  331.  288=^— 289^    äöir  geBen  bie  Se^te  untcr= 
einanber. 
£uc.  2,4iif.  Dominica  post.  Epip:     Luc.  2.     D.  M.  L. 

Solomon  scripsit  librum  Ecclesiasten,  in  quo  docet  summam,  quod  si 
liomo  velit  habere  pacificam  vitam,  ha^  er  [t(^  !ein§  ungIu(J  ann'^eme,  sed  is 
barnac^  trachte,  ba§  er  ein  gut  mutt  '^aB  et  fe|e  fein  ^er|  ju  frib  an  got§ 
<j5rcb.©ai.3,ilt)ort.  Inquit  'omne  habet  suum  tempus''  unb  lüeun  bu  bid^  jwnfft,  tarnen 
venit  hora.  Quidam  ftreBt  naä)  gut  et  non  utitur,  et  nou  Bringt^  ba  !^tn, 
quo  cogitat.  Quidam  honorem  vnlt  adipisci,  gl)et  im  aU(^  alfo,  et  ita 
mundus   est  plenus,   öot  et)tler  forge,   mut)e.     Ita  enumerat  curas    homiuum,   20 

quas    habeut   homines    in    terris    et    Bringen§   ni(^t   ha   !§tn ergo,    ut 

quisque  bene  vivat  ic.  ha  mit  gljet  uufer  f)er  umB  et  couiicit  huc,  iUuc,    ut 

zu  13  Luth:  r        zu  14  Summa  Ecclesiastis  r         21 ]  ein  Wort  unlesbar 

Domi:  1  post  epiphauiae. 

Salomon  librum    scripsit  ecclesiasten,  in    quo   dicit,   qiiae    sit    summa 

vitae  Christianae,  nihil  curare  scilicet,  sed  tantum  adherere  verbo.     Qui  hoc  25 

non  faciunt  nesciunt,  quo  vadant,  donec  venit  hora,  ut  omnes  qui  quaerunt 

<18rci).Sa(.i,2divitias,  honorem  etc.  adeo  ut  verbum  nihil  curent.     Ideo  dicit 'vanitas  vani- 

tatum'  etc.     Solum  terapus  misere  perditur,  meum  esset  consilium,   ut  abs- 


'iU'cbii^tcit  ht'3  SnTjrc^  1526.  233 

blCIlöt    ung    l)in,    ut    hoc    agnoscamus.     Huiii.s    rei  exeniplum   liabemus   de 
Maria,   ut  ipsa   deo  comraittat  omnia  et  horulain.     Vidcs,   (|ii()d   ex   gaudio 
facere  potest  tristitiam,   ex  divitiis  potest  facere  paupertatem  2c.    Et  ex  igoo- 
miüia  honorem. 
5  Hoc  fit  oniDibus,   (jui   herent  brau  et  (^cBeii   fein  ftunblciii    nid)t   ein 

t|tic^e§.     Item  c.  3.  Mater  euim  tautum  dilexit  puerum  ;c.  (|ui.s(ine  cogitat:*""!®"'"^' 
potest  quidem   gaudii   habere   de    eo.     Quan((uam   pauper   fiiit,    (piod   natus 
puer   ultra   uaturam,   ibi    ridere   coacta.     Quando   homo  uaturaliter  nascitur, 
facit  homini  gaudium,  tamen  quod  ipsa  electa  ad  hoc,    ut  per   eam    nobilis 

10  puer  nasceretur,  nempe  quod  ei  dedrsset  honorem,  qui  nulli  feminae  conti- 
gisset.  Hoc  est  gaudium,  bay  ftunblein  ift  !f)ommen,  dcus  invertit  et  tristi- 
tiam ex  eo  facit.  Imo  illud  gaudium  flicit  causam  maioris  tristitiac.  Et 
tamen  est  in  maximo  gaudio  et  putat  nunquam  defuturum.  Invertitur  res 
et  discesserat  iter  dei  et    quaerit  loseph  ic.     Nunquam  ita  trita  fuit  mulier 

15  ut  ipsa.  Quid,  putas,  cogitavit?  'Hunc  puerum  dedit  mihi  deus  et  nou  ex 
homine  natum,  at  mihi  soli  commissus.'  Vide  quid  faciat  naturalis  mater, 
quando  puero  fit  damnum:  quid  hie  erit,  cum  ei  puer  tantum  creditus?  Ibi 
timuit  deum,  potest  quidem  deus  servare  puerum,  sed  potest  conculcari,  et 
omnes  cogitationes  impleverunt  eam,  quae  nmlier  cogitare  potest,  et  putavit 

20  se  deterrimam  peccatricem.  Ita  deiicit  deus  plenam  spiritu  sancto,  gratia, 
et  nou  fuit  meretrix,  quae  fuit  ei  similis  in  oculis  suis.  Ideo  deus  in  media 
iustitia,  gaudio  k.  anrichten.  Quare  hoc  facit,  ut  vinum  suave  in  acetum? 
Agnes  cum  ei  ubera  abscissa  essent  a  tyranno,  dicebat  se  ire  ad  saltationem. 

zu  2/3  Ars  dei  r        zu  II  Dauid  r 

tineres    his    omnibus,   nihil  his  ef&cies.     Tale    exemplum    et    hie    habemus. 

25  Haec  mater  est  ploena  gratia  et  spiritu  sancto  nee  curat  horam. 

Ita  fit,  si  cor  externis  rebus  datum  est,  non  habet  requiem.  Mater 
haec  habet  filium  et  cum  eo  magnum  gaudium,  quia  erat  supernaturalis  et 
spiritum  sanctum  natus  et  conceptus.  Sciebat  autera  Deo  ita  placere,  ut 
ipsa  esset  mater.     Hoc  gaudium  fuit,  quod  non  mater  ei  similis  fuit  in  terra, 

30  et  hoc  vertitur  in  moerorem.  Tantum  habuit  gaudii,  ut  non  putarit  se  ali- 
quid meroris  habituram,  sed  perdit  puerum,  quod  tantum  afiert  doloris, 
quantum  ante  habuit  gaudii.  Sic  cogitavit  'puer  mihi  soli  datus  est  a  Deo, 
hunc  perdo'.  Sic  omnes  tremunt  coram  Deo,  cum  vident  se  nichil  foecisse, 
"^tua  est  culpa,  tu   rationem  pueri  non  habuisti'.    O  quam  magnus  dolor  ma- 

35  tris!  Deus  hanc  matrem  ploenara  Spiritu  sancto  humiliat.  Hie  Dei  mos, 
ut  in  medio  gaudio  merorem  afferat,  in  media  vita  mortem.  Ita  logimus 
de  S.  N.  quae  erat  forte  16  annorum:  apparitor  eam  ducebat  in  carcerem. 
Lictor  adest,  abscindit  ei  mamillas.  Hie  habuisset  maximum  merorem.  Sed 
magno  iubilo  ire  se  putabat  iuter  rosas.     Haec  sunt  Dei  mirabilia.     Despici- 


234  ^rebicjtcn  bci  3nf}ic§  1526. 

Unde  haec?  bQ§  ^eiffen  clivina  mirabilia  et  opera.  Sic  iu  media  ignomiuia 
jrloriosum  potest  facere,  nt  Christus  erat  eontemptus,  hereticus,  in  media 
2.  eov.  6, 10  ignominia,  in  tribulationibiis  gaudentes.  Paulus  et  2.  Cor.  5.  Quare?  quia 
animus  adest,  qui  seit  deo  placere  ignomiuiam,  ideo  gaudet  de  iguominia. 
Alicui  imponit  corouam,  sinit  regem  esse,  et  iuvertit,  ut  in  conscientia  mm-  s 
quam  über  sit.  Interdum  aliquis  ne  obulum  habet  et  interim  letatur. 
Econtra.  Haec  scripta,  ut  hoc  discamus:  quando  adest  gaudium,  ut  gaude- 
amus,  quando  tristitia,  quando  esus,  ut  utamur,  si  non  k.  Pauper  saturatur 
cibo,  quia  edit,  quicquid  habet,  dives  non.  Exemplum  de  illo  nudo,  qui 
habuit  omnes  vestes  in  corj^ore.  lo 

£uc.  2,49  'An  nescitis.'    Quando  huc  venimus,  tum  bene  actum.    'Mei  paren- 

tis.'  Duplices  sunt  horulae,  quaedam  gaudio  plenae,  tum  gaudatio  [fo],  econtra. 
Magnum  quando  quis  in  raediis  peccatis  potest  habere  iustitiam.  Nihil  aliud 
est,  quam  scriptum  verbum  dei.  Dedit  nobis  divitias,  honorem,  paupertatem, 
ipse  servavit  sibi  verbum  dei  et  templum,  in  quo  debemus  consolari  nos,  i5 
quando  venis  ad  amicos  i.  e.  omne  quod  nostrum  est  et  non  suum,  cum  in 
ignominia  es,  potest  te  solari  alicuius,  sed  iterum  consolatio  non  aderit,  cum 
venies  in  templum,  non  ergo  est  consolatio  nisi  verbum  dei.     äßen§  !!§otnbt 


5  conscientia]  9  1'^  consolatio]  9 

tur  quis  a  toto  mundo,  venit  Christus  et  monstrat  cordi  gloriam,  quae  est 
coram  Deo.  Sic  iniicit  nos  in  maxima  vitia,  quae  maxima  gloria  est.  Sic  20 
quidam  pauperes  cum  consumpserunt  omnem  pecuniam  uno  die,  altero  die 
cum  nesciant,  quid  siut  esuri,  magno  iubilo  clamant.  Hoc  in  nostram 
doctrinam  scriptum  est,  ut  omnia  horae  tribuamus.  Hie  dixit  ille  etiam 
impius  'm\^  freutet  titelt,  benn  ic^  ^ah  QÜe  meine  üetber  att'.  Sic  omnis 
qui  proesentibus  contentus  est.  •  25 

£uc.  2,49  Ideo    dicit:   'quid   me    queritis'  etc.  q.  d.  "tarn  coeci   estis,   ut  non 

Deum  curare  sinatis,  praeceptum  eins  est.  Forte  respondit  'non  possum, 
timeo  enim  Dei  iudicium  et  iustitiam^  Hoc  magnum  est  gloriari  in  afflicti- 
onibus ,  convitiis,  paupertate.    Omnes  nichil  aliud  sumus  quam  peccatum  ob- 

^f-  51, 7  ducti  carne  et  pelle  ut  ps:  50.  'ecce  enim  in'  etc.  l^aut  unb  ^or  ift  nti^t  flUt,  3u 
bo  tüttt  lein  guter  pdh,  au§.  Cum  autem  percipit  animula  verbum  Christi, 
lucet  sicut  cristallus  in  medio  luto.  Dicitque  fides:  peccatum  hoc  est  mera 
iusticia.  Cor  meum  nichil  aliud  videt  nisi  misericordem  patrem.  Hoc  nemo 
novit  nisi  expertus.  Peccatum  non  potest  pingi  in  pariete.  Ponderabimur, 
si  vis   ego   et   tu  peccatum  visuri,    quis  sit  victor.     Solacium  non  invenitur  35 

Suc.  2,49nisi  in  templo.     Ideo  dicit  'oportet  me'etc.    Templum  est  scriptura.     Hie 
invenitur  Christus.     Amici  sunt  omnia   externa  quae  arrident.     Si  in  media 


5i5rcbiötcii  bC'>  ^ai)xci  1520.  235 

jum  tveffcn,  obliviscimur,  sicut  et  Maria.  Ergo  scuiper  traclaiiduni.  Sicut 
niater  uon  habuit  regnum  nisi  ubi  veuisset  in  teinpluin,  et  dieitur  'öervavit 
haec  in  corde',  fte  tft  ftCtüiljiQet. 

es  morte  vel  paupcrtate,  ibi  est  teinpliini.     Ubi  serio  res  agitiir,  obliviseim\ir, 
5   ubi  quaerendiis  sit  Christus.     Hie  Maria  uon  habuit  recjulem,  donec  veniret 
in  temphuii. 

4. 

^rcbißt  am  Sonntag  Se^tnagcfimä. 

{28.'^anmx) 

S)iefe    Bieter    uugebrudte    ^Prcbigt    [tetjt    T)nnbfd)i'tftlt(f)    Cod.   Bos.  o.    17'^, 
ggr.  15^—17*  unb  Cod.  Hamb.  74,  33t.  209''-29(}''.    Sßir  geben  bic  Irrte  untev-- 

einanber. 

Dominica  7"^^''     Mat.  XX.     Luth.  a«ottf).2o,iff. 

Dominus   ipse  indicat  claris  verbis,    quo  spectet  haec  parabola,    cum»,  i 
dicat,   regnum  coeloruni  sit  simile  tali  patrifamilias.    Seimus  autem  regnum 

10  eelorum  dici  Ecclesiam  et  praesertim  eara,  cui  praedicaverunt  Apostoli,  (|ui- 
bus  dictum   'Ite  et  praedicate  dicentes :    appropinquat  regnum  eelorum'.     Et  lo,  ? 
saepe  regnum  coelorum  dieitur  illud  quod  per  Euangelium  praedicatur,  ergo 
similitudo  hie    sumenda.     Et   huc    servit  similitudo,    ut  instruat   sententiam 
Euaugelii,  nempe  quod  omnia  eonsistant  in  uuda  misericordia  dei  et  gratia, 

15  quod  non  in  operibus  nostris.  Habet  autem  Euaugehum  duplices  scliolasticos 
et  regnum  illud  non  consistit  sine  bis  duplicibus:  quidam  volunt  operibus 
mereri,  alii  non  operibus,  sed  gratia.     Hoc  est  caput  Euangelii. 

U6er  bem   ftucf   !^at   geft ritten    totus  muudus    ab  initio   et  manebit,    et 
nusquam  veniet  muudus  huc,  ut  sciat  meram  gratiam  et  non  meritum.    Imo 

20  potior  pars  putabit  se  emere  a  deo  vitam  aeternam.  Ideo  haue  similitudinem 
non  debemus  abiicere  ex  regno  coelorum  et  Christianitate,  Et  incii>iamus. 
Quando  1.  ludaei  et  gentes  venerunt  ad  fidem,  in  bis  erant  servi  et  labora- 
bant  dies,  noetes,  ut  Paulus  dicit,  ut  Messiam  consequerentur.  Ajiostoli  et 
alii  vix  unam  laborabant    horam  vel    duas   et  tamen    eonsecuti.     Non   opus 


zu  7    Do  T^^   r  zu   9/10   Keg:   coelorum    r  zu  14   Summa   Euangelii    r 

zu  15  S.  E»  r  zu  23  Ro.  9.  r  zu  24  horae  r 

25  Dominica  Septuagesimae. 

Dominus    clare    indicat,    quo    pertineat    similitudo,  cum    dicit    'Simile  2«attn.2o,iff. 
est'  etc.     Seimus   regnum   coelorum   in   euangelio   significare  ecclesiam   et  id 
quod    praedicatur    per    euangelium.      Indicat    autem    onmia    constare    boni- 
tate  et  misericordia  Dei,    non  operibus.     Habet   autem  euangelium  duplices 

30  discipulos,  aliquos  operarios,  aliquos  gratiae  Dei  deditos.  Haec  est  summa 
et  haec  est  pugna  in  hunc  usque  diem.  Maior  pars  coelum  emere  volunt. 
Tangit  igitur  similitudo  optimos.  Christus  veniens  in  ludeam  invenit  aliquos 
conductos  laborare,    ut  assequerentur   messiam.     Apostoli  veuieutes    ad    11. 


236  ^tebigten  be§  Satjrca  1526. 

speculari  de  horis.  Iiidiciura  vides  hie:  qui  laboraverunt  horam  imam,  tan- 
tiim  aecipiunt  iit  illi  qui  12,  qui  3,  6,  9  tantum  ac  12.  Hie  pater  tantum 
dat  3C.   et  nulla  alia  causa.     Nou  video    ullum  merituni,    sed    meram  boni- 

tatem.     Non  oportet  bonum  quod  mihi  praescribis, taraeu 

iniuria.     Ibi   gloriari    non  possunt:   unam   horam   laboravi,    quod  ex  merito     ^ 
habent  sed  ex  gratia  dedit,  ergo  est  donum,   aliis  est  meritum.     Ita  simili- 
tudo  gfiet  tjn  ber  ganzen  h)elt  et  auff  bie  affectus,  tüte  bic  leute  geftnnet 
ftnb   i.  e.    depiugit    quasi    paterfamilias    conducat,    ut   laborent.     Non   quod 
Christus  det  suum    regnum  pro   merito,    sed  quod  depingat,    quomodo   sint 
adfecti,  hiboraut  enim  et  quaerunt  meritum,  qui  mereutur,  ut  sat  habeant  in   i» 
^|.  18,26 terris,    dum  ergo  sie  adfecti,  ita  fit  eis.     'Cum    electo  electus'  jc.  ps.   Quia 
scriptura  depiugit  eos,   quomodo  sint  adfecti  coram  deo,  et  deus  erga  illos: 
si  depiugit  deum  iudicem,  est  iudex,   si  patrem,   est,   si  Satan,    est,  si  pro 
mercatore  habeo,  est,  non  quod  sie  natura  sit,  sed  mea  natura  et  conscientia 
ita  est.     Nulla  conscientia  tft  tec§t,    nisi  quae  habet  deum   pro  misericorde,  i^ 
qui  gratis  donet  gratiam  et  misericordiam  suam,  et  talis  conscientia  est  recta 
et  consistit,  ut  in  fine  Euangelii  audietis.    Et  haec  conscientia  non  fit  nostris 
viribus,  sed  oportet  Spiritus  sanctus  ilkimiuet  cor  et  incendat,  ut  hoc  de  deo 
teneam,  alias.      Alteri  possunt  audire,  praedicare,  legere,  quando  consistere 
debent,    non  possunt  consistere,   et  natura   ex  deo  facit  iudicem   inimicum.  20 
Inde  venit,  quod  deum  non  discimus  agere,    quod  ita  terremur,    quando  in 
periculo  sumus,    putamus   deum  nos   impetere  clava  et  plus  timemus  quam 
carnificem,   et  omnia   mala  tribuimus  deo.     Ex  quo  sequitur  amplius,  quod 

4 ]  einiije  Worte  unleshar  zu  5/6  gluriari  non  possunt  unam  horam 

laboravimus,  ergo  ex  merito  haberaus  r  2U  11  ps.  18  r 

horam  invenerunt  Christum.     Nulla  alia  causa   est,   quod  singuli   suos  aeci- 
piunt denarios,  quam  ut  indicet  omnia  pendere  ex  gracia.     lis  qui  non  diu   25 
laborarunt,  denarius  donum  est,  coeteris  praemium,  sicut  totus  mundus  putat 
se  mereri.     Non  vult  hoc  similitudine  indicare,  quomodo  vendat  coelum,  sed 
5ai.  18, 26  quis  animus  hominum.      Sic  fit  iuxta  ps.  18.  'cum  sancto   sanctus  eris'  etc. 
Si  pingo  Christum  in  corde  meo  ut  iudicem,  iudex  est,  si  benignum,  benignus 
est;   et  sie  cuiusque  conscientiam  Deus  agit.     Non  vult   audire   aut  videre,  3o 
quae   nos    agamus.     Sed   omnia  gratis    donare    paratus  est.     Ut  videtur   in 
fine  euangelii.     Hanc  conscientiam   non   nostrae  vires,    sed   Spiritus   sanctus 
facit.    Coeteri  qui  absque  spiritu  sancto  sunt  et  sibi  ipsis  conscientiam  faciunt, 
nihil  efficiunt.     Nam  cum  serio  res  agitur,  Deum  habent  ut  iudicem.     Hinc 
venit,  ut  nemo  Deum  vere  agnoscat,  sed  semper  estimaut  ipsum  adesse  cum   35 
clava.     Hanc   conscientiam  habet  natura,   donec  Deus  mutet.     Hinc   oritur 

28   18.  steht  über  ps. 


^ßrebigtcn  he^  ^a^re§  1526.  237 

cogitem  deum  velle  me  salvare  operibus,  qiiia  ratio  est  caeca  et  piitat  sc 
avertere  iram  dei,  tum  fit  deus  ein  freljnierS  tum  incedit  ut  illi  laburutores 
et  facit  cum  deo  pactum,  natura  deus  non  ita  est,  sed  ita  facio  cum.  Et 
quaerit  laboratores,  permittit.  Vides,  quam  optimam  vitara  habeant  clei-ici, 
:.  qui  putarunt,  cmu  nihil  esset  periculi,  se  dei  populum,  illi  sunt  merceuarii,  qui 
pro  grosso  servierunt  et  acceperunt,  donec  veniat  sententia  illa  quae  secpiitur. 
2.  habeut  pro  benigno  patre.  Hie  manendum,  e»  fet)  gefcljcrt  über 
QeerT6et)ttet,  quia  deus  gloriari  vult,  ut  hie  paterfamilias ,  quod  sit  bonus  et 
libere   det  suum.     Si  bona  opera  facio,   nihil  mengS  ^in  auff    für  got,    qui 

10  illic  non  videtur  infirmus,  nudus,  Et  non  expectat,  ut  ei  coquamus  ius, 
qui  novit  omnia.  Illi  habent  unam  horam  jcu  erbeljten,  alii  12.  1.  hora 
est  6.  11,  est  5.  quidam  laboraut  ic.  hae  non  sunt  computaudae  nad)  ber 
lc^)3lic§en  ^eit,  sed  ie  ne'^er  einef  ift  cognitioni  gratiae,  i)e  leid}ter  er  binet, 
econtra.    Ideo  illi  conquaeruutur,  qui  toto  laboraverunt  die,  se  passos  estum, 

ir.  et  labor  fuit  gravis.  3.  unglud,  ^ei§,  fc^hJer,  lang  ^cit,  ille  labor  non  est 
angelegen.  Illi  tantum  laboraut  horam  et  fein  gefc^icft  lüorben  ^u  cffcn  ut 
experientia  docet,  qui  3U  3.  hora  venerunt,  10  horas  laboraut,  6.  et  0.  aud) 
lenger,  ultimi  tantum  unam  horam  i.  e.  g^et  Ijnn  bcr  ßriften^cit  jn  olfo, 
quod   quidam    prope,    alii   longius    veniunt   ad   coguitionem    dei.     Sciendum 

20  ergo,  quod  nihil  gelt  coi'am  deo  operibus,  ha^j  ift  ein  erbcljt  absque  oranibus 
operibus  et  sunt  bie  luftigen  et  veri  pueri,  qui  unam  horam  laboraut  et  pro- 
pius  sunt  cognitioni  dei,  quamquam  plus  laboraut  et  habent  nO(^  el)n  fel)l 
et  adheret  eis  caro  et  sauguis  et  putant  oportet  aliquid  fieri.  Homo  si  debet 
deo  placere,    si   eciam   audimus    praedicare    sine   omni    opere,    tamen    non 

25  possumus  omittere,  quando  huc  finif ,  quod  laborandum  esset  coram  deo, 
\ind  iä)  l}n  ein  erbest,  hcm  feilft^  noc^  an  ber  luft  unb  crlljentni»,  qui  vero 
habent  12  horas,  sunt  veri  iustitiarii  et  couqueruntur  et  omnia  nihil  vel 
parum  habent  de  cognitione  dei  et  illi  martern  fiel;  miteu  operibus.  Sicut 
fecerunt  clerici  et  alii  multa  opera  inceperunt,  peregrinatioues,  et  praesertim 

30  ludaei,  Carthusiani,  l)ie  fuit  difficilis  et  longus  labor,  quia  nihil  noverunt  de 
Christo   et  senserunt  estum  solis   et  quod   lex  semper  adfuit    et  martert  fie, 

zu  7  nouissimi  r  zu  lö  über  ^et§  steht  i)i^  zu  16  Notabeue  r  zu  22/25  Veri 
monachi  iu  papatu,  de  istis  nostris  porcis  et  Epicureis  r  28  miteit  (=  mit  ben)]  nitter 

^)  Das  Wort  muss  hier  im  Sinne  von  'Schacherer  stellen,  wofür  Gr.  Wtbch.  5,  217415 
kein  Beleg,  vgl.  aber  fte^merel)  =  'Schacher^  hei  Luther  lUiußg.    F.  P.  -)  =  feilte 

cogitatio  nos  soluturos  nostris  operibus  et  Deum  facimus  cauponem.  Quia 
ut  natura  Deum  facit,  ita  habet,  sicut  laboramus,  ita  habemus.  Sicut  vidcmus 
in  papistis  nostris:  hi  fueruut  conducti  et  voluerunt  habere  suum  proemium 
35  murmurantes.  Ita  adhuc  stat  cor  eorum,  ut  cum  Deo  conveniant  denario. 
Alii  sunt  qui  Deum  habent  misericordem  patrem  ac  humanas  vires  nihil 
esse  sciunt  et  dicunt:  cum  facere  volo  bona  opera,  faciam  non  Deo,  sed 
proximo,    ne   nobis   contiugat    sententia   Christi   'Esurivi    et    non"    etc.     Hi  iWntif).2.'.,  4a 


238  5ßrebigtcn  bc§  ^a^reö  1526. 

be§  fie  finb  !i*afft(o^  tüorbcn  in  suis  operibus,  quot  fuemnt  mortui?  quis 
est  labor  propter  corpus  et  conscientiam  et  tainen  nihil  meriti.  Ita  habes 
ben  QCing!  omnium  qui  sunt  in  Christianitate,  quidara  prope  sunt  cognitioni 
dei,  Et  sicut  se  habent  in  conscieutia,  ita  habet  ipsis  deus.  Si  longissime 
absunt,  tragen  fie  laft  unb  ^i^  et  in  novissimo  iudicio  raurmurabunt  2C.  quod  5 
videbimus  post  mortem.  Vide  quomodo  invertat  dominus  iudicium.  Pater- 
familias  venit  2C.  hie  est  Christus  qui  proferet  sententiam  horrendam,  non 
super  peccatores,  sed  super  eos  qui  sunt  inculpati  coram  mundo,  qui  videntur 
esse  in  Christianitate.  Hoc  tediosum,  quod  iubet  eum  incipere  in  uUimis, 
cum  tamen  deberent  illi  esse  priores,  quo  significat,  quod  illos  habet  dilec-  10 
tiores,  quidem  invertit,  Qui  saltem  in  deum  respicit  et  agnoscit  eius  miseri- 
cordiam  et  gratiam,  illos  prius  Bejolt  er.  2.  t^omen  ^ernQ(^  et  murmurant 
et  perdunt  gnab  unb  {)ulb  unb  l)^\i  ein  bifputo^en  Et  concludit  'Ego  domi- 
nus mei  boni,  non  tu,  accipe  tuum?'  Sicut  paterfamilias  invertit  rem,  sie 
facit  deus,  quia  qui  volunt  esse  primi,  econtra.  Hie  non  loquimur  de  in-  15 
fidelibus  et  incredulis,  sed  de  Christianis,  tro|  quod  aliquis  non  habeat 
clericos  pro  optimis.  lactarunt  se  ])rae  reliquis  habere  Coronas  3,  unam 
pro  paupertate,  castitate,  caput  eorum  perit  et  omnes  sequentes.  Illi  ergo 
tretten  herein  mit  öerbinft,  alii  mit  gnab.  luditium  damuat  meritura  et 
SDjQttfj.  6, 16  extollit  gratiam  mat.  6.  leiunant,  habent  sua  merita.  Sic  hie.  In  extreme  20 
iuditio  'Accipe  tuum  et  abi^  i.  e.  'serviisti  mihi  et  ego  praemium  dedi  in  terris', 
bonitas  autem  dei  manet  eterna,  quae  datur  credentibus.  Ex  hoc  sequitur, 
quod  Christiauum  cor  debet  stare  ita,  ut  coram  deo  deserat  omnia  opera  et 
dicat  'domine,  venio  ut  misera  creatura,  nihil  scio  veri  de  peccatis  nee  meritis 

zu  6/7  Paterfamilias  r  2W  9  Incipe  a  nouissiniis  r  zu  12  prinii  r  zu  17/18 

Corouae  papistarum  r         zu  18  über  caput  sieht  Papa         zu  20  Matth.  6  r        zto  21  prae- 
mium r         zu  22  Bonitas  r 

laboraut  unam  horam.     Est  enim   quinta   hora  vesperi.     Si   estimaudi  sunt  25 
homines,    non  sunt  estimandi  iuxta  externam  apparentiam,    sed  ita,    quanto 
propior  quis  gratiae  est,  tanto  propior  Christo  et  contra.     Hi  sunt  bie  luft 
mndfern    qui   veniunt    undecima.     At    qui    nona    veniunt,     habent    defectum 
aliquem,   ut  semper  cogitent:    est  tarnen    aliquid   faciendum.     Quantum  hoc 
est,  tan  tum  inquietudinis  habent.     Qui  sexta  hora,  hi  veri   sunt   operarii   ut   so 
religiös!  nostri  patres.    His  nihil  nisi  labor  et  dolor  est,  quia  nesciunt  Deum. 
Estus  lex  est,    quae   torquet  eos  et  ardet  ut  sol.     Cum   autem   proemium 
accipere  volunt,  aliis  similes  fiunt,  inde  murmurant.     Hinc  patet  euangelium 
tangere    non    peccatores,    sed   religiosissimos,    qui    irreproehensibiles    haberi 
volunt.    Qui  soli  Deo  fidunt  et  suae  misericordiae,  subito  denarium  accipiunt  35 
et  omnes  operarios,  qui  deberent  esse  primi  iudice  natura  et  accipere  Coronas 
tres  trium  votorum,  quarum  figuram  papa  gerit  in  capite.    At  christianorum 
cor  coram  Deo  omnia  abiicit  opera  et  dicit  'venio  misera  creatura\    Natura 

:J1   uiliil  fehlt 


^rcbigtcn  be§  ^a^teS  1526.  239 

Et  nihil  aliud  specto,  quam  ([uod  sis  beuignus  et  misoricors^,  Et  avertat  oculos 
sive  peccatum  factum  sive  meritum.  Statim  hoc  dicitur  sed  Spiritus  sauctus 
tale  cor  facit,  quia  naturale  est,  quando  conscientia  deseritur,  iid)t  nad) 
funbcn  unb  guten  toerden,   quod  deus  ferre  nou  potest.    Si  1.  tum  difTi4o, 

5  si  2.  tum  praesumo  et  cado  ad  inferos,  ergo  utrumquc  aufereudum,  ut  pecca- 
tum et  praesuraptio  absint.  Peccata  fecit,  sed  pertineut  ad  carnem.  Opera 
gel)0ren  auff  erben  Et  haereo  solum  iu  dei  bouitate,  qui  nie  solatur,  tale  cor 
nou  terretur  peccatis  nee  öermiffct  flC^  gutei'  ioexd,  exuit  calceos  et  decmiibit 
i.  e.   sola  gratia  et  misericordia  fidit.      Tale   cor   est    securum   ambabus    iu 

10  partibus.  Tales  coram  mundo  sunt  lleretici,  seductorcs,  (pii  prohibent  bona 
Opera  et  corara  ipsis  nihil  sunt,  sunt  novissimi  et  hi  primi  eruut.  Concludit 
ergo  mundus  hoc  Euangelio,  tücnu  man  üon  einem  61)i:i[ten  rcbcn  \ml,  focit 
bona  opera,  ba§  fein  fdjU(^,  quando  coram  deo  loquor,  debeo  ista  omnia  illi 
exuere  i.  e.  dico,  quod  solum  hereat,  ergo  non  habei-e  debemus  oculos  prae- 

15   sumptionis  et   deiectiouis.     Paulus:   'ut  non    glorietur    ulla    caro'.     Sed  *qui i.eor.1,29.31 
glorietur.'     Et  econtra   illis  non  est  oculus  desperatiouis,   quautum  peccaris, 
funb  ^in,  funb  ^er,  qui  dicit  hie:  e»  gilt  tüeber  funb  noc^  gut  Jüerc!,  quia  illa 
non  prosunt,    illa  non  obsunt,    sed  tantum  hereudum   in  eins  bonitate.     Ita 
homo  non  timet  mortem  K.   sed  consistit  in  dei  bonitate    ut  in  petra  firma, 

20  ftiftel  unb  \poxn  mögen  ligen  BleiBcn.  2)a§  ift  bei;  ßriftltd;  ftanb  coram 
deo,  sed  statim  dicitur,  tanieu  nobis  semper  hoc  praedicandum.  Multi:  quis 
acquirit?  quibus  deus  dat?  quibus?  qui  sunt  electi  filii?  qui  non  solum  audiunt 
verbum  hoc,  sed  et  accipiuut  corde  et  fiuut  propinqui  in  cognitione.  Alii 
fc^ta^en  fidem  in  ventum  et  putant  levem  rem  ut  papistae,  et  pleuen  fic^  mit 

25   ben  töetlfen.     Nos  sensimus,    iuventus   non  novit.     Ego  scio,    quid  laborare 

sit  XII  horas  multis  sudoribus  et  aestu.    Interim  nou  possumus  facere  opera,  ^"3"^"' 
de  quibus  mat.  25. 


zu  i  desperatio  r         zu  6  presumptio  r         zu  lö  Ro.  3.  r 

semper  respicit  peccatum  aut  opera.  Si  peccatum  respicit,  sequitur  de- 
speratio, Si  opera,  arrogantia.     Christianus  nee  peccatum  nee  opera  respicit. 

30  Sed  neutrum  se  scire  dicit.  Si  auteni  quod  opus  est,  proximus  habet.  Exuo 
calceos  et  sub  lectum  pono  meque  nudum  in  plumas  reiicio.  Hoc  est:  soli 
misericordiae  Dei  confido.  Sic  Christus  loquitur  de  bouo  Christiano,  nomiuat 
eum  arborem  cum  bonis  fructibus,  nee  tamen  sine  peccato.  Sic  non  habet 
causam  desperatiouis  aut  arrogantiae,   Sed  ut  Paulus  dicit  'qui  gloriatur,  iui.sor.  1,31 

35  domino  glorietur'.  Desperatio  non  est,  quia  Dominus  benignus  est  et  suavis 
et  haec  respiciendo  omnia  peccata  evanescunt.  Sic  vere  iacemus  iu  lecto 
ocreis  et  calceis  abiectis,  pediculis  fortasse  refertis.  Qui  ;uitcni  laborant,  lii 
non  possunt  visitare  infirmos.  Huic  autem  Deus  dat  onmiu  gratis.  Et  hoc 
est  verum,  Deum  non  praestare  ex  meritis,  sed  gratuito. 


240  5ßrebi9ten  ic^  ^aijxt^  1526. 

5. 

^rcbigt  am  Xagc  bcr  üicimgmtg  Waviä, 

(2.  gebruax-) 
3){eje  ^rebifit  ift  un§  in  ^öurg  9Znrf)f^i-ift  Cod.  Bos.  o.  17^  m.  17'^— 20% 
fotüie  in  met)reren  ein^elbrucfen  erhalten.     S)er  lejt  ber  Srurfe   jdjtieBt  firf)  eng 
an  ben  ^^anbfc^riftlirfien  an. 

S)ie  ginjelbruife  finb  folgenbe: 

J.1  nnb  J.2  ^^2;er  ©efang  i  ©imeoniS  obber  jj^unc  bimit=  |i  ti§  gepi^e^  ||  bigt  || 
önb  au§-  ji  gelegt  bnrd)  ||  max.  Sut^.  !|  SBittemBerg  .1.  5.  26. 1"  9Jtit  %xtd= 
einfaffung.    ^Litelrürffeite  BebrncEt.    22  ißlätter  in  Cüaö,  (e|te  ©eite  leer. 
mait  4  liat  bie  ©ignotur  S  iiij.   A""  untcrfd)etbet  fic^  Don  A'  nur  auf  331. 6iii 
u.  6  iiij,  too  3at)tTeic£)e  meift  ort^ogr.  ?tbtoeic^ungen,  Dgl.  ßcöorten  (255,35—257,30) 
unb  ^J{ad)trägc  (ju  ©.  240).    S^rucf  öon  5iitfel  ©d)irlen^  in  a3ittenbetg.  Sor'^anben 
ift  A'  in  bet  Änaafefdjen  <2Ig.,  A'^  ebenbott  nnb   33etlin  (2j;  ^^  ober  A^  in 
Stvnftabt,  S)rc§ben,  |)allc  U.,  SÖittenberg. 
B  „Der  ®efa=  ||  ng  ©imeo  ||  nis  obber  ^^Innc  bi=  |1  mittis   geprebigt  tonnb  || 
auggelcgt  burd)  1|  max.  £ut.  ;  äöittemfcerg,  1526.  ||"   Sn  liteleinfaffung, 
Sitelrücffeite  icbrucEt.    16  S3Iätter  in  Cftaö,  bie  3  legten  ©eiten  teer. 
Sßorfjanben  in  ^ambntg  ©t. 
C  „S)er  ©efang  ||  Simeoni§,    ob  ||  er  9iunc   bintittiS  \\  gepjebigt  unb  au^  || 
gelegt  burc^  |1  ^ar.  Sut^er.  1|  äöittemSerg.  1526.  |;"  ^it  titele inf äff nng. 
2:itetrücEfeite  bebruift.     20  Blätter  in  Dttat),  Ie|te§  S3Iatt  leer. 
a]ort)anben  in  Safel,  f^xeiburg  i.  Sr.,  ©ommer^anfen. 
S)ic  ^rebigt  n3urbe  in  bie  Äiri^enpcftilte  aufgenommen,     ^n  ben  @efammt= 
ausgaben  finbet  fie  fic^  Mpm  ^an^  XIII  <B.  550-558,  äßatd^  SBanb  XI  6p.  2879 
—2901,  erlangen,  2)eutfcf|e  ©cliriften,  1.9luflage,  «anb  XV  ©.  253-270,  2.  5luf- 
lage  »b.  XV  <B.  269-289. 

Ä  ift  ber  Urbrutf  unb  A"-  beffen  erfte  ©eftalt,  B  berulit  auf  Ä\  C  auf  Ä^, 
bgl.  256,18;  257,17.  —  SGÖir  geben  bie  Ütörerf^e  5lact)fc^rift  unb  barunter  ben 
Sej-t  ber  S)rucEe  nac^  Ä^  nebft  ben  Scharten  öon  Ä^BC,  fonjeit  nictjt  in  ben  5iac^= 
trögen  über  fprad)ti(^e  Slbweic^ungen  Üted^enfc^aft  gegeben  ift. 

D.  Liith,     Die  purificatiouis     Luc.  2. 


zu  1  D  M  L  r 


üiic.  2,  22  fr 


^a^  S^wuc  bimitti«  ge^irebigt  unb  aufgelegt  hnvä)  Wlatün,  Sut^cr. 

S)Q»  ©uangclium  £uce  am  3lnbern  (iap.       ^^ ^     _ 

'Unb  ba  bie  tage  ti^rer  xei^nigung  not^  bem  gefe^  5Jloft  lamen,  brad^ten 
fie  l)§n  gen  Sevujolem,  auff  ha^2  fie  t)i}n  hax  ftelleten  bem  §errn,  tüie  benn  .s 
gefc^rieben  ftef)t  t^m  gefeite  be»  §errn,  allerlei  menlin,  ba§  jum  crftcn  bie 
mutter  bricht,  fol  gotte  ge^eljliget  §e^ffcn,  unb  ha§  fie  geben  ha§  Opfer,  nac^  htm 
gefagt  ift  l^m  gefe|e  bcö  ^ern,  el)n  pax  borbel  tauben  obber  3h)o  junge  touben. 
Unb  fU)e,  6in  menf(^  Irar  ju  ^erufalem  mit  namen  ©imeon,  unb  ber= 
felbe  menf(^  tDar  frum  unb  gotfurdjtig  unb  tnartet  auff  ben  troft  ^\xad,  lo 

5  f^  C  G  ftc^et  B       manün  C  S  gfagt  0      gfetje  C       X)txxm  BC      butbet 

tanben  C      pin  C         10  gotfurc^tia  öis  Sfrael]  gottfuvc^tig  B 


^ßrebtgten  bes  ^al^xti  152G.  241 

Haue  praedicationeiu  divideniiis    in    diio    \tud:    1.  tractanda   gefd)td)t, 
deinde  Canticiun  exponemus,  si  tempus  tulerit.    Videtis  Lucam  summa  dili- 
geutia    ostendere,    quod  Maria    cum    puero  fie^  f^ab   QcrcljuiQcn   lajicu ,    ut 
aliae  solent  secundum  legem. 
5  1.  Quod    expectat    fiuem    purificationis   i.  e.    C   hebdomades,    quia    in 

Levitico  deus   per  Mosen  ludeis,  non   nobis  praecepit.     8i   filius   erat,   40 3.9«ofci2,2ff. 

unb  bet  r)et)ligc  gel)ft  tüor  l)nn  t)^nT,  iihb  l)f)m  \vax  el)n  antlüort  iüorbcn  bon 

bem  ()et)Iigen  gcijft,  er  jolt  beix  tob  ni(^t  fe()en,  er  I)ette  beun  jubor  bcn  (^^rift 

be§  r)crrn  gefe^en,  unb  !am  au§  anregen  beö  ge^[t§  t)xm  bcn  tcmpcl. 
10  Unb  ha  bic  Altern  baö  ftnb  ^Ijefunt  ijnn  ben  tentpet  brachten,  ba§  fie 

für  i^f)n  tf)etten,   lute  man  pflegt  natfj  bem  gefetj,  S)a  nam  er  ^l)n  auff  fet)ne 

arm  unb  Benebet)et  @ott  unb  fpradj: 

'§err,  9lu  leffiftu  beljucn  biener  l)m  fribe  faren,   lüie  bu  gefagt  ()aft. 

£)enn  met)ne  äugen  ^aben  betonen  f)el}(anb  ge|e()en.    Sßildjen  bu  Berel)ttet  ()aft 
15  für  aEen  boltfern.     5)a5  Uec^t  3ur  eiieudjtung  ber  Ijeljben  unb  ^um  pretjf» 

betjneä  öolc!^  Sfraef. 

CSeben  frcunb,   bie  prebiget  tütl  iä)  Ijun  jtüel)  ftudE  tet)Ien.    ^u^n  erften 
iütl  ttf)  bic  .^-)tftorten  üon  bem  !}eutigen  feft  f)anbefn.    ^mn  anbern  lud 
xä)  au»  legen  ben  gefang  SimeontS,  hai-'  nunc  btmitti». 

20  ^um  erften  laft  unS  anfef)en  bie  Apiftorien,  fo  merb  l)f}r  fet)en,  tnic  ber 

^eilig  ßuangelift  Suca§  mit  groffem  f(et}§  unb  crnft  6efcf)rci)6t  unb  an.]el)gt, 
tüte  ^Fcarta  mit  Ij^rcm  fon  Sl^efu  gerel^nigct  ift  iüorben,  unb  inaö  ]n  ber 
reljuigung  get)6rt  ^at  naä)  bem  gefe^  9.Hofi,  unb  fprirfjt  olfo: 

Unb  ha  btetoge  t}t)rer  rcl^uigunge  nad}  bem  gcfel^  9Jtofi  famcn, siuc.  2,2<!ff. 

25  brachten  fie  t)f]n  gen  ^ei-'iMfl^em,  auff  bo§  fie  tjfjn  barftellctcn  bem 
|)errn,  tüte  benn  gefd)riebcn  ftc^t  ijut  gefeite  be»  .Soerrn,  allerlei) 
menlin,  ba§  3um  erften  bie  mutter  brid;t,  fol  Oiott  gcfjctjtigct 
l}et)ffen,  unb  ba§  fie  geben  ha§  opffcr,  nac§  bem  gefagt  ift  \)m 
gefe^e  be»  ö^rrn,  et)n  par  borbel  tauben  obber  3^0  junge  toubcn. 

30  S)a§  ift,  fie  ^aben  ertnartet  hk  tage  ber  ret)nigung,  bie  bei)  un§  l)et)ffcn 

bie  fec^§  lt)oc^en  tag,   bie  el)n  fralue  t)nn  ligt  naä)  l}t)rer  gcpurt.     '^ai^  gepot 
fteljet  SebUi.  am  .12.     '^a  ©ott  gepeut  burrfj  lltofcn  ben  ^uben   (benn  un^ia.iojoici'.viff. 
ß^rtftcn  unnb  bie  ()et)ben  gebet  bay  unb  anbere  gcfe^e  ^Jbfi  nicl)t  an)  fo  el)n 
fraloe  befamet  toirb  unb  gepurt  eljn  fnebltn,   fo  muft  hk  frame  bicrlitg  tage 

9  leerten  C  10  oltern  C  11  ^ffcgct  C  IS  lefteft  bu  C  14  Söotrfjen  (' 

15  bor  C       jum  fehlt  C  17  ))rebigc  C       ftutf  C         18  :^anb(cn  C  24  rcljuigung  Ji 

20  ()ctren,  tote  C  27  tnaiUin  ('  28  f^  C       gfagt  C  29  gcfclj  ('        .^etvcn  C 

butbct  C      jhju  e  :30  f^  6'         31  tage  B      frato  0         34  ftato  C 

S2utOev§  aöcrfc.  XX.  l'j 


242  5)5rebigten  be§  Sfl^«§  1526. 

diebus  est  befe^t  getlfian  ut  iam  leprosi.  Si  femella,  80.  Haec  erat  gravis, 
unluftig  gefe^,  quae  nobis  intolerabilis  esset,  ut  tum  erat.  Illio  erat  damuata 
res,  quia  nemo  audebat  edere,  bibere,  sedere,  ubi  sederat,  omnia  eraut  im- 
munda,  cum  quibus  agebat  rebus,  e§  tft  ein  unlufttg  gfe|  Qetoeft,  mansit 
mos  apud  uos  6  hebdomadum,  non  vero  talis  ut  illarum,  quod  vixit  6  heb-  5 
domades  ut  leprosa:  quod  tetigit,  nemo  tetigit  et  vasa  fuerunt  immunda. 

2.  ubi  40  finitis  fecit  secundum  legem,   ut   offerret   filium  in  templum 

ad  sacerdotem,  ut  testaretur,  huic  esse  pretium,  ut  dicit  lex,  sive  sit  homo 

2.aRofe34,i9sive  bestia,  ha§>  fol  fein  fe^n.     Si  ovis,  vacca,  dabatur  sacerdoti  vel  redime- 

unrelju  fe^n.    5ltfo  toarb  fie  be^  fel)t  getrau,  abgefi^eiben  öon  anbern  menfc^en,  10 
tüie  bei)  un»  bie  auöfe^igen,  mit  toilc^en  man  fe^n  geme^nfc^afft  I)at.    äßenn 
fie  aber  et)n  me^blin  gepar,   fo  muft   fie  ac^^ig   tag  ba^etjm   bleiben,   eben 
noc§  fo  öiel  tag,  unb  Waxh  gefc^u()et  unb  unrein  unb  unluftig  geac^t  t)on 
Ijberman. 

®a§  lt)o§  nu  et)n  fc^lücr  gepot,  unb  be^  un§  glei(^  nid§t  treglic^  unb  15 
le^blic^,  h)enn  mon  e§  fo  ftreng  folt  galten  be^  un§  al§  bet)  t)^nen.    ^et)  un§ 
ift  ey  ring,  hk  fransen  burffen  nur  l)nn  ligen,  gel)en  auy,  iüenn  fie  lüoEen, 
unb  fd^eu^et  man  fie  nid^t  alfo  tjart  ioie  ber  ^^ben  fraiüen.    2)cnn  bet)  t)l)nen 
tüax  e5  et)n  öerbampt  bing,  mac^t  ben  ^uben  el)n  groffe  unluft.    Diiemant 
borfft  mit  ben  fralüen  effen,  trinken,  fc^laffen,  nid^t  bei)  t)l)n  fi^en,  ligen,  unb  20 
alles,  ha§  fie  anrureten,  iüar  unrctin,  ha'3  bctt,  ftul,  tifc^,  fleiber,  fc^lieffel, 
tranc!gef(^ier ,  fpeis  unb  trand,  6umma  fummarum,  luaS  fie  angriffen,  hci^ 
muft  befubelt  unb  öertuorffen  feljn,  unb  bo§  tneret  fe(^»  tD0(^en,  iDenn  fie  et)n 
fneblin  gepar,  hjenn  fie  aber  et)n  megblin  gepar,  jtoelff  tooc§en,  fol(^er  gepott 
njoren  öiel  bet)  ^§nen  unb  feer  fi^tner,  bie  fec^y  lüoc^en  bet)  un»  finb  nur  et)n  25 
fc^atten  gegen  ^^rer  fedjö  tx)0(^en.    ©aS  ift  nu  ba^  erft  gepott,  ha^  fie  bie 
fec^»  tx)od)en  muft  tjun  fi|en,  tnart  geai^t  Ipie  elju  auffe^ig  unb  unluftig  lüet)b. 

2)a§  5tnber  gefe^. 
2Senn  nu  bie  öier^ig  tag  ^t)n  umb  tnaren,  fo  muft  ha^  tneib  ge§en  jutn 
priefter  unb  fic^  ertieigen  unb  ein  opffer  geben,  nemlicl;,  tuenn  eS  ein  erft  ge=  30 
poren  ünb  loar,  tnie  tjui  anbern  buc^  5Jlofi  ftel)et  am  34.  (Japitt.  ha  @ott  alfo 
^3Ko(e34,i9fpricf}t  '^llley  tüü5  fet)u  mutter  am  erften  bricht,  ift  met)n,  tuaö  menlid)  fet)n 
mirb,  aucl)  l]m  öied),  ha§  fetju  mutter  bricl)t,  ift  bey  öervn',  ha^  tnarb  @ott 
gel)et)liget.  äßar  e§  et)n  t^ier,  jigen,  pferb,  o(^ä  obber  fcl^aff,  fo  gel)ort  e»  gar 
bem  priefter.    Cbber,  ttjolt  erg  bel)alten,  fo  muft  a§  üon  bem  priefter  lofen  35 

10  t)nret)ne  B      gct^on  O        11  rtotc^en  0        13  gejc^eü'^et  C        15  nun  C      tragltd^  C 
17  bürffeu  C        tüoUen  C  18  alfo]   jo   C  20  trinken]  noii^  trincEen   C         ntt   C 

21  Qnrurettenn  C      ftt)e(  C      ']ä)lk^d  Ä'-^ B  f^l)ffet  C         22  -gf^tiTt  C  23  bejublet  C 

24  tnagttin  C        27  muft  C        29  nun  C        30  ^amü^  C        30/31  geBorn  O        32  ntet)ne  />' 
montirf)  C  33  fcljnc  7-  34  ober  Ji      gebore  i>'  35  jDber  />       lofen  56' 


^ßvebtflten  be§  ^aljxe^  1526.  243 

batur.  Si  horao,  quo  carere  non  possunt  homines,  iit  habeaot  lieredes, 
redimebatur  quarta  parte  auri,  gravavit  ixjol  huuc  populum  deus.  Hae  leges 
datae  huic  populo  ita  ut  vexaret  enra,  quia  grob  tolpel  t>old,  ut  in  timore 
et  discipÜDa  l^ielt,  quia  pbhd  non  potest  regi,  nisi  deus  bar^U  tf)Ut  et  det 
5  leges.  His  legibus  non  erat  obnoxia,  für  got  9ef(|idjt  it  unuä)t ,  quia  lex 
dicit  'Midier  quae  habet  filiura  ex  patre",  'Mulier  suscepto  semine',  haec 
exempta   fuit,    quia    habuit    huuc   filium  ex  spiritu  sancto  per  miraculum, 

obber  tauffcn.    2Bar  e§  ober  ein  menfc§,  unb  funbe  fet)n  nidjt  empcrcn,  foubern 
iniift  tjijxi  t)ahm  für  ein  erben,  \o  borfftc  er  l)^n  nidjt  bcm  pricfter  gelten,  er 

10  muft  t)^n  aber  bem  l^riefter  jufuren  nnb  an3et}gen  nnb  üon  ^^m  l6[en  unb 
für  t)f)n  geben  ein  filber  fefel,  ha§  ift  ein  ort  ein§  gulbcn,  unb  anbcr  bing, 
Uitc  t)m  gefeit  gcfc^ricben  ftef)t.  ^^Üfo  hjaren  bie  ^nben  bur^  ha5  gefe^  ge= 
5tonngen,  hav  erft  geboren  fneblin  bem  priefter  jugeben  unb  barnorf)  n)ibber 
öon  t)f)n  lofen,  unb  luar  ber  jufal?  babet),  bas  aßeS,  tnaS  t)ni  (jaufö  erft  geporen 

15  h)ar,  ha§  tüax  bcy  prtefterä. 

5tlfo  \vax  ha^  bold  tnol  geplagt  bon  bem  gefetj  unb  l^at  @ott  follid^ 
gefclj  biefem  botd  auffgelegt,  ba§  er  fte  ha  mit  tuolt  l)m  jam  galten,  bringen, 
anfingen,  engften  unb  tetig  machen.  S^enn  e^^  mar  et)n  grob,  tolpic^,  rancf; 
unb  milb  öolc!,  e§  !unb  e§  niemanb  regtren,  bejmingcn  unb  ijm  gam  Ijalten, 

20  e§  legte  benn  @ott  felber  l)^m  ein  foEi(^  joc^  unb  pnrbin  auff  ben  rucfen, 
plaget  fie  mit  folc^en  gefe^en,  ha^  fie  nic^t  ftol^irten.  ®enn  ey  ift  mol  mar, 
ba§  !ein  ftol^er,  tro^iger  unb  ^offertigcr  öold  ift  unter  ber  fonnen,  benn  bk 
;3uben  finb  getnefen.  3)arumb  l)at  fie  and;  ©ott  mol  geplagt  unb  gepanljerfegt 
unb  alfo  ^n  cim  ^am  gefnret. 

25  6^rtftu§  ift  frei)  2Son  bem  gefe|. 

9lu  t)m  gefe|  burd^  unb  burd§  flehet  e§  bon  ben  framen,  bie  Don  ben 
mennern  ünbern  etnpfaljen,  menn  ha^  finb  ein  leiplidjen  öater  l^at  nnb  nadj 
bem  fleifi^  gcporn  ift,  fo  ge^^ort  e§  unter  baii  gefe^,  ba§  e§  mit  ber  muter 
unrein  ift  ein  jeit  lang,    ^^llfo  gel)ort  6l)riftu§  nic§t  unter  ba§  gefetj  unb  gel)et 

30  aud^  ^)Jlariam  gan|  nii^t  an,  benn  ber  tejt  ftel)t  burr  unb  !lar  ba,  'ein  meib, 
menn  fie  befamet  tuirb',  ba  mirb  Waxia  biixä)  ba§  mort  'befamct'  aufge3ogen, 
benn  fie  ift  pe  nid)t  befamet  morben,  fie  i)ai  fein  man  erfennet,  mic  fie  fetber 
befcnnet  ßuce  1.  fonbern  ift  ein  ^snndframc  hüben,  mie  Gfaiaä  fagt  am  9. gjf; J; j^^* 
unb  mibber  ben  gemeinen  braud;  anberer  meibcr,  öom  bpmel  erab  öon  bem 

SÄ  ^epligcn  gepft  empfangen  on  allen  menlidjen  famen.  ^Jllfo  gctjet  baö  gefel3 
oÜepn  über  bie  meiber,  bie  mutter  merbcn  nac^  bem  fleifd).    2)iefe  aber  marb 

8  entperen  C  9  borfft  C  ntt  C  10  jüfuten  C  11  gutbiii  C  14  Don  im  C 
hai  C  16  jotc^  C  17  säum  V  is  dugften  C  t^ätig  ('  tolpifc^  C  l'J  regieren  f 
21  ftoüjljerten  C  22  ftot^er  C  24  gcfuret  C  .  26  9?un  C  27  menner  B  mannevn  C 
ft}nbcx,C'  28  geboren  C  gc'^ortt  C  29  cljne  J3  gcl^ort  C  nit  C  .30  al^n  iJ  bürr  7? 
32  :!:5  luie  h'is  (icteinict  ifhU  V      :J:5  tiiieben  I'>     ttfoiS  C       :J4  t)on  (jimef  f)evn(i  d      .■(5  mnnlidfjen  '' 

16* 


244  $tebigten  be§  3o'f)te§  1526. 

creatum  filiuni  in  carne  et  sanguine.     Et  puer  erat  excusatus  ita,  ut  Mose 

non  haberet  xtä)i  super  raatrem  et  filiam.     Sed  Lucas  frustra  uon  indicavit, 

quod  fecerunt,  ba§"'gilt  rtUU  un§.     Discamus  ergo  vere  agnoscere  Christum, 

®Qi.  4, 4f.  quid  fecerit  pro  nobis.     Ita  gloriatur  Paulus  ad  Gal. 'Misit  filium  natura  ex 

muliere''  jc.    Paulus  loquitur  de  lege  ut  de  tyrauno,  ftodmetfter,  ^^eitder,  ha^    s 
et  un§  fetnfelig  xnaä)  eciam  deo,  uon  propter  legem,  quae  est,  sed  opus  quae 
fit  in  corde  nostro  per  fidem. 

Quia  hoc  facit  lex,    dicit:    lex   causa,   virtus,  annisio  peccati.    Et  ira, 
tic^t  ben  jamer  in  un§  an,  ut  faciat  nos  peccatores  et  reget  bie  peccata  et 
1.  eor.  15, 56  facit,  ut  conscientia  nostra  aguoscat  peccatum,  ha^  ift  ein  tec§t  ftoiJmeifter  ampi,   lo 


zu  4  Gal.  i  r  8  causa]  c 

mutier  naä)  bem  geift.  5l(fo  ^ai  5Jto|e§  mit  fet)nem  gongen  gefe^  fein  rcd^t 
nbcr  biefe  ^undfraiuc  unb  t)^r  ünb.  3)arumi6  gefc^ic^t  t)()nen  unrerfjt,  ha^ 
fie  e§  muffen  fjalten  unb  barunter  gefangen  ligen,  fo  fie  boc^  ^oc^  bar= 
uBer  ge^en. 

Suca§  oBer  '^at  e§  nic§t  on  urfac^  fo  fleiffig  Befc^ricBen,  e§  gilt  un§,  er  i& 
tt)ill  nn§  lernen,  lx)ie  unfer  !§er|  foll  bartjnn  getroft  h^erben.  £)a§  ]mä)i  auc§ 
®oi. -i,4f.  ber  i)et)(ig  ^aulu§  gar  fc^on  an,  pn  @)alotern  am  4.  (Sapitt.  unb  f priest 
'2)0  bie  Oollomen^eit  ber  jeit  !am,  ^at  @ott  fel^n  fon  gef(^ic!t,  gemacht  Don 
eim  h^e^B,  unter  bem  gefe^,  ha^  er  bie,  fo  unter  bem  gefe|  tuaren,  erlofet'  k. 
^aulu§  rebet  ^ie  üom  gefe|  al§  öon  eim  ttjrannen,  ftoifmeifter  obber  ()ender,  20 
al§  t)on  eim  feljntfeligen,  unluftigen  bing,  ni(^t  um6  be§  gefe|  miEen  on  l)m 
felBer.  S)enn  bo§  gefelj  ift  gut  unb  Ije^lig,  fonbern  umB  fernes  ampt§  Initten, 
ha^  e»  treiBt  ^nn  unferm  ^er|en.  3)arumB  tüenn  5pauluy  alfo  rebet  öon  bem 
gefclj,  fo  foE  man  e§  öerfte^en  nac^  feljncm  ompt,  ha§  e§  treiBt,  unb  nic^t 
nac^  fet)m  tüefen.  25 

2)a§  ampt  be§  ©efep. 
^u  h)a§  t!^ut  ba§  gefe|?  2)a§  t^ut  e§,  e§  ift  ein  urfac^  ber  funben. 
i.eor.  i5,5g'@§  ift  ein  !rafft',  fprii^t  5paulu§,  'ber  funbc',  e»  ri(^t  ()aber  an,  e§  madjt 
ni(^t  frum,  öerftanb  ^m  t)er|en,  tüie  bk  ^apiften  plubern,  unb  bie  tüelt  tüeifen 
furgeBen,  anStnenbig  tnert  e§  Inol  ber  fauft,  aber  borauS  mirb  nic^t  benn  ein  30 
l)eu(^elep  für  @ott.  ^m  ^ertjen  aber  ric^t  e§  ein  follidjen  jamer  an,  ha§  e§ 
ben  menfdjen  nidjt  attein  nid)t  frum  mai^t,  fonber  bie(  erger  benn  pOor,  benn 
CS  erreget  bie  funb  unb  riegct  fie,  mac^t  bay  geJüiffen  unrutoig,  benn  ha  bur(^ 
ertennet  baö  getüiffen  bie  funbe.    2)ay  ift  nu  eineö  ftodtmcifterS  ampt,  ber  ben 


13  muffen  C     Itcgen  B        13/14  bax  üUx  C  16  getroft  C        18  S)a  C    öotfumen= 

^eit  (J        fo^n  (so  auch  i.  Folg.)  B  ©un  C       gema(^  B            19  gfa^  Waren  C       cxloft  C 

20  tebt  C      gfe^  C        26  gefe^  C        29  ^laubern  B  31  :^cucf)tcl)  bov  C        32  fonbern  0 
33  reget  C      market  ('      imriirtig  6' 


^PrebigtiMi  beö  3af)te§  1526.  245 

qui   urget,    ut  coiifiteatur  peccatum  quis,   qiiando   hoc  palam,   tum    i^cquitur 
carnifex,  tum  honio  tliciut  se  colluin  perdidisse  et  mortem  adesse. 

Sic  lex  iudicat  quid  feccriraus.  Ubi  hoc,  statim  dicit  conscientiu  'tu 
tjoft  got  erklirrtet  et  in  peccatis  es,  quae  deus  non  potest  pati,  ergo  te 
damnabit'.  Et  lioc  quod  Paulus  dicit  'per  legem  aguitio  peccati',  iram  opera-  8^»'"-  3. 20 
tur,  tum  revelat  peccatum,  facit  conscientiam.  Si  conscientiam  non  haberem 
et  non  sentirem  peccatum,  non  esset  fe^lc,  sed  quia  jc.  Ex  hoc  venit  tum: 
lex  \o  ein  greulitf;  bilig  et  proponit  iram  dei,  ergo  impossibile  ut  ei  fave- 
amus.     Natura  facit,  ut  fugiam  iram  dei,  mortem,  penam.     Impossibile  est, 


1  tum]  dum  6  tum]  dum  7  tum]  dum 

iD  bteB  t)nn  bcii  lercfer  fterft,  ,',cu(^t  l)I)n  ()criitier,  foltert  l)l)ti,  fdj(icf}t  l)()u  an  bic 
iuag,  fo  lang,  biö  er  bic  fnnbe  bcfcnnet.  3)q  !ompt  benn  bcr  f)encfer  nnb 
füret  ben  bieB  f)crfnr.  ©0  mi  bic  fnnb  Befcnnct  tuirb,  fo  folget  bic  ftrnff. 
Sllfo  ift  e§  mit  bem  gefelj  and),  äßenn  bic  fnnb  gcfc^irfjt  nnb  l)m  ^erljcn 
offenbar  tuirb,  Hon  flnnb  ift  nn§  bcr  jorn  (Sottiö  anff  beni  l)alö,  has  iirtel 

15  ftcl)et  ha,  bic  confcicnlj,  bo§  gclniffen  erbittert,  bcr  nicnfc^  fticft  in  ber  fnnb, 
l)m  tob  nnb  l^m  ^orn  @otti§,  fein  l)ert^  fagt  l)f)ni  '©ott  !an  bic  fnnb  nidjt 
leiben',  ha  ift  ha§  gefet,  fnr  I)anben,  ^ilant  l}t)in  ha^  fnr  nnb  fagt  'tl)nft  hac^, 
fo  ftoft  bic^  ©Ott  t)nn  bic  !^cE',  ha  ligt  benn  ha^^  gelrtiffen  bernibber,  fnit,  ha^s 
e§  ba§  gcfelj  nic^t  !an  tf)nn,  nnb  mitS  alfo  Ocr.^tneifeln.    S^aö  ift  benn,  ha^ 

20  $panlu§  fagt  '3)nrd)  ba§  gefet;  Jnirb  bic  fnnb  erfennet'  9^6.  3.    3)o§  ift,  bnrd)  Köm.  n,  20 
ha§  gefe^  inec^ft  nil^r  ha§  getuiffcn  nnb  inad^t  nil)r  3orn,  ha'i  ift,  \ä)  mein  nnb 
^alt  e§  bofur,  ic^  f)aB  ein  jornigen  GJott,  3)cnn  fo  ic^  bic  fnnb  bnrd)  ba§ 
gefe^  nii^t  erfennet,  fo  '^et  i^  ben  jamer  nid)t  l)nn  meinem  f)er|cn,  Iicfnmcrte 
mic§  ni(^t§,  toer  ein  gut  gefel,   fragte  nic^t^j  nac^  @ott.    @o  aber  bie  fnnb 

25  erfennet  inirb,  nnb  mei§  burc^  ha§  gcfe|,  toie  \ä)  mit  @ott  baran  bin,  fo  ftef)c 

i(^  alle  iücgcn  l)nn  forest,   forg  nnb  engften,  ja  la§  miä)  (mie  ber  ^H-opf)ct 

fogt)  ein  raufc^en  Blat  erfc^reden,   fnrd)t  el)nen  tonber  ft^Iag,  mn§  aUe3ci)t 

forgen,  @ott  !ome  mit  ctjner  fcnlcn  f)l)nber  ml)r  I)cr  nnb  fc^lü()e  mid;  an  fopff. 

S)o§  aEe§  crtncd)ft  an§  bem,  ha^  midj  ha^:i  gcfclj  alfo  gefangen  npmpt, 

30  ftedt  nnb  pflc(^t  mtc^,  nnb  barnmb,  ha^  e§  alfo  fdjrcdt,  nnb  ben  ,]orn  ©oteö 
senget,  !an  id)  bem  gcfclj  nidjt  l)olb  fcpn,  fonbern  oon  I)erl^en  fcpnb,  benn  c3 
Bringt  mid)  t)n  allen  jamer,  ftoffet  mic^  t)nn  bic  l)elle,  ftelt  inpr  hm  tobt  fnr 
angcn.  9ht  ha^i  i)a^  iä)  Don  natnr,  ha§  id;  niid)  fnrdjt,  nnb  flicl)c  fnr  bem 
tob,  ftraffe,  Ijclle  nnb  urtcl  @otti§.    i)ie  natnr  !an  hcn  tobt  nidjt  antad^cn, 

10  \äiUä)t  C  11  funb  B       !umpt  C  12  füret  C  14  gotteö  C      anff  A 

bvttiait  C  V>  coiifticntj  A        ftcdt  C  16  gottcS  C  17  bctl)anbcn  C        pUut  C 

t^uftu  B  18  ftoft  B     ^eüc  B     fulet  B  futt  C        19  nit  C      muB  C        20  SRomctit  B 

JRo.  C         21  gfe^  C         23  Wümette  C         24  nttfjiäcn  C         26  fütd^t  C         27  bonbet  B 
28  mit  oiner  tnüttel  V         32  ^alje  B      iüxäj  B      wt  O         34  öttcii  gottcä  C 


246  ^vebigteii  bta  ^ai)xci  152G. 

ut  leter   deo   irascente.     Ergo   ultra  crescit   eilt  iniraicitia   et  unluft   contra 
rectum,  bonum,  quod  est  lex. 

Inde  venit  ber  jamer  legum,  quas  deus  tulit,  ut  hie  de  purificatione, 
ex  quibus  nemo  unquam  servavit,  servaverunt  quidem  externe,  sed  videatur 
cor,  si  haec  habet  suam  voluntatem,  man  dixisset  'td)  tafe  b{(^  ein  gut  ^ax  & 
l^oBen  mit  bem  gefe|,  quia  onmia  sunt  venena  in  me,  vestes  et  vasa,  quibus 
utor'.  Nemo  etiam  dedit  pretium  et  redemit.  Sic  ift§  gangen  in  hoc 
populo  mit  aüem  ge[e|. 

Sicut  illi  fuerunt,  tales  sumus,  nemo   facit  sponte  aliquid  vel  quaerit 

bcr  QU§  bem  3orn  (Sotti§  foni^Jt,  unb  folgt  ber  funb.    2)arumT6  ift  e^tel  fet)nb=  lo 
fdjafft  imb  unluft  an  bem  gefc|.    Unb  fo  nu  ba§  gefe^  gut  ift  unb  fiei^lig,  fo 
^ah  iä)  auä)  fet)nbfc§afft  ^nn  meinem  §er^en  inibber  boS  gut  unb  ^^eljlig. 

2)o§  gefe|  !an  9Hcmanb  erfüllen. 

£)iefcr  jomer  am  gefe^  ift  unter  ben  ^uben  gemefen,  3)enen  l^nn  Bcfonbcr 
ha^  gcfc§rieBen  gefe|  geBcn  ift,  ha§  tütjx  unb  alte  -öet^ben  bon  natur  IjaBen.  '^ 
2)iefe  gefe|  :§ie,  baöon  ha^  ©uüngelion  rebet,  t)on  bcr  reijnigung,  t)om  opffcr 
unb  öon  aKem  anbern,  tuie  Ijnn  5Jlofe  ftel)et,  ^at  n^e  !et)n  ^übe  rcc^t  t^m  l)erljen 
gel)alten,  fie  l)aBen  tüol  augtuenbig  bie  tüertf  getlian  nac§  ber  laröen,  aber  if)r 
l)er|  ift  tüeit  baöon  geiücfen.    äßenn  man  folt  bie  fratnen  gefragt  l)a6en,   bie 
alfo  nac^  Ij^rer  gepurt  öon  ben  menfc^en  afigefunbert  für  unret)n  gcac^t  tüaren,  20 
06  fie  e§  gern  unb  mit  millen  treten,  06  fie  luft  unb  lie6e  ha  p  lietten, 
foUen  fie  rec^t  au§  grunb  l^l)r§  ^er^en  geanthjort  l}o6en,  fo   fetten  fie  on 
3n3el)ffel  gefproc^en  'SieBcr  5Jlofe§,  iä)  lie§  bi(i§  etjn  gut  jar  Mafien  mit  beljuem 
gefei  foE  ic^  ba  fi|en  um6  beljnet  mitten  mie  el^n  fpittelerin,  mie  ein  auffe^iger 
menfd§?   äßie  !om  i^  bo  3U?  ift  e§  boc^  eljtel  gifft,  tua§  id^  anrure,  icC)  bin  25 
öera^t  bon  tjbcrman,  toirb  gehalten  mie  etjn  unreljn  oiei^'  2c.    5llfo  menn  fie  ha^ 
ünb  folten  {teilen  unb  el)n  opffer  tf)un  bo  für,  gefi^ad^  e§  aud^  mit  unmittcn 
unb  unluft,  öerbroS  fie,  ha^  fie  ettüü§  folten  auf§geBen,  'folt  id§ö  ben  Pfaffen 
^nn  bie  ^el§  ftedten  unb  fol  ic§§  emperen'  k.    äßie  fie  benn  l)nn  atten  gepotten 
unluftig  iüaren,  bo§  ^er^  h)olt  nid^t  l)in  ai^fascn,  fpert  fic^,  toegert  ficf)  bes  30 
aUemegen,  \a  e§  !unb  nit^t  f)l^n  gu  fagen,  ben  ba§  gefetj  gab  folc^  gnab  nicfjt, 
ha^  fie  e§  mit  luft  unb  h)ilten  Oolfüreten. 

äöie  nu  fie  gct^an  :^aBen,  alfo  t()un  tol^r  oud).    Dlod§  ber  auSluenbigcn 
larben  polten  mt)r  mol  ha§  gefc|,  füren  ein  guten  fc^ein,   greiffen§  mit  ber 
fauft  an,  aber  ha^  l)er|  fc^euf)et  fid)  bafur,  tl)ut  e§  unJüillig,  l)at  !et}n  luft  35 
baau  Don  natur,  e§  mer  benn,   ha^i  ber  l)el)lig  geljft  has  l)er|  erleuchtet  mit 
feljner  gnobe.    Unb  loenn  iuljr  glet)d)  ha§  gefe^  mit  tüerden  lia^ten,  fo  gefd;icl)t 

10  flotte§  C  10/11  fet)n|n^offt  B  12  -^aU  B  13  erfüllen  C  14  gfe^  C 
ßhjcfcn  C  17  3ubc  C  18  9et:^on  6'  21öernei?  25  fumm  C  onture  C  26  toii^  C 
29  em^Joren  C  81  attlüegn  C      jotd^c  B  32  bolfuteten  B  34  füren  C 


$l>i-cbi9teii  bc§  Sat}re»  1526.  247 

commoclum  aut  timet  penam.  Ideo  dcdit  Icges  deus,  fo  eT§  baBct}  li^,  nemo 
faceret.  Ideo  a  deo  bte  tfet)Ber,  ftotf,  hi  sunt  principes,  potestas,  sunt  nieri 
ftO(f,  qui  timentur,  ut  urgeantur  lege  ut  azinus,  tum  inimici  fiunt  legi  et  non 
feciunt  bonum  ex  corde  tc.  et  hoc  fit,  ut  quisque  agnoscat  suam  miseriam. 
5  Ecce  tu  cogens  et  non  facis  sponte,  ergo  nihil  mereris.  Non  scrvant  e>go 
homines  legem  corde,  immo  fiunt  eins  iuimici,  ergo  est  eis  ein  [tocf,  bcr  qIIc§ 
16ofe§  anticj^tet,  ut  Paulus.  ®qi.  3, 24 

3  tum]  dum 

c§  hoä)  mif)t  öon  l^er|cn,  lautet  unb  telju,  benn  e§  ficfd)icf)t  um6  et)n§  nitl; 
obber  et)ne§  öortet)l§  tnitlen,  ober  quo  furcht  ber  pm. 

10  £)ie  oBerfe^t  foU  ba§  gefel  cufferl{(j§  trel)Bcu. 

60  nu  ©Ott  hü§  gcfcij  alfo  gc6cn  f]at,  Hub  lt)et)f§,  ba§  e§  !et)ner  i]dt, 
fo  "^at  er  aurfi  barncBcn  eingefetit  ftotf mct)ftcr ,  tret)Ber  unb  anf)nTtcr,  bcnn 
alfo  nennet  bte  gefc^rtfft  bte  o6er!et)t  bur^  ein  glet)d)ni^\  tuie  bic  cfct^  trel)6cr, 
benen  man  oITc^eit  mug  auff  bem  l^aly  ligen,  mit  bcr  rutcn  trel)ben,  benn  fic 

15  gc§en  fonft  nt(^t  fort.  5lIfo  muS  bte  o6cr!eit  ben  pofcl,  (jcr  omueS  trcl)bcu, 
jdjlagen,  tüurgen,  I)encfen,  Brennen,  top\}m  unb  rabeuBrecfjcn,  haä  man  fie 
furcht  unb  ha^  öolc!  alfo  t)nn  cim  gam  geljalten  tocrbc.  Xenn  @ott  \v\Ü  nicfjt, 
ha^  man  baS  gefe|  hm  'oold  allcine  furfjaltc,  fonber  ha^j  man  and)  baS  fc(6c 
treibe,  ^anbf)a6e  unb  mit  ber  fauft  tjuS  luerc!  ,3ir)inge.    Xcnn  fo  man  c^  aßein 

20  fnr^ielte  bem  boW  unb  e§  nid§t  triebe,  fo  )t)urb  nid)t§  barau§,  bcnn  ha^  f)er^ 
!an  nic§t  an  bem  gefe|  f)angen,  tft  ^Ijm  toibbcr,  lucnn  bcnn  !c^n  pet)n  folgte, 
fo  iüurb  l}nu  bcr  inelt  ni(^t§  fet)u  benn  morb,  eeBrerfjcret),  bicBcret),  rcuberel),  tob= 
f(^tag  unb  aUe  lafter  über  l^onb  nemen,  lüurb  niemanb  für  bem  aubern  fic^cr 
fet)u.    2Iber  fo  bte  obcr!eit  ba  ift  unb  ftrafft  bic  fuubc,  foUid)  grobe  fnotcn,  fo 

25  muy  ber  ^ofcl  t)nn  f)a(ten,  barff  nic^t  fo  frccfj  ()erau§  farcn.  ^^Xlfo  ift  cg  not,  haä 
bic  treiber  bc§  gcfc|  über  bem  bolct  Ijaltcn  unb  htn  raurfjcu  ttngc.^ognen  bcr  omne-S 
3töingcn  unb  treiben,  U)ie  man  bie  fc^Vocin  unb  milben  tf)icr  treibt  unb  ,]luingt. 
5lIfo  fo  tüt)x  ha§  gefe|  muffen  tl)nu,  unb  tl)uu  e3  nicfjt  gcrcn,  fo  locrbcn  tuiir 
bem  gcfe|  ftnb,  benn  e§  tncret  unfern  mutluillcn.    (^ott  f)at  aber  alles  barutub 

30  getl)an,  ha§  er  fie  mübc  macfjct,  unb  lernetcn  er!enncn  ijfjr  liermiigcu,  Uuiy  fie 
lunnen,  unb  alfo  t)nn  \iä)  felber  giengen  unb  fprcdien  '^cf)  armer  meufd),  id) 
mu§  ha^  gefc^  l)alten  unb  tbu  e§  ni(^t  gcrcn,  i}ah  feinen  luft  baju,  alfo  Herliefe 
ii^  ba,3u  ben  Ion  unb  allen  baue!'.  6untma  fummarum:  5tlle,  bie  unter  bem 
gefe|  finb,  t^un  e§  mit  unluillen,   alfo  finb  fic  baburcfj  geplagt,  muffen  eg 

35  "galten  unb  hinnen  e§  nic^t  Italien,  ^aben  !cin  Ion  baOou. 

3)a§  tft  nu,  toie  ic^  gcfagt  f)ab,  ha5  5|>aulu§  ba§  gefci^  mad^t  ju  einem ©ai.  3,24 
fto(fmetfter,   ber  un§  für  ©ott  3U  funb  unb   fdjanbcn  madjct.     Siefe  ptagc 

9  Jjetn  C  13  6tier!ct)t  Ji  gtcicOnul  C  14  aüac^tt  C  15  6bcrfct)t  B  16  hJurgcn  ß 
lo^jffenC  tabfitcc^enC'  17  furcht  y>  tu  erb  6'  18  aUain  C  22  tf)t- f!  xauUti^  0]  fehlt  n 
23  tiot  6'  24  otietfait  C  forttc^c  C  28  muffen  C  '  29  fcljnb  C  30  ncrniüöcn  Z>'  Slfonncn/i 
liiitbcit  C      32  gctn  C      33  Uf)nB      34  muijen  C      35  Eoiuieu  ß  fiiitbett  C     ioi)n  B      37  wx  C 


248  5pi'ebigten  be§  Sa'^rc?  1526. 

Ita  omnes  sumus.  Hie  venit  Christus,  qui  potest  legem  servare.  Ego 
debeo  habere  legem  et  non  possimi  servare.  Ecoutra  Christus  non  indiget 
et  tamen  servat,  quia  natus  ex  virgiue,  pleuus  spiritu  saueto,  ergo  lex  uou 
potest  dicere  lex  'Christe  hoc  fac'.  Nos  sumus  sub  lege  et  debemus  servare  et 
uou  possumus.  Ille  fol  mit  bruber  fein,  sed  liber  ab  ea  et  !teud§t  bxunbei;  et  s 
®ai.  4, 4  facit,  nou  quod  iudigeat  et  velit,  sed  spoute.  Paulus  'factum  sub  lege'.  Nou 
natus  sub  lege  ut  nos.  Si  ludaeus  esset,  statim  textus  adest:  'Si  mulier 
concepto  semine.'  Ille  quidem  natus  sub  muliere ,  sed  sauctus  i.  e.  sponte 
dedit  se  sub  legem.     Hoc  est:  consolatio  accipienda  ex  hoc,  quod  Christus 

4  sub  fehlt 

öcf)ct  iiBct  üKc  mcnic^cn,  fo  fte  \>cß>  gcfc|  tutet,  unb  ha^  gctoiffen  bct  junb  lo 
geiüot  it)itb. 

et)tiftu§  ctfunet  ba§  @efe|  fut  uTt§. 
6^tiftu§  aBet  ift  batumB  !omcn  t)nn  bte  tüelt,  ha^  et  W^  gcfel  f)ielte  fut 
un§,  unb  ^at  a\x6)  luft  bogu  gelobt,  unb  f)at  c§  getn,  ftet)ii:)itttg,  bon  fiet^cn, 
on  geglünngcn  gef)alten,  unb  f)at  e§  nic^t  Bebutfft.    IBet  mit  un§  ift  e§  ha^  i» 
mibbet  fptl,  ic^  mu§  bog  gefe|  f)alten,  Bebatff  e§,  unb  f)aB  boc^  feinen  luft 
unb  tüiEen  ba^u.    6f)tiftu§  Bebatff  e§  gat  ntd^t§,  unb  t^ut  e§  mit  luft;   ba§ 
gefe|  ^at  gantj  lein  ted^t  ,^u  tj'^m,  S)enn  et  f)at  me^t  an  fetjnet  petfon  getcc^=      ■ 
ticfet)t,  ftuml}el)t,  luft  unnb  lieB  benn  ha^  gefeti  !an  unb  mag  t)mtnct  etfobetn. 
^atumB  l)üt  W^  gefe|  fein  mac^t,  ja  ha^  allet  minft  ni(^t  U)ibbct  6£)tiftum,  20 
et  gel)et  ()oc^  uBet  bem  gefe^  ^eet,  et  ift  et)n  ^ett  be§  gefe|§,  benn  et  ift  un= 
fd^ulbig  gepotn  Don  etjuet  juncEftalnen.    5Hfo  fan  hd^  gefe|  nic§t  ju  t)l)m 
fptec^en  '^a§  tl)u,  ha^  la§',  et  folt  h)ol  fpted^en  '@t)  lieBet,  t(^  t^u  unb  la§ 
unb  l)aB§  getfian  unb  gelaffen,  n)a§  ju  t^un  unb  ju  loffen  ift,  ic^  batff  bet)ne§ 
fobbetng  gat  nic§t§  ba^u'.    9Zu  l)olt  eö  infamen,  ^6)  botff  be§  gefe|,  unb  t^u  25 
e§  nic^t,  6l)tiftu§  batff  e§  nic^t,  unb  tf)ut  e§,  ift  ftet)  baüon  unb  fteucf)t  Inittig 
batuntet,  unb  Ijelt  aüe§,  ir)a§  ^nn  ^^cofc  ftel)et,  bom  etften  Buc^ftaBen  Bt§  gum 
enbe  oHet  gefefe,  nic^t  ba§  et  t)l)t  Bebutffe  unb  ba3u  gealnungen  fei),  fonbetn 
fte^  tüiHig  n^mpt  et  e§  an. 

5llfo  gel)et  e§  3U  mit  bet  ^ubcn  gefets,  al§  Balb  ba§  finb  gepotn  U^itb,  30 
bon  ftunb  an  ftef)ct  5Jiofe§  fut  l)anben,  gepeut  bem  finb  'alfo  unb  alfo  fol 
man  mit  bt)t  Raubten,  ba§  l)alten,  h(\^^  laffen',  fterft  W:,  finb  öon  ftunb  in 
ben  fetcfet  be§  gefct;.  '^Bet  6f)ttftu§  ift  untet  bem  gefe^  gepotn,  nic^t  ha^ 
et  t)m  gefe|  fticit  obet  l)f)m  tüa§  fd^ulbig  lüete,  fonbetn  ^at  fic^  fclBet  ftet) 
unb  tüittig  batuntet  getl)an.     2)a§  ift  nu  unfet  ttoft,    ben   tDljt  au§  bem  35 

10  tutet  BC  12  etfuM  C          15  kbütfft  C            17  kbatffe  O           18  San  O 

18/19  gerec^tigfa^t  C  19  ftumWa^t  0      ctforbctn  G        20  gefe^e  C      fe^ne  5        21  ütet  C 

l^ete  C      gefel3e§  C  24  >üa§  jutl^an  C        25  fotbetn§  J5        26  botuon  C       27  büc^ftabe  C 

30  geboten  C          31  ftunbe  C      bot^anbenn  C      bem  |1  bem  C         32  l^anbeln  56'      tinbe  C 
34  ftedt  C      jme  C 


^4.*U'btateii  beö  3üI)vc^  1520.  249 

spoute  dedit  se  sub  legem,  nou  quod  indigeret,  sed  ut  eos  'qui  sub  lege'.as-s 
Paulus.  Non  erat  in  captivitate  hac,  iioii  iiabuit  Mose  Christum  sub  se, 
sed  ecoutra,  et  tarnen  fit  seholasticus  Mose,  cum  ergo  factus  obnoxius  legi 
et  non  habet  ius  in  eum,  'Ecce  tu  nihil  habes  in  mc,  lex.  Tu  homo  >.b- 
5  noxius  es  ei,  tu  non  potes  facere.  Ego  loco  tuo  iüil  f)tn  ein  flicken'.  Excin- 
plum :  Si  quis  proprium  donn"num  ftccfet,  et  nesciret,  Si  postoa  domimis  dicil 
'quid  faeis'  k.  dominus  duplex  ius  in  eum  haberet.  Ibi  für  esset  dominus 
et  milft  f{(^  bei-  ftoc!mciftcr  für  im  )d;emcn,  non  propter  furem,  sed  propter 

(SunngcHo  ncmcn  fotlen,  bn§  Mjx  h)ifien,  ba^  6f)riftii§  unter  bcm  gc)cl;  iit 

">  gelegen.    äÖaruntB?   äBap  i}at  er  boS  Beborfft?   m^t  fet)ner  perfon  {)alb, 

foubern,  tute  ^aiiiu§  au  bcn  öalatern  fdjrct)Bt,  'ha^  er  bic,  fo  unter  bem  gcfelj  «^i.  4,  .■ 

[tieften,  erlebigt\  er  iDar  nicfjt  unter  beut  gcfe|,  er  ge^et  aBer  bor  unter,  unb 

luirift  ficf)  f)ljnein,  aU  Ijun  cljuen  !errfer  unb   gefeugni§.    ßr  feljt  firf)  beut 

yjlofi  ,3u  fuffen  unb  Inarb  felju  fdjnler.    3)a  mag  mo}c'5  tuol  fprerfjeu  'ilBcnn 

15  ic^  ber  f Center  Diel  fo(  ()aben,  fo  lüil  iä)  nirfjt  mcijftcr  bteplien''.    5hi  Csl)riftuy 

freuifjt   unter  boS  gefet^  unb  fcfjeutft  unö  bn^  unb  fprid)t  ',^scfj  bin  bem  gefel? 

ni^tö  fd}ulbig,  aber  bn  bift  bem  gcfelj  fc^ulbig,  icfj  luit  fef}en,  iuas  bn§  gefeh 

Dermag,  iä)  Wii  an  b(:\)n  ftat  tretten,   mitt  erfuEeu  ha^i  gefelj,  bos  birf)  nlfo 

plagt  unb  martert.'    3tlfo  ge()et  er  l)tjnunter  unb  erfüllet,  lüaä  5J^ofc§  ge-- 

-ö  potten  l)at. 

%a§  ge^et  nu  alfo  ^u,  als  o6  et)n  ftocfmei)fter  cinfe^.et  ben  fon  feljueö 
r)erren,  unb  ber  ftocfmeljfter  toiffet  nicl;t,  ha^^^  er  ijui  gefenknis  f)ettc  ben  fon 
f eignes  fjerreu,  fonbern  f)ette  tj§n  für  etjn  anbern  a ngef el)en,  e^  luer  epn  anberer 
fc^lei^ter  menfd^.    3Ba§  folt  tuol  ber  fonig  baan  fagen,   toenn  er  ec^  l)nnen 

25  luurbe?  tn  Jnurbc  fagen  'äÖa§  l]aft  gemadjt?  äBer 'l)at  bl)r  ha^  recljt  geben 
Unbber  meljueu  fon?  2)u  ^aft  itjol  rec^t  unb  getnatt  gehabt  über  bieb  unb 
fcl)eld',  aber  an  mepnem  fon  ^aftu  bid)  gan|  grob  Vergriffen'.  S)ifer  l)err  Ijette 
nu  ,]tüel)  redjt  iniber  ben  ftocfmepfter,  3lm  erften,  ba^  er  fein  berr  ift,  ium 
anbern,  ha5  er  fic^  Vergriffen  l)at  an  fetjuem  fon,  unb  iüirb  ^n  i)l)m  fpred^en  'In 

30  Ijaft  bein  rec^t  verloren,  über  hcn  bieb,  ben  bu  gefangen  I)aft,  baftu  red;t  ge= 
I)abt,  aber  ber  hkb  fott  lo5  fclju,  unb  fol  hcljn  redjt  einpfaljen  unb  luil  alfo  i)()m 
fd^encfen,  ha^  mein  fon  unreal  Von  bljr  gelitten  bat*.  3)a  hjurbe  on  slnepffel 
ber  gefangen  fro  unb  für  bic  fuffc  be§  f)erren  nljbber  foUcn  unb  mit  freuben 
fpredjen  '^and  ijab,  mel)u  liebe  l)crr'.     5llfo  tuer  ber  bieb  el)n   l)crr  luorben 

35  be§  ftoc!mel)fter0  unb  muft  fic^  ber  ftoc!mel)fter  fc^emen  für  bem  Ijerren,  nid;t 

10  SBatäu  C       -üeborfft  *"       f)alien  C  li' ftcdEcn  C       crlebiget  C  13  hjirffct  C 

Gfcndmg  C        14  fuffen  C     möge  ^'        15  fd^uter  C      MB        18  cvfüaen  C        }^  plaqd  (^ 
crfüaet  C        21  fo^n  (ebenso  i.  Fohj.)  B        22  nit  C      gcfdndfmig  C      Ijet  C        23  l^crrn  C  • 

l^et  C         25  tourbe?^  tourb?  C  26  gltjalt  C      üOct  C  27  fonc  C  28  Juibbcr  B 

29  ©onc  C     inte  C       31  btjete  C     cntpfa^en  C       32  Sunc  V     h)urbc  B  luürb  C'        33  fug  C 
:§ci-rn  C      fratjbcnn  C  34  rieber  DC  35  müft  C      oor  C      ^ertn  C 


250  5ßi:ebtgten  be§  ^df)xe§  1526. 

dominum.  Sic  hie  Christus  est  filius  patris,  hie  dat  se  sub  legem.  Non 
fures  sumus,  qui  non  servamus  legem,  ergo  fto(it§  un§.  Clmstus  venit  ^eitnli(^ 
et  txmä)i  bem  D^Jofi  in  !ex"c!er  et  lex  putat  se  habere  furem,  ut  alium,  er 
tüii't  geftxofft,  ut  lex  gibt  jc.  er  Bricht  !^er  au%  et  ostendit  se  fihum,  ibi  mors, 
lex  fugit.  *Ecce  tu  eras  in  raorte  propter  legem.  Ego  veni  et  legem  ^ab  & 
i(^  geteuf (^t,  sum  legi,  quanquam  non  haberet  ius  et  occidit  me.  Ergo 
habeo  duplex  ius  in  illam.  1.  quod  eins  dominus  sum,  2.  quod  iniuste  me 
damnavit.  Haec  dono  tibi.'  Si  haec  intelligeremus,  num  non  letaremur? 
2Ben  i^  ben  tro|  erlangen  fijan  et  dicere  'Scis,  quid  Christo  feceris  innocenti. 
Huius  innocentia  illa  mihi   donata%  ibi  oportet  evanescere  mors,  peccatum,  lo 

zu  9/10  über  innocenti  bis  ibi  steht  @nab  tto^t  totbbet  ha^  getickt 

umBy  bieb»  tüiHen,  fonbern  umb  be§  jungen  tjcrren  iüillen,  ben  er  alfo  un= 
fc^ulbig  gepletft  fjette.  2l(fo  f)ie  auä),  e^rtftn§,  ei)n  fon  be§  einigen  t)Qter§, 
itgt  unter  bem  gefe^,  tnljr  aber  finb  bieb  unb  fc^eld',  benn  ttii)r  i)alten  nid^t  ha^ 
gefeti,  barumb  [tedt  un§  5Jtoie§,  £a§  tft,  boö  gefe|  nl^m^t  un§  gefangen  (bag 
natitrlic^  gefel^,  ha^2  @ot  t)nn  unfern  ^er^en  eröffnet,  benn  931ofe§  gefe|  ge^et  is 
bic  ß^rtften  unb  :^et)ben  ni(^t  an).  %a  funtpt  nu  6§r{ftu§  unb  !reu(^t 
t)cimlt(^  unter  ha^  gefeti,  alfo  ha^  be§  gefep  nii^t  gen^ar  luirb,  ha  mttjai  nu 
ha§  gefe|,  e§  'ijob  el^n  fc^Iec^ten  nienfc^en  tnie  ein  anbcrn  menfc^en,  ber  t)n 
funben  Oon  eljucm  man  jcnget,  ben  tobt  üerfc^utbet  i)üb  (benn,  toie  ^^autuy 
^isf)ii.  2, 7  f agt ,  er  f)at  ctju  geftalt  etjneS  fünberS  angenomen).  3)a  ge^et  bo§  gefe|  unb  20 
ber  tob  über  ha§  ©otteS  ünb,  ftecft  unb  pledft  t)^n,  ftrafft  tjtjn,  ge^et  mit 
tjifvx  umb  tüte  mit  cl)m  anbern  menfc^en.  2Ba§  gcfc^idjt  benn?  Wdt  bem 
tobt  betneljfet  benn  6f)riftu5,  ha^i  er  ber  §6JR9t  fei),  ba  f(eu(^t  benn  ba§  gefe^ 
unb  ber  tobt  bon  G^rifto  3um  teuffei  l^^ntoeg.  5)a  !ompt  benn  d^riftus  unb 
fpri(^t  3u  un»  'Xu  toarcft  unter  bem  gefe|  unb  !unbeft  e§  nic^t  galten,  fticfteft  25 
tjm  tob,  l)m  3orn  ÖotteS,  ^c^  I)ab  bic^  ericbiget,  tc^  ^ab  bo§  gefe|  geteufd^t, 
e§  met)nt,  iä)  folt  ioie  etjn  anber  funber  fterben,  !^at  alfo  fein  muttnitten  an 
m^r  begangen,  ha  fc^enct  ic^  nu  bt^r  ha^  rec^t  loibber  ha§  gefe|,  funb  unb 
tob',  äßenn  tt)t)r  nu  ha^  gleubten,  fo  Inürben  tt)t)r  6§rifto  5U  fuffen  faEen 
unb  l)f]m  bancf  fagen  mit  groffen  freuben.  30 

Steber  @ott,  luenn  lot)r  ben  tro|  tunben  erlangen  Inibber  ben  tob  unb 
funb,  Unb  fprec^cn  'äBift  t)i)i  nicf^t,  toas  ^^r  getl^an  ijabi  an  meinem  l)erren, 
t)^r  ^abt  l)l]m  unrecht  getl)an,  Ijabt  t)f)n  nnfc^nlbiglic^  gefangen  genomen,  2)ay 
ift  nu  mein,  er  f)at  eg  mtir  gefc^enc!t.  Sßa»  ^abt  l)^r  nu  mibber  mt(^?'  ha 
tüurbe  ber  tob  unb  funbe  tuol  berfc^tninben ,   toenn  \vt}x  ha^j  mit  gletobtgem  -^^ 

12  geptodt  C  13  fein  C      ]ä)ddt  B      nitt  C  U  ftodt  C  15  noturltd^  B 

eröffnet  BC  17  bj  ha^  gcfe^  C      meinet  iJ  19  Ijafic  C      bann  C  20  funbcr§  B 

21  üBer  6'     ftocft  önb  ^lodft  jne  C        23  bau  C     flcü|et  C        24  fumpt  bann  C        25  lunbeft  C 
ftatfeft  C  26  geteubtfc^t  B  28  fc^cncfe  iJ       funbe  BC  29  gtouitcn  C       fuffen  C 

31  funben  i>'  33  :^at)ett  ^^nen  J5      ünfdjulbigfüdjen  C         35  fünb  C      gtauBigem  C 


^.itebiflteii  bcö  ^ai)xe'i  1526.  251 

lex.  Pro  inea  persona  qiiideiu  dignus  gehenuae,  aba  inspice  Christum,  liunc 
offero  legi.  Si  terror  legis  venit  in  cor:  'hoc  nou  fecisti,  peccasti  sie,  quod 
corripiet  deus',  tum  averte  ab  hoc  oculos  ad  Christum,  'qui  me  terreas,  et 
Christum  terre'.  Si  hoc  peccatum  audit  et  lex,  oportet  fugiat  ut  Sat^n. 
5  Possum  dicere  'lex,  es  impleta,  peccatum,  es  condonatum  non  per  me,  sed 
per  iuniorem  dominum,  si  hie  dicit,  quod  mea  omnia,  fo  geni^  iä)  bcy 
gutt{!et}t'  2C. 

Haec  ideo  scripsit  tarn  diligenter  Lucas,  ut  sciamus  Christum  innoceuter 

esse  sub  lege,  ut  ea  nostra  esset,  qui  hoc  intelligit,  gratias  agat  deo.     Hie 

10   potest  se  solari.     Misericordia   superexaltat   iuditiuni,   gnob   tro^t  tüibci*  ba^ 

getickt,   bene  dixit.     Si  gratia  abest,   iuditium  trollt  iuibcr  im§.     Gratia  est, 

quod  iuuior  dominus  douat   mihi  hoc  quod  legem  implet.     Seutentiam  legis 

3  dum  zit  10/11  laco:  r 

r)crkrt  lunbcn  fagen  unb  l)f)nen  olfo  troiicn  unb  fpottcn  '^cfj  ^n  tüol  fi^ulbig 
bcy  tobe§,   bcnn  metjn  f)cr|,  fielt  nirfjt  haö  gefeti,   bt)n  iä)  im  icf^ulbig  incl)ner 

15  perfon  f)albcn  be^  l)ellticfjen  feury,  fo  mac^ty  mit  ml)r,  tt^ie  t)(}x  tüolt,  ficbcn 
obber  prattcn  micf),  516er  fec^t  ben  (i^riftum  an,  ben  frcffcn,  tuenn  tjijx  !iinbcn\ 
S^ay  tft  bcr  rccfjt  trot  tuibber  ben  tob  unb  bie  fiinb.  äöenn  bic^  nu  bic 
l'unbc  tntcfen,  fo  f)alt  Gljriftum  gegen  bem  gefeli,  JoiK  Cy  bicf;  fcfjrcrfen  mit 
bcm  tobt,   bftö  bu  bem  gefe^  niä)t  f)aft  gnng  gettjan,   fo   \mnh  betjne  angen 

L*o  gtcljc^  oon  bljr  nuff  Gljriftnm,  bev  nnter  hem  gefel;  ift  geloefen  unb  i](it  e§ 
crfnßet,  Unb  fprid)  'Iie6cr  gefeü,  o6  bu  mic^  fcfjrerfeft,  jc^vcc!  mt)r  aucf;  ben, 
ber  bic^  ulievmunben  t}at,  ber  bicf)  mat  gemarf)t  ijai,  ber  ml)x  beljn  recfjt  ge6en 
f)att,  tro|  t^uc  bem  ettlnoy'.  ^a  mug  benn  bay  gefelj  ioetjcfjen  iinh  ber  tob 
fliel)en  unb  tan  mä)t  mel)r  fc^rccfen.    2)enn  iä)  ^a6  rerfjt,   ha^j  (5f)ri[tn§  fjiü, 

25  ben  tob  f)a6  ic^  ertnürget,  bie  junb  u6erluunben,  ben  tcuffet  mit  fufjen  trettcn, 
ntc^t  bur(^  micf),  fonbern  burcf;  ben  jungen  f)errcn.  3d)  geneuy  nic^t  met)n, 
[onbern  me^n^  f)erren. 

2^ay  ift  nu  bie  urfacfj,    bivj  Suciiy    mit  groffem  fleljtö  befcf)rei)6t  bie 
mutter  unb  ben  fon,  ha^  er  redjt  abmole,  toie  fie  unfcfjntbig  unter  bem  gefe^ 

30  gemcien  ftub,  unb  bay  ey  uuy  5u  gut  geid)ef)en  fct).    äBilcfjer  )olcf;y  alfo  faffet, 
ber  banc!c  got,  bcnn  er  !an  ficf)  [djirfeu  ^um  tob.    5lIio  ifty  mar,  ha§  3^co6u§ 
fpric^t  am  anberu  (Japitel  '9Jiifericorbia  eraltat  iubtcinm',  'bie  gnab  (lat  bensac. '.ms 
trotj  Uiibber  haä  gerieft',    äßenn  nu  bic  gnab  l}ljnloeg  tft,  fo  trotU  bac*  gericf^t 
tüibber  uuy,   bay  tft  hk  gnab,  bay  ber  fon  öottcy  unter  bem  gefcti  gcluefcn 

35  ift,  unb  §at  Cy  mt)r  gcfcfjencft,  bivi  er  crfriegt  f)at,  @i6t  mtjr  ben  troi?  mibbcr 
ba^  gefe^,   funb   unb  tob,   bay  gefeü  ftef)ct  alfo  tutbber  mtcf;,  fpricf;t  'bu  6ift 

18  trucEenb  B  19  gfeij  V      Qcnug  /!         21  crfüüet  C         23  t^u  V  24  mcr  G 

"ifoi)  C       25  fiijen  B  füffen  C       28  nun  C     U]^ti\)M  C       00  gBpüid^cr  C       32  gnabc  C 
33  l^inioccE  C  34  gnabc  C 


252  ^ßrebigtcn  bea  ^a{)Xi^  1526. 

nunqiiam  possuin  vincere,  qnae  semper  adest  nobis,  nlsi  habemus  tvo|  i.  e. 
gratiara  iunioris  domiDi,  qui  gex'td^t  legis  '^at  QUff  fcitlt  ^al§  gettomen  et  mihi 
dedit.  Tu  contrario  damuasti  legem,  econtra  te  damuat  et  hoc  dat  mihi  per 
juniorem  filium.  Qui  hoc  posset  credere,  esset  beatus.  In  omni  teutatioue 
fc^lug  ex*  ein  !lo|}|3el  fdjlagcn,  sicut  dictum,  sed  ge'f)oret  ein  anber  man  ba|u, 
(jui  proba  faciat  corda.  Stulti  ergo  agimus,  quando  impellimus  homines  ad 
probitatem  legibus.  Hi  nihil  sunt,  vita  Charthusiana,  adsit  omnis  virginitas, 
lex  terret  et  mors  et  iuditium  dei  et  ira,  nihil  prodest  hie  vita  sancta. 
lactent  utut  velint   sua   opera,  nihil  proderit,  c|uia  iuniorem  dominum   non 


l)nn  funbcn,  Btft  be§  tob»  iüirbtg  unb  bei  IjtU  Wxi\  bn§  mk\)l  feHct  er  nlBer  lo 
ntirfj,  Diu  e§  i[t  \vax,  tan  e§  nti^t  leucfcn,  n)tc  foÜ  iä)  bcnn  t)f)m  cntlauffcn? 
S)a  mu§  id)  ben  tro|  f)erfnr  3tef)en  unb  bcm  gefe|  unter  bie  äugen  f)alten, 
'e§  ift  njar,  iä)  Bin  elju  funber,  bt)n  ber  gellen  Inirbig.  äßie  gefeit  bl^r  aber 
ha§'^;  2)u  :^aft  bicf)  Vergriffen  an  meljncm  f)erren,  bu  I)aft  (S^riftum  unfc^ulbig 
gemortert,  Ijnn  tobt  gclnorffen.  2Bo  ift  nu  bein  tro^?  6r  ift  unter  b^r  ge=  i» 
Inefen  unb  ha^  ^at  er  mX)x  gefd^encft,  er  ^at  ha§>  urteljl  untögelnaut,  bu  l)aft 
micf)  ncrbatnpt,  fo  'i:)at  er  bic^  Oerbammet,  Unb  ift  alfo  ba§  blat  nuiBgctuant, 
bu  tuilt  ntici^  öerbammen,  fo  t)aB  iä)  bo§  red^t  öon  G^rifto,  ha§  iä)  bic§  t)er= 
batnme'.  Slßer  hü§  !unbe  f äffen  mit  bem  glauben  t)m  !^er|en,  ber  tner  eljn 
6I)rift  unb  fünbe  befielen  t)m  tob.  3)en  tto^  muffen  tüt^r  ^oben,  toenn  unfer  20 
()cr|  äopl-iclt  unb  furcht  fic§  für  bem  jorn  @otte§,  bo§  lütjr  bem  gefelj,  funb  unb 
tob  et)n  Inuplin  fc^la^n  unb  fpre(^en  'troti,  fif^e  mt)r  ben  jungen  .'perren  an\ 
äßer  nu  olfo  6§riftum  !unbe  f äffen,  tt)urbe  lüol  f)^nburc§  bringen,  e« 
ift  balb  gcprebigt,  aber  nid^t  balb  gelcrnet,  eö  Init  ber  ba^u  geboren,  ber  ein 
folc^  f)er|  lau  matten.  5)arumb  ift  e§  narren  iüerd  unb  Oerlorn  mit  unfern  25 
laufigen  Inerrfen,  Inpr  tüerben  nic^t  frum  mit  mercfen,  bie  tnerdt  hjerben  folc^en 
tro|  nic^t  lang  auff bringen,  tnenn  !^unbert  taufent  !art§cufer,  aEe  ^eriu 
l)embber,  ftrirf,  tappen  unb  platten,  atte  juntffraUifcljafft  auff  el)uem  l)auffen 
legen,  fo  mürben  fie  bod^  nic^t  beftel)en  mit  t)^r  ^eplicfept  für  bcm  tobt, 
mürben  tierjagt  h)ie  ber  ftaub  Ootn  tninb  unb  fi^mel^en  )X)k  butter  an  ber  30 
fonnen,  beun  fie  !ünben  l}l)e  mid§  nic^t  retten  für  ber  furdfjt  be§  tobty.  6ic 
pret)fen  l)l)re  lüerc!,  tüie  fie  tDoGen,  luenn  fie  ju  bemi  tobt  lommen,  fo  muffen 
w-i«,2fie  ber^agen,  bcnn  !et)n  mcnf(^  beftel)ct  für  @otte§  urtcljl,  tüie  ber  5propf)ct 
fpric^t.  2^arumb  nu  alle  \vaä  Ijun  bie  fcf)an|  gefc^lagen,  bcnn  aEel}n  ber 
jung  .^err  erlanget  ben  pret)f§  unb  tro^  lüibbcr  alle§,  ha^  uuy  loibber  ift,  ha§  35 


10  tobe§  BC      ixbtx  C        11  föate  C        H  tjervit  C        15  öcmaxtcrctt  ('         17  bct= 
bamt)t(2)  C     plat  C  18  ^aBe  B  19  !unbe  B  20  j!^m  tob  C  21  fuvd^t  B 

22  !nü))tin  B   fnü>)f(ein  C       !gixxn  C  24  fiolbc  B  25  Ucrlorenn  C  27  lange  B 

toan  C     '^ertne  C        29  uor  C        30  ttjütbcn  C        .•!1  fuiibtcn  B     nov  C      futd^te  B  Horcht  C 
tobe§  BV         :J2  whtLm  C      inaü  C      fitmmen  ('      muifcn  C         33  bann  C 


«ßrcbigtcn  be§  3faT)ie§  152G.  253 

uoverunt,  sed  hoc  ^ilfft,  quod  iunior  dominus  se  subdit  legi  et  dat  nobis 
suam  iunoceutiam,  dum  contiugit  uou  per  mea  opera  sauctitatis,  sed  per 
iuuiorera  dei  dominum,  quem  nemo  faciet  peccatorem,  quia  est  dominus  natu. 
1.  [tU(f,  quod  dominus  se  sponte  deiecerit  sub  legem,  qui  non  opus  habebat. 
2.  pars  est  ber  loögefang  et  exemplum  est  huius  doctrinae,  quam  dixi- 
mus.  Dicit  Euangelista  eum  sanctum  plenum  spiritu  sancto.  'Conso-2uc.  2, 2& 
lationem'  i.  e.  salvatorem,  qui  dedit  se  sub  legem  i.  e.  verum  Messiam  i.  e. 
verum  regem  et  sacerdotem.  Messias  dicitur,  quod  olim  hae  duae  personac 
unguebantur,  reges  et  pontifices.     Ideo  dicitur  rex  unctus  i.  e.  debeo  verum 


zu  5  über  2.  bis  (otgejanc;  steht  Canticum  Simeonis 

10  gefctj  fjat  bic  finger  an  t)^m  öer^rent  unb  ^iä)  an  t)^m  öergrtjffcn  unb  fet)n 
xcä)t  öerloren,  bcn  tro^  f)at  er  mt)r  gegeben,  ba§  tcf;  jeim  unicfjulb  lüibbcr  ba§ 
gefel  ^alte  unb  mic^  aljo  mit  bem  gefeti  bel)ife  unb  nic^t  mit  mei)nen  mercfen 
unb  el^gner  ^et)üg!el)t,  fonbern  mit  bem  geicfjcnc!  metine-^  l)erren,  ber  i[t  bem 
gefe^  Diel  ]n  ftarcf,   tan  e§  mit   fnffen   tretten,   tan  !et)n  fnnber  auy   l)f)m 

15  machen,  benn  er  ift  et)n  ^err  be§  gefe^. 

3^0y  ift  nu  Don  bem  erften  tet)I,  mie  ficfj  ß^vijtuö  umb  nnicvu  miUen 
unter  ha^2  gefe|  geben  ^at  mit  feljner  muter  W^axia,  unb  finb  boc^  bem  gc|e| 
nid;t5  fc^ulbig  getnefcn. 

3)a§   anber  tct)I. 

20  3)a§  anber  tel)(  ift  öon  bem  gefang  Stmeoniö,  Don  bem  Dlunc  bimitti'5. 

5)a§  tüirb  nu  et)n  erempel  ber  lere,    ^olgt  t)m  tert 

Unb  fi^e,  et)n  menfc§  mar  ju  ^ernfalem,  mit  namcn  Simeon,suc  2,25 
Unb    ber    felbe  menf(^  toar  frum  nnb  ©ottfurc^tig    nnb   tnartet 
auff  ben  troft  ^froel. 

25  3)a§  ift,   er  ^at  ertoartet  ben  ^el)lanb,   ber  ]i^  unter  ba^  gefe|  umB 

unfern  mitten  geben  l)at,  benn  mit  unfern  toercten  mar  e§  Derlorcn,  barumb 
muften  bie  erfc^tagen  unb  erfi^rocfnen  gemiffen  auffgcrid^t  merbcn  burcl;  ben 
troft,  ber  t)f)n  Derl)et)ffen  mar  k. 

Unb  ber  §et)lig  gcl)ft  mar  l)nn  t)^m,   unb  l)f)m  mar  ct)n  ant=3?.25f. 

30  mort  morben  Don  bem  §et)tigen  get)ft,  er  folt  ben  tobt  nic^t  fel)en, 
er  l)ette  benn  guDor  bcn  (Sljrift  be§  Ferren  gcfel)en. 

^s^x  miffet,  ma§  6l)riftu6  ift,  3)a§  ift,  ber  gefalbet.  3m  alten  tcftament 
l)at  man  jmo  pcrfonen  gefalbet,  bie  prieftcr  unb  lonig  mit  il^alfam,  mie  man 
bctj  un§  auc^  pflegt  bie  Äeljfer  nnb  bie  pfaffcn  ,]u  falben.    2)ie  ^iibifd)  fprac^ 

35  nennet  ^l)n  5Jleffiam,  hk  ^h-iccl;ifclj  6l)riftum,  Satinifc^  Unctum,   aber  nacf) 

11  bertorn  C       je^nc  B  13  gcf elende  B       fjetrnn  C  H  giclj  C       \taxdc^B 

füffen  B  fuffen  C  15  bann  C  gcfeljeä  C  17  öcgcljen  B  20  gotfürc^tig  ('  32  im  C 
33  fünig  C         34  Subifc^e  B  SubifcO  C  35  Satc^niic^  C 


254  ^ßrebigten  bes  Sa'^reg  1526. 

regem  et  poutificem  videre.  Et  iustinctu  venit  spiritus  in  templum,  dum 
erat  sub  lege,  Et  trifft  in  X'C(^t.  Utinam  eum  sacerdotem  treffen  ante  obitum. 
Si  non,  actum  est.  Ibi  cor  eius  iuveue  factum.  Cor  eins  ita  adfectum 
'habeo  in  ulnis  puerum',  non  mirum,  si  moreretur  prae  gaudio,  quod  non 
solum  viderit,  sed  etiam  in  ulnas  acceperit.  Ideo  canit  laetum  canticum.  & 
<8.29'5[Rit  frtbc":  '^(^  iT'it  nun  gern  Don  "perlen  fterfien  et  dulcis  erit  mors."* 
93. 3o'Quia  oculi."     Hie  est  thesaurus,   qui   facit    dulcem  mortem  et  liebltd^  i.e. 

unfer  ^pxaä)  'gefalbet'.  9hi  ber  frum  unb  ©ottfürc^tig  Simeon  folt  ben 
gcfaröetcn  fc^en  für  fernem  tobt,  ba»  ift,  ben  reiften  !6nig  unb  priefter.  äßie 
!umpt  er  aber  baju?  ^^olgt  t)m  teii  ^° 

»•27  Unb  tarn  au§  anregen  be§  get)ft5  tjnn  ben  tcmpel. 

@r  gteng  t)nn  tcmpel,  hai^  er  na(^  ber  anttnort  bec^  get)ft§  fe^e  ben,  ber 
^^m  öer^eljffen  toax  3u  fe^en  für  fet)nem  tobt. 

ss-27  Unb  ha  bie  Altern  ha^  finb^^efum  t)nn  ben  tempel  örad^ten, 

bQ§  fie  für  tj'^n  t'^aten,  tüie  man  pflegt  nac^  bem  gefe|.  i^ 

S)er  unfc^nlbig  fontg  unb  priefter  Itgt  unter  bem  geje^,  ber  ^err  trirb 
et)n  fnec^t,  lüirb  unfer  aEer  btener.  äßolt  @ott,  ha^j  tüt)x  biefen  !6nig  auc^ 
alfo  anfe^en  mit  bem  glauben,  tüie  ber  ^e^lig  ©imeon. 

«28  2)a  nam  er  ^^n  auff  feljue  orme  unb  Benebel)et  @ott. 

^liefer  gralt)  man  nam  hah  tinh  jn  fic§,  tt)a§  froiülic^,  unb  fet)u  f)er^  20 
iDarb  jung  für  groffen  freuben,  ja  er  tua§  fo  öoE  freuben,  ba§  e§  niemanb 
!an  tneber  fc§rci6en  noc^  aufprec^en.  £a  er  ha§  !(ein  ünb  aufäße,  ftuub  fepn 
^er^  alfo  '§ie  ^oB  iä)  ein  !Iein  ünb,  ferf}§  tuoc^en  alt,  öon  ber  hjclt  un6e!ant, 
aber  er  ift  ber  rec^t  ^etjlanb,  ift  ber  rec^t  fc^a|,  htn  iä)  lang  Begert  f)ab'. 
Sjiefen  fe^e  iüibber  ^urft  noc^  Reifer  nod§  ßonig  an,  aber  fel^n  ,!^er^,  ba§  ^l)n  25 
rec^t  laut,  iDart  fo  frolic§,  baö  niä)i  tüunber  mer,  er  tüere  für  freuben  ge= 
ftorben,  benn  fepn  begirb  luar  alfo  reic^ltc^  erfüllet,  ba§  er  ^^m  nic§t  allein 
3U  feljen  toarb,  fonbern  f äffet  t)^n  autf)  t)nn  fe^n  arm.  2)arumb  fprid^t  er 
au§  freuben 

SB.  29  §erre,   nu   leffeftu    bel}nen   biener  t)m   fribe    faren,    mic   bu  30 

gefagt  ^aft. 

5llö  molt  er  fpred^en  '9iu  la§  mirf)  l)inforeu,  ic§  tuill  uu  gern  fterben, 
nu  foll  m^r  ber  tob  lieplid^  fetjn,  benn  e^i  ift  erfüllet,  ba^  mir  üerfjciffeu  lDar\ 
äßarumb  tniltu  aber  fo  gern  fterben? 

sß-30  S)enn  metjue  äugen  l)aben  betonen  l^eilanb  gefe^en.  35 

3)oö  ift  ber  fdjat?,  ber  mi(^  erfreut  nnb  tuQr  ben  tob  lieplid;  marfjt. 
%ü5  ift,  tüie  id)  l}ljt  gefagt  ijah,   fo  lotjr  ben  fel)en,  ber  unter  bem  gefe|  ift 

8  ©ottfurd^ttg  B  9  gcfatöten  C  fünig  C  11  9ai|te§  C  13  bor  C  14  oütcrn  C 
15  t^dtten  C  16  fünig  C  17  fünig  C  20  froüc^  BC  21  öor  O  22  au§fV«c^en  BC 
25  tuebbet  C  gUtft  C  Äünig  C  26  ttjart]  hjürb  C  bor  C  27  erfüüet  ('  30  §err  C 
(nffcft  bu  C         :3:i  erfäüet  C      mir]  totv  ^l'-*  :!4  \v\ü  bu  *"      gerne  />'        :i7  gefaget  />' 


5ptcbigtcn  be§  ^o'^re?  1526.  255 

qiii  hunc  jungen  dominum  potest  ita  videre  et  agnoscere,  quod  pro  nobis 
sab  lege  sit,  oportet  cor  sit  laetum  contra  omnia  adversa.  Vide,  quäle  cor 
vir  senex  liabeat.  '^d)  tt)il  mit  frib.'  Magnum  verbum,  quod  dicit  se 
froIi(^  et  in  pace  moriturum.  Vide  oinnes  homines  morituros:  ibi  nuHa 
5  pax  in  corde,  sed  hnä)t  unb  fc^lec^t,  bie  membra  jittexn  imb  beben,  munbc 
Öerbleicfjt ,  quia  mors  est  potens,  adeo  ut  omnes  priucipes,  si  adessent  suis 
armis,  quaudo  mors  impetit  eos,  stareut  ut  trunci.  Vide,  quäle  Der^agen 
fuerit  in  rusticorum  seditione,  et  tamen  uondum  periculum  mortis,  sed  ablatio 
bonorum.  Et  hoc  facit  lex,  peccatum,  et  hie  iactat,  quod  velit  mori,  quasi 
10  non  adsit  mors.  Imo  non  vocat  mortem,  sed  vocat  'Dimittis  me",  er  nennet 
e§  ein  fanfft  tnecJfaren.     Unde  haec  sciam,  ut  mors  omnino  dulcis  fiat,  quae 

gctoefen  nnb  fennen  t)f)n  alv  bcn,  bev  una  l)ilfft,  t[t  Cv  nicf)t  muglidj,  hah 
tt)t)r  ntc^t  frolid)  fein  unb  uneric^rocten  für  bem  tob.  5e()ct  nu,  luaS  ber 
gut  alt  grei§  in  feint  ^er^cn  ^ob,  (Sr  folt  iljunb  fterben,  Unb  fpricfjt,  er  iDoße 

1.'.  l)m  frtbe  ^infaren.  6^  ift  ein  gro§,  troftlicfj  unb  fein  lüort,  froli(^  unb  ^ni 
fribe  fterben.  Sßa  ^er  i}ai  er  e^n  folcfjen  Iicplic§en  tob  ?  2]on  bem  ünb.  äßer 
f)at  t)!^e  et)n  folc^en  tob  gefe^en?  ©e!^e  man  bie  an,  bie  fid;  auff  \v>nä  t)QX= 
(äffen,  fo  fie  fterben  foUen,  ob  fie  anä)  mit  friben  faren,  ba  fi^et  man,  n^ie 
t)t)X  ^er^  bufft,   bibmet  unb   fc^fei^t,   fie  Oerplic^en  gan^,  bie  öernunfft  unb 

20  alle  frefft  finden  ha^l^n.  ©er  tob  ift  ^u  ftarcf  unb  gu  mec^tig.  äßenn  alte 
feifer,  lonig,  furften  ha  ftunben  mit  l)f)ren  I)engften,  bucffen,  lurifö  unb 
^arnfc^,  unb  !eme  hav  fi^reden  beö  tob^,  fo  ftunben  fie  toie  bie  ftod  für  bem 
tob.  ©e^et  tuie  ift  c^i  ]n  gangen,  bo  bie  balüren  auff  ftunben,  ba  luar  noc^ 
nic^t  ber  tob  fur^anben,  )üar  nur  ein  fordet  bey  üerluft»  ber  guter,    äßie  loar 

25  ein  Oer.jogen,  erftarten  alle  furften.  äßie  Inirb  e§  3ugel)en,  Juenu  ber  tob 
hereinbricht,  fo  ha^  fo  ein  ,]ittern  unb  beben  gemadjt  l)at,  bay  niibber  fpie§ 
noc^  ^arnfc^  gefurt  moc^t  iDcrben,  t)berman  öer^agt  toar.  ^Uber  ber  frum 
Simeon  rümet  fid),  ha^  er  tjm  frib  luotle  faren,  al»  mere  !ein  tob  furl)anben, 
ja  er  nennet  e§  lein  tob,  er  mli  t)§m  bie  e^r  nic^t  geben,  fpridjt  't)i}i  leffeftu 

30  beinen  !nec§t  ^m  fribe  foren',  fpridit  nic^t  'bu  laft  mid;  fterben',  er  nennet 
e§  ein  faren  unb  ablaffen,  ein  fieffen  unb  fel}berlid)eu  fdjlaff.  äßa  lumpt 
l)l)m  hu  lunft  ^er,  ha^i  er  ni(^t  forest  ben  tob,  borab  bie  gaulje  toelt  erfdjridt, 
bellen,  reiffen  unb  toben?  5lber  ber  l)elt  eö  für  ein  fieffen  fd)(aff.  (i-y  muy 
aus  bem  f)erl;en  l)in  Incd  gefe^,  funb  unb  tob,  er  I)at  fic^  nid)t   gefordjt  für 

35  bem  gefe^,  barumb  tnar  bay  fd;reden  be^y  tobes  nidjt  ha.    Xenn  loa  boy  gefclj 

13  ftoUi^  BC       üor  C  14  »ootte  C  15  f riebe  li       tvoftüc^  C       ixhU^  BC 

16  foUid^cn  C  17  i}e  C         21  ßonige  B  füntg  C       füvften  BC       ftunben  BC      \)xn  C 

büc^ien  C  22  ij<xxm\^  BC         fame  C      ftunben  B         23  ba  bte  C         24  nciiannben  C 

fordete  B     guter  BC        2-5  dürften  BC        2G  fcljbmen  C     gemad^et  C     hiebet  C        27  ^ax-- 
nifc^  B      gefuret  C      ijeberman  C      üerjogct  B  28  rumet  BC      moüe  C      Mtx{)mtin  C 

29  li3t)Ile  C       taffcft  bu  C       eljre  B  cer  (-'  30  ftl)bt  C  31  fueffcn  trnb  fcufccrtid^c«  B 

32  gan^  C        erfifjrectt  B    cric^ricfct  C  33  fueffen  B  34  gefürc^tt  üwr  C  -io  m 

(ebenso j.  Folg.)  A'^C 


256  ^rebigten  be§  3fa'f)tei  1526. 

tarn  horrenda  et  habetur  pro  dulci  somuo?  Ibi  abfuit  lex,  peccatum,  Satan, 
de  bis  nihil  novit,  ergo  nee  de  morte,  ubi  peccatum  et  conscientia  mala, 
mors  est  amara.  Si  debet  somnus  esse,  oportet  mera  adest  iustitia,  ergo 
oportet  absit  Mose  cum  sua  lege. 

Kihil  aliud  quam  quod  cor  plenum  securitate,  pace.  Unde  haec?  Non  » 
ita  dicit  'quia  ieiunavi  30  annos,  aedificavi  ecclesiam,  feci  miracula',  nou 
95.30 adest  talis  gloriatio.  Sed  ideo:  'Quia  oculi  mei",  e§  gilt  ntci^t  t£)Un, 
g^en  ober  ftfien,  sed  fe§en,  et  T^et)lQnb  adest,  salvator,  unb  ha^  iä)  in  fe!E)e  i.  e. 
ut  quis  acquirat  laetum  cor,  non  timeat  peccatum  2C.  et  ideo  quod  adsit 
salvator.  ©§  Iet)t  aU  am  fe§en:  qui  vident,  erepti.  Erant  multi  in  templo,  lo 
qui  viderant,  sacerdos,  qui  accepit  puerum.  Nou  vidit  Cayphas  2C.  quare? 
e§  feiet  am  feigen.  Ergo  qui  potest  Christum  agnoscere  iuniorem  dominum, 
ber  ftc^  in  ben  ftotf  gibt  et  ita  eripit  a  iure  legis  contra  nos,  ber  Befielet 
QÜe,  uescit  quicquam  de  lege,   peccato,  sed  salvatorem,    qui    omnia  pro  rae 

2  peccatum]  p      conscientia]  9  ~w  7/8  Non  ut  phariseus  r       8  über  g'^en  steht  Ko.  9 

ift,   ha  i[t  ein  gehjiffen  ber  fnnben,  tüa  ahn  ha§  ge)e|  ab  i[t,  ha  ift  ct)tel  i:. 
gercc^ticf et)t ,  unb  ift  ^JJtofe§  ab  unb  alfo  ganlj  au?  ben  äugen,  haz^  man  auc^ 
feiju  grab  mc§t  \vci]t,   tna  er  befc^arret  fei),   \m  nu  ^Jbfes  tnecf  ift,   ba  ift 
auc^  hk  funb   ^t)n,   unb   Inirb  alfo  etjn  leiplicfjer  f(^(aff  aus  bcm  tob.    3Ba 
:^er  ^at  er  aber  ha^i'^.   6r  fpric^t  nic^t  'bu  left  mtc^  t)m  frib  faren,  barumb 
ha^j  id)  gefaftet  f)ab,  luunber3cic^en  getrau  I)ob,  ürc^en  gefttfft  f)ab,  ein  ntunic^  2" 
bin  iüorben,  ein  gratüe  !appen  anjogen  f)ab  unb  ber  gleichen'.    Solten  e§  bte 
toercf  tt)un,   fo  muft  e§  ^ie  flehen,  ober  er  gebeult  feiner  tnertf,  f priest  nic^t 
'ha§  i)ab  id)  getfjon',  fonbern  er  fpric^t  'S^enn  meljue  äugen  ^aben  gcfef)en  ben 
'^et)lanb',  er  gebentft  nic^t,  ha?^  er  e§  mit  ber  fauft  getrau  i^ab,  fonbern  mit 
ben  äugen  geje^en,  es  gilbt  f}ie  ha^2  gefii^t  unb  nic^t  bie  fauft,   eö  finb  jtpet)  sr, 
ftucfltn  'fef)en'  unb  'ben  (jetilanb'.    £a§  gebort  gu  epm  friblic^en  tob,  ha5  löl)r 
6§riftumfe^en;  fefjen  Uipr  t)^n,  fo  funnen  lüt)r  froIic§  fterben,  fe^en  In^r  t}l)n 
aber  nic^t,  fo  ift  er  öergebens  ha.    :3n^  tempel  i)aben  t)§n  oiel  gefe^en,  aber 
nid^t  xtd)t.    (?§  ^aben  t)()n   redjt  gcfeljen  Wcaxia,  ;3oiepI),  Simeon  unb  '^nna. 
£ic  anbern  aljumal,   bie  pf)n  md)t  anfaljen  mie  5Jcarta  unb  Simeon,   bie  30 
I)aben  nic^t  ß^riftum  noc^  ben  :^et)lanb  gefet)en.    ^'atp§a§,   5lnno§,  5|.Mlatu5 
unb  §erobeö  ^aben  t)§n  iool  angefel)cn,  fa^en  aber  nic^t,  bo§  er  ber  fie^tonb 
toere.    2ßar  an  feit  e?  benn,  ba§  fic  l)f)n  nic^t  fe^en?  5ln  ougen  be§  l^er^en», 
bie  muffen  reljn  fel^n,   ha5  fie   ben  jungen  -Ferren  fef)cn,  ber  für  uns  l)nn 
ftod  gangen  ift,  l}at  für  uni^  nnrecfjt  gelitten  unb  ^at  uuö  lof«  gemacfjt,  ntc^t  :ir. 
umb  unferg  Oerbienft  Irilten,  fonbern  umb  ferner  f)ulb  unb  liebe  millen.    äl^er 

15  ghJtffen  C  16  gerec^tiGfait  C  17  rteg  i>'  18  let^ltc^ex-  Ä'B  lie^Jlta^er  ÄW 
20  munc^  .r-BC  22  muft  C  24  fonber  .1^6'  25  gilt  AWC  fct)nbt  C  z.'ßG  ftüdE-- 
leljn  C  Qiipxt  AWÜ  27  lunncn  .1*  !onncn  B  fünben  C  ^xoüä)lAWC  28  nit  C 
30  anhexen  B  33  2Bov  A''  34  muffen  .1-6'  35  Io§  .■l*i>'   I0&  C  •.^&  joiibev  C 


^^rcbigtcn  be?  ^o^e?  1526.  257 

tulit.  3)a§  ift  ein  rec^t  gefielt,  quäle  habuit  Simeon,  qui  non  vidit  corporali- 
bus  oculis,  quoraodo  eniin  possibile  esset,  iit  homo  diceret:  Hie  piier  erit 
salvator,  qui  non  gestaretur  ulnis  horainum,  sed  veuiret  eqiiis.  Sed  haec 
visio  luxit  iu  corde.  Et  alia  lux  adest.  Non  satis,  quod  audianuis  Cliristimi 
5  salvatorem,  sed  mu^  bafur  gehalten  iücrben  toto  corde.  Neu  satis,  ut  videat 
S.  Petrus,  Maria,  sed  oportet,  ut  ipse  videam. 

Qualis  salvator?  lam  quidem  portatur  ulnis,  sed  veniet  in  lucem  für 
alle  gentes  per  praedicationem  et  de  nullo  fot  man  lüiffen  311  faqcn  nisi  de 
eo,   et  hie  ruit,  quod  Euaugelium  debet  praedicari  per  totum  orbem,   quod 

8  gentes]  g  Ülüm.  "j,  ig 

10  t)f)n  alfo  ftf)ct,  ber  tan  trotfjcn  imb  fprcc^cn  '^c^  Itieiä  nid)t§  öon  bcm  gcfe^, 
funb  unb  tob',  unb  olfo  fcft  barauff  porfjen.  Sa»  xec^t  ge[id)t  aber  ftel)ct  nic^t 
ijun  (eibüc^en  äugen,  benn  alfo  f)a6en  l)t)n  niel  gefeljen,  e^^  mu§  bei;  glalob 
l)l)m  ^erljen  tf)un,  es  ift  muglicl;,  ba-^  fie  l)t)n  leipüc^  gefe()cn  t)aben,  Ijaben  aber 
nic^t  gletübt,  hai  ^ii  ber  ()el)lanb  tüer,   folt  ha5  ünblin  ber  fet)n,  ift  faum 

15  fe(^§  trocken  alt,  !an  nod^  hai  l)eupt  nic^t  anffridjten,  ber  re(^t  i)el)(anb  luirb 
fomen  mit  reittern,  mit  groffen  ^ot)en  t}engften  ic.  %bn  ber  gut  Simeon 
l)at  l)I}n  anberö  ongefe^en.  ^^m  toarb  t)t)n3  f)er^  et)n  inort  gegeben  unb  gcfaget 
'3Der  iftö\  @r  !§ette  eljn  anber  liec^t,  el)n  anber  gefidjt.  5llfo  mi}r  auc^ 
muffen  nic^t  allcljn  öon  6l)rifto  Ijoren,  fonbern  burcl)  ben  l)el}(igcn  get)ft  l)m 

20  '§er|en  gleluben,  unb  ha^  §er^  muy  burcfj  ben  l)et)ligcn  geift  erleuc^t  merbcn. 
Senn  öon  natur  ift  eg  öerftoit,  ^u  ^art  unb  5U  ftnftcr  baju,  ba^  e§  e^n 
follic^  ^eit  erfenne  unb  etjn  follid;  liec^t  fe^e.  ßs  ift  auc^  nid^t  gnug,  ba§ 
l)t)n  ^JJtarta,  ^ofepl],  8imeon  unb  2lnna  gefe()en  l^aben,  iä)  mu»  t)i}n  aiid) 
fe^en,  mu»  tj^n  auc^  fennen,  muy  auä)  loiffen,  ha^  e§  ber  red^t  ^JJleffiaS  fet). 

25  Seinen  ^el)lanb.  35.30 

3ßa§  ift  nu  ha§  §et)l,  tücr  ift  ber  ()et)lanb  ?  Ser  ift^,  ben  ber  gut  frum 
8imeon  t)nn  feljnen  armen  bal)er  tregt,  ber  foll  bie  meUt  erlofen,  bie  funb 
§^n  nemen,  ben  tob  ertourgen,  tebenbig  machen  jc.  Sa§  linb  foU  an  tag 
fomen  unb  für  alle  öolcfer  geprebigt  Inerben,  mie  er  töet)ter  fpric^t  3u  @ot: 

30  äßilc^en  bu  bereittet  f)aft  für  allen  öolcferen.  as-si 

Sag  ünb  folt  au»  gepreit  loerben  ^nn  alle  öolcfer,  man  foll  öon  t)^m 
fingen  unb  fagen,  alle  melt  füll  öon  t)t)m  löiffen.  Sa  rümet  ber  gut  man,  bai 
ba§  ©nangelium  foll  geljen  ijun  bie  gan^e  luelt,  unb  foll  ba  öerfunbigct  mcrben, 

10  trogen  Ä'^BC  11   Uä)m  A'C  13   ^m  A-B   im  C         mugUd^  Ä'^-BC 

14  glaubt  C  totxi  B  ünbtein  C  15  l^eubt  A'^B  ^aii^t  C  17  cljn  Wort  tjnä  ^erljM*^ 
gefagt  BC  19  mujien  A-C  ^oren  A-^BC  20  gtauBen  V  mu§  C  21  3U  (ror  ^art^ 
fehlt  B  22    genug  BC  26   nun  C       gutt  A"^  27    etr&fen  A^^BC  28    tobt  A'^ 

29  tiot  C       botdet  A'^BC       föott  A-'B  30  SBotrOcn  C      üov  <"      ü&rrfcrn  --1'^    öolcfctcn  Z/ 

bofcfer  ('  31  ti&lcEcr  6'  33  berfünbiget  (' 

Sut()er3  äüevtc.  XX.  17 


258  ^^rcbigte^  be§  3i'a'^te§  1526. 

Site.  2, 32  solus  sit  salvator  mihi  ipse.  Non  Franciscus.  Ergo  erit  'lux  gentium'  et 
3Ur  e^xe,  et  per  eum  illumiuabuntur  infideles  gentes  per  totum  mundum,  qui 
non  habent  legem,  si  habuissent,  servassent  ut  ludei,  al§  ift  gertdjt  auff§ 
er!t)entnt^.  Et  dictum  est  contra  omnia  merita  et  opera  humana,  pertinet, 
58.32  9e^  ad  Christum,  ut  agnoscant  et  videant  huuc.  'Gloria  plebis'i.  e.  datus 
et  donatus  gentibus,  nobis  nit  gugcfagt,  sed  ludeis,  qui  1.  acceperunt  hunc 
Christum  et  postea  praedicarunt,  illi  sunt  bie  edftein,  ergo  gloria  Christi 
ludei  sunt  et  nos  et  tamen  ludei  plus. 


*)   ob  ge  zu  gef)ött  zu  ergänzen  ist?  kaum  Imperativ  von  qiijiW,   dieser  ivürcle  u-ohl 
Qi)C  geschrieben  sein. 

'iia^  er  oUcline  ber  §err  fe^  uBer  funb,  tob,   ^eEe,  Seiiffel  unb  alle§  unglutf, 
unb  ba§  fid^  niemnnb  nid^t  Berume  benn  be§  ünbe»,  ba»  @ott  6eret)t  ^at  \\xx  w 
beut  angefii^t  aller  öoltfer,  Unb  buri^  "ixx^  bereiten  foU  er  fet)n  toie  folget 

as. 32  £)a§  lie(^t  5U  erleud)tung  ber  §et)ben. 

3)a§  ift,  er  foE  etjn  lied^t  ber  §ei^ben  fet)n,  ba§  burd^  l^^n  erleuc^t 
3oi).  1, 9  lüerben  bie  ungletüBigen,  äßte  2^ol)annt§  om  erften  flehet,  S)a§  fte  t)^n  erfennen 
Unb  bie  fo  \)i)w  bor  ntd^t  erfennen  burd^  ha'^  gefe^  Wio\\  inte  bie  Suben,  \)Ci^  is 
fie  bnrc§  baö  liet^t  ^er  jnlomen  unb  flar  fe^en,  ha^i>  er  e§  fe^,  £)a§  ift  et)n 
ftarer  unb  burrcr  tej:t  tnibber  bie  gntten  tnerdf  unb  aÜ.t  nnfer  öerbtenft.  (J§ 
gebort  nu  fe^en  unb  tniffen  W  lu  tfm  ^ertjen,  ha^  ouflnenbig  inertf  ^ilfft  unb 
bienet  ba^u  garnic§t§.  £)ornni6  fotten  lDt)r  e§  iüol  f äffen  unb  lernen,  Wj 
bif§  liec^t  6^riftu§  fet),  unb  nic^tö  anber§  bar^u  biene  benn  ha^  feigen  ijut  20 
l)er^en,  ha^  ift  red§t  an  ß^riftum  glelnBen. 

(8,32  Unb  gum  prel)»  bet)ne§  bolrfy  ^f^'ocl. 

@r  ift  ben  ^uben  öer^eiffen  iDorben,  fie  finb  W  erften,  bie  t)^n  ge^aBt 
^aBen,  er  ift  Bei]  t)§nen  geboren  unb  erlogen,  an§  ^§rem  fleifc^  unb  falnt  fomeu, 
unb  alfo  burd)  fie  ift  er  ju  ben  §el)ben  fomeu.  ®enn  bie  ^ilpoftel  finb  bie  25 
erften,  bie  l)()ni  gcglctuBt  IjaBen,  fe^n  loort  angenomen,  unb  ^aBen  e§  geprebigt 
ben  .'peljben,  fie  finb  bie  egftein  unb  bie  feul,  barumB  nennet  ^ie  ©imcon 
(S^riftum  l)t)rn  pret)§  unb  el)r  k. 

3)a§  ift  nn  (tnie  ic^  gejagt  f)aB)  ein  ejenipel  ber  leer  üom  gefclj  unb 

bon  C()rifto.  30 
(Sott  fei)  loB. 

9  üngtüd  Bd  10  ticrütne  B      !inb§  C      tior  C  11  boWet  BC  12  im  B 

14  öngloudic^en  '''         lö  gfelj  C        17  »cerdEe  C         18  ge^orett  -B  gel^ort  C        21  fllaubcn  C 
2:J  \\)  ('  2(;  gcglauOet  C  27  cgfftein  C  28  ti^rat  B  jven  C      c(}cv  /st  cev  f^,' 


';U-cbifltcit  bc§  3nl}ve3  1526.  250 

6. 

^^-cbigt  am  Sountarj  6c^;ancfimä. 

(4.  g^ebviiav.) 

Sicfe  bisher  nnficbrmftc  'J^xchio^t  liegt  im§  in  Mxn^  5^nd)frf)rift  Cod.  Bos."-o. 
17'',  931.  20''  — 22%  foluie  in  einem  9ln§jng  (Jod.  Hamb.  74,  m.  290''-21t2"  ))üx. 

R]  Dominica  in  6'"-''     Luc.  8.     Lnth  suc.  8,4(1. 

Haec  similitudo  explicata  est,  et  est  de  vcrbo  dei  et  quod  vocanms 
Euaugeliimi,  cum  ipse  exponat  dominus.  'Qui  secus  viam'  k.  alii  'in  tem-«.  5.  13 
pore^  ergo  loquitur  de  verbo,  quod  fide  capitur.  S)ic  Voeil  ei"§  3ic()ct  in 
•'  fidem,  ergo  aliud  verbum  non  potest  esse,  quod  exigit  fidem  iu  Euangelium, 
quia  lex  exigit  opus,  non  fidem.  Ergo  haec  similitudo  non  potest  latius 
tendi  quam  ad  Euangeliimi.  2.  per  hanc  similitudinem  terretm^  turba,  qui 
volunt  esse  Christiani,  ne  simus  securi  et  pigri  in  fide.  Terribile  est,  quod 
recenset  qnadruplices  scholasticos,   et  triplices  nihili  sunt.     Et  hoc  fiscit,  in- 

iiJ  (juit  Lucas,  'cum  plurima  turba  sequeretur',  quae  putabatur  Christiaua.    Ipsesö.  4 
dat  iuditium.    Videte,  ne  decipiatis  vosipsos.     Vultis  omnes  audire  verbum, 
sed  jc.    Ita  quemque  terret  Christiauum  haec  similitudo,  qui  putat  se  audisse 
et  habere  verbum,  ut  videat  se  recte  habere.    2.  monemur,  ne  fidanuis,  (juan- 
do   homines   adducuutur    per   Euangelium,   statim    actum    est.     Ibi   Christus 

lö   potuisset   cogitare:    ha^  ift  fein,   quod    ita  adfiuit  turba.     Vides  vero,   (luam 
sit   adfectus    q.    d.    'vos    fielt   cud;   quasi    Christiani,    sed    vix    quarta    pars\ 
Paulus    dicit   se   multa    passum  a  falsis  fratribus.     Inter  Christianos  Sempera. Cov.  11,20 
sunt  falsi,   qui   fi^)ris  se  simulant,  intus  non.    Interdum  quod  urgere  ciiaritas 
debeat,  ut  Optimum  de  proximo  sentiam  ut  1.  Cor.  XIII.    Sed  non  fidendum  1.  6or.  13, 7 

über   1   steht  DML       do  6'"-\         zu  5  Euangelium  exigit  fidem  r  zu  l.'i/14  ühci- 

monemur  bis  quando  steht  fol  man  alfo  bie  leiit  evjutoden? 

20  H]  Dominica  Sexa:  Suc.s,  4ff. 

Similitudinem  hanc  dixit  Christus  de  verbo  euangclii,  cum  dicit  alios 
suscipere,  alios  non.  Est  enim  de  verbo,  (piod  accii^itur  fide,  quod  non  est 
aliud  quam  euangelium.  Humiliatur  itaquc  hac  similitudiue  parvus  ille  nu- 
merus Christianorum,  ut  eos  terreat  nee  segues  faciat.   Horreudum  est,  quod 

'^•'   4  genera  audientium  recenset,  inter  quae  tantuni  unum  servatur.    Magna  multi-i' -^ 
tudo  veniebat  ad  Christum  teste  Luca,  qui  omnes  se   bonos  putabant.     His 
dixit  similitudinem  q.  d.    Videmini  vobis  boni,  sed  attendite,  ut  recte  acci- 
piatis.    Unde  admonemur,  ne  ita  simus  quasi  oinnino  devoraturi  euangelium, 
alioqui   non   opus   fuisset  admonitione.     Sed   dicit   'venitis    quidem   audituri, 

30  sed   credite   quoque'.     Ideo   recte   scribit  Paulus   de   falsis   fratribus   orituris 

inter  Christianos.     Charitas  (Munia  suffert,  nihil   mali  suspioatur,   oimuin  ho- i.eor.  1,3,  7 

31  über  suflert:   1.  cor.  l:?. 

17* 


260  5ßrebigten  be§  ^a1)XiS,  1526. 

hac   cogitatioue,  nara   fides   non  debet  fidere  homiuibus,   sed  solo  dei  verbo, 
quod   mentiri  iiou  potest.     Homines  manent  homines,  si  etiam  probi,   tarnen 
uon  brauff  lüagen,  benn  e§  ^at  6.  ^aul  gefel)let.    Nemini  fidendum,  et  tameu 
iiuc.  8,  5  versetur,  quasi  optime  de  eo  sentiat. 

1.  dicit  duplex  damnum,  conteritur  penitus,  voratur  ab  avibus.    In  hac    5 
turba   non    fuerunt   vulgares    homines,   quia   nou   loquitur  de   persecutoribus 
SS.  i2Euaugelii,   sed  qui  aceurrunt   ad  Euaugeliura,   sicut   ipse  dicit  "^qui  audiuut', 
unde  ergo  non  persequuutur.    Inter  Christianos  sunt  et  vivunt,  ut  liodie,  qui 
audiunt,  praedicant,  tüo  feit  e§?  Ott  hcx  fl'UC^t.    In  via  iacet  i.e.  Homines  2C. 
sß.  12  Christus  exponit  'Satan  auffert  verbum'  jc.  i.  e.  audiunt  verbum,  sed  uon  cre-   lo 
dunt.    Quid  sequitur  amplius?  couculcatur  i.  e.  quia  audiunt  verbum  et  non 
vere  credunt,  tamen  sine  fide  non  sunt,  quia  humauum  cor  ita  est  ut  mola, 
quae  non    stat,   ita   cor   hominis    non   feriatur.     Si   deo    non   credit,   oportet 
Satanae,  ergo  oportet  habeant  fidem,  per  quam  non  salvantur,  hoc  est,  quod 
fidunt  falsis  doctrinis,  suae  rationi.    Hoc  videmus  in  Sanctis  et  spiritibus  illis    is 
novis,  qui  nobiscum  praedicant  Euaugelium,  sed  corda  eorum  non  vere  suscepe- 
runt.    Ideo  venit  got  et  dat  varias  illis  opiniones  de  Sacramentis  ic.    Et  hae 
augebuntur,    docent  Christum    non   deum,   non   natum    ex  virgine.     Cor  non 
quiescit  ut  ber  pul§    in  corpore.     Sic  conteritur  verbum   et  non   potest  ferre 
fructum,  etsi  sit  semen,  tamen  non  fert  fructum,  quia  obduratur.  Verbum  habeut   20 
et  praedicant  ut  nos,  sed  melius,  ut  non  praedicarent. 

Videamus  hoc.  Terribilissimum  est  cum  illis  spiritibus  novis.  Signum 
est,  quod  Satan  ipse  sit.  Quod  a  deo  venit,  adeo  1.  fragile,  infirnnun 
est  et  adeo  stulte  incipit,  ut  appareat  interiturum.  Vide  quid  Apostoli 
fecerint,  antequam  inciperent  Euaugelium  praedicare.     lam  ubi  quis  legit  ic.   25 

minem  bonum  existimat,  sed  non  omni  fidit.     Fidit  potius  verbo  Dei.     Ho- 
raini  quam  bonus  sit,  non  fidendum,  alioqui  cur  non  fisus  est  Paulus  Petro, 
qui  tamen  sanctus  iam  est.    Caveat  igitur  quilibet,  ne  cuiquam  fidat,  quamvis 
alioqui  omne  bonum  de  eo  sentiat. 
58.5  Primum   dicit   Christus   cadere   'iuxta  viam',   quod   duplex  parit  dam-   30 

num:  couculcatur  ab  hominibus  et  devoratur  a  volucribus  (non  hoc  dixit 
iudeis,  sed  populo  se  sequenti,  concurrenti  ab  omnibus  locis  finitimis,  inter 
quos  sine  dubio  multi  libenter  euaugelium  audierunt).  Hoc  interproetatur 
Christus,  cum  dicit  diabolum  hoc  eripere.  Eo  de  numero  sunt  qui  uni 
auri  immittunt,  altera  emittunt.  'Couculcatur":  audiunt,  sed  non  credunt,  uon  35 
tarnen  esse  possunt  sine  fide.  Sicut  pistrinum  cum  non  habet  frumenta,  se 
ipsum  molit.  Qui  autem  credunt  et  nou  habeut  verbum,  et  hi  errant.  Hae 
sunt  volucres,  sectae  scilicet  nostrae,  qui  verbum  habuerunt  in  auribus, 
coeterum  cor  quievit.  Venit  enim  diabolus,  abripit  verbum.  Sic  oritur  varia 
fides.  Alius  credit  corpus  Christi  non  esse  in  paue,  alius:  aqua  in  baptismo  m 
nihil  valet,  alius  veram,  alius  falsam  acquirit  fidem.    Dicit  ergo  'couculcatur^ 


^vcbigteii  bc-h  3nl)teö  152G.  261 

statim  iactat  se  prophetaiii  et  spirituiii  sanctuiii  k.  Ego  (|ii()(|ue  stiidui 
et  novi  aliquid,  sed  iion  possnm  ojloriari.  Caveamus  tales  i,u;itur,  qui  ita 
praesumptuose  incedunt  et  loqimntur.  Oportet  isla  aiidacia  veniat  ex  in- 
firmitate.     Videndnm,  qualis  fides  corain  ?c.  ^ 

5  2.  sunt   qiü   intelHgunt,    iibi  aves  iion  edunt,   ubi  terra  est  arata,   i^i^d 

JU  ftatf),  in  estu  fit  palus,  ii  sunt  qiii  non  solum  andiunt,  sed  cum  gaudio 
accipiunt  et  credunt,  sed  ad  terapns,  fein  ircttcrtüenbiid}  nt  gallus  in  eeclesia. 
Sic  illi  in  persecutione,  h)0  man  :§tn  treiBt  K.  Uli  gandent  de  andito  verbo, 
quod    sciunt   se   salvari    per    solnm  Christum    et   letantur   se  ereptos  ex  im- 

10  pietate.  Sed  quando  impetuntur  propter  vitam,  bo  ift  btc  lüiuijcl  lüt  tieff 
gnug,  bo  g'^et  ber  fides  gu  SBobcn.  Illi  propter  timorem  persecutionis  negant 
Euangelium.  Sicut  est  in  toto  mundo:  qui  prins  Euangelici  fuerunt,  iam 
abiurant  Christum  et  Euangelium.  £)nim  leit§  nit  brau,  quod  mnlti  accur- 
runt  et  audiunt,  oportet,  tuetjter  !t)om. 

15  3.  'In   spinas'   quas  Christus  exponit  cnram  jn-o  victu  i.  e.  eornm  qui  2uc.  s,  7.  h 

non  habent  et  student,  ut  famem  entloilffcn.  Christus  non  prohibet  quaerere 
victum,  quia  praecepit,  labor  non  impedit  fidem.  Qui  fit  meum  cor  interim 
liberum?  Sed  cura  est  in  corde,  non  in  corpore,  qnae  pugnat  contra  fidem. 
'Divitiis',  dives  habet  curara,   ne  amittat  per  fures,  ne  decrescat.    '  Volupta-  S8.  u 

20  et  adeo  durum  fit,  ut  non  possit  ferre  fructum,  eciam  si  sciant  papam  falsa 
docere  cura  suis,  sed  nihil  ultra.  Caveamus.  Horrendum  certe  cum  istis 
sectis.  Ante  dixi  eiusmodi  sectas  orituras.  Dens  operatur  tam  mire,  ut  si 
incipiat,  appareat,  quam  nihil  eifecturus.  Iam  si  quis  semel  atcpie  iterum 
biblia  inspexit,    putat  se  omnino  spiritum  sanctnm  devorasse,   et  totus  pro- 

25  phetam  agit.  Is  cavendus.  Audatia  illa  oriretur  potius  ex  humilitate.  Hos 
omnes  cura  senserit  Christus,  terrorera  incussit  hac  prima  particula  q.  d. 
'inspicite  vos,  quäle  cor,  quam  fidem  habetis'. 

Secundo   alii   sunt   qui    accipiunt,    ubi   nee   conculeatur   noc  devoratur, 
sed   cadit   in    petrosura   campura.     Hi  sunt  'qui  audinnt  et  cum  gaudio'  etc.  35.13 

30   Sunt  similes  gallo  in  tnrri,  qui  vertitur  iuxta  flatuni  venti,  et  ut  Paulns 'cir-Gpij.  4,  u 
curaferuntur  omni  vento'  etc.    Dicunt  opera  nostra  non  pertinere  ad  salutem, 
item  iuvandum  proxirao.     Si  autera  veuit  tentatio,  crux  et  similia,  Christum 
araplius  non   norunt,   ut  iam  videraus  multos  esse,   qui  cum    vident  praedi- 
cationem   euangelii   afferre    multas   tribulationes ,   rcoedunt,   iurant   et   facinnt 

35  bona  opera  cura   papistis  ut  ante  et  Christum  eiusque  euangelium  negant. 

Tertio.   'Aliud  cecidit  inter  spinas'.    Et  hi  triplioos  sunt.  Prinuim  enriosicuc.s,  7 
de  victu:   non   quod  reiiciam  curationem  corporis,   labor  non  est  prohibitns, 
sed  cura.    Potest  quis  laborare  tota  die  nee  corde  sno  impediri.    Cura  vero 
cor  impedit.    Nam  semper  conatnr  corradcre.  2.  divitiae.    Iam  solliciti  sunt, 

40  ne   furto    auiferantur,   ne   comburantur,    ne  rainuautur.     3.  Voluptas   unmdi, 

30/31  über  circumferuutur:  Epb.  4. 


262  ^Prebiflten  be-^  ^üi)xts,  1526. 

tibus',  ha  mangebenclt,  tüic  man  iüil  ^^  im  fauf§  te"6en,  non  curare  Euauge- 
linm,  serniouem  dei.  Uli  optime  norunt  Euangelium  et  non  persequutionem 
patiuntur  et  sunt  pars.  Hi  tres  non  accipiunt  Euangelium.  In  petra  perse- 
cutionem  patiuntur  a  sinistra,  sequentes  in  dextra.  Si  verbum  habenius, 
habemus  quoque  persecutionem  in  sinistra  et  dextra.  1.  nint6t§  gat  U)e(f.  s 
Non  mirum  quod  ponit,  sunt  Christiani  plures,  sectae  plures  deficiunt  2C. 
ibi  depictum  est  ita  futurum. 

83. 15  4.  sunt  'qui  capiunt  bono  corde'.     Terra  quae  pura  est,   non  lapidosa, 

spinosa,  non  montosa.     Et  non  solum  fetjlt,   sed  bona,  hid  unb  tieff.     Sic 
cor  bonum,  quod  sine  cura  cordis  est,  quod  deo  committit,  Et  bonum  et  fet,    lo 

«.15  et  fortem  fidem,  sed  'cum  patientia",  illud  verbum  addit.  Sol  quando  venit 
in  agrum  bene  aratum,  plutum,  adiuvat.  Sic  hie,  quando  cor  solo  deo  fidit 
per  deum  melius  fit,  quando  sol  et  estus  est  i.  e.  persecutio,  bte  fogel  unter 
bem  ^tmel  tüerben  un«  anfechten  i.  e.  bie  rottengeifter  et  peiores  aliis,  ut  vide- 
raus,  qui  peiores  Caesare  et  Papa,  propter  quos  Euangelium  male  audit.  is 
Post  habemus  persecutionem  mundi,  qui  vult  aufferre  verbum.  Postea  cura, 
pro  victu  sollicitus,  ergo  oportet,  ha§  ntit  gebult  gu  g'^e,  ut  quis  maneat 
Christianus. 


Putant  enim  se  perpetuo  raansuros  in  hac  vita.  Hi  habent  verbum  Dei  et 
intelligunt.  Tres  hi  auditores  perduntur.  Primi  poenitus  nihil  habent,  qui  20 
in  petrosis,  in  sinistro,  qui  inter  spinas,  in  dextro  latere  tentantur.  Qui 
SS.  15  euangelium  habet,  voluptatem  magnam  et  tribulationes  magnas  habet.  'Qui 
in  terra  bona^  etc.  Bona  terra  est,  quae  absque  spinis,  omnino  pura.  Hoc 
*J5[.  55, 23  pium  est  cor,  quod  sine  curis  est  et  curam  suam  iactat  in  Deum  et  est  bona 

terra,  bona  fide  proedita.  Sol  venit  et  elicit  fructum.  Hoc  est  ferre  fruc-  25 
33. 15  tum  'cum  patientia/".  Tentabunt  nos  volucres  coeli,  variarum  sectarum  ho- 
mines,  qui  nihil  aliud  sunt  quam  venenum  et  blasphemant  euangelium.  Adest 
et  diabolus  devoraturus.  Fructum  igitur  feremus  cum  patientia.  Primum 
diabolus  auffert  verbum  ex  corde.  2.  tentatio  deterret.  3.  cura  ventris,  divi- 
tiae  impediunt.  Quis  autem  est  fructus?  Hie  scilicet,  qui  fit  per  verbum  ?,o 
Dei.  Fides  ex  puro  corde,  deinde  ut  serviamus,  quocunque  possimus.  Hoc 
ideo  dico,  ut  sciatur,  quis  sit  verus  intellectus  euangelii.  Seimus  enim,  quo- 
modo  papa  hoc  euangelium  interpretatus  sit  de  statu  virginum,  viduarum  et 
coniugatorum,  foeceruntque  hos  Status  o]:)era,  qui  tamen  sunt  creationes. 

Hi  sunt  fructus,  ut  primum  habeas  cor  illuminatum,  per  quod  cognoscas   35 
Christum,  deinde  quod  peccatum  depellendum  sit  per  Christum.     Non  quod 
virginitas,  viduitas  nihil  sint,   sed  comparatione  ad  fructus,   qui   ducunt   ad 
coelos,   nihil  sunt.     Hie  fructus   bonus   est,   ut   corara  omnibus   confitearis 


24  über  iactat:  ps.  55. 


?ßrcbigtcn  hei  3int)vc§  1526.  2G3 

Fructus  est  1.  Satau  autfert  cor  ,'c.  Euangeliuni  facit  intelkcüi  plfiui 
corda  in  rebus  spiritiialibus  et  secularibus,  niagnus  fructus.  Postca  fructus 
adferunt  fructus  in  aliis  per  praedicatiouem ,  postea  sequuntur  opera  bona 
per  pecuniam,  bonum.    Sed  superiores  sunt  fructus,  de  quibus  Christus  dielt: 

5  Credunt  et  salvi  fiunt.  Hoc  Euangeliuni  Christianissiiuc  est  exposituni 
de  coniugio,  viduitate  et  virginitate,  ba§  incr  ein  arm  elcnb  (yuangclium, 
quod  non  plus  fructus  ferret  quam  hos.  In  communibus  invenies  haec  3 
quoque.  Sic  desipuerunt  magni  doctores  Augustinus,  Hicronymus.  Quid  ista 
tria  valuerunt,    quae   habent    omnes   gentes?     lila   tria   non  sunt  opera,   sed 

10  creationes,  non  est  in  potestate  mea  hoc  facere.  Sed  fructus  sunt  bona  opera, 
videlicet  Euangeliuni  et  senno  dei,  ubi  seit  corde,  qui  agnoseit  deuni  patrem 
et  non  posse  ullura  ascendere  ad  celum  nisi  per  Christi  nierituni,  boy  ift  ein 
QTlbet  ftUC§t  quam  virginitas,  quia  certe  aliquid,  ut  manus,  pes  aliquid,  sed 
compende  id  ad  hoc  opus  Euangelii:   nihil  est.     Deinde  ut  praedices  et  fate- 

15  aris  coram  mundo  et  alii  per  te  adsequantur  Euangelium.  Ideo  vivendum 
nobis,  ut  eripiatur  anima  per  verbum,  postea  adiuvandus  in  corpore,  ne  ne- 
cessitatem  patiautur.  Paulus  fecit  centuplum,  Petrus  00,  alii  apostoli  30, 
quidam  multum  fructum  faciunt  verbi,  alii  k.  alii  sua  praedicatione  niultos 
illuminant,  non  sunt  31:  fpQnnett  fructus  ad  haec  3.     6§  gilt  felcn  Ijolen,  ben 

20  teuffcl   mit   fuffen   tretten.     Ad   Rho.   'ut  inter   vos   fructum'  i.  c.    ut  meumniöm.  1, 13 
verbum  faceret  fructum  inter  vos,  ut  alias  gentes.    Christus  'ut  fructum  affe-5of).  i"',  s 
ratis\     Tandem  ut  corpore  et  bonis  luvet.   Ubi  Christianus  non  cessat  bene 
facere,  libenter  iuvaret   totum  mundum,  hoc  est  facere  fructum.     Scilicet  ut 
hoc  fructu  Christus  agnoscatur,  et  adducam  proximum  ad  Christum.     Satan 

25  non  quiescit,  multis  modis  me  impetit  per  adversarios,  per  carnem,  ut  illa 
sit  quies,  et  hoc,  ne  deus  praedicetur  et  auxilium  feratur  homini.  Ita  inter- 
pretaudum  hoc  Euangelium.  Vel  hoc  ostendit,  cur  verbum  in§  cor,  audiri 
doctrinas  homiuum,  fuerunt  magni  homines,  sed  2C. 


zu   13  über  quam  virginitas  sieht  Omiiis  creatura  dei  bona  zu  20  Ro.  1.  r 

Christum,  quo  et  coeteri  illuminentur  ad  Christi  Cognitionen!,  ut  veniant  de 
30   morte  ad  vitam,  a  diabolo  ad  Christum,  inde  si  eget  proxinuis,  ut  cum  iuves. 
Paulus  fortassis  centuplum  portavit  fructum,  Petrus  sexagecuplum. 

Animas  ad  coelum  ferre  est  ali(j[uid,  non  virgines,  viduas,  coniugatos. 
Virgo  moritur,  vidua  moritur,  anima  non  moritur.  Sic  Paulus  Ro:  1.  'libenter  nunn.  1,  13 
et  vobis  proedicarem'  etc.  et  Christus  loh:  15.  'ut  eatis  et  fructum'  etc.  Suo-3or,.  15, 8 
35  rum  fructuum  non  habet  numerum  aut  mensuram  et  sie  cliristianus  semper 
fructificat.  Haec  bona  est  terra,  hinc  diabolus  tentat  hominem,  intus  mala 
conscientia,  foris  per  principes,  ad  hoc  pertinet  patientia.  Hoc  conor  et 
conabor,   ut  doceam  homines  non  tidere  operibus  etiam  sanctissimis. 


2(34  5>i;cbiglcu  be-i  ^otjves  1520. 

7. 

^rcbtgt  am  Sonntag  Dninqnagcfimä. 

(11.  gfebruat.) 

S)iefe  big'^er  ungebrucfte  ^:prebt9t  ftttbet  fid)  in  9töver§  ^Jkcfifd^rift  Cod.  Bos. 
0.  IT^,  331.  22^—24'',  foune  in  einem  ^tuSjng  Cod.  Hamb.  74,  ^1.  290'^— 292^ 

suc.  18,  .11  ff.  R]  Luth.     S""*®  dominica  Lucae  XVIII.     de  coeco. 

lu   hoc  Euangelio   habemus  duo:    1.  ben  gug,    quem   facit  dominus  ex 

Galilea,  ut  cousuramet  passionem.     2.  exemplum  de  Caeco.    lu  duobus  pro- 

ponitur  fides  et  charitas  recta,  quam  sequuntur  bona  opera  et  dei  honor. 

5j.  31  1.  dicit  *Ecce  ascendimus' 2C.  quid  hoc 'impleri' sit,  ipse  exponit,  nempe,    5 

SB.  32quod  'tradeudus  geutibus'   ic.     Hoc    1.  quod  impletioneni   scripturae   beuttct 

auff    fein    passionem    et   resurrectionem,    ut    ista    2.  faciat.     Ibi   damnatum, 

quicquid  Christi  passio  et  resurrectio  non  est,  quia  sua  causa  ista  uou  fecit. 

smnttfj.  5,  17  Ergo   haec  duo   sunt  thesaurus,    quem   habet   scriptura  Mat.  5.   'Ne  putetis, 

quod  venerim  solvere'  ic.  sed  'implere"*  et  servare  q.  d.  'oportet  me  servare,  10 
alias  non  servatur'.  Si  hoc  est  verum,  quod  sua  resurrectio  et  mors  implent 
legem,  ergo  non  nos,  quia  non  dicit,  quod  nos  flagellabimur  ad  completionem 
scripturae,  et  prophetae  nihil  dicunt  de  mea  morte  et  resurrectione,  sed  de 
morte  filii  hominis,  be§  [ic^  bie  scriptura  allein  an  nimBt.  Sxefflic^  bort, 
SB. 31  quod  dicit  'oportet  impleri''  2C.  Ibi  nihil  quam  filius  hominis,  quaudo  ille  15 
mortuus  est  et  resurrexit,  tum  omuia  sunt  impleta.  Tonitru  quantum  hoc 
est  contra  omnem  iustitiam  humanam!  Praedicatores  dixerunt  eciam  optimi 
passionem  esse  ein  !oftU(^  bing,  ideo  instituti  ordines.  Item  quando  aliquis 
iniuriam  patitur  ab  altero,  ha^  fei}  ein  foftltd^  bing.    Et  hoc  supremum  esset, 

zu  9    über  haec   bis  Mat.   steht  Mors  fuit  amara,    iam  autem  per  Christum  est  ianua 
vitae       Mat.  5   r  zw   11  über  sua  steht  Christi  zu  14/16  Ab:  mortuus  et  alii  saucti, 

sed  ideo  nun  fuit  scriptura  impleta  r  17/18  Nihil  meremur  morte  nostra  r 

H]  Domi:  Quinqua:  20 

fiuc.  18,  .31  ff.  Duo  videmus  in  hoc  euangelio.    1.  profectum  Christi  Hierosolimam,  alte- 

rum  de  coeco.  In  ambobus  proponitur  fides  et  charitas.  Primum  dicit  *ecce 
ascendimus'  etc.  quid  hoc  'perfici',  ipse  interproetatur  dicens  'flagellabunt'  etc. 
Hoc  refert  Christus  ad  suam  passionem  et  resurrectionem,  per  hoc  omne,  quod 
smott^.  .1,17  non  est  Christi  mors  et  resurrectio,  abiicitur.  Hie  Mat:  5.  'non  veni  solvere  us 
legem'  etc.  q.  d.  'me  servare  oportet,  alioqui  non  servabitur\  Quia  ipse 
facit,  ergo  nos  non  faciemus.  Non  enim  dicit  aliquem  crucifixum  iri  praeter 
filium  hominis.  Sic  nos  apprehendere  oportet  filium  hominis,  quem  describunt 
prophetae.  Iam  videte,  quantum  hoc  sit  contra  iustitiam  humanam.  Nam 
sanctissimi  dixerunt  pati  quid  magnum  esse.    Hinc  ortae  et  sectae,  occasioue  30 


^i-cbiatcit  bc§  3iQl)re§  1526.  265 

quando  hoino  piitieuter  inoreretiir.  Liber  extat  in  2(J  annis  ,s(;riptiis,  ex  quo 
locus  Augustiui:  mors  fuit  amara,  iam  autem  per  Clu-istuni  est  ianua  vitae. 
Haec  fuit  praedicatio  optima,  quod  nostra  mors  aliquid  esset  coram  deo. 
Libenter  videt,   ut   in  fide   moriamur  et  patiamur  pro  deo,    ps.  'pretiosa  iji^f.  hg,  la 

5  conspectu',  sed  per  hoc  nihil  mercjnur  coram  deo.  Qui  Cliristianus  est  et 
patitur  propter  verbum,  hie  habet  ein  tro|,  quod  deo  placeat,  et  propter  hoc 
laudat  scriptura  nostram  passionem,  quod  sinms  certi  nos  esse  in  vera  han. 
Ipse  absque  nostra  passione,  raorte,  per  mortem  Christi  donat,  nihil  valet 
mori  patienter,  multa  ])ati,  nihil  addendum  meriti ,   sed  homo  seit  sc  certius 

10  in  gratia  dei  esse,  tu  l^aBc  dn  tüO^tgdfallcn  an  6[}rifto  supra  onmia  opera, 
tu  mereris  celum  per  hoc  quod  Christus  patitur  ic  Quando  hoc  cclum 
liabes,  tum  facis  eciam  bonum  opus.  Si  nostra  passio  et  mors  nihil  i)rodest, 
multo  minus  bonum  opus. 

1.  notandum,  quod  nostra  mors  nihil  valeat,  sed  Christi,  quia  propter 

15   nos  tulit.   2.  ut  videatur,  quare  hoc  praedicet  apostolis  prius,  et  tamen  non 

intelHgant.     Angelus  dicit  apud  sepulcrum  'Recordamini,  quid  dixerit'.     2)a  2uc. -..i,  6 
beut  bcr  enget  auf  btefe  verba,  quae  hie  loquitur. 

Hunc  sermonem  ideo  facit,  ut  postea  fortiores  essent  in  fide  et  scirent, 
quod  ultro  pateretur.     Si  non,  potuisset  manere  in  Galilaea  vel  excedere  ex 

20  ludea,  cum  dicat  'Nos  ascendemus  ex  mera  voluntate  bona  unb  mcl)nung\ 
adeo  nihil  urget  cum,  ut  nihil  ipsi  sciant.  Hoc  est  Christi  passionem  anicfjcu 
non  solum  in  externo  opere,  sed  in  voluntate  cordis,  quam  habet  ad  haue, 
quod  non  captus  a  ludeis,  qui  non  sunt  ei  ju  \iaxä,  prudentes.  Seit  omuia 
et  novit,    illa  voluntas   est   ju   pfeifen.      Qui    hoc  videret,    non   terretur   für 

zu  2  Aug:  ?•         zu  S  optima  papistarum  praedicatio  r  10  esse]  est         zu  14    I.  r 

zu  1.5  2.  r 

25  accepta  a  libro  facto  ante  20  annos,   qui  Augustinum   citans  sie  ait:    mors 
quae    ante   timebatur,   per    Christum   facta  est  ianua   vitae.     Passio   Christi 
hoc  facit,  non  nostra.    'Proeciosa  quidem  in  conspectu^  etc.  at  nihil  meretur^i.  ii«,  l^ 
mors   haec.     Qui   pro   Christo   patitur,   ideo   patitur,   quia  seit  Deo  placere 
non  propter  meritum.     Si  mors  quid  efficeret,    opera  (juoque  iuvarent.     Sed 

30  aliud  est  facere  bona  opera,  aliud  mereri.  Abiice  meritum:  ad  hoc  pateris, 
ut  exerceatur  et  augeatur  fides.  Per  conspuitionem,  mortem  et  resurrectionem 
Christi  salvaberis,  inde  fac  bona  opera  proxirao.  Si  mors  tua  nihil  iuvat  ad 
salutem,  multo  minus  bona  opera. 

Secundo  videndum,   cur  Christus  di.scipulis  hoc  proedixerit,    cum   non 

35   intelligant?     Angelus  cos  verborum  horum  admonet  iuxta  sepulchrum.    T(leo2uc.24, 6 
dicit,  ut  confortentur  fide  et  sciant  se  ultro  ire  ad  mortem  propter  nos.    Sed 
non  intelligunt  hoc.     Non  solum  debemus  inspicere  passionem  foris,   sed  in 
corde  .se  non  coactum,  ut  pateretur  uec  impotentia  sua  captum  a  iudeis.    Qui 

2-5  quij  quem 


266  ^rebigten  be§  So'^re?  1526. 

6l§fifto.  Breve  verbum,  sed  consolatur  totum  minidum,  quando  volimtatem 
respicio,  quia  tanta  charitas  ad  hanc  mortem,  quae  voluntas  plus  potest  quam 
totus  ignis  gehennae,  qui  potest  se  dare  in  hanc  voluntatem,  bene  habebit. 
Sei.  53, 7  Hanc  voluntatem  laudat  scriptura  Es.  53.  'Oblatus  est"  2C.  ps.  'domine  deus, 
*[. 40,  sin  libro  scriptum  est  de  me,  ut  facerem'.  Ibi  totam  scripturam  beutet  er  5 
Quff  bie  ein^ic^  l^eifon,  auff  mi(j§  nit.  Nonne  ein  groffer  Sto^*?  Alii  l^oBen 
üuä)  Qtofjer  iüertf  get^on  et  suam  voluntatem,  sed  dei  voluntatem  nemo  fecit 
nisi  Christus.     Et  pater  excludit  totum  mundum   et  TlitnBt  solam   hanc  per- 

'Mt,  a' " '  sonam,  'In  quo  mihi  complacui'.    In  hac  voluntate  omues  sumus  Qtigetiomen. 

Si  Christus  centies   mortuus  et  haec  voluntas   non  adesset,   nihil  prodesset,   lo 
quia  cuiuslibet  cor  diceret  'Ah  bone  deus,   si  ita  percutis  filium,    quid  mihi 

2uc.  18,  31  fiet'  ?  Exemplum  esset  poenae.  Sed  quia  in  corde  est  ista  voluntas  'Ecce 
ascendemus",  per  hanc  voluntatem  erepti,  propterea  haec  loquor  verba,  quod 
Christus  non  aliud  velit  per  hoc  quam  me  iuvare,  ut  bis  tidam,  quasi  ipse 
fecissem.  is 

35-34  3.  'Non  intellexerunt'.     Hoc   adhuc  est:    praedicetur,    quantum  potest 

clare,  ut  ipse  dixit,  'filius  hominis  morietur''  2C.  de  hac  re  nihil  auditum, 
quod  quis  mortuus  resurgere  deberet.  Ideo  non  potuerunt  intelHgere,  quan- 
quam  erat  clarus  sermo.  Sciebaut  enim,  quid  'dies  tres",  'mori\  Ita  fit 
hodie :  clare  praedicatur,  scribitur  K.  quod  Christus  voluerit  pro  nobis  mori  ic.  20 
ista  verba  audimus,  legimus,  scimus,  quid  Christus,  pro  nobis,  mortuus, 
omnia  verba  intelligimus  et  tamen  manent  occulta.  Et  etiam  magnis  sanctis 
in  fide  provectis.  lam  fit,  quando  unus  audit  praedicationem,  putat  se  orania 
scire,  sed  in  tentatione,  bo  er  ba§  fol  QeBrouc^en  für  fettt  fei,  ut  in  legenda, 
tum  nihil  seit,  audit  et  rebet  Wüä)  ut  Nonua,  et  interim  non  intelligunt,  quid   25 


zu  4  Isa.  53.  r  zu  5  ps.  40.  r  zu  22  über  magnis  sanctis  steht  in  tentatione 

hoc    vere   inspiceret,    non    timeret,    quia    se  tam    nitro   in   mortem   coniicit, 

iudicatur,    quam  ....   amet,   et  hanc   voluntatem   gloriatur  scriptura  dicens: 

^JI;  40' 8 'oblatus  est,  quia  voluit'  etc.     Item  in  psal:  'in  capite  libri  scriptum  est  de 

me"*   etc.    alii    non  Dei,    sed  voluntatem    suam   faciunt.     Christus  patris   agit 

^'"'^^j- ^'1^' voluntatem  testantis  'hie  est  filius'  etc.     Cum  hie  ignis  ardeat  in  Christo,  ut 

£iic.  18,  34  dicat  'ultro  faciam'',  tantus  amor  est,  ut  nos  iuvare  velit.     Non  intellexeruut 

discipuli,   quare?    quia   de  eiusmodi   rebus   nunquam   ante   auditum   fuit,  ut 

quis  moreretur  et  resurgeret.     Scierunt,  quid  esset  mori,  quid  resurgere,  quid 

tertia  dies,  quid  filius  hominis.     Iudicatur  Christum  voluisse  pro  nobis  mori 

et  resurgere,  hoc  non  intelligunt  etiam  sanctissimi.     Sic  errant.     Et  nos  uuo 

et  altero  sermone  audito  putamus  nos  omnia  scire,   aut  si  quis  loqui  de  eo 

potest,  sicut  ebrius  aut  rusticus,  non  intelligit,  se  ipsum  docere  non  potest. 


30 


35 


27 ]  ein  Wort  infoli/e  Correciur  unlesbar  28  über  psal:  steht  40 


?Pu'bigtcit  be§  3fat)te§  1526.  207 

loquantur.  Causa  est  ratio,  quae  non  potest  se  ipsam  t>erlnf|cn,  cxuere,  nou 
velle  voluntatem  habere,  irapossibile  est.  Non  possum  voluntatem  ineam 
Ijeraufeii^neiben  ut  frustum  carnis,  sie  ratio  nou  potest.  Sic  uec  cor,  prae- 
sertim  in  uecessitate,  quando  fateri  debeinus  Christum,  vel  in  ])ericulo  vit^e. 

5  Tum  homo  quaerit  in  se,  quo  fidat.  2)a  tolxh  ni(^t  anbcr§  brau^.  Scriptura 
dicit:  Christus  hominis  filius  pro  nobis  mortuus.  Ille  non  est  mihi  an= 
gcporncn,  non  est  mea  vohmtas,  sed  f(5§trieBt  über  al  ^tmet,  crcatur  unb  unter 
allen,  Implet  omnia.  @ot  bte  natur  ba  ()in  !^omen,  oportet  veniat  in  alium 
hominem  Christum.     Hoc  non  potest,  ergo  haec  verba  manent  occulta,  etsi 

10  audiantur.  Ideo  videmus,  etsi  diu  praedicatur,  si  fateri,  mori  debent,  tum 
jappeln  unb  desperant,  volentes  scire,  quomodo  salvari  debeant,  nihil  antea 
adfuit  quam  sonitus,  cor  adhuc  vacuum  est.  Vides  discipulos  iam  probos 
nihil  intellexisse.  Non  debet  gering  Italien  praedicatio,  quam  facimus  de 
Christo,  fo  h)tr  un§  red^t  anfe'^en,  videremus  nos  pueros  elementarios  in  hac 

15  re.     Non  debent  solum  verba  aguosci,  quae  et  habent  discipuli.     Noverunt, 
quid  Christus,  filius  hominis  ic.  et  tarnen  ignorant,  quid  sit  [quod]  fagt.    Ideo 
die  ut  Paulus,  ut  crescamus  in  fidem  ex  fide,  semper  habemus  hie  discere,  e§  »ni.Möm.i.n 
gebort  ötl  ba|U,  ut  homo  deserat  suum  cor.     Deus  dat,  ut  discamus  legere, 
ne  semel  habeamus,   ne  fidamus  nobis,    SS.^     Credere  in  Christum  non  est 

20  simplex  scientia,  quasi  ^eui^t  in  ba§  ^er|  au§.  Ea  scieutia  est,  ut  ex  habi- 
tatione  sua  saltaret  in  solein"^.  Qui  hoc  fieri  potest?  Sic  est,  ut  meum  cor 
unb  ^uöerftd^t  öerlo^  et  soll  Christo  adhaeream. 

1.  est  Euangelii  pars,  ut  discamus  fidem  et  voluntatem,  quam  erga 
nos  habet  Christus,    ut  discamus   non   facere  nostram   mortem,   sed  Christi, 

13  debet]  dz 

^)  Nach  Cod.  Ramb.  74  (s.  unten  Z.  32)  wären  diese  Wofte  so  zu  verstehen:  Gott 
gibt  uns  den  heiligen  Geist,  dass  xmr  (die  h.  Schrift)  lesen  lernen,  so  dtcss  icir  ihn  nicht 
auf  einmal  (ganz)  haben,  um  zu  verhindern,  dass  wir  auf  uns  selbst  vertrauen.  -)  vgl. 
Cod.  Uamb.  74  unten  Z.  34. 

• 

25  Abreuunctiare  rationi  et  omnibus  quae  humana  sunt,  natura  nequit.  Sic 
rationem  mittere  non  possunt  et  raaxime  in  periculo  mortis.  Christus  surrexit 
pro  nobis,  sed  Christus  non  est  natura,  quia  sedet  ad  dexteram  patris  super 
omnibus  creaturis.  Si  eo  veniat  natura,  ut  se  nihil  coram  Deo  esse  seutiat, 
desperet  necesse  est.     Aures  audierunt,  sed  cor  nunquam  sensit.     Hoc  mirum 

30   est,  quod  apostoli,  qui  boni  erant,  non  intelloxerunt.     Si  optimi  se  insj>iciunt, 

nihil  sciunt,  sat  habent  debenda,  videndum  ut  Paulus  ait,  ut  semper  crescamus  2.  ijictn  3,1« 
in  cognitione  Christi.     Deus  spiritum  suum  nobis  non  dat  totuni  simul,   ne 
arrogantiores  efficiamur.     Idem  est  hoc   naturae,  ac  si   quis   dicat  'salta  ex 
domo  tua  eo,  ubi  stat  soF.     Hoc  primum  est,  ut  discamus  fidem  et  videamus 

35   charitatem  Christi  in  nos.     Si  hanc  bonam  Dei  voluntatem  approohenderimus, 

31   debenda  ist  fraglich       über  semper  steht  2.  pet.  5 


268  '4>rcbigten  bc§  ^a1)xcs,  152G. 

qiii  iiui^let  scripturam.  Exemplum  dixi  in  postilla^  Fuit  Heremita,  legit, 
quod  passio  et  ftei'ben  fet)  ein  !oft(i(^  bing.  Ille  venit  ad  moribnudum  et 
solatus  est  eum  '5RemBt  ben  tob  volimtarie  an,  si  hoc,  fo  geB  ic^  zuä)  mein 
feel  311  pfanb,  quia  qui  sponte  venit  in  mortem,  est  in  vita\  Ita  detorserunt 
male  verbum  nugis.  Ille  moritur  sie  et  pntat.  Post  tres  dies  ille  infirmatur  5 
et  discit,  qnid  fecerit,  tum  terretur  prae  consilio,  quod  dederit  illi.  Circum- 
stantes  videbant  eum.  Ibi  cecus  cecum  duxit.  Si  fido  morte  raea,  me  fido 
i.  e.  peccatore,  ergo  non  Christo.  Ubi  fides?  Ibi  debet  homo  qu^  feinem 
'^er|en  geriffen  tücrben,  et  contrarium.  Heremita  fuit  adeo  impius  ut 
mortuus,  quia  diffidit.  Hi  optimi  fuerunt  doctores.  Lucem  dedit  nobis  deus,  10 
quam  magna  sit  3C.  Et  fures  suspendendi  quid  docti  a  monachis?  5Htnb 
ben  fc^ntelic^en  tob  tniEig  an,  si  talis  monachus  discerperetur  in  mille  millies 
partes,  non  satisfieret  damno.  In  suprema  necessitate  ita  me  solaris?  Hoc 
non  est  aceto  potari,  sed  veneno.  Digniores  fuissent,  ut  illi  suspenderentur. 
Carnifex  abstulit  illis  corpus,  Monachi  animam.  Cogites  te  peccatorem,  deus  is 
l)at  bi(^  gefunben,  gib  hiä)  in  got§  urteil,  sed  noli  fidere  tua  morte,  sed 
quaere  Christi  mortem,  si  hac  fidis,  tum  salvaberis.  Sic  anima  posset  ei'tcbt 
Inerben,  etsi  corpus  ging  in  gotteS  ftraff.  Si  fuissem  cum  furibus,  ita  quoque 
docuissem  ut  illi.  Augustinus  loquitur  de  Christi  morte,  non  nostra,  quae 
est  Satanae,  contra  sua  dei.  Monachi  quando  viderunt  se  acquisituros  20 
testamentum,  dixerunt:  *Ego  tibi  propino  omnia  mea  bona  opera',  et  adhuc 
faciunt  consolaturi  infirmos,  jitjen  fie  in  tappm  an  et  dant  eis  bona  opera. 
His  debeo  credere,  ha  gleub  ber  teuffet  biauff,  anff  ben  ftriif  2C.  hi  tarnen 
sunt  optimi,  qui  abduxerunt  nos  a  Christo  auff  iten  t)Ungerigen  ventrem. 
Simus  grati  pro  hac  luce,  ut  habeamus  discrimen  an  bei'  rechten  ^Ubetfic^ten  25 
et  passio,  et  discamus  bene,  in  morte  Beftl)ef)en  tüil*  benn  !aum,  magna  res 
fides,  quia  vorare  debet  mortem,  superare  Satanam. 


zu  20  über  sua  titeht  Christi.  zu  21  über  propino  steht  douu 

1)  vgl.  Erl.  Ausg.,  Deutsche  Schriften  2.  Aufl.  Bd.  11  S.  103  f. 

bonam  partem  haberaus.  Quo  dilucidior  res  fiat,  vide  exemplum  de  cartusiano 
in  postillis.  Sic  enim  fit  illis,  qui  suae  morti  confidunt,  sicut  chartusiauo, 
scilicet,  ut  infernum  intrare  cogantur.  Ecce  qualis  fides,  quae  suae  morti,  non  3o 
Christi  fidit.  Sic  docuerunt  monachi  homines,  qui  ducebantur  ad  supplicium. 
Dicebant  enim  'suscipe  voluntarie  ac  mortem,  tunc  statim  ascendes  coelos'. 
Si  in  100  frusta  concideretur  monachus,  non  sat  poenae  haberet,  dignus 
fuisset,  qui  ipse  suspenderetur.  Hie  diceres:  'fili,  fide  non  tuae,  sed  Christi 
morti,  haec  te  salvat\  Augustinus  dicit  de  morte  Christi,  cum  dicit  mortem  »s 
esse  ianuam  vitae.  At  nostri  illi  monachi  referunt  ad  mortem,  quam  nos 
patimur. 


5prcbi(3tcit  be§  3a^te§  1526.  2G9 

8. 

^^rcbicjt  am  eüuutag  ^iiüofauit 

(18.  g^ebruar.) 

S)iefe  bigfjer  ungebrii(fte,  nllerbingg  mit  ber  ^U-ebigt  ber  Ittrrfjcnpoftirie  (kxl. 
5lu§g.  S)eutfc^e  Schriften,  2.  5hifl.  33b.  11  ©.  107 ff.  Dielfad)  öevuniiibte  ^;!rebigt 
liegt  un§  öor  in  'Jiörerg  9iad)fcf}rtft  Cod.  Bos.  o.  17'\  Sl.  24''— 27^  foiöic  iu  einem 
?ln§3ng  Cod.  Hamb.  74,  931.  293''  — 295^ 

R]  Luth.    Dominica  Invocavit  quae  erat  18.  Feb: 

-lucipit  hodietempus  ieiimii,  t)on  altei'§  ^er  eingefeljt  bcm  ei-cmpcl  nQC^,»!atti, -i.iff. 
ut  EuaDgelium    dicit,    qiiod  Christus    ieiuuavit   40    dies  jc.     Vestra  cliaritas 
sepe  audit  de  ieiunio  vero  et  falso.     leiuuimn  non  est  prohibitum  ut  malum, 

h  sed  ber  gufa^  est  malum.  Non  curat  deus,  si  totum  anuum  ieiunemus,  modo 
ber  ansang  nid^t  ho^  fet),  quia  Saucti  apostoli,  Cliristus  ieiunaverunt,  ut  et 
hoc  Euangelium  iudicat.  Et  laudatur  in  scriptura  ieiunium,  sed  bcr  gut  unb 
bofe  3ufa|  tft,  quod  ieiuuium  ita  gei^alten  ^aben,  quod  putavimus  nos  mereri 
celum  et  usi  sumus  hoc  ieiunio  ad  abnegationem  Christi  sanguinis,  et  haec 

10  opera  peiora  pessimis,  melius  esset  scortari  ic.  ut  Christus  dicit  'Meretrices'  ?c.  2Katti).  21,  ;n 
qui  non  ftracf§  uegant  Christum.     Qui  ergo   teuet  ieiunium,    quod    ptitat  se 
diluere  per   hoc   ieiunium    peccata,    negat  Christum,    qui  solus  est  mediator 
inter   deum   et   hominem.     Nihil    sit,    quod   Christi   officium   faciat.     Si    ad- 
mittimus  quiddam,  Christus  est  ablatus  et  omnia  beneficia  perdita,  bie  er  QU 

15  un§  getüonb  f)at,  ergo  videndum,  qua  intentione  ieiunemus.  Nos  ieiunavimus, 
ut  diximus.  Et  ultra  hoc  feciraus  invito  animo,  sed  corde  ieiunium  verum 
et  divinum,  quando  ieiuno  ut  dominus  mens,  ut  recte  iraiter  hoc  exemplum 
Christi,  Quomodo?  Si  quaeris  Christum,  cur  ieiunet?  Non  diceret  'ideo, 
ut  dei  filius  fiam  et  propitium  patrem  habeam"",  si  hoc,  tum  seipsum  negasset, 

zu  4  über  falso  steht  ficto.       Ieiunium  r  zu  10  1^>  lesus  Christus  mediator  solus  r 

zu   16  Ieiunium  rectum  r 


20 


H]  Domi:  invocavit. 

Hodie  incipitnr  ieiunium  quadragesimae,  ideo  lectum  est  hoc  euangelium. 
Saepe  audistis,  quid  ieiunare  sit,  non  quod  ieiunium  malum,  sed  additio.  Nam 
Christus  et  apostoli  ieiunarunt.  Haec  fuit  additio,  quod  sie  ieiunavimus 
quasi  coelum  merituri,  et  sie  negavimus  Christum  et  eins  sanguinem.    Scor- 

25   tatores  meliores  sunt  eiusmodi  sanctis.     Qui  igitur  ita  ieiuuat  quasi  gratiam 

assecuturus,  errat.     Nam  1.  Timo:  2.  'unus  est  mediator'  etc.    Aperiendi  sunt  1  tim.  z.  5 
oculi,  ne  ista  additio  servetur.     Alterum  est,  quod  inviti  ieiunaverimus.    Sic 
ieiunes  ut  Christus,  qui  si  interrogaretur  'cur  ieiimas?'  non  respondisset,  'ut 
fiam  filius  Dei',  quia  iam  erat,  irao  Deus  ipse.     Sic  et  tu  respoudeas  tc  iam 

30   habere  graciam   per  Christum.     Non    ideo  ponderandi  externi   dies,   Sed  cor 


270  5prebtgten  bc2  3a^ve§  1526. 

qiiia  antea  fiiit  dei  filius  et  Christus.  Sic  tu  ieiuna,  non  iit  fias  dei  filiiis 
et  acquiras  gratiam,  quam  iam  habes  propter  deum  per  Christum,  qui  fecit 
me  confratrem  absque  omni  ieiunio.  Ergo  non  gilt,  ut  numerem  dies  et 
externum  cibum  inspitiam,  sed  videnduin  cor  Christi  et  intentio.  Totuni 
mundum  decepit,  quod  Sanctorum  et  Christi  opera  tantum  respeximus,  quam  5 
magna,  non  iuspeximus  corda  illorum,  ergo  seducti  2C.  ergo  ieiunium  optima 

1.  üor.  8, 8res,  modo   non  habeat   ben  3ufa| ,    quod   salvet  Paulus  1.  Cor.  8.  'sive  edi- 

mus"  IC.  'Esca  nos  non  commendat.'  Ulo  ieiunio  uti  et  abuti  possumus.  Quando 
ieiunas,  ut  corpus  castiges,  bonum  ieiunium,  et  hoc,  si  sponte  facis,  non  ex 
praecepto.     Si  modo  mandaretur,   fo   h)olt§  i(^§  lajfen,   si  vero   monerer,   fo    10 
ntiem  id§§  an.    Si  quid  adiungitur  'Ita  ieiunaudum",  fo  i[t§  fc^on  QU^»    Iam 
ultro  nemo  vult   ieiunare,    cum    audiunt   fuisse   ieiunio   abusum,  contrarium 

2.  gor.  6, 5  agunt.    Non  ideo  crapulandum.    In  hodierna  Epistula  'In  ieiuniis'  i.  e.  foHen 

un§  a6Brec§en  unb  bem  muttoiEigen  fletfd§  fein  luft  nic^t  ftertfen,  sed  a6= 
bxedjen.    Hoc  Christianum  opus,  non  quod  commendet  coram  deo,  sed  utile  15 
tibi  et  proximo.     Vides,  quam  mali  homines,  qui  non  ita  ieiunant. 
3»att^.  4, 1  Aliud    ieiunium   est  spirituale.     'Ductus^  k.     Indicatur  hoc   per   haec 

verba:  Non  est  spoutaneum  ieiimium,  sed  coactum,  quando  deus  me  com- 
pellit  2C.  Ut  hie  Christus  ducitur  a  spiritu  sancto,  non  a  suo  tüort,  sed  per 
anlegen  spiritus  sauctus,  ut  veniret  ab  hominibus  ad  bestias,  ubi  nihil  esset  20 
cibi,  pauis,  et  illic  esse  coactus  est  a  spiritu  sancto,  egere  40  2C.  et  hoc  est 
verum  ieiunium,  quando  nobiscum  deus  ita  f(f)i(fet,  ut  libenter  aliter  habere- 
S5.  imus,  quam  est.  Et  illic  fuit,  inquit  textus,  'ut  tentaretur'.  Voluntarium 
ieiunium  non  habet  ben  anfangt,  ut  tentemur,  quia  pistor  habet  panem, 
pecuuiam  habet  loculus.  Ibi  Satan  non  potest  me  tentare,  sed  voluntarie  25 
utor   ieiunio   in   meam    utilitatem   et   proximi.     Sed   ieiunium  Mosi,   Heliae, 

zu  7   1.  Cor.  8.  r  8  commendat]  9™^  2?<  12/14  Satan  non  sinit  nus  incedere 

regia  via  r  zu   13   über   Epistula   ste/ii   2.  Cor.  6.  zu  17  2.  Ieiunium   spirituale  r 

zu  26/271,  1  Mose  Elias  Christus  r 

ex  quo  ieiunatur.  Sic  hactenus  factum,  ut  saltem  externa  opera  sanctorum 
mim.  14,  17  respiceremus,  ac  ita  decepti  sumus.  'Regnum  dei  non  est  esca'  etc.  Eo.  14. 
Tu  ideo  ieiuna,  ut  corpus  castiges,  voluntarie  puto,  non  coacte.  Si  quis  iam 
mihi  mandet  ieiunium,  omittam.  Nemini  prohibendum  est  ieiunium,  sed  so 
faciendum.  Iam  inversura  est,  cum  audiunt  papam  errasse  cum  suo  ieiunio, 
nunquam  volunt  ieiunare,  sed  seraper  repleri  et  inebriari.  Videmus,  quid 
contingat  ex  nimio  cibo. 
ajiQttf).  4, 1.  Hoc  igitur  est,  quod  dicit,  'ductus  est  lesus'  etc.  i.  e.  non  voluntarium, 

sed  coactum  ieiunium,  qui  a  spiritu  ducitur  in  locum,  ubi  nihil  cibi,  in  de-  :i5 
sertum  inter  feras.    Ideo  fit  ieiunium  Christi,  ut  tentetur.    Nostrum  ieiunium 
haue  additionem  non  habet,   ut  tenteuun-,   quia   horrea  ploena  sunt  et  penu 
ploenuui.     Illud  verum   est  ieiunium,  cum  Christus   nobis   mittit  fameni    et 


^pvebtgtcn  bc§  3al)vc§  1526.  271 

Christi  est,  (jiiando  deus  nobis  3uf(^tdet  Ijuugei  uiib  iimiigel.  Miilti  lihri 
Script!  de  ieiuuio,  sed  videamns  Euungclium,  quod  huc  torquent  illi  'debes 
ieiunare  40  dies,  ut  papa  instituit\  Non  beutten  bte  faften,  ut  deus  nubis 
auidjitfet,  sed  numeraut  dies  40  et  proliibent  cibos  et  faciunt  externam  larvani 
5  brau^.  ©0  mii»  ba§  lieB  ßuangcUum  et  exemplum  Christi  im»  c(t)m.  Jlli 
saltem  possimt  praedicare  dies  40,  40  noctes  omittunt,  qui  pugnanduni  contra 
tentationes  uihil  uoverimt.  Ita  Euangelium  niartyrisatur  in  toto  mundo. 
1.  ieiunium  spontaneum  ursum  ab  hominibus,  niliil  curaruus  hie,  qui  sumus 
Christiani.     Ulis  esset  bonum   hoc    ieiunium,   qui    sunt   latrones.     Christian! 

10  habent  spontaneum,  ut  corpus  redigatur,  ue  dem  mahmi  exemplum  aliis  mit 
eim  Bojen  leben. 

3.  est  Optimum,  quod  deus  mir  f)e{m  \d)idi  et  quod  non  elegi.  Est, 
quando  es  pauper,  victum  non  habes,  debes  nutrire  familiaiii  k.  et  hoc  est 
commune  ieiunium  in  mundo  praeter  divites,  qui   habent  ein  fortet)!,    malor 

15  pars  est  paupertate  adfecta,  bay  ift  ein  junger,  ben  unfer  got  eim  in»  I)auB 
iä)idi,  et  quandoque  quis  cogitur  dormitum  ire  sine  esu  et  libcnter  ederet. 
Hoc  est  lesum  in  desertum  getxieBen,  quando  nihil  habemus  rerum,  bo» 
§eift  iTC^t  gefaft.  De  hoc  ieiunio  dixit  Mose,  ha  er  ben  iprnrf)  fdjveibt,  ben 
G^riftu»    ^ie   ein  fnret,   'Manna   te    cibavit",   de   hoc  ergo  loquitur   Christus  s.sufofcs.s.  ig 

20  ieiunio,  iit  ludeis  fecit  dominus,  duxit  in  desertum,  ubi  nihil  cibi,  ibi  verum 
ieiunium.  In  quo  sumus  et  nos,  quando  caremus  cibo.  Hoc  non  est  tentare 
deum,  sed  !^ompt  un§  JU  :^nn^  nnb  fjoff.  Ibi  exemplum  Christi  est  nobis 
solatio  plenum.  leiunat  40  dies.  Si  nostrum  aliquis  3  dies  nihil  haberot 
cibi  et  esset  in  nemore,    cogitaret  se   desertum  a  deo.     Ita  pauper,   (juaudo 

25  nihil  habet  aeris,  cogitat  se  mnffen  ent(auf[cn  vel  er'^nngcrn.  A^ideamus, 
quoraodo  deus  regat  mundum.  Tum  incipit  ieiunium,  quando  dominus  pro- 
fert  dare  et  tentat  nos  victu,  ut  cogitet  liomo  'ubi  accipies  victum'?  ut  non 

zu  12  3.  ieiunium  r  zu  14  über  niuior  steht  honiinum  zu  15    über  adfcct.-i 

steht  oppressa  zic   19  Deute.  8.  r  zu  26/27  über  profert  steht  bcvjt^et 

detrahit  cibum.     Recte  inspice.     Multi  pati'um  scripserunt   de  quadragesima, 
sed  nemo  scopum    attigit,   et  nihil   aliud  sciunt  quam  40  dies,   quid   autein 

30  tentatio,  Ignorant.  Discite  dirigere  couscientias  vestras,  ut  intelligatis,  quid 
verum  ieiunium.  Ieiunium  liacteuus  servatum  mandaretur  latronibus  in  car- 
ceribus.  Verum  est  ieiunium,  cum  nihil  cibi  habemus  donuim  quam  ploenam 
familia  et  filiis.  Ieiunium  tale  est,  quod  saltem  pauperes  tangit  et  misei-am 
plebeculam.    Hoc  non  habent  divites,  non  pelluutur  in  desertum,  non  ducuntur 

35  in  vacuam  culinam.     Sic  dicit  Moses  den:  8.  'Dens  te  humiliavit'  etc.     Sic .v  anojc  s, 2 
Deus  populum  Israel  de  ollis  carnium  in  desertum  ducit.  Quia  Deus  popuhim 
Israel  et  Christum  suum  in  deserto   pavit  verbo    suo,   hoc   tc   soletur.     Im- 
possibile  alioqui  fuisset  tantum  tcmporis  ieiunare.    Quamprimum  l>eus  manum 


272  ^^rebigten  bei,  5fl^re§  1526. 

Sit  bono  animo  die  nocteque.    Et  hoc  est  ducere  in  desertum.    Hoc  ieiunium 

btenet  ba|u,   ut  Satan  te  impugnet,  ut  postea  discas,  quid  tenere  debeas  de 

deo.     Ex  1.  ieiunio   discuut   deum   agnoscere,    quod    etiam    tautum    charitas 

a«attf).  4, 3  exigit,  sed  hoc  docet  deum,  quod  Satan  fürt  giffttge  fpi^ige  tüort.    'Si  filius 

dei'.    Non  incessit  ut  Satan.    Non  haberis  pro  Christo,  sed  spirituali  homine,    5 

2.  eor.  11, 14  ideo  veuit  in  specie  hominis  sancti.  2.  Cor.  XI.  q.  d.  '!^aftu  lang  deo  feröirt 
et  ieiunasti  40  dies,  quando  dat  tibi  morsilhim  panis?  Si  verus  dei  filius 
esses  et  acciperet  deus  tuum  cultum,  num  non  daret  tibi  cibum?  Habes 
lapidem  hie,  tDOl  on  tnod^  bit  ein  mar.    Nos  non  impugnaraur,  qui  pauperes 

Wattf).  6, 33  sunt  et  audiunt  Euangelium  mat.  6.  dicunt  '^a  g^e  f){n'  et  utuntur  his  vene-   lo 
nosis   verbis,   quibus  Satan  'Quomodo  vivam  ex   hoc   verbo?   non   venit   ex 
Euangelio   aurum   zc.      Si    100    annos    audirem    Euangelium,    nihil   plus',   et 
huiusmodi  cogitationes  äuget  Satan,  donec  contemnatur  Euangelium  peuitus. 
Qui    premuntur   paupertate,   norunt,    quid  loquar,   got   Ieft§  Bet)be§  gefc^e^en. 
Illos  egere,    alios  facit  divites,   ut  illis  dent,   si  non,  tamen  ille  [tvedet  bor.   i-' 
4, 4  Audi  Christum.     Scriptum   est  'Non  in  solo'  ic.     Iste  locus  debet  scribi  ab 
Omnibus  pauperibus  in   domibus  suis,  vestimentis.     Vides,  quomodo  abiiciat 
Christus  cogitationes,  quas  illi  Satan  eillfc^lcgt.    Euangelium  tft  im  Hb,  lege, 
vide,  an  satur  fias.     Sic  responde,  alias  nunquam  liber  fies  a  cogitationibus 
*Non  in  solo'.    Loquitur  de  victu  corporali,  quia  dicit  de  tentatione  corporali,   20 
quia  40  diebus  esuriit.    'Hie  victus  corporalis',  inquit,  'non  nutrit,  si  f)unbert 
taufent  ^ax  sollicitus  esses'  q.  d.  'Si  omnem  victum,  cibum  haberes  in  terris, 
tamen   non    vitam   habes    inde'.     Unde   ergo?     Non    solum    per   cibum,   sed 
verbum  dei,  quod  et  quomodo  illud?     Panis,   quem   dominus  dat  et  omnes 

zu  4/5  Si  filius  dei  es  r         zu  10   1.  qnaerite  regnum  dei  r  zu  20  Nou  in  solo  r 

zu  23  sed  iu  omni  verbo  r 

suam  subtrahit,  sathan  in  foribus  est  et  tentat,  ut  curemus,  ubi  cibus,  ubi  25 
vestimentum.  Hoc  ieiunium  est,  ut  diabolus  locum  habeat  tentandi  et  hinc 
discas,  quid  verum  ieiunium.  Ieiunium  nostrum,  cum  castigamus  corpus,  est 
ieiunium  charitatis,  illud  autem  fidei,  ut  videamus,  quid  Deus  a  nobis  postulet. 
Vide  qualis  tcntatio  q.  d.  sathan  'Nunc  tantum  temporis  Deo  servivisti. 
Stultus  es,  qui  huic  Deo  servis.  Ecce  quando  mittit  tibi  aliquid  cibi?  Sume  so 
nunc  lapides  et  ede  vel  rauta  in  panes,  si  potes'.  Ita  parum  illi  credentes : 
Si  Christus  non  statim  dat  ad  sacietatem,  insaniunt  et  dicunt:  'Nihil  pecuniae 
habeo  nee  me  euangelium  nutrit.  Abeat  euangelium'.  Vide,  quid  Christus 
ajJattij.  4. 4  responderit   'Non   in   solo'  etc.     Hoc    dictum   pauperes   scriberent  in   omnes 

angulos  domorum  et  in  fimbrias  vestimentorum.    Loquitur  de  corporis  nutri-   35 
mento.      Hoc   nutrimento,    si    1000   annis   sollicitus   essem   q.  d.    si   omnem 
haberem  cibum,   quem   portat  tellus,   non   nutrirer,   nisi  verbum   adsit.     Sic 
panis  quem  Deus  creat  in  teri'a  o.t  (»lunia  vcstimenta,  nihil  sunt  quam  larvae 

31  Ita]  3a 


5Prebi(?tcn  be§  SofjteS  1521).  273 

creaturae  ut  domus,  possessio,  nihil  aliud  sunt  quam  larvae  dei,  quando  dat 
panem  dominus,  ha  gebort  öicl  ein  Qioffer  !un[t  ju,  ut  te  enutriat  quam 
optime  couditus  cibus,  tameu  non  prodest.  Humanuni  corpus  non  habet  tan- 
tum  ardoris,  ut  mutet  panem  in  sanguinem  et  carnem,  quamquam  multum  ign^is 

5  in  fornace  pistoris,  aurifabri,  et  tamen  nihil  carnis  fit  ex  pane,  et  hoc  novi- 
mus,  medici  experti,  Et  bie  feuditigfeljt  t^ut  aud)  nid^t§,  ergo  nee  estus  nee 
humiditas  facit.  Quid  ergo  facit,  ut  ex  cibo  fiat  caro  et  sanguis,  post  2  horas 
lutum,  saliva,  sanguis,  caro,  membra  omnia  nobis  ex  cibo  crescunt.  Putatis 
hoc  panem  posse  aut  calorem  aut  humiditatem?     Medici   dicunt   aliam  cali- 

10  ditatem  esse  in  corpore,  quam  ignem,  faBIen  sunt.  Creator  novit  et  dicit 
*Non  in  solo  pane"  ?c.  Caliditati  et  humiditati  in  corpore  nostro  datum  est 
praeceptum  a  deo  *bu  folt  pauem  mutare  in  sanguinem  et  carnem'.  Si  non, 
nunquam  hoc  fieret.  Et  hoc  est,  quod  deus  potest  facere  ex  lapidibus  aquam. 
Si  eam^  percussisset  Mose  in  farinam ,  nunquam    dedissct  aquam,    sed  inde 

15  venit,  quod  mandatum  accedit,  quod  facit,  ut  det  aquam.  Sic  coelum  dat 
panem,  ubi  nihil  facturi  cellarii.  Si  ludaei  clamassent  usque  ad  intcritum, 
nihil  profecissent,  sed  dato  mandato.  Sic  omnia  in  mundo  ic.  Totus  mundus 
est  plenus  miraculis,  eciam  in  corpore  meo  calor  nihil  facit:  qui  febricitant, 
plus  caloris  habent  et  tarnen    non   digerunt,  ergo  calor  non  facit,  sed  nian- 

20  datum  adiunctum.  Ergo  dominus  docet,  quomodo  respondere  debeamus  in 
tentatione.  Si  totum  esset  panis,  quod  habeo,  nihil  prodesset.  Vide  mu- 
lieres.  lila  praegnans  fit,  alia  non.  Unde  hoc?  non  est  culpa  ?c.  mandatum 
uondura  adest,  et  deus  vult  docere  nos,  ut  discamus,  unde  veniat  sanguis  et 
caro,  sanitas.    Habemus  cibum,   omnia  et  mundus  putat  sc  hie  enutrii-i  imn, 

zu  6  über  estus  steht  calor 
^)  sc.  virgam 

25  Dei.  Si  tibi  dat  panem,  quid  magis  attinet  quam  iste  panis?  Corpus  hominis 
non  tantum  potest,  ut  mutet  panem  in  sanguinem  et  carnem.  Calor  hoc 
non  facit,  quia  maior  calor  invenitur  in  fornace  fabri  aut  pistoris,  qui  nihil 
horum  efficit.  Vide  quam  varia  fiant  ex  uno  cibo:  Sputum,  stercus,  urina 
et   omnia   membra.      Calor  noster   hoc    non   facit    et   panis   non   facit    (quod 

30  tamen  medici  fabulautur),  sed  verbuni  Dei,  mandatum  est  calori  et  humiditati 
nostrae  a  Deo,  ut  ita  mutent.  Si  ligati  non  essent,  non  facerent.  Haue 
experientiam  habemus,  quod  Deus  ex  lapidibus  creet  aquas,  ex  nubibus 
manna.  Hoc  fit,  quia  Deus  ipsis  mandat,  alioqui  Moses  nihil  eft'ecisset 
virga  sua,   si  perpetuo  murmurassent  filii  Israel.     Videte  febricitantes,   jilus 

35  caloris    habent    quam   sani.     Nemo   hoc   facit  nisi    verbum    Dei.     Hoc    \\ilt 

dicere  Christus  'quid  hoc,  si  onmia  devorare  possem,  non  iuvat  absque  verbo 

Dei'.     Videte,  cur  mulieres  quaedam  portent  foetus,  quaedam  non.    Verbum 

Dei  deest,   non   semen    aut   sanitas   amborum.     Ideo   hoc    flicit,    ut    apcriat 

Sut^et§  Sßevfe.  XX.  18 


274  5Prebigten  be§  ^a^xe§  1526. 

per  quid  autem  ?  per  verbum.  Quare  utitur  externa  creatura  deus,  qiiare  non 
nutrit  absque  cibo?  non  vult,  ita  ntitur  creaturis  ut  larvis,  sub  Ulis  est,  ut 
discamus  eins  misericordiam,  Sic  facit  cum  vestibus.  Si  orauibus  vestibus 
utereris,  non  calefieres,  sed  tantum  mandatum  dei,  ha^  bid§  baS  bing  fol  er= 
iücrmen.  Hoc  factum  in  deserto,  ubi  erant  ludei  40  annis.  Omnia  mau-  5 
seruut  inconsumpta,  fd^uc^  muften  felbft  fc^ufter  toerbeu  ac.  dixit  deus  'bedft 
ix  fc§ui^  unb  3U  reift  niäjt,  üeiber'  k.  luveuimus  quosdam  multis  vestibus 
indutos,  qui  frigent.  Econtra.  Sic  est  cum  bellatoribus.  Non  arma,  lanceae 
t^un§,  sed  dominus  dicit  ad  arma  'triff'  K.  Vides  ambo,  non  solum  panem, 
sed  et  verbum.  Si  solus  panis,  lüirftu  ein  arm  effen  tf)un.  Dentibus  non  10 
sapit  cibus,  insani  sunt,  non  est  defectus  in  bonis,  sed  an  bein  befel  dei,  qui 
non  vult  ut  ic.  Sumus  ergo  corroborati  hoc  verbo  contra  desperationem 
victus,  ut  dicamus:  Quomodo  fc^arftu?  si  etiam  habeam  panem,  tamen  non 
sufQttt).  4, 4  vivo.     Addit  'sed  per  omne\     Hie  loquitur  de  corporali  verbo,   quia  si  non 

siueret  praedicare  verbum,   quomodo  sciret  mundus  se  nutriri  verbo?   neque   15 
crederet  ineteruum.     Verbum  dicit,   quod    cibus   mens    non  me  cibet  zc.  sed 
sub    hoc    deus  facit,    discendum:    Si    panem   habeo,  bene,   tum   nutriet   me 
dominus  externe.     Si  non,  laboraudum.     Si  proiecerit  me  in  desertum,  solo 
verbo  me  fovebit,    sicut  me  verbo  nutrit   sub  pane,   sed   tamen    hoc   sponte 
non  debemus  facere,  nisi  ipse  nos  urgeat.     Per  hoc   non  vult  nos   securos   20 
facere,  ue  habeamus  curam,  laboremus  tamen  Interim.    Si  panis  adest,  bene, 
si  non,  tantum  est,  quia  verbum  te  consolabitur,  ut  fidas  et  sat  habeas.    Si 
nuUa  domus  aedificata,  tum  nubes  esseut  domus.     Si  frigus  esset,  talis  non 
curaret.     Immo  diceret  "^potest  ex  petra  aquam  elicere.  Ex  nive  calorem',  et 
si  fidem  hanc  haberem,  frigus  mihi  non  doleret.     Tamen,  ut  dixi,  deus  non   25 
tentandus.    Sed  quando  adest  cibus,  uti  debes  2C.    Haec  est  una  pars  Euange- 
lii,  quod  non  debemus  curam  habere  pro  victu  corporali :  si  adest,    ut  aga- 


ZM  14  sed  in  omni  verbo  r 

oculos  nostros  et  videamus,  quae  Dei  mirabilia.  Ita  si  omnia  indueres  pelli- 
cia,  non  calefieres,  nisi  mandatum  Dei  adesset.  Hoc  habemus  exemplo,  quod 
filiis  Israel  calcei  et  vestimenta  non  perierunt.  Calcei  ipsis  facti  sunt  sutores,  30 
vestes  sartores.  Quid  in  causa?  Verbum  Dei.  Summa:  omnia  fiunt  mandato 
Dei.  Non  dicit  panem  nihil  esse,  sed  dicit  non  panem  solum  nutrire.  lam 
confortati  sumus  hoc  dicto  contra  desperationem  in  causa  victus.  Mundus  nihil 
aliud  seit  quam  panem  solum  nos  nutrire.  Sic  quisque  se  consoletur.  Si 
habeo  panem,  me  nutrit,  at  non  solus.  Si  autem  spiritu  suo  pellit  in  desertum,  35 
non  dimittet  nos.  Christiani  non  curant.  Ecce  haec  omnia  pariat  nobis 
fides,   si  deesset  in  hieme  vaporarium  calidum,  nix  calefaceret  necesse  est, 


zu  30  über  vestimenta  steht  tleu:  8 


^rebiötcn  bc§  3at)te§  1526.  27 


o 


nms  gratias,  si  non,  ne  desperemus.  Quo  textu  ift  üeilcQt  bcm  teuffcl  fein 
fpiljig  furgeben.  Hoc  ieiunium  docet  fidcm  et  deum  agnoscere.  Keliqiuis 
diias  teutatioues  tractabimus  post  praudiuni. 

"»» 
Si  credas.     Cur  nou  faceret  Deus   hoc,   qui  ex   petra   durissima  aquas  pro- 
5   ducit?     Haec  prima  est  tentatio  et  verus  iutellectus  de  ieiuuio. 


9. 

^-Prebigt  am  Süuntag  3uUücaöit  ^Jfarfjmittagv. 

(18.  gebruar) 

S)ie[ei-  BiS'^er  imgebritÄtp,  oUcrbingS  inel^rfai^  an  bcn  jrtciten  I^eit  ber  ^l^-ebigt 
ber  Jürdjenpoftille  @rl.  ^(u§g.  2.  ?(ufr.  33anb  XI  ©.  115-121  anftingenbe  Sermon 
ift  l)'m  auä  3ibrer§  ^ioc^fc^rift  Cod.  Bos.  o.  IT'',  a^I.  27^  — 29^  fotuie  in  bcm 
'äu^UQ  mitöettjeilt,  Irelc^en  Cod.  Hamb.  74  iöL  295^—296''  ent£)ält. 

Hora  2.  a  praudio. 

Hodie  audistis  in  Euaugelio  1.  tcntatiouem  Satanae  an  bem  (^f)rifto 
bclueift.  lUic  videmus,  quis  Satau  sit,  tüO  mit  er  iimb  gt)e.  Non  solum 
cum  impiis,  qui  non  curant  salutem,  sed  piis,  qui  debent  fieri  dei  filii  i.  e. 

10   solicitat  victu,   boS  ift  ein  gcbencfcn  ipsius  cordis,   ut  Paulus  dicit   'Seimus,  j.  gov. ->,  u 
mit  tDO  er  umB  g^et',  Nempe  ut  uos  a  fide  detrahat,  et  in  mundo  rid^t  er§ 
au^.     'Mundus^  inquit,  "^est  coucupiscentia  carnis,  oculorum\  i  5o6. 2,  ig 

Accipiamus  alias  teutatioues  duas,   bo»  toir  fein  forb  gar  fe^en.     'In  mntto.  <,  5 
sanctam^  2C.  3  sunt  tentationes:  quis  fuerit  ordo,  ex  Euangelistis  non  possu- 

15  mus  intelligere.  Quando  Satau  sentit  se  in  hoc  latere  nihil  efBcere,  et 
invenit  bonum  Christianum,  qui  novit  deo  fidendum,  qui  possit  nutrire 
corporaliter  et  eteruum,  tum  cognoscit  Satan  ein  onbern  tnirb  im  f)QU§. 
Non  vult  curare  victum,  sed  spiritualem  fore,  et  dicit  Satan  'bonum  est, 
quod  talis  fieri  vis\     Et  simulat  se  Satan,  aU  inolt  er  eben  i]Ui  QU^  aly  er. 

20  Et  tentat  iam  subvertere  et  falsificare  fidem,  quia  intclligit,  ubi  fides  est,  se 
victum,    quia  verbum   dei   est   illi  fortius,    et   qui  credit,    nihil  periclitatur. 

zu  7/8  Satan  ciiiusmodi  Spiritus  r  zu  10/11  2.  Cor.  2.  r  zu  15  über  in  lioc  latcrc 
steht  auff  ber  leiten  zu  17  über  lüirb  atekt  hospitem  zu  18/19  2.  Tentatio  r 

Christus  sie  sathanam  depingit,  quod  hoc  praesumit  et  maxime  apud 
Christianos,  ut  nos  tentet  cura  ventris.  Haec  praecipua  eins  cura,  ut  nos 
a  fide  seiuugat.     In  mundo  est  concupiscentia  carnis  etc.  '•  3o>)-  -',  ic 

2.1  'Secundo   duxit    eum'   etc.     Quis   ordo    tentationum   fuerit,    nescimus.  aJfa«().4,5 

Hoc  studet,  ut  si  probum  inveniat  Christianum,  qui  curam  ventris  reuuat, 
alium  quam  hospitem  in  domo  consideret,  tunc  dicit  '^orre,  vis  fidere  Deo, 
bonum  est'.     Sic  fidem  falsificare  couatur.     Beuc  intclligit  sc  fide  praesente 

18» 


276  5prebigten  be§  ^dijxe^  1526. 

Utitui-  ergo  hac  scientia,  quod  falsificet  verbum  et  fidem  sub  specie  verae 
fidei,  ha^  i[t  fein  er^f(^al!et)t.  (Sr  Ie[t  ben  n^amen  unb  hmdd  ha  bleiben, 
quasi  sit  fides.  Sic  iiic.  Ciiristus  est  ia  piauaculo.  Num  non  est  bouum 
fidere,    ut   quis  faciat  saltum  et  fidat  dei  dementia?  Vera  fides  facit  omuia 

2KQVC.  %  23  miracula.     Ut  Christus  'Credenti  omnia  possibilia'.     Hoc  novit  calumniator,    s 
sub  specie  verae  fidei  ducit  ad  falsam.     Et  verbum    nimbt  er,    borauff    ber 

smattt).  26,53  glaub  fol  [tf)en,  sed  abutitur.  Et  verum  est:  ubi  Christianus  est,  non  sufficit 
<Pf.  91, 11  unus  angehis.  12  legiones  ut  in  Passione,  et  Elizeus,  quia  ps.  dicit  'Augelis 
dicit%  'ergo  ue  timeas,  bo§  bu  ben  ^aU  bre(i)ft\  er  füret  bel^be§,  fidem  et 
verbum,  et  ha^  ift  fein  rec^t  !unft,  ba  lerne  Quff  ben  f(^al(f  oc^tung  t)aben.  lo 
üKattf).  4, 5  Vide,  quam  pura  sit  scriptura  et  fides,  quae  inversa.  Ibi  Satan  'collocat  in 
pinnacuhuu'  et  iubet,  bo§  er§  tüogen  fol  auff  got,  ut  descendat.  6§riftu§ 
SS.  Tfc^lec^t  in  lüibbcr  'Non  tentabis',  et  haec  est  expositio  primae  tentationis. 
Ubi  dictum,  quod  penitus  fidere  deo  debemus,  non  creaturis,  quod  sohis  deus 
uutriat  JC.  sed  hac  diiferentia,  hü^  lütr  got  fein  larvas  bleiben  laffen.  Vult  i;. 
deus  me  uutrire  suo  verbo  et  si  ad  hoc  utitur  paue  K.  bene,  accipe,  quia 
eins  vohmtas.  Simile  scio  deum  me  salvaturum  per  verbum  et  fidem,  et 
tarnen  vult  facere  per  aquam  baptismi,  et  tamen  nihil  valet  aqua,  quia  tan- 
tum  fides  et  verbum.  Et  si  blasphemarem  deum,  ut  novi  prophetae,  quid 
aliud  facerem  quam  deum  tentarem?  Non  contemnenda  aqua,  quia  vult  ita  20 
salvare.  Sic  hie  posset  deus  me  sustentare  absque  pane,  sed  quia  non  facit, 
dat  panem,  non  debeo  eum  contemnere.     Si  non  velim  edere  et  esurirem  et 

zu  2  Depravat  verbum  Satanas  r  zu  5  Credenti  omnia  possibilia  r  zu  \2 

Baptismus  r  zu  13/14    Non  tentabis  dominum   deum  tuum  r         zu  21  Aqua  baptismi  r 

nihil  efficere.  Omittit  igitur  ventris  curam  et  fidem  vanam  facere  praesurait. 
Haec  est  practicula  archisathanae,  ut  fidem  et  verbum  Dei  aufferat  et  sinat 
manere  opinionem  fidei  et  verbi:  apparet  quidem  verae  fidei  similis,  sed  non  25 
est.  Sathan  potest  transire  aquas  siccis  pedibus.  Formam  verbi  eciam  per- 
qji.'ii,  iimittit,  cum  ipse  citet  scripturam  'angelis  suis  mandavit'  etc.  Christianus 
non  deseritur,  citius  veniant  necesse  est  12  legiones  angelorum.  lam  discite 
wnttt).  2.;,  -,:i  considerare  sathanam,  quae  vera  fides,  quae  falsa,  quae  scriptura,  quae  inversio 

scripturae.  Christus  respondet  'scriptum  est'  etc.  Haec  tentatio  interprae-  30 
tatio  est  prioris.  Non  curandum  pro  victu,  sed  ita  tamen,  ne  Deus  tentetur, 
ut  larvae  ipsus  maneant.  Si  tibi  proponit  panem,  vinum  aut  quemcunque 
cibum,  quo  te  nutrire  velit,  ede,  bibe.  Sed  haec  commestio  non  sola  te 
nutrit,  sed  et  verbum  Dei,  cum  verbo  suo  non  vult  uti  nisi  per  aquam  aut 
panem,  libenter  suiferam.  Sic  baptismum  tollere  voluerunt  sectae  nostrae  35 
dicentes  non  opus  esse  aqua,  quia  caninum  balneum  est.  Quid  hoc  ad  te, 
Si  ita  Deo  placeat  verbo  suo  uti  per  aquam?   Ita  et   de  sacramento.     Nos 

24  partieula 


20 


^rebißten  be^  ^a\)xe^  1526.  277 

faiDa  perirciii,  ipse  mis  esseni.  Jbi  dieciKluni  de  aqua.  Si  ita  placet,  ita  iitar. 
Sic  pane,  quia  ideo  creavit  creatnras,  nt  panis  nutriat,  quando  niaiidarit,  Et 
aqua  iustificet,  quia  nmudarit.  Quaelibet  creatura  habet  suuni  offitium,  i^^nis 
ardet  jc.  orania  posset  ista  facere  absque  ereaturis.  Quando  vero  tibi  auffWt 
5  creaturas  et  non  potes  !^omen  ad  aquam,  panem,  tum  incipe  fidere  et  die  'do- 
niine,  qui  nutris  me  per  panem,  potes  sine  eo  nie  nutrire\  Tum  vel  dabit 
])anem  vel  victum,  quo  non  pereas  fame.  Modo  ne  negligas,  si  adsit  panis;  si 
non,  ne  desperes.  kSi  adest  tunica,  iudue;  si  non,  ne  diffidas.  Ibi  enim  eollocat 
Satan  Christum  in  pinnacuhun,  ut  desiliat,  quid  opus  erat?  Si  dat  milii  crea- 

10  turam  deus,  quae  mihi  servire  potest,  non  contenmenda.  Si  est  pons  per  All)im, 
transeo  per  eum.  Si  non  vis,  sed  dei  gratia  et  misericordia  fidere,  tentas  deum. 
Si  solus  pons  esset,  non  te  ferret,  sed  deus  ei  mandatum  dedit,  Ita  Satan 
voluit  impedire  fidem  vel  maä)i  fein  JU  öiel,  ut  supra  dictum,  ut  lapides. 
Ibi  l)eb  Qn  unb  gleub,    quod    non  sit  damnuni,   si  descendas.     Illic  debebat 

15   monere,    ut  crederet  et  econtra.     Et  nequiter  adducit  scripturam,  sinit  illud 

Stare,  quod  contra  illum,  'ut  te  custodiant' 2C.  mit  bcm  Jltjalj  glfje  QUff  bctiiem  awattfj.  4,  e 
tüeg,  hoc  omisit,  tu  die  'hanc  viam  non  commisit  mihi  deus'.  Sic  Satan  left 
alöeg  etinaS  au§  vel  invertit.  Sic  fecerunt  et  faciunt  et  facicnt  onmes  falsi 
prophetae,  qui  fatcrt  t)on  bcm  tempel  iinb  brechen  ben  ^at§.  Non  est  alia 
via  ad  salutem  nisi  una,  nempe  credere  in  Christum,  (pii  nos  redemit  a 
peccatis.  Haec  via  t^itt  nt(5^t§,  nisi  deus  t^et  ben  Sb'cfel.  £)en  'tx>tc\  nembt 
an.  Ideo  sivit  praedicari  per  totum  orbem  hanc  viam.  Ibi  hJCret  bcr  tenfel, 
ubi  non  potest  tüeien,  invertit  viam  et  öer!!^cret  scripturam  et  dicit  'verum 
est:  Christus  salvator  jc.  sed  oportet  eciam  aliquid  facias",  ba  mo^t  cr  neben 
25  tüeg.     Hinc   suscitavit  sectas  jc.   ha§  ifl  auä)   gleuben,    ha§   iä)  bnrd)  ben 

zu  1   Creaturarum  usus  r         zu  9  Pinnacalum  templi  r         1:5  dictum]  die         zu  16.17 
In  viis  tuis  r  zu  21  Via  ad  salutem  r  2'\  loereit]  Inetet  zu  24;2ö  Bleien  tteg  r 

Christiani  fistulae  Dei  sumus,  quae  non  sirailiter  sonant  diversis  operibus 
donati.  Si  ita  contingat,  ut  aufferat  tibi  creaturas,  panem  et  vinum,  tunc 
Deo  fide  et  ipse  te  enutriet,  dabit  tibi  panes,  etiamsi  nnbes  pluerent  panes. 
Si  autem  habes  panes  et  vestes,  utere  cum  gratiarum  actione  et  noli  tentare 

30  Deum,  ne  dimittas  te  de  templo,  cum  scalam  habeas,  ne  transeas  Albim,  cum 
pontem  habeas.  Ubi  nihil  cibi  est,  dicit  Sathan:  'ne  crede,  iara  nihil  cibi 
habes,  Deus  nihil  tibi  dabit\  Ubi  nihil  deesse  videt,  sed  omnia  abundare 
dicit  'crede  nunc.  Si  audes,  dimitte  te  deorsum'.  Responde  'additum  est 
in   psal:  in  viis   tuis',   hoc   tu   non  vides.      Sic   omnes   pseudospiritus  hodie 

35  faciunt.  Videte,  quando  agat  cum  fide  Christiana,  audaces  sumus,  in  viis 
nostris  custodient  nos  angeli.  Hoc  nihil  esset,  nisi  Deus  mandaret  augelis, 
ut  nos  custodirent.  Responde  sathanae  'hanc  ibo  viam,  (juam  mihi  Dominus 
proposuit".  Sic  et  hie  factum.  'Verum  est:  Christus  mortuus  est  et  resurrexit 
pro  nobis,     Sed  et  nobis  aliquid  faeiendum  est.'     Sic   foecit,   nt  Deum  ten- 


278  ^kebigten  be§  SQ^re§  1526. 

[tQiib  felig  ioerb,  qnia  homo  Pct,  leBt,  ftirBt  brauff.     Et  adducit  scripturam 

Suc.  IG,  9  de  operibus,  ut  de  'mammona  iniquitatis'.     Hoc  nihil  aliud  est  quam  cadere 

de  pinnaciilo  et  frangere  Collum.     Fides  est,  quod  credo  per  opera  mea  sal- 

vari,   sed   c§   fel^It    etll>Q§,   non  est  bet  öefel  gotä.     Si  papistae  dei  verbum 

ajiattö.  3,i7;i^aberent,  ut  Christi  via,  'Hie  est  filius  meus  dilectus',  quam  superbirent,  inm   5 
^^'^       fie  düä)    ein  fotd)en   Befcl  Bringctt,   deficiemus  a  nostro  Euangelio,  sed  non 
possunt.     Elrgo  tentaut  deum,   quia  negligunt  viam  Christi  et  dei  et,    quam 
Eoi.2,  isstravit  Satan,   eunt,   qui  dueit  angelicam  viam  Col.  2.     Hoc  nihil  aliud  est 
quam   descendere   de  pinnaculo  i.  e.  fidere   nostra  fide,   quam   nos  fiuximus, 
non  Christus,  et  ad  hoc  torquemus  scripturam  ut  papa,  qui  dixit  se  vicarium   lo 
Christi  et  confirmat  hanc  viam  et  pro  piguore  dat  aniniam  suam,   bQ§   ^eift 
ein  eX'l^BuBftlKi,   quod   ita  invertit   fidem  et  adducit  scripturam  et  nihil  fidei 
adest.  °  Quam  viam  dedit  deus  ad  celum,  illam  ite.     Si  aliam  ntmBt§  bir  für, 
tentas  deum:  in  qua  sunt  omues  monachi  et   clerici,   quia   tappen.     6o  b\t§ 
9en)ert  tüirb,  bQ§  bu  ju  ber  tonff   nid)t  !an[t  !f)omen,  si  credis,   salvaris;  15 
econtra  non.     Sic  de  pane,    quando  adest,  utere;  crede,  quando  abest.     Haec 
tentatio  Q^et  niedjttg  in  spiritibus.     Spiritus  nostri  g'^en  fl'etjbig  in  bcr  2;en- 
tokn.     Nostri  prophetae  dicunt  esse  non  necessarium,  quod  credimus  in  pane 
et  vino  2C.  nictjt  alfo.     Ita  faciunt  ut  Satan.     Ubi  fidem  docere  debent,  im- 

iHöm.16,  i8;pediunt  et  invertunt  scripturam.    Ubi  non,  plus  fidei  docent.    Paulus  multis  20 

*ßl)il.  3,  19  r  _  ^ 

conqueritur  super  ventris  cura  et  ps:^ 
Warn.  4,8  3.  Ubi  agnoscit  cor  ita  adfectum,  quod  non  curat  de  victu,  'dueit  in 

zu  3  De  pinnaculo  demitti  r  zu  5  Via  <  p^paV''         ^ii  8  Col.  2.  r         zu.  19/21 

et  nobis  non  necessaria  res,  quod  utimur  pane,  calceis  r  zu  22  f.  3.  tentatio.  r 

')    Die  HamUmjer  Niederschrift  (unten  Z.  34J35J  löst  ps:  in  pseudapostolis  auf. 
Ob  Luther  Tit.  1,12  im  Auge  hatte? 

taremus,  cum  dicit  ex  scriptura  'facite  bona  opera',  item  'facite  vobis  amicos'' 
ajiauM,  n!  etc.  quod  autem  maudatum  dedit  nobis  Deus?  'Hie  est  filius  mens'  etc.  Hie 
^^'  ^  diabolus  irritat,  ut  relicta  Dei  via  eamus  in  via  sua  et  dicit  'obedi  papae,  25 
quia  placet  haec  via  Deo  et  salvabit  te  per  bullas".  Hoc  est  dimitti,  sed  ita 
ut  Collum  frangatur,  ha^  ift,  ut  dixi,  ein  ei-|teuffel§  [turf.  Hie  videmus 
veram  et  falsam  fidem.  Ita  fac.  Si  Deus  proposuerit  tibi  viam,  haue  in- 
gredere.  Si  aliam  quaesieris,  errabis  et  collum  franges.  Ita  et  cum  baptismo. 
Si  bai)tismus  tibi  contingere  nequit,  crede  et  salvaberis.  Si  adest,  utere  quam-  30 
primum  potes.  Tentatio  haec  est  plus  inter  sanctos  quam  inter  incredulos. 
Si  dicit  nihil  opus  esse  pane,  vino,  baptismo,  responde,  si  ita  vis,  nulla  re 
opus  habemus.  Si  autem  vult  Deus,  ut  utaris  creaturis,  fac,  ad  hoc  enim 
a  Deo  creatae  sunt.  Couquaeritur  semper  Paulus  de  cura  ventris  et  pseud- 
apostolis.  ^^ 

TOatti).  4,8  'Tertio  duxit  eum'  etc.    Valde   pulchrum    credo  fuisse  sathanam,  qui 


^vebigtcn  bc§  3nf)re§  1520.  279 

montem  excelsum  et  ostendit"  k.  (Sr  tltiiB  ficf)  [cljon  c\c[ta(t  (jaücn ,  quod 
audet  tarn  sancto  viro  ein  folrfjS  an  imittcii.  Venit,  credo,  ut  angelus  a  deo, 
ut  adoraretur.  Haec  tentatio  t[t  iüibcijiiiiJ  contra  1.  In  1.  tentat  mit  nmngcl, 
in  3.  mit  glnc!,  gunft,  er,  amicitia,  nt  ista  quaeramns.     Et  haec  est  qnocj^ie 

5  fortis  tentatio,  qnam  Lucas  facit  secundani,   sed  nihil  moveat  nos.     De  hac 

teutatione  in  Euangelio  Luc.  8.  siniilitudo  curariim,  divitiarum  jc.    Ista  ten-^"^^  I^^J 
tatio  plus  damni  facit  quam  1.  excepta  2.,  quando   prima  non  impugnamur. 
Satan  dat  nobis  pacem,  ne  sit  timor.    In  papatu  nihil  nobis  defuit.    Sat  fuit 
divitiarum,  lu[t,  ef)t,  ergo  non  potuimus  venire    ad  Enangelium,    nee  hodie 

10  possunt  Papistae:  quomodo  euim  deserere  possent  eljV,  Qnt,  ficunb  öcrlaffen? 

multi  intelliguut  veritatem,    sed  nolunt   periclitari   propter  Euangelium.     Et  aJicttf).  i,  s 
hoc  est  ostendere  muudum  cum  omuibus  K.     Qui  vero  verara  fidem  habent, 
non  curant.     Media  est  periculosissima,    ha^   et   bic   (cnt   ixx   niadjt  in  vera 
fide  et  verba,  quam  ideo  Lucas  fecit  ultimam.    Extremas  duas  possum  merken, 

15   ideo  sunt  aliquo  modo  crassae.     Ibi  manet  intellectus,  quid  fides,  quae  dat.  . 
Etsi  nihil  vel  parum  habeo,  credenduni  deo.    Item  2.  omnia  etiam  deserenda 
propter  deum.     Sed  in  3.  ita  adfecti  sunt,  hoc  verbum  dei  est  jc.    Ideo  vero 
ordine  ordinandae  tentationes  ut  Lucas,  tum  gt]en  ftc  xiaä)  ber  redeten  oibnnng, 
quo    sequuntur.     His  tentationibus  semper  impugnamur.     Non    est    historia 

20  Euangelium,  quem  finem  habeat,  sed  habes  ista  in  tuo  corde.    Sicut  Christo 

fecit  Satan,  sie  nobis  omnibus  1.  Pet.  5.  i.^ctris,  8 

Omnibus  3  tentationibus  vide,  an  non  videas  curam  pro  victu  et  scito, 
quod  hoc  sit  Satanae  farB,  ibi  cogita  te  debere  pugnare  pro  2C.  Item  si  non 
vis  deserere  honorem  propter  3.    Item  te  impugnat  in  fide,  ibi  quoque  adest, 

25  putas,  quod  nos  inerb  '^untf^cr'  ^eiffen,  si  non  pepercit  Christo?  fieret  mit 
im,  tt)te  er  toxi.  Nos  non  ita  corporaliter  ita  ducit,  ut  Christum,  sed  corde. 
Si  tibi  cor  facit  sollicitum  de  victu,  scito  te  stare  coram  lapidibus.    Si  non 


30 


30 


ZU  14  Luc.  2.  fecit  ultimam  r        zu  18  Ordinatio  tentationum  r        zu  21   1.  Pet.  5.  r 

tarn  sanctum  virum  (quod  et  ipse  putabat)  adire  audeat.  Fortassis  apparuit 
sicut  angelus  Dei.  Haec  tentatio  in  dextra  est,  si  tentare  vult  amicitia, 
gloria.  Hoc  pertinet  ad  semen  in  spinis  in  praecedenti  dominica.  Si  nihil  Suc.-J.a 
horura  iuvat,  curat,  ut  securi  simus  absque  teutatione.  Non  sat  ocii,  gloriae, 
voluptatis  in  venire  potuimus  inter  papistas,  rehgiosos.  Inveniuntur  multi 
divites,  qui  optime  intelliguut  euangelium,  at  cum  relinquendae  sunt  opes 
propter  ipsum,  retrospiciunt.  Credentes  non  sie.  Nulli  autem  harum  diilicilius 
resistitur,  quam  ubi  fidem  falsificare  cupit.  Proptcrea  ordo,  quem  Lucas 
servat,  mihi  magis  placet.  Hae  sunt  tentationes,  quae  nos  quottidie  cogunt. 
Nunquam  sumus  absque  teutatione.  Nam  sicut  Christo  foecit,  ita  omuibus 
facit,  non  quiescit,  tentat  semper  contra  fidem.  Quilibet  circa  se  sathanam 
habet  et  ducitur  ab  eo,  sicut  cum  Christo  factum  est.    Nos  autem  nnn  cum 


280  ^rebigteii  bcö  ^di)XiS,  152G. 

vis  deserere  munduni,  scias  te  stare  in  moute,  ibi  pugua.  Si  impiiguat  te  fide 
et  invertere  vult,  scias  in  pinnaculo,  ibi  sis  cautus.  Per  totam  vitam  non 
•  cessat.  Sed  solatium  nostrum,  quod  Christus  pro  nobis  vincit  tentationes 
has,  die  ergo:  'In  Christo  herebo'  ic.  Quando  vicimus,  l^aben  ttür  bi^  fortet)!, 
quod  augeli  accedunt  in  vera  forma  et  apportarunt  ei  cibuni.  Sic  si  in  Christo  & 
nos  vinceremus,  angeli  nostri  erunt  ministri.  ©0  ein  QtO^  btnfl  i[t§  umb  ein 
6f)i;t[ten,  optimi  in  Christo  sunt  in  templo  et  decident,  alii  cura  victus  sedu- 
cuutur,  alii  paucissimi  sunt,  qui  perseverant. 

zu  3  Solatium  nostrum  r  zu  5  Tunc  accesserunt  angeli.  r 

corpore,   sed  corde   in   montem   ducit.     Nara  nunquara   cessant  tentationes. 
Hoc  autem   consolationis  habemus,   quod  novimus   ipsum    abigere  scriptura.   lo 
Victo  sathana  hoc  habemus,   ut    angeli  accedant  et   ministreut   nobis,    sicut 
Christo  ministrarunt.    Quod  optimos  putaviraus  Christianos,  cadunt  de  pinna- 
culo templi. 

10. 

^rcbigt  am  (Sonntag  Ükmini^ccrc. 

(25.  gebruax) 

S)tcfe  Biötjer  ungebrudte  ^rebigt  finbet  [td)  in  gtörerS  9tod)fd)rift  Cod.  Bus. 
ü.  17^  33(.  29»^- 32^  unb  in  einem  'Hu^ug,  Cod.  Hamb.  74,  5ßl.  297'*-299^ 

suattf).  15,  Luth:  Dominica  Reminiscere  Mat.  15. 

Hoc  Euangelium  lectum  est  hodie  ideo,  quod  tempus  adfuit  confitendi  is 
et  daemonia  au^entxelBen  et  bie  funbe  öergeBen  et  from  inerben,  quod  admoniti 
homines,  quod  obsessi  Satana  et  ic.  In  hac  muliere  non  simplex  fides, 
sed  perfecta  et  xitteiitc^,  quae  servat  victoriam  et  fieget  contra  deum  felb. 
Levis  res,  quando  credimus  deo,  quod  alere  possit  ventrem  2C.  et  non  fortis, 
quando  credis  remitti  tibi  peccata.  Sed  haec  est  suprema,  quando  contra  2u 
nos  molitur  et  jotten  mit  i^'^m  !em|3fen,  ut  ita  fortes  simus,  ut  illum  vinca- 

i.OToic  32,j„^is,     Ut  legimus  de  patriarcha  lacob.     Cum  solus  maneret  citra   rivum  et 

16  daemonia]  dq  zu  17  über  In  hac  muliere  steht  Nos  respicimus  £J  Fides 

mulieris  r  zu  22  lacob  r 

Domi:  Reminis: 
Hoc  euangelium  lectum  propter  eiectura  demouium,  ut  confiteremur 
peccata.  Nos  hoc  non  curamus,  si  intelligamus  euangelium.  Indicatur  in  js 
hac  muliere  talis  fides,  quae  luctetur  cum  Deo  adeo,  ut  victrix  evadat  eciam 
contra  Deum.  Hoc  non  admodum  magnum  est,  quando  nos  eripit  ex  manu 
inimicorum  et  aliis  externis  malis.  Sed  hoc  pugnare  cum  Deo,  inniti  contra 
1.  TOofc  32,  Deum ,   ut  de  lacob  in  genesi,  qui  cum  angelo  luctabatur.     Angelus  aderat 

24ff.  '  fe  '      1 


^I^u'biateii  bcö  ^a{)Xi^  1520.  281 

oraret,  venit  angclus  et  scciiin  rang  unb  lUült  ill  CVlUüiflCli,  (jui  inoplur 
deum  hie  aderut.  Quas  vires  habebat  laeob  in  coniparatione  angeh  ?  et  taiiien 
cum  eo  pngnavit  usqiie  in  mane  et  tahs  pugna  f'uit,  qua  putabat  lacoh  contra 
cum  deum  pugnare.     Ibi  apprehendit  lacob  verbum  'Benefaciani  tibi',  ibi  en-niiö.  la 

5  deo  ipse  pugnavit.  Sic  hie.  Ideo  dedit  ilU  nonieu  Israel  i.  e.  ein  tempffci" 
mit  got,  si  potes  deum  vincere,  quanto  phis  homines,  bcr  mit  QOt  fcmpfft 
unb  t)I)m  an  gciuint,  altum  nomen. 

Sic  vides  in  niuliere.     Fuit  Canauea,  non  pertinuit  ad  popukini  Israel. 
Sed  Begibt  firf),  ut  Christus  g'^en  ex  grcn|  ^l'^ad  et  venit  in  bie  t)cibniid}c 

10  gren|,  er  Ijat  firf;  öcvborgcn  ein  tüeil.    In  illo  die  venit  ad  fiues  eorum,  nimbt 

fidj   ben  mut  et   currit  ad  euni  et  implorat  eins  opem.     Marcus   dicit,   quod  "äiaxc.  7, 2.s 
fauiani   audiverat   de   eo    i.  e.  hie    vir  fuit  faniosus   in    ludca   ubiquc,   (juod 
omuibus  auxiliabatur.     Ex  hac  fama  hausit  haue  fideni  et  fidit,   quod  possit 
et  se  iuvare,  alias  non  secuta  fuisset  cum.     Fides  clamat,  non  dubitavit  nee 

15   quievit.     Magnuni  fuit,   quod  venit  et  tarnen  Syrophenissa.     Mat.  'Cananea',SDjQttf).  15,22 
ift  ol§  toax,  ha§  fie  fidj  fo  t)il  unterlnunben,  cum  sit  gentilis  et  invocet 
Christum.     Christus  [telt  [i(^  t)it   anbei'»,    quam   de   eo   audivit,   left   fie  ein 
feil  ftretC^  tf)Un,   ne  verbum   quidem  respondit,   cogitat  tarnen  'omnes   iuvit, 
toa§  mu^  ic^  entgelten?  quare  mihi  tam  durus'?  (S§  ift  ein  l)aiter  fto^  gclneft 

20  in  fide  sua;    discamus:  in  quo  fidit,   durus  est.     Caecus  melius  habebat,   de 
quo  ante  14  dies  ^,  quem  terrent  homines,  sed  ibi  Christus  terret,  qui  debet 
solari,  2ßen  ein  unfer  got  ein  fol(^  ftud  legt?  Ipsa  non  curat,  sive  sit  ineus, 
tarnen  heret  in  fama,  ut  Marcus,  quam  de  ea  audiverat.     '^^l  man  ift  fl'unt=  sdjqvc  7, 25 
lic§,    nemini  non  auxilium  praebuit.     Hac  fama  cor  eius  tam  plena,   ut  non 

25   possit  diffidere  cum  esse  alium. 

Haec  est  doctrina,  quam  saepius  diximus,  quod  fides  talis   bing  fein, 
(j[ui  tantum  haereat  in   verbo,   claudit  oculos,  aures  et  omnia  et  nihil  vult 

zu    5    Israel    r  zu    8    Cananaea    r  zu    10    über    eorum    titcht    ("aiiaiieoruin 

zit  18/19  über  ne  bis  entgelten  steht  Ubi  fides  adest  et  cogitatio  pietatis  adest  tentatio  privata 
et  publica,  ut  tempore  Cbristi,  iiostro,  apostolorum.  zu  20  Caecus  r  zu  27  Fides  r 

1)  vgl.  oben  die  Predigt  am  Sonntag  Quinqiiagesimci  (Nr.  7). 

ut  Dens,  lacob  ut  homo.  Pugnabat  tarnen  usque  ad  auroram  cum  eo, 
putabat  se  moriturum  nulla  habens  arraa.  Vicit  autem  per  fidem,  quia 
promissionem  acceperat  a  Deo,  quod  esset  rediturus  in  terram  suam.  Huic 
innitens  victor  evasit.  Hinc  et  nomen  ipsi  indidit  Israel,  quia  ita  luctatus 
est  cum  Deo,  ut  vinceret.  Christus  egreditur  in  gentes  ex  Gallilea.  Eo 
viso  raulier  intra  suos  fines  accurrit,  quia  bonam  famam  de  ipso  audierat 
ut  Marcus  dicit.  Nam  si  fidem  non  habuisset,  quam  ex  bona  fama  hauserat,  ajiarc.  7. 25 
35  non  accurrisset.  Fides  clamat.  Tantum  ipsa  gentilis  praesumit,  ut  invocet 
ludeum.  Acclamat  cum,  sed  tacet.  Cum  talem  vultum  prae  se  gereret,  quid 
cogitarit,  facile  coniici  potest,  uiniium  emeutita  esse,  quaecumque  audierit. 
Sed  fides  est  talis,  quae  nihil  aliud  prae  se  fert  nee  quid  aliud  audire  vult 


30 


282  5ßvebigten  bei  3at)reä  1526. 

scire,  quam  quod  Christus  est  salvator  et  in  ea  verba  tottfelt  er  ftc^  et  non 
sinit  sibi  auiferri  haec  verba,  e^e  mußten  ^^TTtet  unb  erben  in  ein  anber  gl^en. 
Quanto  Satan  explicat  nos,  ut  aliud  cogitemus  quam  haec  verba,  tum  non 
adest  auxilium,  quod  sohim  est  in  verbo.  Esa.  dicit  dominus  'audite,  ir 
3c|.  46, 3  ofc^enbrobel,  Vos  gestamini  in  muter\  suum  verbum  vocat  'mulieris  muter'.  s 
In  hoc  verbo  iacemus  et  praeparamur,  toerben  gemocht  sicut  :|3ueIIen.    Pauhis 

1.  eor.  4, 15  'Ego  vos  genui  per  Euangelium.     Euaugehum  est  mater  mea,  per  quam  vos 
genui'.    Christianitas  educet  vero  filios  in  vitam  aeternam,  ideo  non  contem- 
nendum  verbum,  quia  omnia  in  illo.     Sicut  facit  muher,  non  sinit  se  eximi. 
Videt  eum  tacere,  vertere  sibi  tergum,  quae  debeut  ahquem  diffidentem  facere,   lo 
ibi  sola  manet  in  verbo,  in  (juo  est  voluta. 

2.  tentatur  durius.  Apostoli  ut  intercessores  faciunt.     'Tu   vis  esse  in 

9)jarc.  7, 24  occulto  loco?  bu  ftelft  bi(^  fet)n  barlu."  Marcum  vide  'et  tamen  non  potuit 
occuli',  quia  mulier  ift  fein  Qtüar  tüorben.  Ibi  etiam  apostolorum  intercessio 
nihil  est.  Magnum  solatium  est,  quando  scimus  alios  orare  pro  nobis,  prae-  is 
cipue  sanctos.  Ego  unius  homini  sancti  orationem  acciperem  pro  omnibus 
donis,  thesauris.  Quia  'quae  petieritis\  ^ie  berfagt  er  toiber  contra  ipsius 
verbum  et  promissionem. 
arjQttf}.  15,24  'Nisi  ad  perditas.'     lila  est,   inquit,   Cananea.     Statim  l^ot  ber  gebeut, 

tüie  ein  §erlic§  fd§tag  ift  ha^  'Promisi  quidem  me  exauditurum,   sed  tu  non  20 
es,  cui  promissum'.     Si  haec  adimitur,  tum  non  est  remedium,  consilium,  quia 
tretten  oHe  £)et)ligen  t)On  mir,   dicit,   quod  suis  bonis   missus   sit  ad  Israel. 
Ego  autem  non  sum.'    S)a§  Ijeift  ni(|t  allein  gestibus  öon  'jiä)  gefi^lagen  , 


zu   3   w&er   explicat   nos   steht   n   ou§   Ißrtngt.  zu   4    Esa.  46.   r  zu   12    2.   r 

15  orari  20  l^ertid^]  ^et:  21   adimitur]  adimere  22  bonis]  b 

quam  verbum  Dei  et  hoc  'Christus  est  salvator  noster'.    In  haec  verba  nos 
involvemus   ita,   ut  cor   verba   et   verba   cor  capiant.      Si    venit  sathan   et  25 
vult  tollere  verbum  hoc,  non  restat  consilium.     Sic  dicit  per  Esa:  prophetam 
Sei.  46,  s'qui  portamini  in  utero'  etc.  hoc  est:   in   scriptura.     Nam    in   ea  apparamur 
1.  ©or.  4,  issicut   infans    in   utero    matris.      Sic   et   Paulus   'per  euangelium    vos   genui", 
hoc  est:  verbum.     Sed   non  parva  res.     Hac  fama  non  decliuem,   eciam  si 
omnes   dissuadeant.     lam  accedunt  discipuli  et  orant,   ut   eam   dimittat,   ne  30 
alia  fama    de  ipso  oriatur.     Hoc  penetraret  sicut  gladius  auceps.     Ego  pro 
mea    persona   unius    hominis   boni    orationem    semper    acciperem    pro    omni 
thesauro  et  potestate  mundi.    Quia  promisit  se  exauditurum  credentes.    Hie 
coutrarium    servat  q.  d.  'Tu  expectas  promissionem,    sed   hoc  tibi    dico,   tu 
non  es  de  promissione,  quia  non  es  de  domo  IsraeF.     Quid  iam  efficiemus,  35 
si  verbum  Dens  nobis  aufferat?  Hoc  non  tantum  est   percutere   vultu,   sed 


eu  26   Übel-  Esa:  steht  4G  zu  28  über  euangelium  sieht  1.  cor.  4 


10 


5prcbii-5tcu  bc'3  3at)rc§  1526.  283 

Sed  ctiam  verbo,  ha^j  fte  ha§  tüovt  ntd^t  anß()et  q.  d.  'oportet  agam  meum 
officium,  ad  quod  missns,  nenipe  ad  Isnieleiu".  Sic  hie  infirma  fidcs,  100 
diffisae  fuissent.  Sed  non  sinit  sibi  vorbum  verbo  adimere,  quia  lieret  in 
faraa  de  Christo,  vult  aufferre  mit  ^cidjClt  unb  irorten.  Dens  habet  dupheia 
verba:  1.  quod  dicit,  ha§  tft  fcill  ernft,  qnando  sinit  praedicare  remissionem 
peccatorum  per  Christum,  hoc  est  bcr  cdEftein,  borauff  bteiben  fol  fides,  si 
contrarium  verbum  poneret,  (juod  verbum  dei  esset  et  contra  hoc,  ibi  dicere 
debeo  'dnplicia  sunt  verba  1.  t)orI)er,  illud  habeo,  in  hoc  hereo,  quia  fuit 
serium,  ideo  maneo,  si  contrarium  facit,  nihil  curo.  Si  omnes  dicerent,  imo 
ipse,  non  desererem  T.  Moses  dicit,  facit,  nt  te  tentet,  an  velis  herere  in  l."^32,'i4'ff.''''^ 
Mulier  aliter  debuit  ferre  1.  verbum  et  rt(f)ten  na^  bem  onbcrn,  quod  sit 
raissus  Israel.  Sed  manendum  in  1.  quod  acquisivi.  Si  aliud  postea  sit,  er 
tnngS  beuten,  tt»ie  er  tüil,  nihil  curo,  quia  2.  verbum,  ba  meint  er  nid^t  fo 
mit  crnft.     Cogitare   debeo  'utrumque  est  verbum   dei,   sed  ha§    1.  ift  fein 

15  crnft,  2.  non.  In  liouore  habere  volo  verbum  ipsius,  sed  non  est  eins  crnft'. 
In  fine  vides,  quam  amara  versa  in  dulcia,  Sicut  et  lacob  haesit  in  1.  verbo, 
quamquam  secundum  secutum.  Quando  Christum  aguoscimus,  bie  tüort  fein 
crnft,  über  bem  ift  JU  öerloffcn  omnis  creatura,  baptismus  nihil  tibi  prodest. 
Si   diceret  'niiiil   valebit',   et  aliud   diceret  nempe   'non   proderit',  Ibi   perse- 

20  verandum  in  1.  Sicut  illa  mulier  manet,  quod  sit  ein  fromcr  6f)riftu§,  ut 
Marcus,  cum  dicit  'Non  sum  missus"",  'lt)Q§  gl^ctS  mid)  an*?  In  primo  verbo 
iaceo,  ut  in  utero",  fo  fd)ledjt  ftC  Cjotä  töort  \Vtä  cum  verbo  dei,  ibi  abiicit 
deum  cum  deo,  ha^  tft  fünft,  cjotS  iüort  umb  (jot§  n3ort§  tüiUcn  tocd  Inerffen, 
Qot  tmaä)kn  um  got§  Itiittcn. 

25  3.  Buff,  fides  verbi  1.  movet  ad  clamandum,  bo  ftclt  cr  ftd)  crft  fcl^am 

et  dicit  'Non  est  bonum'.    3Sa§  ni(^t  Sfracl  ift,  ha§>  finb  ()nnb,  fdjatü  luieanattö.  is.ae 
ftelt  fie  ^  er.     Et  ipsa  utitur  ein  meiftcrftud  et  apprehendit  cum  in  suis  verbis, 

SU  7  2.  verbum  dei  r       über  poueret  ste/ä  t'erret 

et  verbo,  cum  dicit  'ad  te  non  pertinet',  si  aflfuisset  infirma  fides,  despcrasset 
raillies.    Hoc  est,  quod  saepe  dixi,  verbum  quod  primum  nobis  datur  a  Deo, 

30  serium  est,  cum  audimus:  Christus  mortuus  est  propter  peccata  uostra. 
Alterum  quod  sequitur  est,  cum  Dens  proponit  scripturam,  quae  contra 
primum  sonat  ut  hie.  Hie  non  deficieudum  est,  eciam  si  omnes  angeli  de 
coelo  veniant  et  Christus  ipse,  hie  sapias  oportet,  ut  mulier  haec.  Haec 
non    deficit,   cum    audit  a  Christo  promissionem  hanc  sibi  non  datam.     Die 

35  tu  'verum  est,  utruuque  est  verbum  Dei.  Quid  faciendnm?  Primum  serium, 
alterum  iocosum  est,  et  quo  nos  tentat'.  Postquam  cognovimus  Christinu 
venisse  salvare,  quod  perierat,  Si  iam  venit  et  dicit  'hoc  ad  te  non  pertinet', 
ne  defice,  sed  constans  sis.  Die  'quid  ego  curo,  an  sim  de  Cain  vel  Abel, 
de  Israel  vel  non.     Ego  primum  respicio  verbum'.    Tertio  cum  se  ita  gerit, 

40  quasi   nos   canes    putaret,    suis    cum   verbis    capiamus    sicut  ipsa   q.  d.  'Si 


284  ^Prebigten  be§  3aT)re§  1526. 

'tf)U  nu  alfo,  sicut  dixisti,  da  filüs  panem,  non  tarnen  privabis  iure  rae  canis, 
qui  quainquam  non  edat  in  mensa,  tarnen  edit  de  micis\  Ibi  non  potest 
respondere  ad  serraonem  mulieris,  ut  ipsa  non  ad  Christi,  quia  fatetiir  se 
canem,  'habeant  omnem  thesaurnm  Israhelitae,  quem  eis  attulisti'  k.  Maior 
fides  est  in  hac,  quae  in  primo  verbo  heret,  quod  ex  Christi  ore  g'^et,  dei  5 
verba  sunt.  Si  ita  tecum  loqueretur,  diffideres  millies.  lila  servat  regulam: 
1.  verbum  debet  ft!^en.  Non  pertiuent  ad  meum  cor,  quod  heret  in  1.  Ita 
3}.28vincit,  quod  ^elt  ^art  in  1.  verbo.  lam  non  canis  est,  sed  'fiat,  h)a§  bu 
'milV.  lam  abierunt  austera  verba  priora  1.  verbum  est,  ha^  man  lern  tt)a§ 
man  tüijfen  fol.  2.  est  tentationis  verbum.  Sic  Christianus  non  solum  in  lo 
carne  per  Satan,  mundum  tentatur,  sed  etiam  deum.  Hanc  scientiam  quoque 
nos  discaraus,  nempe  quod  mulier  consentit  in  verbum.  Si  possemus  dicere 
^a  äU  nüent  tüort,  quod  dicit  deus,  essemus  salvi.  Sententiam  tulit  'tu  es 
peccator,  mortis  filius,  inferi'.     Hoc  iuditium  est  super  omnes  homines  latum, 

5Röm.  6, 23  quia  peccatores,  'stipendium  peccati  mors\  Nos  libenter  inverteremus  hanc  is 
sententiam,  ut  non  essemus  peccatores  et  hoc  per  opera  et  libenter  vellemus 
umBretfjen  cyrographum.  Natura  terretur  per  illud  iuditium,  et  currit  unb 
tüil  gut  tüerd  tl^un  et  non  pati,  sed  remedium.  Sed  bte  rei^t  !un[t  ift,  ut 
dicas  3a,  ut  mulier.  %htx  e§  tft  nid^t  ein  gering  tunft  ut  dicere  ex  corde 
'Verum  est,  quod  sum  Satauae",  tum  posses  dicere  '%^u  üuä)  mir  red)t  20 
peccatorum,  quod   est   illud.     Tu  promittis  remissionem  peccatorum  pecca- 

i.sam.  2,6toribus    1.  Reg.  2.     Haec    sunt    tua   ipsius   verba,   cum  igitur  sim  peccator 
danmatus,  ut  verba  sonant  tua,  fac  ut  promisisti'.     Ita  his  verbis  cogo  deum. 

zu  8   Fiat  JC.   r  zu  9/10   „"   verbum  r 

canis,   permitte  mihi  ins  canis,   qui  edit  micas  et  ossa  quae  proiiciuntur  de 
mensa.      Non   cupio   quicquam   aufferre   de   populo  Israel,    sed   quae  Israel  25 
proiicit,    ego  cupio\     Vide,  quäle  cor  haec   mulier  habeat.     lam  concludit: 
'Si  tantam  fidem  habes,  fiat  tibi  sicut  vis'.    Ubi  iam  sunt  verba  priora  'Non 
smn  missus'  etc.  item  'non  est  bonum"  etc.    Iam  ipsa  est  in  numero  filiorum. 
Hanc   artem  et  nos    discamus,    quod   mulier  consentit    verbo.      Si   nos   hoc 
SRüm.  6, 23  possemus,    in    momento    salvaremur.      Nos    peccatores    sumus,   'stipendium   30 
peccati    est  mors'  et    ignis    aeternus.      Nos    in    animum    ducimus,    placare 
Deum  multis  operibus  et  caeremoniis  duce  caeca  natura.     Haec  autem  esset 
ars,    qua    mulier    utitur.      Cum   dicit  Deus  'peccator  es",  responde  'peccator 
sum,  fateor,  da  saltem,  quae  peccatori  dare  promisisti,  nimirum  remissionem 
mm.  6,  1  peccatorum.      Hoc  tuum   ofBcium    est,   ad  hoc  venisti ,   tu   hoc    promisisti'.  35 
Hoc  verbo  cogitur  revocare  priorem  sententiam.     Peccatum  facit,   ut  gratia 
abundet.     Si  hoc  verum  est,  dicit  natura  quod  'Deus  bonus  fiat,  peccemus, 


zu  30  über  stipencliuni  steht  Ko.  C.  zu  37   «6er  abundet  steht  K».  6 


^Prebtgten  be§  ^aifxi^  152ü.  285 

David  'Conim  te  peccavi,  Ut  iustificeris',  bQ§  i[t  ein  fein  bing,  ha  i)d  id)  luft  *i-  m.  e 
3U,  dicit  Paulus  i.  e.  'fateor  libenter,  quod  iuditiuin  tulisti,  quod  verum  est,  9U>m.  c,  i 
quod  damuatus  sim  et  hoc  non  facio,  baä  bu  rec^t  t)Q[t\     Sic  luuic  liouorem 
damus  deo,  dum  rursura  tüiber  er^et  er  un«,  ut   1.  Reg.  2.     Hoc   discamus,  isnm.  2, 6 

5  ut  bay  Inir  unö  üor  gotS  nrtel)l  nid)t  fc^eucn,  sed  dei  verbum  fatemur,  uos 
damnatos,  fo  tüitt  er  bi(fj  getüiftid}  ()crau^  ^i^en. 

Christus  divideudus  iu  duo  ista  tempora,  ante  spiritum  sanctum  et 
post.  Ante  datura  spiritum  sauctuni  Christus  ift  gangen  anff  erben  et  ipse 
praedicavit  et  expedivit  officium  a  patre  commissum,  ut  praedicaret  Esa.  61.3ff-c'' > 

10  sacramentum  institueret  jc.  et  postea  passione  sua  redimeret  genus  humanuni. 
S)q§  ift  ein  \ind.  Post  ubi  Christus  sedet  in  regno  et  regit  per  sanctum 
spii'itum  mundum,  ba  t)eBt  ha^  Suangetinm  an.  Ante  missum  spiritum 
sanctum  folt  bu  6§ri[tum  nfjemen,  quod  uobis  non  missus,  sed  ludaeis. 
Ita  foltn  ben    ]pxnä)    nljemen   'Nou   sum  missus'.     Nondum  venit  ad  gentes  sojatto.  u., -.'4 

15  praedicaturus ,  sed  tautum  ut  fugeret,  ut  iu  hodierno  Euangelio.     Sed  Mose 
et  alii,  HeUas  jc.  adduxerunt  ad  se  gentiles.    Sed  nuuquam  ad  eos  venerunt, 
ut  illis  legem  praedicarent.    Ita  Christus  ^at  auc^  nidjt  aufegefd^riten  ju  ben 
§el)ben   Et  ad  Apostolos    dixit   'in   viam  gentium'  q.  d.  Tortassis   quidem  ut  smattf)  10,  5 
ego   cum  Samaritana'.     Num  non   servit  gentibus   Christus?    Non.  Ro.  15. 

20   Christus     fuit    'minister     circumcisionis     propter     veritatem     confirmandam'.  mm.  v.,  s 
Christum  oportebat  in  feiner  perfon  nit  ltiet)ter  fc^reiten  quam  inter  ludeos. 
Hoc  erat  suum  officium,   dum  vixit.     Sic  et  discipuli.     Et  hoc  ideo.     Deus 
voluit  tretü   unb   glauben   !^alten,    quomodo?    Deus    promiserat   Abrahae   et 
patribus   Messiam    daturum   et   missurum  ludaeis.      Ideo    ita    mansit    inter 

25  ludaeos.  Christus  feiner  perfon  l§al6en  mansit  iu  populo  Israel  et  expedivit 
officium.     Postea  spiritus  sanctus.      Ubi  mortem  vicit  et  occupavit  regnum, 

zu  1   ps.  51.  r  zu  3    1.  Reg   2.  r  zu   13  über  uobis  steht  gentibus  zu    Hi'lT 

Nou   sum  missus  uisi  ad  oves  perditas  domus  Israel  r 

peccemus   plura'.      Respondet  Paulus  'absit',   et  hoc  est  quod   dicit  David 
'Tibi  soli  peccavi'  etc.  siJf.M, « 

Interrogant   hie   aliqui,    an    eciam    ad    gentes    pertineat    dictum    hoc, 

30  an  sint  necessaria  sacramenta.  Respondeo:  Divideudus  Christus  in  duo 
tempora.  Tempus  quod  fuit  ante  spiritum  sanctum,  et  tempus  post  spiri- 
tum sanctum.  Hoc  dictum  intelligas  de  tempore  ante  spiritum  sanctum, 
quia  nusquam  praedicavit  inter  gentes.  Venit  quidem  inter  gentes,  sed  non 
ut  proedicaret,  sed  ut  absconderet  se  a  ludeis.     Dicit  ipse  Christus  'in  viam  swatt^.  10,  r, 

35  gentium'  etc.  q.  d.  'abituri   inter  gentes  abite   sicut  ego,    non  ut  praedicetis'. 

Paulus  vocat  Christum  'ministrum  circumcisionis'.     Propter    hoc  enim  venit  9?öm.  ir,,  s 
ad  ludeos,  ut  fidem  servaret  patribus.     Ita  Christus   quoad  personam  suam 
coactus   est  mauere   in   ludea.     Alterum   tempus    post    Cliristum    passum   et 

zu  34  über  viam  steht  Mat.  10. 


286  ^tebigten  be§  ^a1)xe^  1526. 

satisfactum  fuit  populo  suo  et  ille  thesaurus  distributus  in  totum  miindum. 
Ita  passio  tantum  facta  iuter  ludaeos,  sed  thesaurus  inter  omnes  geutes 
fuit  dispersus.  Inter  ludaeos  vixit  persona,  miraculis,  lt)Q§  QÖer  311  tni 
ttjam  ut  Centurio,  bem  mod)t  er  l^etffen,  ut  etiam  mulieri,  aber  er  muft 
nid^t.  Natus  in  Bethlehem,  passus  tantum  iuter  ludaeos,  sed  Euangelium  5 
adducit  omnes  et  per  totum  orbem  huuc  fructum,  Christus  praedieatus  non 
debet  sokim  inter  ludaeos  esse,  sed  in  persona  tantum  sua  conversatus  inter 
ludaeos,  praedicatur  in  omnem  terram.  Nihil  ergo  in  Christo,  quod  non 
meum  sit.  Ideo  haec  sacramenta  illo  tempore  fein  ntC§t  toetjter  gangen  quam 
in  ludaico  populo.  Serviens  Christus  pertinet  ad  ludaeos,  regnans  ad  oranem  10 
terram.  Sequitur,  quod  quidam  putant  sacramenta  non  necessaria,  sed  libera, 
be§  brQUi^§  f)alhtn,  quod  non  urgeat  ad  ea  al§  burc^  ein  gebot,  sed  fol 
burdj  ein  glauben  gcf(^e!^en,  ut  ex  spontaneo  corde:  licet  Christus  instituit 
inter  ludaeos,  tarnen  vult  dilatari  per  orbem  totum,  toeil  er  nun  ein  (jer  tft, 
sicut    dedit    adhuc    ministrans,    sie    dat   ut    regnans.      Sic    sunt  sacramenta   15 

ajjnrc.  IG,  lü  necessaria,  quia  dicit  'qui  crediderit\  Alii  dicunt  'Si  fidem  habeo'.  Si 
Vera  est,  facies,  quod  dominus  commisit.  ütrunque  dicit  de  baptismo  et  eu- 
charistia,  ha§  bü  tüilt  in  bein  totlfor  fe^en,  bo§  folt  bu  ntc^t  tf)un,  non  ut 
a  papa  cogaris,  sed  ut  fatearis  esse  a  Christo  iustituta,  sacramenta  et  baptis- 
mus  non  te  salvaut.    Duplex  est  esse  manifestum  et  occultum  Christum  esse,   io 

SRöm.  10,  10 'Corde  creditur'.  lustitia  et  fides  in  te  debet  esse  mauifesta  propter  alios. 
Ideo  vult,  ut  baptizer,  tüo  id)  jum  facratnent  f^om,  ut  accipiam,  vel  si 
non,    consentiam    illis,    qui   praedicant  et    confitentur.      6!§ri[tu»    fe|t     alfo 

i.dor.  11,25  Quoties"*  2C.  *in  mei' jc.  libera  sunt.   Necessaria  sunt  et  libera  non  secundum 


9  sacrameuta]  sa**  22  tijom^ 

mortuum,  cum  iam  acciperet  regnum  suum,  factum  quidem  est  iuter  ludaeos   25 
(oportuit   enim    sie  fieri).      Sed   inter   gentes   dispersum   est  regnum  eins   in 
totum  orbem  terrarum,   postquam  sedit  in  solium  suum.     Quamvis  Christus 
in   Bethlehem   natus    sit,    tamen   misso  spiritu    sancto   proedicatur,    et    mihi 
missus  et  mihi  natus.    Christus  igitur  conversatus  pertinet  ad  ludeos,  praedi- 
eatus in  totum  orbem.    Propterea  verbum  eo  tempore  non  latius  se  extendit  30 
quam  ad  ludeos,  iam  ad  nos  quoque  pertinet  per  missum  spiritum  sanctmn. 
Ita  et  ego  possum  uti   sacramentis.     De  sacramentis   sie  dico:   Libera   sunt 
ita,    ut  non  ad  ea  cogamur  i.  e.  per  fidem   ipsis    fruamur.      Etsi    Christus 
sacramenta  instituit  inter  ludeos,  tamen  per  praedicationem,  cum  iam  regat 
omnia,   mihi   quoque   utenda.      Sic  facias.      Si   habere  potes  sacramenta,   ne  35 
spernas,    si    verum    cor    habes,    non    spernes.      Libera    sunt   non    ideo,    ut 
nunquam  eis  utaris,  sed  ut  eis  utaris  libere,  non  coacte.    Si  accipere  nolueris, 
fatearis  tamen  cum  sancta  ecclesia  hoc  esse  sacramentum  a  Christo  institutum 
teque  ad   hanc   pertinere   communionem.     Sic  libera  sunt  non  iuxta  nostram 


5prebigten  be§  ^a^xe^  1526.  287 

nostmm  h)!§an,  sed  sicut  ij3se  fecit  necessaria  et  libera.  ^n  fcim  ^citic^cn 
tüefcn  dat  Omnibus,  quae  dedit  ludaeis.  ^m  billftüd^eu  lüefen  serviit  tantuin 
ludaeis.  Verum  est  ut  sonant  verba.  'Non  veni^  quia  fein§  Iebeu§  falben  WattD.ir,,  24 
debebat  nullibi  esse  nisi  iuter  ludaeos,  taraeu  non  fuit  contra  eius  befel, 
5  quia  uon  venit  ad  mulierem,  sed  mulier  ^at§  Öon  im  gcfjolet,  sicut  et  alibi 
legis  exempla. 

opinionera,  sed  quia  Christus  libera  foecit.  In  conversatione  ministerii 
Christus  ludeorum  saltera  est.  In  conversatione  gloriae  et  ludaeorum  et 
gentium.     Sic  responsum  volo  ad  has  questiones. 

11. 

^rcbtgt  am  Sonntag  Dcnti. 

(4.  mäxi) 

3)iefe  bisher  ungebrucf te ,  allerbingä  me^rfad)  an  ben  ©ermon  ber  ßirc^en-- 
pofttlle  grt.  3tu§8.  S)eutfc§e  ©d^riften  33b.  XI  ©.  127  ff.  erinncvnbe  ^^rcbigt  ift  un§ 
erholten  in  9iörer§  ^kd^fi^rift  Cod.  Bos.  o.  17-^,  331.  32"^— 34"  unb  in  einem  3(n§= 
3nge  Cod.  Hamb.  74,  m.  299^— 301  ^ 

10  Luth:      Dominica   Oculi      Luc.  XI.  Suc  n,  uff. 

Hoc  est  ein  trefflid^  fc§on  ßuangelium,  in  quo  fere  onmia  describuntm-: 

regnmn  Christi,   potentia   eius  regni,   (|uid   patiatur,  unb   tüie   e§  tjl)ni  g()ct. 

1.  Chiistus  misericordiam  exhibet  in  miscro  hominc  muto  2C.  per  quod  allicit 

ad  suam  bomtatem,  ut  fidamus  eo  ut  fideli  salvatore,  qui  agat  cum  miscris, 

15  ut  omnis  se  soletur  sua  bonitatc.     Matthaeus  addit  fuisse  caccum.     Quando  mattii  12, 22 
quis  est  mutus,   certo    est  sui'dus.     Graeci  habeut  unum  vocabulimi.     Fuit 
ergo  multis  malis  oueratus  iste  honio,   insuper  4*"""  fuit,    quia   obsessus  a 
Satana.     Sed  tarnen  non  abiicit  Christus  cum,   (|ui  est   ümi   sanctus  homo, 
qui  fit  servus  huius  rniseri.     Qui   Christum   sie   agnoscere   potest  in  cordc, 

20  bene  agit;  qui  vero  pro  tcrribili  domino,  qui  velit  vindicare,  malum.    Homo 

zu  10  über  Dominica  Oculi  steht  quae  erat  4.  Mar:  zu   lö  Matth.  12.  r 

^)  nämlich  das  4.  Übel. 

Dominica  Oculi. 

Pulcherrinmm  hoc  euangelium,    quod  uuilta  nos  docct,  niminini  quae 

vis  verbi,  quod  praemimn  praedicatoris.    Primum  Christus  bcneficium  suiun 

praestat   obsesso,    ut   semper    audimus   eum   esse   beneficmn    adiix'que    uon 

25  divites   et  potentes,   sed  peccatores   et   abiectos.     Lucas  dicit  eum  fuisse 

obsessum  et  mutmii.    Si  mutus,  surdus  f uerit  nccesse  est,  et  Matheus  dicit  iOiatti).  12, 22 
eum  fuisse   coecmii.     Haec   magna  miseria   est  hominis.     Christus   sjmctus 
vir  ploenus  gracia  et  sapientia,  non  abiicit  eum,  sed  rccipit  süic  uUo  merito 
ex  sola  miscricordia.     Si  cum  [)utasset  iudicem  aut  dubitassct,   uon  acces- 


288  ^Prebtgten  be§  3a^re§  1526. 

nescit  eimi  bonuni  2C.  quin  non  vidit,  fiiit  similis  triuico  et  lapidi,  quid 
enim  faceret  mutiis,  caecus?  ideo  portatus,  piier  plus  valct  quam  huius- 
modi.  Non  potuit  loqui  cum  liominibus  nee  audire  cos.  Per  quos  venit 
ad  Christiun?  per  probos  honiines,  qui  adduxerunt,  qui  audierunt  de  eo 
famam  bonani  illam.  In  hoe  [tuife  ift  !ur|li(^  Begriffen  vera  fides,  charitas  s 
et  aliena  fides,  quid  possit.  Mundus  non  habet  fidem  nisi  per  praedica- 
tiouem  Apostolorum. 

De  hoc   1,  ftu(fe  auditis  in  omnibus  Euangeliis.      lam   sequitur,   quos 
auditores,  persecutores  habeat  Euangelium.     Homo  loquitur,  audit  K.  quod 
mii-abilissinuun  fuit  ei  et  fuit  adfectus,  quasi  antea  nihil  fuisset,  putavit  se   lo 
penitus  venisse  in  novum  mimdum.      lam    est  sanus   in   anima   et  coqDore. 
Vides,  quam   nequam   spiritus   sit  Satan,    quod  non  potest  pati,   ut  niutus 
loquatur   7C.      lam    debebant    mii'ari    propter    itiauditum   miraculum.     Vide, 
quid  faciant:    ut  una   pars  facit,    Alii  blasphemant,   ut  textus  habet.     Die, 
qui  plus  muti  sint,  plus  caeci:   homo  ille  an  ipsi  contradicentes?    Audimit,   is 
vident  hoc  mh-aculum  et  tameu  dicunt  diabolicmn  esse  opus.     Fidat  Satan 
uni  horaiui  in  mundo  ^     Quis  unquam  credidisset  tantam  nequitiam  diabo- 
licam  esse  in  hmnano  corde,    Si   niliil   aliud  haberet  scriptura,    quam    quid 
nequitiarum  homines  habeant.     1.  scholastici  mii-antur,  2.  blasphemant.     Ulis 
Euangelium  est  haeresis,  qui  fuerunt  optüni  in  populo,  iinidebant  Christo,   20 
*ecce  efficaciter  praedicat  et  confirmat  miraculis,  popidus  adlierebit  ei,  nos 


Sef.  6,  10  zu  5/6  Fides  aliena  Charitas  r         zu  15  Esa.  6.  r         zu  16/17  ühe7-  fidat  bis  homini 

steht  isti  optimi,  doctissimi  erant  zu  18 '19  malicia  diaboliea  r  19  scholastici]  scbo 

*)   d.  h.  mag   der    Teufel   einem   Menschen  trauen!  ich  thus   nicht   (vgl.  in  der 
Hamb.  Hs.,  unten  Z.  34). 

sisset.  Ecce  hie  nee  famam  audiens  de  Christo  nee  videns,  sed  trimeo 
similis  ad  lesmn  portatm-,  puer  plus  homo  est  quam  hie.  Ideo  non  potens 
loqui  cum  hominibus  et  vaeuus  verbo  Dei  mediantibus  hominibus,  qui 
deferunt  ipsmn  ad  Christum,  gratiam  assequitur.  Discunus  hie,  quid  fides  25 
propria  et  aliena  et  quid  charitas  fraterna.  Sic  omnes  assecuti  simt  fidem 
per  praedicationem  apostolorum.  Sequitur  iam,  quos  auditores  et  imitatores 
habeat.  Homo  ille  gavisus  est  procul  dubio,  cum  homines  et  Christmn 
loqui  et  omnem  sonum  audierit  et  \'ideret  omnia,  quae  in  mimdo.  No^'us 
cei-te  ei  mimdus  fuit.  Estne  hoc  magnum  Dei  mii-aculum?  Videte,  quales  :;o 
nebulones,  qui  cum  viderent  prae  oculis  tantmn  mii'aculum,  ignominia  affi- 
cimit  Christmn  et  dicunt  emn  eiicere  daemonia  per  beelzebub.  Inde  appai'ct 
eos  sm'diores,  coeciores  magisque  mutos  fuisse  obsesso.  Quis  iam  fidere 
velit  homini?  ego  non.  Si  tota  scriptura  non  haberet  locum,  qui  indicaret, 
quid  Christus,   (juid  caro,   hie  suffieeret.     Dieant   muic   fuisse    multos,   qui  35 

29  videret]  videre 


10 


^^rebigten  bes  Sfn^reg  1526.  289 

iioglig-emur,  uou  aiuliet,  opponamus  nos  illi,  ut  populus  nos  sequatur'.  Et 
dicimt  'hoc  nm-aculum  est  quotidiamis  paiiis,  det  potius  signuni  o  coelo'. 
Si  deus  facoret,  ut  cupümis,  fo  tücr  er  ein  fct)iier  got.  Sicut  Herodes 
volebat.  2)q§  tft  aud)  hex  fromen  tugeut  etjne,  quae  Li  corde  hoininis"*e§t, 
5  iit  nimquam  tiituni  sit  cordi  fidonduni  luiniauo.  Ubi  dei  spiiitus  iioircst, 
ibi  Satan,  mors  regnat.  Christus  iii  aJio  Euaugelio  respondet.  llio  nimbt  er 
für  [tc^,  qiii  euni  blasphemant  unb  überonttuort  in  1.  mit  gutter  üernnnfit 
et  dat  duas  similitudines  de  ropiio. 

*Si  regnum  est  divisiun,  quomodo',  iuquit  2c.  Si  m  civitate  discordes  Cuc. 
simt  IC.  Ibi  non  opus  amiis,  ipsi  Lutei'  sese  niutuo  eouficiciit.  Sic  in  domo, 
quando  mulier  fm-atm-  triticum,  ^al•  fd^lec^t  bem  fo^  ben  bobcn  au|,  non  opus 
est,  ut  alius  fm-etur.  'Concordia  res  parvae  crescunt.^  Salhistius.  Hac  simi- 
litudiiie  eis  respondet,  quomodo  regnum  2C.  Si  Satan  Beft^et  in  suo  reguo, 
quomodo    est  discors?    si    discordes,    non    opus,  ut  timeremus   a   diabolis. 

15  Christus  fatetm-  Satan  habere  regnmn.  Et  ludei  fatentur  Beelzebub  prin- 
cipem  daemoniormn.  Et  gentiles  bonos  et  malos  genios  dLxerunt  et  esse 
principem.  Ibi  gretfft  6^rtftu§  ludeos  an  mit  tren  eigen  lüorten.  Si  est 
rex,  contendet,  ut  regnmn  integrum  conservet,  ergo  non  eiicit  demonia,  sed 
econtra.     Arguit   ergo   eos   propriis  verbis,   ha§   ift   bk  fünft,    (juando  ver- 

20  bum  adversario  torquemus  in  collmn.  Si  est  Satan,  non  eiicit,  imo  iniicit 
daemonia.  Stultus  piinceps  esset,  qui  vellet  regnare  et  eücere  nobiles  et 
cives  e  ci\itate,   uno   quisque  facit,   ut   multos   adsciscat,    ut  sit  stipatus 


12  Sallustius]  Salus  zu  16/17  Diaboli  regnum  r  zu  22  Induratum  cor  r 

sanctiorem  externam  ^itam  duxermit  quam  Christus  cum  suis.    Verum  est. 
Sed   quid  hoc?     Secimdo   auditores    hi    smit,    qui   mü'antm",    et   hi   fermit 

25  fructmn.  Teitio  sunt  tentatores,  qui  dicimt  *hoc  nihil  est.  Si  aliud  faceret 
mii'acuhmi  e  coelo'.  Hoc  ratio  humana  cupit,  ut  Deus  semper,  (|Uod  ij>sa 
cogitat,  faciat,  praescribit  ei  locum,  personani,  tempus,  numermn.  Quid  hoc 
aliud  est  quam  veJle  et  haberi  Deus?  Non  tam  stultus  est  Deus,  (pii 
hoc  faciat. 

30  Respondet  Christus  calumniatoribus  (quia  quod  ad  doctrinam  pertinet, 

non  ferendum)  primum  iuxta  humanuni  captum  ac  rationem,  ali'eit  duas 
similitudines.  Piimmn  de  regno,  quod  regmun  hoc  (juo  principes  discor- 
dant,  tandem  desolatiu".  Item  fit,  si  discordes  simt  coniuges,  cives.  Natura 
hoc  dicit  "^concordia   ])ai'\'ae   res   crescmjt\     Si  diabolus  stet  in  regno   suo, 

35   sibi   ipsi   consentiat  necesse  est.     Si  discordes    inter    sc  sunt,    non    liabent 

ocium  nos  tangendi.    Sed  Sathan  est  piinceps  et  habet  regnum,  ergo  contra 

se  ipsum  non  hictabitm',  sed  potius  curabit,  ut  firmetur  regnum  suum.    Sic 

semper  mendatium  seipsum  devoret  necesse  est.     lam  tac(>nt,  iiiliil  i-(>spon- 

i;ut^er§  SÖcvfc.  XX.  19 


11, 1'.' 


290  5ßrebigten  bee  ^ü1)Xi^  1526. 

multis.     Obdurato  cordi  nimqiiam  satis  dici  potest.     Si  omnes  lapides,  trunci 
loquerentm-,  Euangeliura  est  in  luce,  ut  etiam   iii   teuebris   palpare   possent 
et  tarnen  indurati  sunt.     Sicut  stipnla  incudcni  moUificas,  ita  convertes  in- 
duratum.     Isti  suo  verbo  simt  percussi,  ut  non  mutii-e  possint  JC.    Christus 
obdinatis  non  respondet  propter  ipsos,  tales  oiuitte,  serva  regulam  Chiisti:     s 
SDJatt^.  7, 6*>^e  proieceritis'  Matth.  7.  quaudo  cupit  instrui,  vcnit  orans  2C.  Proverbium: 
©it.  32,  c'Ubi  nullus  auditus  est,  bo  jc5§tt)etg  fttll'.     Sed   ibi   blasphematores    stabant 
in  populo,  ideo  respondit  eis  Chiistus   propter  astantes  et  ita  obstruit  Ulis 
OS,  ut  nihil  possent  dicere.      Aliis   autem  est  utile,    quia  fides  ülonmi  con- 
g     @n(  "ß  fii'niatur  2C.    'Non  respoudeas  stulto,  ne  fias  ut  ipse"*,  prover.  i.  e.  (^uani  multa   lo 
^  ■''       secuni  loquens,  ut  convertas  eum,  nihil  efficis,  'Sed  responde  stulto'  K.  ut 
stultitia  eins  an  ben  tag  !^om,  ne  populus  seducat.     Ego  ne  verbimi  dicereni 
Papae,  Caesari,  sed  propter  auditores  Euangelii  papatum  ic.  tft  JU  f(i^anben 
311  machen.      Me  tedet  scribere   imani  literam  contra  hereticos,   sed   tarnen 
propter  auditores  non  cessandum.      Ita   hie  Christus  respondet  impiis  istis,    i.^ 
ut   darum   sit  mendatium  esse   eoruin  blasphemiam,  ha^   tüer   mir  ein   fein 
furft,  qui  contra  se  ipsum  faceret  JC. 

2.  pugnat  contra  eos  exemplo  ober  mit  eim  gefc^ic^t.  Tum  sepius 
factum.  'Ego  non  prinuis  eieci  demonia.  Habetis  üiter  vos  ludeos,  qui 
idem  opus  sciunt  et  illis  dicitis  eücere  per  deum.  Si  alii  faciimt,  tum  est  20 
divinum  opus,  si  ego,  diabolicmn'.  Ita  vincit  eos  suis  verbis.  Hoc  ic. 
libei-mn  arbitrium,  quando  dei  opus  est  et  Christi  adest,  diaboUcum  est. 
Si  alius  facit,  patitur.  Ita  fit  hodie.  Multa  dicmit  et  faciunt  contra  nos; 
si  nos,  sunt  diabolica.  lUorum  sunt  sancta  et  divina,  vddes,  quid  mimdus 
sit.  'ludaei,  ic^  ftel§  anff  euer  el^gen  ünber,  an  dicant  esse  diabolicum  opus,  25 
fatebmitur  se  facere  in  nomine  dei,  non  Satanae,  ergo  ne  ego  per  Satanam." 
ünc'u  20 ^i^^''?    quod   ceciores   sint  illo  ceco.     Esa.  6.   'Si  in  digito'.     Ibi  Christus 

zu  6  Matth.  7.  r 

dent  et  tarnen  non  convertuntiu".    Hinc  disce  regulam:  homini  indurato  non 
potest  persuaderi.     Sic  hodie  veritas   euangeHi  luce  clarior  est,  tarnen  quo 
magis    proedicas,    eo   minus   moventur    ac    si    quis    culmo    velit    percutere   30 
awattf).  7, 6  incudem.    Hie  servandum  est,  quod  Christus  dicit  Mat:  7.  'ne  proiiciatis"  etc. 
eir.  32, 6  et  ie:  si:  32.  'ubi  non  auditus"  etc.    Respondet  autem  Christus  non  propter 
epr.Sai. 26,4  ipsos,  sed  propter  alios,  qui  libenter  audiebant.    Dicit  Salomon  'ne  respou- 
deas stulto'  etc.    Sic  ego  respondeo  papae  et  principibus  propter  auditores 
veros:    ipsorum    causa   parcerem   papii'O    et    atramento.     Respondet    eciam  35 
suc.  11, 20  exemplo  Christus  dicens  'Si  ego  per'  etc.     'Quid  hoc  sit?    Vos  dicitis   me 
eücere  demonia  per  beelzebub,  filios  vestros  per  Demn'.     Sic  fit:   quicquid 
Chiistus  facit,  male  fit,  et  quod  ipsi  faciunt,  recte  fit.    Hie  iterum  obmute- 

zii  32  über  Salomon  steht  prov.  26 


^Prcbigtcn  bc>3  3fo!)re§  1526.  291 

loenbet  bü§  urteil  ftradä  umb  vt  dicit  cos  esse  Sataiiac,  (^uia  convincit  ipsos 
suis  verbis.  'Si  ego  non  eiicio'  2C.  adeo  miseri  ostis,  ut  ille,  et  niiseriores, 
quia  onmes  cstis,  ut  ille  est.  Regnuin  Christi  nullibi  est,  nisi  ubi  Satan 
eiicitur  per  digituiu  dei.  Tale  est,  ha^  man  for  bie  Xeuffel  mu^  aufjtrcibyi 
r.  i,  e.  ubi  Satan  non  eiicitur,  ibi  nieri  sunt  diaboli,  Ubi  liberum  arbitrium? 
tüenn  ic^  aK  l^faffen,  5ionncn  auff  ein  ()auffeii  nf)eme  et  dico  adesse  (luidem 
bona  opera,  sed  spiritu  sancto  cogor  dicere  omnia  speciosa  esse  Sataniea, 
quia  fortis  locus  'Nisi  ego  eiecero  Satanaiu',  non  sinit  se  eiici  per  Cap[)ain  jc. 
nou  per  tegler  JC.  sed  per  digitum  dei,  qui  non  est  fimis,  cappa,  coeuobium. 

10  Matthaeus  dicit  'spiiitus  dei",  qui  nou  est  nostnuu  opus  jc.  sed  dei  foi-titudo,ü)(atti).  i2,a8 
ergo    concludit   onuiia   opera,    si  Spiritus  uon  adsit,    esse   Satanae    regnuni. 
Satan  novit  ieiimare,  orarc,  omnia  opera  facere,    sed  non  potest  pati  digi- 
tum dei.      Cluistus   inquit   'Ego   faciam,   (juaudo    habetis   per  me   spiritum 
sanctimi,  estis  dei  filii'.     Potentissima  verba  illa,  omnes  smit  subditi  Satanae 

15  nisi  per  digitum  dei  redempti. 

4.  dat  ein  Betjfpil.      'Cmn  fortis  armatus.'     Satan,  inquit,  est  magnusüuc.  n,  :ii 
gygas,  habet  egregia  anna  et  sedet  in  domo,   tl"0^   bet  t)I)m  tf)U,    'in  pace',ss.  ii 
vos  contra  eum  dicitis,   quod   sit   divisus,   sed  possidet  hominem   mit   lei6 
unb  feet,  qmcquid  faciat  i.  e.  nemo  est,  (pii  contra  eum  agat,  douec  fortior. 

20  Si  Satan  habet  totmn  mundum  cum  sua  sapientia,  sanctitate,  oportet  ille 
victor  sit  adhuc  fortior,  ([ui  est  Christus,  qui  eum  aggreditur  suo  spiritu 
et  Euangelio.  In  Euangelio  vides,  quomodo  diaboli  tremueiint  ad  adventum 
Christi  eiiciendi.  Sic  Christus  venit,  Euangelium  et  lucem  in  diem  tulit 
et  homines   credunt.      Satan    tt)txb   tol    Ullb    toridjt,    et   vides,    (piid    hodie 

25  faciant  principes,  reges,  Episcopi,  tum  dicitur  Euangelimn  facere  discordias, 


zu  S  Resrnuui  Christi  r  zu  b  liberum  arbitrium  r 


'-0 


scunt.  Sequitur.  'Si  ego  per  digitum  Dei'  etc.  (|.  d.  'vos  ipsi  sathanae 
estis.  Nunc  autem  venit  ad  vos  regnum  Dei,  si  demonia  eiicientur\  Sic 
enim  est  cum  regno  Dei,  ut  sathanam  ferro  ncqueat.  Ubi  non  est  digitus 
Dei ,   ibi   niliil    aliud    est    quam    Sathan.      Si   smiiil   accipiam    omnia   opera 

30  monachorum  eciani  speciosissima ,  Si  digitus  Dei  abest,  quid  sunt?  nihil. 
Digitus  Dei  non  est  funis,  cappa,  blatta  et  quicquid  est  humanarum  \irium, 
sed  spiiitus  sanctus.  Diabolus  quoque  probus  est,  potest  missare,  cnntare 
vigüias,  ire  Hierosolyma  et  ad  S.  lacobum.  Nemo  credit,  quam  magnifica 
nobis  hoc  euangelimn  praescribit.    Quarto  iterum  dat  exemplum.    'Si  fortisSuc  11,21 

35  armatus'  etc.  sathan  est  xiv  armatus  et  sedet  in  domo  sua  et  omnia  sua 
sunt  pacifica  et  omnes  in  sua  habet  potestate,  eciamsi  sanctissima  coram 
mundo  opera  foeceiint.  Si  autem  fortior  venit,  Christus  scUicet,  pax  externa 
cessat  certamenque  incipit.  Legimus  passim,  (juomodo  Sathan  egressus 
hominem  laniat.    Hoc  vaUlc  offendit  Sathanam,  quando  homo  venit  ad  fidem 

19* 


292  ^ßrebtgten  be§  ^a^reä  1526. 

bellum.  Ciiiiis  culpa  haec  est?  Nimi  EuangeKi,  ut  dicunt?  Non,  sed  tan- 
timi  praedicat  Euaugeliuui,  tautum  dicit  veritateui.  Sed  Satauae  hoc  opus 
est.  Non  potest  pati,  ut  doctriua  dicatur  esse  seductio,  quae  hactenus 
praedicata  est.  Ideo  fecit  discordias  et  non  vult  pati.  Christus  vero 
fortior   illo,    et    i!^e    lengex   Satan    [ic^    jperren,     midto    minus    ef fielt,    quia    5 

SS.  22  credentes  adherent,  ut  Interim  riunpant.  ' Auifert'  i.  e.  illuminat  multos,  qui 
fuerunt  Satanae  arma,  lii  convertuntur  et  hoc  dolet  ipsi,  quod  hi  eius  ini- 
mici  fiunt  et  arma  contra  se,  quae  cum  antca  defenderunt.     lam  superatur 

sß.  23mit  feinen  et}gen  fpruc^en,  bte  er  gefurt  ^at  lam  concludit  'Qui  mecmn\ 
Cum  Christo  'cougregare'  et  *^esse'  est  esse  item  adfectum,  ha^j  ift  ein  gtoffer,  lo 
nte(^ttgei'  fplin^  contra  onmes  iustitiarios.  Ibi  conclusum:  qui  uoii  habet 
mm.  14, 23vcram  fidem  in  Christmn,  contra  cum  est.  Paulus  Ro.  14.  'qui  ex  fide  non 
Siic.  11, 23est\  'Congregat',  putant  quidem  iustitiarii  se  congregare,  congregant  qui- 
dem  homines  in  errorem  consentientes,  sed  coram  deo  dispergunt  i.  e.  qui 
non  pm-mn   Euangelium   praedicat   ic.    utinam    qui  praedicant,    istos   locos   is 

SS.  24  perpcnderent.  lam  minatm-  illis  'Cum  immimdus\  ludaei,  cmii  Christus 
adesset,  eiectus  fuit  Satan,  (piia  multi  susceperunt  emn  i.  e.  in  desertmn. 
epf)-  2, 2  Paulus  dicit  cum  dominmn  aeris.  In  locis  paludinosis  ubique  smit  diaboli. 
In  ludaea  fuerunt  multa  deserta  i.  e.  nemora  2C.  Ubique  est,  sed  tarnen 
libentius  i.  e.  non  potest  quiescere,  oportet  danmmn  facit.  Ubi  Euangelium  20 
suc.  11, 24  est  praedicatum,  ha  §at  ZX  gn  meift  tl)un  ut  hie  dicit  'Revertar'.  Si  Clu'i- 
stiani  sumus,  ^aBen  \mx  unö  nic^t  anber§  ^uterfefien,  quam  ut  tüneamus 
semper   hmic  hostem.     Nos   non  habemus   unuin  diabolura,   qui   respicit   in 


zu   9   qui    non    est   mecum   r  zu   \2    Ro.    \i.   r  zu   IG    Cum    immundus   r 

zu  18  Eplie.  6.  r  zu  21  Revertar  r 

Christi.     Hoc  apparet  in  papistis,   qui  maxune  furiunt   audito  euangelio  et 
dicunt  'est  hoc  euangelium,   quod  nihil  fert  nisi  seditiones?'     Quis    autem  25 
authoi'  est  quam  ipse  sathan,  qui  impatientia  sua  seditiones  inceptat?     Hoc 
est  revelari  postica  sathanae.    Libenter  velit  esse  pulcher,  sed  niger  manet^ 
eciam  in\dtus.     Hoc  dolet,  quod  vincitm*  verbis,   quo   erat  victurus.     Con- 

S8. 23cludit  Chiistus  'qui  non   est  mecum''  etc.     Hie  est   cum  Christo,   qui  con- 
sentit  Christo.     Hie  colligit  cum  Christo,  qui  cum  eo  laborat.     Conclusum   so 
est  aut  esse  cum  Christo  aut  contra  Christum  nuUo  respectu  operum.    Quis 
credidisset  tarn  sancta  opera  esse  antichristiana,  quanto  niagis  quis  operatur 

SS.  24absquc  Christo,  tanto  magis  perit.  Sequitur.  'Cum  immundus  spiritus'  etc. 
Nam  in  desertis  ploermique  sunt  sathanae  et  in  aquis,  ut  in  ludea  sunt 
pkires  silvae  absque  aquis  et  piscinis.  Hinc  api)arent  quandoque  sicut  35 
pulchrae  mulieres  sc  comantes.  In  aqua  !^inter  bei*  probftel)  credo  non 
paucos  habitare  demones,  imo  plenam  esse  nihil  dubium  est,  etsi  ubique 
cii'cumeat,  tarnen  maxime   ibi  habitat.     Respectat  in   domum^   unde  exiit, 


26 


^rcbii]tcit  be§  3(Qt)te§  1526.  293 

nos.  Si  vidcremus,  tum  tonvroimir  .?c.  Non  quiesoit,  donoe  P^unn^flio 
noceat.  I^t  vidos,  (]uaiKlo  veuit,  iiivciiit  domiini  pnrirjitaiii.  Non  deffjlltm'vt 
ftd§  mit  ben  lr>efd;en,  ut  confcssionc,  (juando  cor  est  lev  beö  falfdjcu  l)ci= 
ftaitbö.  Sciinus  iam  papatum  nihil  esse,  qui  liiit  in  nostra  ic.  et  sciniTis 
r.  salutom  per  Chnstmn.  Si  iam  vonit  canere  antiqnam  caiitioncm,  in"liil  <  l'li- 
ceret,  quid  facit?  'Accipit  7  spiritus'  i.e.  etluaö  ergciy  nimbt  n  für  etis. 
invenit  ein  BcT^enbcn  griff.    Eo-o  nihil  {)alt  de  papistis.    8ed  aliud  aj^itur,  ut 

in  eiTonnn agit,  ut  tandem  ncof'tur  Christus,  quot  sentiunt  Satanain 

mit   Bofen  griffen   ItmB   gf)Cn?     Iam    ridjt   er   an,    ut   ercdatur   saeramentum 

10  niliil  esse,  postea  Christus,  tandem  deus,  et  novissimus  erroi-  crit  ])cior 
]\a]iatu.  Non  quiescit  Satan  nee  et  nos  debemus  quicscere.  Non  sinms 
secm-i:  qiii  pnrissiine  habemus  v(>rbum,  ita  nocentissiinos  daemones  haliennis 
in  nobis.  Molitur  tantum,  ut  eradicet  verbnm,  quo  eiectus  est.  Si  doctrina 
syncera  manet,  bene,   Si  vita  etiam  interdum  non  bona.     Si  doctmia  vera, 

15  !^an  lefien  f^er  naä)  !l)Omen.  Doctrina  et  ^dta  maxime  discernenda,  cum 
iterum  ingreditur,  fo  Bleibt  er  fo  feft,  ut  nunquam  possint  converti.  Et  hoc 
est  quod  dicit  'No^dssima^  2uc,  n.  26 


aothen9?       ob  =  aiiathematibus '? 


libenter  rursum  in  ea  habitaret.     Hoc  bene   scivit  Christus  euni  conari,  ut 
pedibus  conculcet  enangeHmn.    Nam  smit  opera,  quibus  purgata  est  domus. 

20  Hoc  stercus  pm-gatum  est.  Non  dicit  'redi  in  monasterium',  seit  se  nihil 
efficere.  Quid  tmn  agit?  'Rectum  est',  inquit,  'non  esse  monachum  aut 
nonnam'.  Accipit  autem  7  spiiitus  neqiiiores  et  producit  varias  ot  sectas 
et  pseudoproplietaS;  ut  iam  habuiinus  de  baptismo  et  sacramento.  Hae  ut 
ipsi  putant,   bonae   sunt   cogitationes.      Orientur    adhuc    plures    et    peiores 

25  cogitationes:  Christum  non  esse  Deum,  item  Deum  nihil  esse.  Cum  hoc 
praesumant  \dx  3  annis  praedicato  euangelio^  quid  in  posterum  fiet?  Non 
securmn  te  credas  abiecta  cappa  aut  si  ederis  carnes  sexta  feria,  sed  cura, 
ne  sathan  reperiat  domum  pm'gatam  et  ociosam  cum  septem  spii-itibus 
nequioribus  et  iimnisceat  feces  suas  et  stercus.     Si  ita  contingit,  ut  pedem 

30  lapide  oifendas  aut  bracliimn  aut  nasum,  sta  firmiter  et  cm-a,  ne  lampas  in 
te  extinguatur,  ne  falsa  fiat  doctrina. 

12. 

^rcbtgt  am  Souutng  Sätarc. 

(11.  m&xi) 

S)iefe  Bt§f)er  ungebrudfte  ^^rcbtgt,  \vc^d]^  tuic  bic  liDv]^ergeV"bc  titancliertci 
SL^erlüanbtfc^aft  tnit  bev  cntf^jvecfjenben  ''^U-ebigt  bcr  ,^tvrf)Ciipoftil(e  (Chi.  lUusij.  2.  '.Hufl. 
ißb.  XI  ©.  137  ff.)  jcigt,  ücgt  un§  üor  in  Mrcx^  ^JcQdjfdjrift  Cod.  Bos.  o.  17'', 
«81.  34^—36  (a)»  unb  in  einem  Slus^ug  Cod.  Ilamb.  74,  231.  301»- 302 ^ 


294  ^prebicjtcn  be»  3at}re§  1526. 

Luth:     Dominica  Letare. 
30^.6,1  ff.  Hoc  Euangelium  facile  intelligitis,  miraculum  ift  Uax  ha,  quod  ventrem 

pascat.  Et  est  doctrina,  quam  audivimus  in  snperioribus  dominicis,  quod 
confortat  fidem  per  haec  miracula,  et  factis  praestat  hie,  quod  1.  dominica 
SDjQttf).  4, 4  verbo  docuit,  cum  dicit  'Non  in  solo'.  Haec  verba  hie  non  loquitur,  sed  s 
facto  exhibet,  q.  d.  S^os  videtis,  quod  non  inopia  siuo  vos  labi,  quantum 
So^,  6, 2  verbo  meo  auditis'.  lo.  1.  dieit,  'quia  videbaut  signa'.  Quod  ex  5  pauibus  5 
milia,  non  fuit  naturale.  Unde  habet  tautam  vim  hie  panis,  ut  saturentur 
unico?  Inde  venit,  nempe  quod  verbum  uutriat.  Si  cum  pane  est  verbum, 
fecit,  quod  facere  debet.     Si  non,  non  fit.     Unde  habet  granulum,  ut  stipula   lo 

erumpat  et  multa  grana  veniant,  praesertim  in  locis,  ubi  plura  grana 

Hoc  aeque  magnum  miraculum.  ut  cibatio  5  raillium  virorum,  et  nulla 
differentia  est,  nisi  quod  illud  quotannis  videmus,  alterum  miraculum  est 
novum.  Quod  sol  semper  oritur,  non  est  miraculum,  quod  tam  multae 
stellae,  quod  mare  non  impleatur,  ift  nl)mmer  lt)unber.  Coram  hominibus  is 
3c).  6,  3  piis  mundus  est  plenus  miraculis  ut  Esa.  6.  Tlenique  sunt  cell  et  terra'. 
Augustiuus  dicit  deum  quaedam  miracula  servasse,  ut  excitet  nos  somniantes. 
Nonne  maximum  miraculum:  Hodie  est  virgo  quaedam,  post  annum  habet 
puerum?  maximum  miraculum  et  malus  quam  suscitatio  mortuorum.  Vult 
ergo  hoc  Euangelium,  ut  fidamus  Christo,  quod  non  sinat  nos  perire,  20 
a«att^.  6, 33  modo  1.  quaeramus  regnum  dei  Mat.  6.  2.  exhibet  suam  charitatem  in 
Euangelio. 

Primum  quod  cibat  homines  ex  mera  misericordia,  quia  ipsi  non  rogant, 
sed  incipit  ciu-are  pro  ipsis,   ante  ipsi  vel  Apostoli.     Ibi   indicat  charitatem, 

11    ]    ein  Wort  unlesbar  zu    12    über   Hoc   aeque   steht   ex    verbo    dei 

zu  17/18  über  ut  excitet  bis  maximum  und  am  Bande  in  cognitione    et   gratia  sua  qui  sunt 
gar  etftatt  mit  bem  tegüc^en  wunbev.  zu  23  1.  Charitas  Christi  r 

Dominica  letare.  25 

Doctrina  est,  quam  audivimus  per  quadragesimara,  ut  per  miracula 
nos  abducat  a  cura  ventris.  Hie  facto  monstrat  se  non  deserere  sibi  con- 
fidentes.  Multi  hie  sequuntur  lesum,  ideo  non  potuit  eos  famelicos  deserere, 
quia  firmiter  ei  adheserant.  Ita  unde  omnis  panis  in  agro  et  penu?  non  a 
terra,  sed  a  verbo  Dei,  et  quod  annuatim  fit,  non  videmus  esse  miraculum,  30 
cum  idem  sit.  In  hoc  tamen  differunt,  quod  hoc  saepius,  illud  rarius  fiat. 
Omnia  quae  singulis  diebus  videmus,  non  amplius  putamus  miracula,  cum 
2Scf.  6, 3  tamen  sint.  Si  esa:  6.  'ploeni  sunt  coeli  et'  etc.  Ideo  dicit  Augustinus 
ipsum  servasse  quaedam  miracula,  ut  nos  coecos  et  obduratos  excitet,  ut 
nos  defecturos  revocet  miraculis.  Secundo  ostenditur  hoc  euangelio  dilectio  35 
Christi  lata  et  ampla.  Primum:  quia  cibat  eos  ex  sola  gracia  et  miseri- 
cordia citra    meritmn,    quia   non    rogarunt   ab    ipso  hanc  eleeomosinam   et 

29  Ita]  ;3a 


5prebigtcit  bei  ^ai)xe%  1526.  295 


ö 


bic  iüir  mh2  follen  JU  im  berfefjcn,  (luod  plu.s  pro  nubis  curet,  quam  ipsi 
DOS  pro  nobis,  sed  quia  non  videiuus  jc.  Et  haue  charitatem  exhibet  ctiam 
uou  habentibus  vcrbum,  quia  iiou  omnes  fnerunt  impii,  et  forte  aliqni  fuenint 
iuter   eos,    qui    post   eum  convitiis  incesserunt  et  crucifixerunt.     Quod    nmli 

5  inter  eos  fueriut,  sequitur  in  sequentibus  capitibus,  quod  cum  eo  conteiidunt 
in  Capernaum.  Natura  est  charitatis  non  solum  benefacere  bonis,  sed  (^ui 
bouum  malo  rependunt.     Sic  ipse  facit,  ut  docet  in  Mat.  5.  an(itt().5,44ff. 

2.  discipulorum  qui  sunt  probi,   infirmitatem   benigne   fert.     Per  quod 
indicat,   quäle    regnum  habeat.     Rex   est    primus    misericordiae    et  vult   sua 

10  misericordia  fidi.      Et  populus    suus  facit  sie,   mera  gratia  est  cum  infirmis 
et    beneficium   cum    inimicis   vel    piis   ablatis.      Yide    Apostolorum    infirmi- 
tatem  1.   Philippus   ^200  denariorum\      Ibi  adhuc   nulla  fides   neque   sperat  3oi).  ß,  7 
Christum   aliquid   posse,   nulla  fides   in  eo  in   parte   hac.     Ideo  dicit,  'quodas-e 
tentarit',  ut  sciremus  nos  legentes  in  libris,   quod  aeque  fuerunt  homines  ut 

15  nos.  Nos  diceremus  *2^u  Hft  ein  fetjncr  (S!^rift,  habes  tecum  Christum  et 
non  fidis  te  nutriri  posse  et  plus  fidis  pecunia  quam  eo,  et  non  putas  sat 
esse  pecuniae,  si  eciam  adsit'.  Fides  potest  esse  in  quodam  Christiano,  sed 
in  ein  obber  breien  ftutfen  maaß  fehlen,  sed  ideo  non  abiicieudus.  Paulus 
quando    dicit  de  inculpabili  vita  Christianorum,   solet   fere    addere  'in    diera 

20   Christi  lesu",  q.  d.  hie  incipinms  inculpate  vivere,   sed  non  fit  omnino,    non  t.Si'"- fi. '* 
potest  fieri,  ut  semper  diligamus,  ut  discipuli  orantes   ignem  jc.     Est  nobis-  Suc.  9, 54 
cum  ut  cum  pannifice,   in  ofBcina  sumus,   damno  eos  qui  tantum  rcspiciunt 
muudos  Christianos  penitus ,   illi   discipulos   culpassent.     Uli  habent  trabem.  wiatit).  7, 3 
Hie  nobis  praescribitur  Christus,    ut   discamus  Christum  agnoscere,   ut  non 

25   offendamur    aliorum    vita,    ut    apparet   non   Christiana.      Ita   Andreas:   'EstSo^. 6, 9 
puer  hie',  sed  quid?  puerile  responsum,  Et  tüiU  beffex  mad;cu  beim  ^^^l^ilip. 
Hi    sunt    columnae    Christianitatis,    qui  tarn  pueriliter  locuti,    ut    depingeret 

zu    8   2.   r  zu    16   über   fidis   te  steht  fidis    eum  zu  18  luculpati  Christiani  r 

praestat  hanc  dilectionem  eciam  non  habentibus  verbum.  Malos  inter  ipsos 
fuisse  indicat  Johannes    in    sequentibus,   ubi  litigaut  de   miraculo.     Secuudo 

30  infirmitatem  discipulorum  amice  patitur.     Philippus  non  videt,  quid  facturus 
sit  Christus,   cum    dicit  '200  denariorum    panes'  etc.   quia   nulla  affuit  fides. 
Ideo  hoc  facit,   ut  dilectio  eins  in  nos  dilucidior  fiat.     Obiiciat  quis:  Paulus 
dicit  'episcopus  sit  irrepreheusibilis'.    Cur  ita  delinquunt  discipuli?  ßespoudeo:  X"- 1.  ? 
irreproehensibilis   quis    est?    si   primum   verbum    purum    maneat.      Sed   non 

35   perficitur  uisi  in  die  domini  nostri.     Hoc  additum  est  in  Paulo.     Quod  hie  i- Z''"- e.  u 
irreproehensibiles  simus,   inceptio   saltem  est.     Sicut  opus   aliquod  incipitur, 
donec    perficiatur.      Nostrates   autem   eiusmodi   voluut    esse  verbi   doctores, 
qui    ne   in    minimo    quidem   errent.      Venit    Andreas    melius    sensurus,    sed 
similiter  errat  ut  puer.     Sic  Christus   cibat  et  nutrit  nos  sola  gracia.     O  si 

40   quis  talem  haberet  fidcm,   sed  diabolus  non  sinit.     Cibus  ille  temporalis  est 


296  ^Prcbigteu  be§  ^al)Xi§,  1526. 

regnura  suuiii,  h)te§  hxin  fol  jug'^en,  quod  illic  raera  patientia,  niisericorclia 
sit.  Sed  Satan  non  quiescit,  ut  auferat  Christum.  Si  in  Christo  herere  ic. 
Hoc  est  Euaugelium  de  fide  et  charitate. 

Mysteria  dicere  debemus,  ut  ipse  Christus  facit.  Et  totum  capnt  esset 
repetendum,  qui  posset  et  haberet  tempus.  Vos  scitis,  quod  cibus  corporalis,  & 
quaudo  os  capit,  siguificat  verbum  dei,  quod  est  cibus  spiritualis  pro  anima. 
In  quo  nutrinius  nos,  ut  semper  vivamus,  qiiia  hoc  corpus,  inqiiit  Paulus, 
mu^  unter  bie  etbcn  g^en,  ergo  oportet  alium  cibum  habeain,  ut  carne 
intereunte  semper  vivamus.  Itaque  naturalis  victus  est  eilt  Btffen  erga  spiri- 
tualem,  et  vita  haec  vix  est  momentum  erga  futuram.  Si  confers,  raulto  lu 
magis  apparet  panis,  vinum,  fruraentum  quam  vile  verbum.  Quando  prae- 
dicatur  Euangelium,  est  vilis  vox,  non  habet  speciem,  quod  sit  eterna  salus. 
1. 5ßctii  1, 25  Et  est  tamen  eternum  ut  Petrus  dicit.  Euangelium,  quod  de  Christo  praedicat, 
SoO.  (5, 27 Ij't   ba§    rec^t   Brot,    ut    dicit   in   hoc   capite  'Operamini   cibum''  2C.     Videtis 

discrimen   ciborum,   cur  saturati   estis?   pro  cibo,    qui   perit,    rtemBt   hk  fur   i^ 
euc§,  qui  eternum  servat.     Hie  est  cibus  eternus  vivens,  qui  ego  sum.     Hoc 
est,  quando  de  Christo  praedicatur.    Non  possumus  Christum  edere  dentibus, 
ut  ludei  dicebant,  quomodo  ?  Non  tamen  frustra  secamus  et  dividimus  eum, 
sed  divisionem  aliam  facimus,  quae  venit  in  animara.     Non    potest  hie  fieri 
illa  divisio  nisi   per  verbum,  quod   g^et   ber  ^tx   leiplt(5^,    quod  brengt  non  20 
solum  frustum,    sed  totum  Christum.     Ut  cum  dico:    Christus   est    mortuus. 
'Ego^   inquit  'sum   panis,   per  verbum    sum  in  animabus',    non   per   praedi- 
catiouem  saturatur  venter.     Si  vero  cor  apprehendit  eum,  esse  salva   debet, 
tteBet  in  ber  fei,    per  quid?   per  verbum  exteruum.     Corporalis  divisio  nihil 
esset,  si  etiam  in  1000  partes  divideretur.    Hie  autem  quisque  acquirit  totum    2r. 
Christum  cum  suo  regno,  vita  ic.  quia  g'^et  im  in  bie  feel  3U  ein,  qui  capit 
hoc,    vivit    per   panem    illum    in    eternum   et    habet    vitam    eternam    in    se. 
Quamquam   venter    pereat,    tamen   ipse   vivet  ineternum.      Cibus   corporalis 
ingreditur    per  os,    Spiritualis   ex    ore   egreditur   per    apostolorum  os  et  non 
Christum  brengt  in  ben  bauc^,    sed  in  cor,    et    inde  acquirit  vitam   et   vivit  30 
ineternum.     Hoc  non  poterant  intelligere,  non  intelligentes  de  vita,  quae  est 


zu  1  Kegnum  Christi  r 

verbum  Dei,  ut  sie  deficiat  cibus  ventris,  nos  tamen  maneamus  solo  verbo. 
Verbum  Dei  non  videtur  nos  cibare.  Hoc  autem  pulchre  videtur,  Si  horrea 
ploena  sunt  frumento,  cellaria  ploena  vino;  cum  tamen  id  pereat  illud  perpetuo 
i.5Petni,25maneat,  ut  dicit  Petrus.  Christus  dividitur  non  secundum  corpus,  sed  per  35 
verbum  in  animam.  Dicit  ipse  'ego  sum  panis'.  Sed  dicis  'quomodo  assequar 
hunc  panem?'  per  verbum,  quod  iutrat  aurem  tuam,  venit  in  animam  et  cor 
tuum.  Sic  habes  Christum  cum  omni  potentia,  fortitudine  et  vita  sua  et 
mortuo  corpore  cum  cibo  suo,  anima  manet  cum  pane  suo.    Expectat  semper 


5}]vcbirtteii  bcö  ^al)XC'i  1.52Ü.  297 

iü  aniina.     Vevba  inea,  iiKpiit,  sunt  Spiritus  et  vita.     'Patres  vestri  mortui',  301»  1;,  ly 

et  vos illud  damnuin    luinquam    cessit,  qui   seinel    Christum    aocipit 

iu  cor,   semper  heret   in    Christo   et   quando    moritur,   (juia    vcrbum    in    cor 
intrans   non    sinit  mori,  quando  praedicatio  fit,  maius  fit  semper  miracuhiTli, 

5  quam  tum  cum  5  millibus,  quando  etiam  tautum  unus  horao  credit,  c[uia  per 
verbum  ille  homo  lucratus  esset.  An  non  hie  homo  plus  habet  quam  omnes 
5  mille  viri,  quia  potest  vincere  mortem  et  habet  Christum  ipsum?  ]<leo 
maxima  res  umB  ha^  tüort,  quando  vere  tractatur,  ut  auinia  semper  servetur, 
ut  postea  corpus   resnscitaretur   um6    be§  tüort»  lütKcn.     Nos  vero   verbum 

lu  tanti  non  facimus  nt  facieudura  respectantes  tantum  praesentia, 

'Multuni  foeui',  'erat    pascha'  5.  panes  qui    sunt?   scripta  sunt    verba,  3o(). e,  10.  t 
quae    praedicantur,    quia    verbum    potest   corporaliter   praedicari    et    Ictblid) 
dividi.     Non  videmus  Christum,    sed  verbum,  quod  nobis  commisit,    brcngt 
!)eimUd)  (Sf)i;i[tum  tn§  f)er|!.     Quisquis  enim  audit:  lesus  Christus  pro  nobis 

lö  mortuus',  quando  hoc  audio,  non  video  Christum,  sed  tarnen  venit  in  cor 
per  verbum.  5  significat  bay  cufevlic^  tüefen  et  .5  sensus,  quia  tota  vita 
consistit  in  5  sensibus.  Quia  iacet  in  corbe,  nid^t  gor  !o[tIirf},  deberet  in 
aurea  arca,  et  simula  esse  deberet.  Corbes  est  scriptura,  in  (pia  verbum  est 
sepultum.     ludei   habent   scripturam,    sed    nihil   aliud  faciunt  quam   ])ortaDt 

20  panem.  Sed  non  prodest,  nisi  Christus  distribuatur.  ludei  non  intelligunt, 
non  possunt  distribuere,  et  omnes  ut  papistae,  qui  habent  scripturam  et 
non  possunt  furcn  et  non  tractant  per  manus  Christi. 

'Pisces  2.'  Christus  ffüt  geVoonlti^  tostos  pisces  gehabt.     Sunt  exempla  ^oi».  e,  9 
patriarcharum ,    qui  servarunt  scripturam.     Inv^enitur  utrimque  doctrina,    tüic 

•J5   man  t^Utt  folt.     2.  exempla,   quae  fecerunt  ea,   tosti  nota,   non   putres,  qui 
sunt,    qui    futcn  exempla  primum  in  opera,    non  fidem    ut  hostes  Euangelii. 
Contra   pii   faciunt   contrarium   ut   Paulus   et   author   Epistulae   ad   Ebraeos.  t'ibr.  u 
Si  praedicatur:  Franciscus  gestavit  funem,  'sie  ego  faciam'.    Scriptura  monet, 
ne  videamus  opera  aliorura,  sed  fidem,  bic  faul  ftfd)  prebiger  tantum  inculcant 

30  Sanctorum  opera,  ha^  fein  faul  ftfc^  ex  fide  in  opera  tracti,  nihil  pernitiosius 
potest  praedicari,  quam  quando  Sanctorum  legendae  praedicantur   et  lücibcn 
gefutt  in  opera.  Scriptura  extat  in  spiritualibus  quae  levis  res  est,  sie  scriptum:  Soij.f..  n 
'Christus   accipit"*   2C.    quando    non    ex    nostro    capite   tractamus    scripturam, 
putres  pisces  2C.     ©ein  '^onb  ifty  i.  e.  scriptura,  exempla  Sanctorum  non  sunt 

35  utilia,  benn  fte  tnerben  in  ß^riftum  gefCoc^ten,  (pü  implet  scripturam,  «piando 

2 ]  ein  Wort  unlesbar  'VZ  extat]  ex       spiritualibus]   spirituali 

animula  circa  aurem  verbum,  alimentum  suum.  Hoc  non  potuerunt  intelligere 
ludei,  sed  de  exteruo  esu  intelligebant,  de  quo  patres  eorum  mortui  sunt. 
Sed  verbum  hoc  non  sinit  mori  animam.  Si  tantum  praestare  j>ossum  uno 
sermone,  ut  unus  vere  arripiat  verbum  in  cor  suum,  multum  efFecissem. 
40  Magnura  fjuiddam  est  verbum  Dei,  etsi  non  magnuni  appareat.  Hoc  autem 
mundo  magnum  est,  multum  habere  frumenti  et  pecuniae  etc. 


298  ^Prebigten  be§  ^a^re»  1526. 

ipse  incedit  nobis  scriptura  per  spiritum  sanctum,  tum  fit  fructus  in  uobis. 
Tum  sequitur  ut  in  Euangelio  "^Accepit  in  manus  paues"  i.  e.  iucipit  Christus, 
qui  nihil  aliud  instituit  cultus  quam  deum  laudare,  praedicare  propter  verum 
sensum  scripturam,  postea  nos  sequimur. 

Hinc  fit,  ut  dividatur  in  tot  homines,  et  tarnen  raanet  integer  et  quan-  5 
quam  ab  omnibus  credeutibus  capiatur,  integer,  er  l^ei[t  titlet  6f)ri[tu§,  quod 
habet  carnem,  manus,  sed  ita  Christus  bomo,  qui  habet  carnem  et  sangui- 
uem  IC.  bog  tft  umb  meinet  toiHen  gefd)el)en.  Si  aliter  cogitamus,  adhuc 
panis  iacet  in  sportula,  quando  autem  audis  tua  causa  factum  et  credis,  tum 
est  Christus,  distributio  ergo  fit  per  verbum.  Ubi  homines  vident  hoc,  10 
dicunt  'Certe  hie  est  salvator'  i.  e.  quando  Christus  natus  sit,  sequitur 
gratiarum  actio,  prius  audivi  multa,  sed  nihil  fructus  inde  accepi.  lam 
aliter  afficitur  cor  meum.  Quid  gramen  significet  et  quod  Philippus  et 
Andreas  contenderint  cum  Christo,  longum  esset  dicere  quid  significet. 

13. 

^rcbtgt  am  Sonntag  ^nbica- 

(18.  ÜJiära) 

Sicfe  ^prebigt  Hegt  un§  in  9?Drer§  g^ac5§f(^rift  Cod.  Bos.  0.  17^  «I.  36(a)«  — 
36(b)^  Dor.  Cod.  Hamb.  74  St.  302*^  entl)ält  nur  einige  bürftige  ^loti^en  über  biefelbe. 

30^.  8,46if.  Dominica  ludica    loh.  8.    Luth:  15 

Hie  in  summa  habemus,  tote  e§  ttx  ber  lt)elt  gugel^et,   quando  verbum 

praedicatur,  et  indicatur,  quam  caecus  sit  mundus  i.  e.  homines  absque  spiritu. 

Hie   vides:   quanto   plus   audiunt  et  te  fniutül^er   mit   1)11  man  xebt,   tanto 

S3. 46  stultiores  fiunt,    uou    dant   se   captivos    in    doctriuam   verbi   et  fidei.     'Quis 

vestrum'  q.  d.  ^scire  vellem,  quae  causae  essent,  ut  mihi  non  credatur\ 

Duo  sunt,  quae  abstrahunt:  1.  quando  doctor  malam  vitam  ducit,  per  quem 
alii  offenduntur  dicentes  "^si  verum  esset,  quod  docet,  aliter  viveret'.  Ita  mala 
«Rollt.  2, 21  vita  est  maximum  impedimentum  doctoribus  Eo.  2.  "^praedicas  non  furandum'  jc. 
Ideo  nomen  dei  propter  vos  male  audit  2C.  'Dicite  mihi,  num  aliquis  inter 
vos  est,  qui  possit  arguere  nie  de  uno  peccato."  2.  quando  quis  mentitur 
et  non  pure  praedicat,  quorum  maior  est  pars  quam  priorum.  Citius  invenitur 
aliquis,  qui  sanctam  vitam  ducit  et  male  docet,  ut  nihil  sit  quam  venenum 

zu  23  Eo.  2.  r 

Domi:  ludica, 

Proponitur  hoc  euangelio,  quid  fiat  proedicato  Christo,  quam  coecutiat 

mundus.     Ecce   hie   quanto  magis   proedicatur,   eo   minus   suscipiunt.     Dicit 

SRöm.  2, 2i'libenter  scirem  causam,  cur  mihi  non  credatis'.     Paulus  Ro:  2.  'qui  proedicas 

non  furandum"  2C.     Hie  iudei  cum  Christum  vilipeudunt,  Deum  blasphemant. 

Citius  invenitur,  qui  sanctam  ducit  vitam  et  non  vere  proedicat  quam  contra. 


20 


30 


^Jrebifltcii  beö  3id)re»  1526.  2ü9 

in  praedicatore.  Secl  tarnen  qui  fdjcubltcf)  letctl,  non  praedicare  possimt  beue. 
Non  possunt  doctrinani  quoquc  avouere,  qiiae  duo  possunt  esse  causa,  ne 
hoiuines  credant.  *Vita  est  inculpabilis,  doctrina  est  vora,  quare  ergo  non 
creditis  mihi?'  Quis  contra  haec  miitire  potest?  Uli  utrura(|iie  contomnitnt 
5  diceutes  'An  non  bene',  fo  foly  ge^en.  SBcnn  bie  \iud  in  bic  luelt  t()omen, 
bog  eö  olfo  [tl^c  iimb  ha§  ©uangcUuiii,  alä  f)ie  depictum,  tum  bene  «tat. 

1.  orauis  qui  verbum  tractat  publice  vel  private,  inculpabiliter  vivere 
debet,  nempe  inter  homines,  nam  non  est,  qui  diluat  pater  noster,  ubi  dicitur 
'Remitte   nobis   debita',   semper  inanemus   dei   indigentes   huius  gratia.     Sed 

10   praedicator  gloriari  debet  inter  homines,  quod  non  argui  jc.  ut  quod  nemini 
suum  furetur,  maledicat,  scortetur,  ebrius,  sed  suum  agat  officium  cum  suis. 
Haec  est  vita  inculpabilis  coram  hominibus.     Ita  Samuel  gloriatur  et  Moses  iSam.  12,  :i 
'nullius    desyderavi    oviculam',   tarn    est   vita   inculpabilis    coram    hominibus.  4.  awojc  ig, i.s 
Si  vero  furatus  fuissem  et  posset  mihi  exprobrari,  tum  esset  vita  culpabilis, 

15  quae  in  praedicatore  non  debet  esse.  Ubi  vero  non  est  culpabilis,  est 
gloriatio  contra  eos,  qui  vellent  libenter  doctrinam  Icftem  propter  vitam,  ut 
solet  mundus,  qui  ubi  vitam  videt  sinistram,  statim  dicit  'doctrina  falsa'. 
In  papistis  est  vita  meretricia,  avaritia,  hoc  debet  taceri.  Quando  nos 
ftl'QUC^eln,   tum  omnes  sciunt.     Ita   agit   mundus.     Paulus,  'ut  non   habeant  i- 3;im.  s,  11 

20  occasionem   maledicendi'   et  ad  Titum   'ut  ornent  pracdicationem  Euangelii'.^it  2,  lu 
Et  hoc  fit,  quando  neminem  leduut,  tum  adversarii  non  habent  occasionem, 
qua  doctrinam  blasphement.     ludei  illi  utrumque  arguunt.     'Vis  tu  gloriari  3oö.  8, 4"» 
doctrinam  tuam  veram  esse  et  vitam  inculpabilem?  nos  dicimus  esse  Samari- 
tanum   te   et   demonium   habere'  ic.   non   de   crasso   vitio  accusant,  furto  2C. 

25  fecerat  miracula,  sed  habent  pro  heretico,  quia  ^^elt  ftc^  p  ben  (Samariter,  qui 

sunt  maledicti,  qui  convenit  cum  nebulonihus,  est  talis,  ba  ift  fein  leben  bal^in. 

2.  'demonium',  'omnis  doctrina   tua  est  Satanica'.     Nam   doctrina  non 

potest  severius  condemnari,  quam  si  dicatur  doctrina  demoniaca.    Ut  Paulus 

facit   1.  Timo.  4.  quia  scimus  demonem  nihil  agere  aliud,  quam  ut  homines 

30  impellat  ad  mendacia  ic.     Ita  ornatur  salutifera  doctrina,  quam  Christus  ex  i-  Jim.  *,  1 
suo   ore  loquitur.     Caput  nostrura    propter  nos    patitur  haec   a   suis  ludeis. 
Ad  haue  doctrinam  deberemus  concurrere  de  uno   fiue   mundi    ad   alium,   ut 


zu   7    1.    r  zu   12   Vita  inculpabilis  doctorum  r        über  Samuel  steht    1.  Keg.  12 

und  ausserdem  1.  Reg.  12.  am  Bande         zu  23/24  Samaritanus  r         zu  24  Demouium  habes  r 

Sic  Samuel  gloriatus  est  'Si  un(|uam  abstuli  alicui  ovem,  adsum'.     Sic  glo-i.  Sam.  12,3 
riandum.    Si  Christo  talia  contiugant,  cur  nobis  non  contiugerent?  Exurgunt 
sectae,  ne  timeamus  oportet   sie  fieri,   quomodo  factum  est  alicpiibus  civibus 
inter  rusticos  seditiosos,  qui  ut  sediciosi  occisi  sunt.     Sic  Dens  martires  suos 
auiferre  solet  in  tumultu. 


34  über  Samuel  sieht  1.  reg.  12. 


20 


30(j  ^4Jrebigteu  bea  Sa'^reö  1526. 

audiremus.     Ibi  adest  sponte  Christus  uon  semel,  sed  3  annos,  sed  doctrina 
eius  est  Satanica.     Si  hoc  ei  contingit:  ne  miremiir,   si   nobis   accidit.     Sed 
gaudere  debemus,  qiiod  huic  imagiui  siniiles  fiamus.     Sunt   tarnen   in   nobis 
Schwermeri,  qui  al§  unnlutf  anrichten,   bQ§  mu^  bcn  ha§  euangelium  t£)an 
I)aBcn,  fo  ein  gifftigcr  Bofev  gcift  i[t§,  ut  culpet  doctrinam  dei  esse  Satanicam,    5 
suani  esse  dei.     Christus  hoc  passus  est  nobis  in  exempluni  et  solatium,  ne 
Warn  10,14.  j^Qg  deficeremus.    Christus  'servus  non  sit  super  domiuum\   'Si  patremfamiHas'. 
300. 8,  «Quid  facit  dominus  ad  hanc  maguam  blasphemiam?  'Non  habeo  demoniura'. 
Amica  responsio,  er  left  ha^  Pen  mit  bem  gamaritaner,  e§  ift  au^  iüar, 
gof).  4, 7  cum  eis  egerat  loh.  4.     Non  öeronttüort  hoc,  cum  non  sit  peccatum,  sed  ein  10 
tDolt^at,  quid  possumus,  quod  nos  culpamus,  quod  non  missamus,  Coronas  2C. 
hoc  habent  pro  maxima  irapietate.     In  papatu  non  est  scortator  adeo  malus 
ut  sacerdos,  qui  suas  horas  non  legat.     Sed  sicut  contigit  Christo,  sie  suis: 
quando  non  habent.  quod  nobis  obiiciant,  aliud  quaerunt.    Hodie  non  possunt 
nos  de  adulterio  accusare,  accusant,  quod  non  missamus.     2.  ntu^  man  t)er=   is 
anttüorten,    quod    nostra   vita   damnatur    et    dicitur    esse    heresis,    sineraus: 
Christo    idem   accidit;    sed    quando    doctrinam   invadunt,   ibi  non  taceudum, 
quia  doctrina  non  est  nostra,  sed  dei,  quam  ipse  dedit  e  celis,   e§  mag  ba§ 
leben  faren,  tno   e§   f)in   tüoi,   videndum,  ut  lucem  servemus.     Sive  sit  via 
spinosa   sive   decHvis,   modo   habeam    solem.     Si   ille   abest,    me  exeunte  in 
media  civitate  possum  impingere.     Sic  discerne  vitam  et  doctrinam.  1.  debet 
inculpabilis  esse,  quanquam  dant  nobis  jd;ulb,  sed  doctrinam  fol  tüir  er{)alten, 
quae  docet,  quae  via  bona,  quae  mala.     Ideo  non  taceudum  ut  Christus  i.  e. 
50^.  s,  46  'mea  doctrina  non  est  ex  Satana,  sed  est  veritas".    Supra :  'quare  non  creditis 

mihi,   cum   veritatera   dicam?'    Non   expectandum,   donec    audiam    concilium   25 

».49Concludere,   sed   certus   esse  debeo.     'Sed  honoro   patrem.''     Ibi  vides,   quae 

as.  ö4  doctrina  vera  sit,   quae  non,   discrimen  ponit  Christus.     'Mea   doctrina  non 

est  demonis,   quia  non  quaero  meum  honorem,  sed   patris'  3C.     Euaugelium 

quod  est  vera  doctrina,  per  hoc  aguoscitur,  tr)en§  bie  e^r  it)e(f  nimbt  et  soli 

deo  tribuitur.     Si  vero   quacritur  bonos   in   doctrina,   scito   esse   Satanicam. 

Soft.  5, 30  Sic  c.  5.     Qui  quaerit  honorem  dei,  est  verax,  quia  praedicat  veritatem,  non 

curat,   quem  blasphemet.     Item  quomodo   possibile,  ut  credatis,   dum  unice 

quaeritis  honorem  et  fragt  nac^  ber  e^r,  quae  dei  est?     Hiuc  veniunt  omnes 

hereses  ex  vana  gloria.     Gloriantur  se  habere  spiritum  sanctum,  quod  veram 

doctrinam  habent  et  alios  volunt  docere,  cum  vident  Apostolos  praedicasse  35 

et   honorem   illis    tribui.     Ideo   quaerunt   et  ipsi  honorem.     Vide,   quomodo 

honorificati,  quando  praedicant,  nolunt  audire  se  esse  diaboHcos  et  Samaritanos. 

Sed   quando  Euaugelica   est  doctrina,    danmatur,    oportet   prius   opprimatur, 

3of).  12,  >4  nihil  sit.     Nisi  granum  frumenti,   fo  tuec^ft  frci(i(^  lein  !^Qlm.     Sic  Christo 

4   Schwermeri]    Seh  zu    7    loh.  15.    r  zu    10   loh.  4.   r         zu    18    Doctrina   r 

zu   23/24    über   Chri.'^tus   bis   non  steht   Ego  non  habeo  daenionem  r  zu  26/27  Quae  doc- 

trina vera  r  zu  .31  loh.  5.  r  zu  .33/34  Origo  heresiura  r  zu  39  loh.  12.  r 


30 


5PrcbiQteu  bc^  3nt}teg  1526.  301 

fit:  doctriua  et  onmis  vita  sua  moritur,  succumbit.  Sic  fit  apostolis:  dam- 
nantiir  ut  Satauici  praedicatores.  Si  hunc  buff  t)clt,  certissiine  est  doctriua 
dei,  contra  quam  si  totus  mundus  esset,  nihil  prodest.  Sicut  iam  est:  qiian- 
quam  omnes   principes,   Episcopi  insaniaut,   lo^   {)cr  gtjen,   si   niillies  millies 

5   plures  siut,  haec  doctrina  per  hanc  damnatiouera  erumpet.     'Nou  praevalebunt  a'Jatti).  ic,  is 
portae'  mat.  16.    Tota  potentia  (piidera  contra  eum  puji;nabuut,  sed  non  per- 
rumpeut.    Apostoli  honorem  acqiiisiverunt,  ha^  [ic  biuBcr  ]n  fd^eitcm  ginijcn 
propter  dei  gloriam,  ut  Christus  passus  omnem  ignominiaiu,    ubi  hoc,  venit 
ad  gloriam,     Pater  dicit  'Tu  me  glorificasti,   ego  te  glorificabo,   ut  nemo  te 

10  possit  condemnare'.     Ps.  'gloriam   dei   non   quaerunt,    sed    suam\     Tum   est 

verum  verbum,    dum  potest  pati  id  quod  in  ps.  'Septuplum',   ein    buff  nnd^  >iii.  12, 7 
bent  anbern.    Quaerere  gloriam  dei  est,  ha^  \ä)  mein  leben  unb  ler  in  bie 
fc^ünj  i(^(a()cn,  ic^  la^  öerbammen  utrumque,   sed  interim  non  desisto,   i.  e. 
tc^  leib  gern  all  fdjanb  biunib,  sed  tamen  quaero,  ut  totus  mundus  aguoscat 

15   patrem  meum  et  me. 

'ludicet',  'iii)  befcl  im§  libenter,   a  vobis   patior,   sed  moneo   vos,   est^otj.  s,  50 
enim  qui  iudicet,  qui  aufferet  haue  meam  ignominiam'.     Ita  mihi  faciendum. 
Damnate,  utut  vultis.     Est  qui   iudicet.     Nos   videbinms   vel   quidera   omnes 
succumbere,  qui  iam  Euaugelium  impetunt.     Nam  non  est  nostra  gloria,  (juod 

•20  praedicamus,  sed  dei,  quod  nos  praedicatores  ic. 

Hactenus  1.  pars  Euangelii.     'Amen,  qui  verbum  meum',  quam  fortiter  is.  r.i 
contra  eos  agit.     Uli  accusant  eins  doctrinam  esse  Satanicam,  ipse  dicit  esse 
Satanae  !et)fer  i.   e.   qui   habet   eum,    potest   conculcare   Satanam,   quia  'non». 52 
videbit  mortem'.     Satanae  dominium  est,  quod  homiues  impellat  in  peccata. 

25   Heb.  vocat  'priucipem  mortis',  qui  nihil  facit  quam  occidere  2C.  quotquot  ergo^cbr.  i.u 
peccarunt,  sunt  mortis  rei,   nihil  habemus  quam  mortem  et  peccatum.     Hoc 
verbum  ift  über  ha^  aEe»,  qui  vicit  mortem,  vicit  et  dominum  mortis.     Doc- 
trina Satanae  a  salute  ad  perditionem  ducit,  contrarium. 

'Ineternum',  quomodo  hoc?   discrimen  est  inter  mortem  et  ungtucf  be§  3of). ». ''2 

30  tobe§.     Non  est  maius  ungtu(f  in  terris  quam  mala  conscientia  et  peccatum. 

Impii   g^en  ^in   et   non   sentiunt.     Imo   ut    in   proverbiis  'rident   in   peccatis  spr.Sat.u.a 
suis',   quia  non   sentiunt.      Si    malum   non   sentitur,   nunquam   esset   malum. 
Ita  mors:   Si  centies  esset  amarior,  si  non  sentitur,   non  est  mors.     Quando 
ergo  non  sentimus  mortem,  est  quidem  mors,  sed  picta.     Dicit  non  Christus 

35   'Non  morietur',   sed  'non  gustabit'.     XL   loh.   eadera   verba.     Illud   verbum  3oi}.  n,  si 
est  Euaugelium,  quo  honorificat  patrem  et  damnat  totum  mundum,  (juod  {)er 
eum  pater  nos  luvet,  sed  gi(t  f)alten,  non  tenetur  manibus,  sed  corde,  quando 
fabulas  audimus,   in   cordc   servamus   et   recitamus,   ut  audimus.     Qui   ergo 
non  terretur   minis,    quando  credit  verbo?    ille   non   videbit  mortem.     Videt 

40   peccatum  et  mortem.     Duplices  homiues,  pii  et  impii  moriuntur.     Christiamis 


zu  6  Mattli.  lU.  r  27/28  Doctrina  SataiiaeJ  Uoc  Sat 


302  5ßrebigten  be§  ^ai)Xi^  1526. 

TTlit  ftiEetU  TTlut,  non  diffidit,  terretur.  Impius  etiam  moritnr,  sed  huic 
angustus  fit  mundus.  Christiauo  est  soranus,  quia  heret  in  verbo,  in  quo 
fetet  er  ba  ^tn.  Impius,  quia  non  habet  verbum  Christi,  nihil  videt  nisi 
mortem,  sentit  vitam  habere  finem,  ha  toeiy  er  md;t,  tüO  er  bleiben  |olX. 
Sed  Christianus  novit  vitam  suam  consistere  non  in  carne  et  sanguine,  sed  5 
in  verbo  Christi.  Ideo  tam  fortis  fit  in  media  morte,  ut  mors  ei  non 
noceat.  De  hoc  multa  dicenda,  maxinia  potentia,  quam  nemo  potest  eloqui, 
ut  verbum  corporale  sit  tam  potens,  ut  eruat  a  morte  et  ducat  in  vitam 
Haec  est  arca,  per  haue  debemus  transire.  Hinc  arripiunt  oceasionem  male- 
dicendi.  Impii  moriuutur  et  vident  mortem.  Christianus  novit,  tüO  er  f)\n  lo 
jeret  et  ubi  maueat.  Dele  rithmum  'Morior  et  nescio  quando^  3C.  Christianus 
dicit  *Novi,  quod  vivo,  quod  ad  Christum  veniam',  et  novit,  ba§  bQ§  lebctt 
cv[t  nn  fl^ct   post  mortem. 

14. 

^rebigt  am  ^armittiuod). 

(28.  5mät3) 

In  vigilia  coenae  domini.  Luth.  Unter  biefer  Uberfd^rift  fteljt  bie  ^rebigt  in 
Otörer§  ^larfifd^rift  Bos.  o.  17^  SI.  38^-40'-.  Sn  ber  C">ambnrger  ^obfc^r.  Cod.  74, 
331.  302t'-305^  33eibe  %e%k  bereits  initgetfieilt  Unfere  9lu§g.  19,  ©.482—499 
über  unb  unter  bem  auf  biefer  unb  ben  beibcn  folgenben  ^^H^ebigten  (5Ir.  15.  16) 
berul^enben  „(Sermon  öoni  ©alrament". 

15. 

^rebigt  am  (^rünbonucr^'tag  frü^. 

(29.  mäxi) 

Luth.  in  coena  domini.  ^n  ÜiorerS  ^lac^fd^ritt  Bos.  o.  17^  $8t.  40^—43^ 
Sn  ber  .^amburger  l^bfc^r.  Cod.  74,  331.  305'^-305^  Serett§  niitget|ei(t  llnfere 
VIngg.  19,  499—509.     %l.  ^n  Ta.  14. 

16. 

^rebigt  am  (^rünbonuer^tag,  9?adjmittag?^ 

(29.  mäxi) 

Vesperi  post  3  idem.  ^n  ^iörerä  ^ta^fd^rift  Bos.  o.  17^  331.  43i'-45''. 
Sn  ber  §amb.  C^bfd)r.  Cod.  74,  3BI.  306=^-306^  S3ereitö  mitgettjedt  Unfere  ?(uög. 
19,  509  —  523.     3JgL  ju  Ta.  14. 

17. 

^rcbigt  am  Karfreitag, 

(30.  3)Mr3) 

S)iefe  bisher  ungebrudte  ^rebtgt  ift  nur  in  üiörerS  91nd)fd;rift  Cod.  Bos.  o. 
17'',  331.  45''— 47''  erfjntten. 


^Prebigten  be§  2iat)tcg  152;').  303 

Die  Parascheues     M.  Lutli. 
Solet   praedicari  de  passione  Christi,    qiiod   hoc   die   facta.     Sed   (jiiiu 
praedicatio  liaec  non  polest  fieri,   deus  curavit  per  totum  aiinuin  [>raodica;:i, 
cum  talis  sit  res,  qua  uti  possumus  semper.    Habctis  ha^  foitel)l,  ([uod  legitur 

5  vobis  novum  Testameutum,  ut  totain  liistoriam  audiatis  novi  testamenti, 
quare  non  opus,  ut  de  verbo  ad  verbum  dicamus  histoviam  passionis.  Est 
billi(^,  ut  expediautur  all  [tutfe  passionis,  ut  Christum  agnoscamus,  quod 
potestis  per  totum  aunum,  sed  (piia  uon  possumus  exequi,  legenms  tautiuu 
textum.     Si  tempus  liaberem,  ordinärem  ex  4  EuangeHstis  uuam  passionem. 

10  Lucas  ferme  diligeutissime  de  hac  re   scripsit,  eins  historiam  legenms 

totam,  postea,  si  tempus  erit,  dicemus  quaedam. 

C.  XXII.     Donec  regnum  dei  veuiat.    2)a§  ift  bh  leljC  gelücft.    Totam  üuc.  22-2+ 
passionem  receusuit  usque  ad  c,  24. 

Audivimus  uuius  Euangelistae  textum,  quanquam  alii  adiungant  (puie- 

15  dam,  ipse,  quae  alii  non  habent,  ba  ligt  nun  lltrfjt  mac^t  bian :  tamen  non 
sunt  contrarii,  quia  conveniunt,  quando  unam  rem  scribunt,  Omnes  hoc 
agentes,  quod  in  sententia  scriptum,  quod  Christus  sit  passus  et  mortuus. 
Sic  et  Petrus  et  Paulus  nihil  horum  scribunt  nisi  breviter  Christum  mortuum. 
Et  hoc  ideo  factum,  quod  apostoli  passionem  Christi  f)in  Qe^ogcrt,  ba  Cy  ^iii 

•io  geboret,  non  ut  hactenus  ad  compassionem  Christi  homines  sunt  ducti,  hodie 
fein  fie  icmerlic^  gehjeft  et  tetrici,  ut  haberent  compassionem;  qui  hoc  bene 
potuit,  ille  optimus  fuit  praeter  passionem.  Sic  apostoli  non,  sed  tractant 
mit  eim  redjten  ernft  et  ba  I)in,  too  ey  ber  l)err  fclbert  I)in  Ineift,  ut  audistis. 

'Nolite  super  me"  2c.  q.  d.  'e»  ift  ba  mit  nidjt  au§gend)t,  quod  itasuc23, 28 

25  fletis,  non  malum  quidem,  sed  n^emet  euc^  einer  fclbcr  tüax\    'Si  in  viridi's.si 
i.  e.   in   innocenti,    'quid    putatis   vos    passuros,   qui    estis    nocentes'.     P>go 
videnda  passio,  ha^  tütr  ha  für  fi^rcden  et  tamen  passionem  Christi  accipia- 
mus  mit  Itb  et  grato  animo,   ita  cum  terrore.     Ita  deus    taiu   ftreng  ift,    ut 
non  parcat  filio,  quam  magna  sit  ira,  quam  raeruimus,  non  possumus  melius 

30  videre  quam  in  hoc  filio,  bie  iücil  ber  brait  muB-  3n  bcm  blic!  est  Christi 
passio  terribilis.  Ita  inspexit  Bernardus  dicens  ludens  'deuin  nesciebam, 
quäle  iuditium  contra  me,  donec  veniret  Christus  et  poueret  se  inter  me  et 
se.  Ibi  novi  non  ita  mihi  iocandum,  cum  tautum  serium  sit  Christo,  ut 
ipse  me  luvet'.     Ideo  dicit  'super  vos',   'si   uon   conversi   fueritis,   habebitis «.  28 

35  hoc  malum,  ut  sequatur\  Ibi  mulieres  viderunt  ba§  I)ertjcteib  an  l)xi)C\i 
menuern  unb  Ünbern,  hoc  praedixit  eis,  quod  volueruut  esse  saucti. 


zu   1   Passio   S.  Lucae    r  zu  7   über  ut  Christus  agnoscamus  steht  Si  in  viridi  ic. 

zu   8   über   sed  quia   nou   iMssumus   steht  Passio   ex    4  Euaug:    colligenda  zu  10    Lucae 

passio   r  zu  12    über   donec   steht    textus  '  zu   24    Nolite   super   me   r  zu   25 

Si  in  viridi  ligno  r  28  grato  auimo]  g  a  zu  29  Ira  dei  r  zu  iM  Bernardus  r 


304  5ßi-ebtgten  be§  3(i^re§  1526. 

1.  ergo  videre  debemus  in  Christo,  quäle  supplicium  deberet  peccatori, 
contra  tarn  alta  est  persona,  si  tantum  guttara  sanguinis  eifudisset  ^  et  tarnen 
tanta  passio  imponitur  ei,  ut  ne  quidem  locus  sine  plaga  sit  in  corpore,  et 
inter  duos  latrones,  quasi  archilatro  2C.  tarnen  consolatio  est,  quod  moritur 
umB  gottlid)§  lec^tS  tüillen.  Haec  omnia  imponuntur  huic  personae,  ut  ira  5 
sedetur  et  peccatuni  reconcilietur.  Si  hoc  non  iuvat,  ut  peccato  adversemur, 
nulla  lex  hoc  faciet,  quia  per  haue  homo  allicitur,  quando  videat  peccatum 

in  isto  honiine  iacere  et  ita  gcftrafft  fein,  ut  ita  peccatum  tüexb  gratia,  alii 
praedicatores  ludam  conviciantur  et  ludeos,  e§  ift  bor  liniB  311  t^un,  ha^^  bu 
beinen  funbcn  feinb  linrft,  non  ludeis.  10 

2.  ftutf,  quando  ita  peccata  agnovimus  et  bo  für  eifcfirecfen  et  libenter 
illis  carerenius,  utque  fugeremus  iram,  quae  lata  est  super  peccatores,  bQ§ 
tüir  un§  IjQlten  an  bcn  6!^iiftum,  qui  est  2.  usus.  Ita  ipse  vult  agnosci 
2.  usum. 

33. 34  'Pater  ignosce."     1.  terret  mulieres  et  viride  lignuni,  hie  rursus  solatur   i.") 

territas  non  potentes  eifugere.  Ibi  tfit  er  in  sacerdotium  et  egit,  quod 
$cbr.  5, 7  Epistola  ad  Eb.  c.  5  'cum  fletu',  'pro  reverentia",  brumB  bQ§  er  olfo  got  tJTl 
erf)en  l)ielt ,  fecit  deo  verum  cultum  et  obtulit  ei  flens  cum  clamore  et  forti 
praedicatione,  sacerdos  f'uit.  Altare  fuit  crux,  oblatio  ipse,  quid  offert?  cum 
dicit  Tater  ignosce',  hoc  verbum  ift  ein  fe^n  re(^t  ^pfoffen  tüort,  ha  gibt  er  20 
fi(^  in  bay  mittel  gtnif^en  got  unb  un§.  Ergo  hoc  verbum  debet  depiugi 
magnis  literis,  quia  ibi  exposuit  passionem  suam,  quod  per  suam  passionem 
condonetur  peccatum,  ira  3C.  modo  hereamus  in  illo.  Ipse  perdit  vitam, 
corpus,  omnia  2C.  et  nihil  curat  et  fegend  omnia  bona  his,  qui  eum  cruci- 
figunt.  'Ignosce'  i.  e.  lo^  t)'^n  met)n  let)ben  gii  gut  H^omen  7C.  hoc  est  fornax  25 
plena  charitatis,  quod  ignominia,  quam  faciunt  Christo,  vertitur  illis  in 
remissionem  peccatorum.  Non  satis  est,  ut  conspicias,  quam  amare  passus: 
aliquid  est,  sed  in  cor  et  verba  respiciendum,  illic  videbis,  quid  velit.  Tater, 
ignosce"  zc.  Ibi  potes  dicere:  quid  velit  per  passionem?  nempe  remissionem 
peccatorum.  Quidam  dicunt  remissionem  peccatorum  datani,  quia  ignora-  :io 
verunt  peccatum  ludei,  qui  crucifixerunt  Christum,  fuerunt  eiusdem  corii, 
cuius  nos,  si  ita  nobiscum  contingeret,  idem  faceremus,  quod  illi.  Ratio 
cogitur  facere,  quod  Satan  vult,  donec  veniat  Christus.  Hoc  vides:  qui 
Euangelio  adversantur,  quid  faciunt?  Si  possent,  facerent  nobis  ut  ludei 
Christo,  tanta  blasphemia  infertur  verbo,  ut  non  satis  queat  dici,  oportet  sit  35 
seditiosum,  haereticum,  ut  Christus  vocatur,  auferuntur  bona,  bornoc^  ber 
crux  sequitur  gro^,  barnn(^  let)t  ftd^  ber  teufet  ^art  brau,  sed  quia  Christus 

zu  5/6  Ira  dei  contra  peccatum  r  zu  9  über  conviciantur  steht  fcfjeltcn  ~i'    15 

Pater,  ignosce  r  zu  11   Ebre.  5.  r         zu  20  Pater  ignosce  r         zu  24:  über  eum  stellt  s^e 

29  dicere]  d: 

*)  Durch  Beschneiden  des  Blaues  ist  etwas  rerloren.  Es  dürfte  zu  ergänzen  sein 
satis  fuisset. 


^^rebigtclt  bc§  3n()rcS  152(1.  3Q5 


o 


princeps,  ergo  eciam  in  k.    Ergo  noli  cogitare,  qnod  haec  oratio  g'^et  allein 
über  bie  ^U^en,    sed  super  omnes.     Et  hoc  iiupiit  Euangelista  factum,  (jiiia 
nesciunt    1.  Cor.  2.  Christianus,  qui   Euangehuni    novit,   nunquani    crucifigit  1.  goi.a  n 
Christum,  potest  quidem  cadere,  ut  Petrus,  nt  hodie  sunt,  (jui  negant,  tameTi 

r,  in  eorum  corde  manet,  quod  Euangelium  sit  verum  et  geniunt  ut  I^etrns, 
quid  faceret  Petrus?  nunquani  resurrexisset,  |o  audax  iüev  er  nid)t  gclucft, 
ut  dixisset  'male  feci'.  Multos  habet  Christus  sequentes  eum  negantes,  hi  non 
sunt,  qui  crucifigunt  eum,  omnes  autem  aHi  crucifigunt.  Non  possunt  pati, 
quod  eorum  res  falsa  sit.   Christus  dicit  'flete  super  vos.   Omuia  vestra  sunt  in-sucia,  n 

10  iusta  et  peccatum'.  Hoc  ratio  non  potest  pati  iuditium;  quando  eorum  res 
damnatur,  cessat  honor,  commodum.  Sicut  ludei  cogitabant:  Si  Christi  doctrina 
valet,  uostra  doctrina  nihil  erit,  nihil  honoris  tribuetur  nobis,  Sic  nostri  tem- 
poris  Episcopi  adfecti  sunt:  Si  doctrina  Lutheri  vera  esset,  tum  nostra  res  nihil 
esset,    antequam  hoc  fatiamus.      Hoc  est  quod  non  videre,    quia   obstat   ber 

15  ftar  in  oculis.  "^Sloä)  Bitten  h)ir  für  fic^S  et  oportet,  quod  aliqui  sint,  qui 
obstinat!  manent.  Ut  Christus  hie  orat,  ergo  non  gilt,  quod  dicunt  Christum 
solum  orasse  3C.  Hoc  verum  est  officium  Christi,  quod  orat  in  cruce  et 
fielt  fie^  in  medium  et  eifert  deo  sanguinem  suum,  per  quem  nos  sumus 
genefen,  dixit  se  gallinam  k.     In    cruce  expendit   alas   suas    et  protegit    se.  «Wattfi.  23, 37 

20  Non  potest  dulcius  pingi  Christus,  quam  quod  sit  sacerdos  vel  pontifex 
oppouens  se  inter  nos  et  deum,  illic  abigit  iram,  hie  pcccatum,  hie  verus 
mediator.  Consolatio  peccatorum  vera  Christi  cogitatio,  (pii  tantum  cogitat, 
ut  me  luvet  ab  ira  dei.  Sic  non  potuit  pati  Christus,  sed  praedicatus  pro 
doctore,  qui  dederit  bonam  doctrinam  et  leges,  sed  depiogendus  ut  hie  'pater 

25  ignosce",  quo  uuico  aufert  2C.  pcccatum  mundi  et  infernum,  damnationem. 
'Ignosce'  comprehendit  peccata,  iram  et  omne  malum  in  hac  vita  et  futura  et 
addit  omnem  bonitatem,  salutem.  Sic  in  2.  usu  videndus  Christus,  quod 
consoletur  territos  1.  verbo  quanquam  te  mordent  peccatum,  mors,  infernus, 
inspice  pontificem  animae,   qui   stat  hie   et   iuvat  te  hoc  verbo  'Ignosce',  et 

30  consolari  te  potes.  Christus  abstulit  omnia  mala  et  loco  horum  I)Qt  cr  mir 
^er  gefielt  omnem  vitam,  prosjieritatem. 

Hi  2  veri  usus  1.  agnitio  peccati,  2.  auiferre.  Deiude  sequitur  exem- 
plum.  Hoc  vocat  peccato  mortificari  carnem,  ut  crucifigamus  et  siuanuis 
crucifigi  nostrum  Adam  et  omnia  feramus,   oportet  nos    infestare  morti  sive 

35  coram  sive  intus.  Sic  iara  occiduntur  multi  ut  diabolici.  Haec  vera  morti- 
ficatio,  ut  adsit  crux  cum  ignominia  magna,  ita  nioriuntur  sancti,  contra 
Papistici  sancti  cum  gloria  nioriuntur,  qui  sunt  in  inferno. 

zu   2/3    quia   nesciunt   quid    faciunt   r  zu   4    Pet:   r  zu   9   flete  super   vos   r 

]•■)  dum  zu  17  Officium  Christi  r  zu  20  Cliristus  gallin.i  r  zu  2'^  24   Notabene  r 

zu  32  Usus  duo  pnssionis  r 

1)  =  fie         *j  --^  iiä) 

Sut^erg  2Bcr!e.  XX.  20 


306  ^rebigten  be§  ^a'^reS  1526. 

18. 

^rcbigt  am  Karfreitag  9lad)mittag. 

(30.  2Jlät3) 

S)iefe  6i§t)er  ungebruilte  ^^U-ebigt  tft  i:n§  in  9lörer§  ^RadCififirift  Cod.  Bos.  o. 
17^  331.  47^— 49^  fotüie  in  einem  2tn§äug  Cod.  Hamb.  74  331.  307*— 308>^  er= 
Italien. 

Vesperi  post  3.  lioram. 

3o^.  13,  iff.  loh.    Caput    XIII.     Hoc  nemo   alioriim  Euaugelistarara    scribit.      Ita 

etiam  lohauues  nihil   scribit   de   caena,    quomodo   ederit   aguum,    et    cenam 
dominicam,  de  quo  Lucas.     Non  ultra   donec  ic.  postea   dedit    sacramentum 
brauff.    5llfo  f)at  er  ftc§  mit  in  gelebt  mit  eim  trundf  et  Bolt  brauff   geben    ■> 
fein  leiB  imb  Blut.     Ita  iustituit  uovum  testameutum  et  vetus  abrogavit  ])er 
haustum.     Inter  reliquas  [tU(J  ponit  lohannes,   quod  lavit  pedes.     Hoc  fecit 
quoque  ad  memoriam  sui,  ut  exemplum  relinqueret  post  se,  ut  invicem  pedes 
lavareut.    Papa  huius  metninit  et  olira  iu  vetere  testaraeuto  saucti  usi  lotioue. 
Et  adhuc  fet)n.    Sed  omnia  cessarunt,  lotio  et  hospitalitas.    Tum  enim  mitte-   lo 
bantui*  ab  uuo  loco  ad  alium  discipuli,  Apostoli,  ad  iuvisendum  Christianos, 
an  adhuc   firmiter    starent.      Tum   tüar   e§    tool   gu   tt)un.      lara   non  potest 
fieri.     Apostoli    quando    praedicabant,    vix    1    domus    aut    duae    credebant, 
poterant  statim  nominari.    lam  omnes  baptizautur,  ergo  erat  commune  inter 
Christianos,   ut  invicem  hospitarentur,   lavarent  pedes  k.     Discimus  ex  hoc   is 
textu,   quod  quisque  debet  suo  proximo  servire  etiam  in  re  minima,     Potu- 
isset  lavare  manus  vel  caput,  sed  infimum  membrum  lavit,  quod  semper  it 
in  bem  tretf.    Et  lohannes   mun^t   e§    auff   hanc   rem,    multis  verbis  utitur, 
antequam  venit  ad  rem,  et  g^en  aU  Quff  bie  lotionem,  multis   exhibebat  eis 
dilectionem,   qui  erat  tam  magnus,  ut  deberet  ire  ad  patrem,  alins  abit,  ut   20 
eius  homines  obliviscantur,  hie  vero  ad  patrem,  ad  regnum  Celeste  accipiendum, 

zu   9/11   Hospitalitas  et  lotio  pedum  in  primitiva  ecclesia  r  zu  15/16    Sententia  r 

zu  20  ut  transiret  ad  patrem  r 

30^.13,  iff.  Euangelium  loh:  13. 

Haec  nullus  alius  euangelista  scribit.  Scribunt  autem  alii  et  maxime 
Lucas  de  coena  Domini,  ut  facta  sit,  quomodo  Christus  uovum  instituit 
testamentum,  abrogat  veteri.  Inter  coetera  lohannes  interserit  exemplum  25 
Christi  de  lotioue  pedum.  Consuetudo  fuit,  ut  hospitum  pedes  lavarentur 
et  bonum  esset,  sie  hodie  adhuc  fieret.  Sed  non  posset  iam  fieri.  Nam 
proedicantibus  apostolis  conveniebant  Christiani,  qui  vix  una  aut  altera  domus 
fuerunt  in  civitate.  Iam  autem  omnes  dicuntur  Christiani,  qui  baptizati  sunt, 
et  ploenae  urbes  sunt.  Hac  lotioue  discimus  tantum  nobis  Christum  post  30 
se  reliquisse,  ut  serviamus  proximo  in  minima  quaque  re.  Multum  charitatis 
discij)ulis  ostendit  in  finera  usque   etiam  proesente  hora    eius   cum,   iam  per 


^|5vcbiatcn  bc?  3(n'^ve§  1250.  307 

ba  er  i)axt  \mx  bei)  feiner  e^r,  fett  er  I)cruubcr  et  lavit  eis  pedes.  Unico 
verbo  nomiiiat  cenam.  Lotio  facta  post  caenam  i.  e.  naä)  bem  oftcrlamb, 
ha  ba^  alt  teftamcut  l)at  dn  enb.  Post  lotionem  dedit  ludae  ein  biffeii,  bivä 
tütrt  boy  Quber  effcn  getücft  fein,  <piod  vocamus  Sacrameutum.    Quare  utitm- 

'■>  istis  verbis?  Novit  se  perditurum  vitam  et  deuin  dedisse  omuia  sibi  iu  mauus, 
quare  hoc  loquitur?  Ideo  quia  vult  describere  Christum  maximum  et  tarnen 
fecisse  minimum  opus.  Ita  maguus  fuit,  ut  sciret  omnia,  ludae  proditionem 
et  quod  dedisset  ei  pater  oninia  in  nianns.  Nemo  est  super  omnes  creaturas 
nisi  deus,  omnia  Christo  dedit,  ergo  est  deus. 

10  A  deo  venerat.    Johannes  "^ot  luft  praedicare  de  divinitate  Christi.   Non 

venit  a  deo  ut  alii  homines  i.  e.  erat  apud  deum,  antequam  factus  homo.  @ing 
q.  d.  ift  ein  tnunbeiUd)  bing,  quod  auimadvertere  debemus  et  alter  alteri  se 
subiicere,  e§  folt  ß^^viftum  Bittic^  auffgeblafen  (jaBen,  quod  erat  domiuns  om- 
nium  angelorum,  omnes  serviunt  ei  et  creaturae,  et  tarnen  non  verecundatur. 

ih  Quid  nos  miseri  facimus,  quando  aliquid  parvi  habemus,  superbimus,  si 
quis  plus  in  scriptura  novit,  fo  nui§  e§  ^Ctau^,  sie  aliis  donis,  si  homo 
habet,  fidit  illis.  Si  non,  ift  er  blob.  Euangelista  hoc  exeraplo  arguit  totum 
mundum  et  docet,  quid  facere  debeamus.  Quicquid  ego  habeo,  bo»  fol  irfj 
ha  ^in  fe^en,    quasi  non   haberem  et   huie  servire,    qui  nihil  habet.     Magna 

20  laus,  quod  omnia  novit,  quod  fuerit  dei  filius,  dominus  omnium,  proditionem 
ludae  et  tarnen  hoc  facit  opus,  quod  vilissimum,  servus  non  facit.  Ita  tnnljt 
Johannes  exemplum  huinilitatis  omnibus  nobis  in  exempluni,  dicit  Johannes 
Christum  omnia  fecisse,  se  succinxisse,  aquam  infudisse,  omnia  opera  sunt 
servilia,  non  domini.    Ibi  verus  est  dominus  et  talis  qui  deus  est,  qui  vides 

25  in  eo  non  opus  domini,  sed  servi.    Hac  lotione  vult  ben  Bef(f}lu§,  bcurfe  ein 

zu   3     Offula    ludae    r  4  jeilt  fehlt  zu  5  quod  omnia  in  mauus  dedisset  r 

8  omnes  creaturas]  o  crea  zii,  11   Christus  deus  r  über-  apud  steht  c.   1.         zu  12  i:J 

Ro.  15.  r  zu  21  praecinxit  r 

mortem  sederet  in  solium  regiae  suae  maiestatis  et  foecit  post  coenani,  sed 
postea  adhuc  semel  cum  ipsis  coenavit,  forte  reliquias,  sicut  nos  damns 
postremo  caseum  et  fructus  arborum,  quia  dicit  rm'sum  sedisse  et  porrexisse 
ludae  intinctum  i)anem.     Sciebat,  quia  hora  eins.     Hoc  vult  indicare,  quam 

30  magna  fuerit  persona,  quae  hoc  opus  foecit.  Venit  a  Deo  non  autem.  ut  nos 
a  Deo  venimus,  sed  antequam  conciperetur,  erat  apud  Deum  q.  d.  mirum 
est,  quod  Dominus  noster  magnus,  qui  seit  se  esse  super  omnes  creaturas  non 
superbit  nee  parcit  maiestati  suae,  sed  se  subraittit,  ut  lavet  pedes  discipn- 
lorum.     Nos  autem  non  solum  superbimus,  sed  et  confidimus  in  potentia  et 

35  divitiis  nostris,  quas  si  non  habemus,  desperamus  fere.  Hoc  sciens  facit  et 
non  solum,  sed  seipsum  praecingit,  ipse  infuudit  aquam  in  pelvini.  Sic  sinuil 
est  servus  et  Dominus.  Hoc  proecipue  inculcat  nobis  Christus,  ut  servä 
simus  aliorum.     Per   tidem    sumus    filii  Dei   et    (.inni:i    nobis    subiecta.     P^tsi 

20* 


308  ^Prebigten  be§  3a!)re§  1526. 

t)ber,   qui  vult  Christianus    esse,    ut  servus   sit.     Sui  Christiani    fotten   et)tel 
!nec^t§  ampt  l^aBen  et  invicem.     Christus  est  dominus  super  omnia  et  tarnen 
nihil  facit  quam    opera   servi.     Sic  Christianus    est   dominus,   rex,   sacerdos, 
frater  Christi  et  coheres,   quando  hoc  etiam   novit  Christianus    et   sentit    in 
corde,  debet  facere,  quasi  non  haberet  et  in  suo  maximo  domin io  se  deiicere     a 
spw-2, 5ff.et  servus  fieri  Philip.  2.    2öa§  to[t  e§  bo(^,  e^e  man  ben  ftol^en  ^aU  Bricht. 
Vide  hoc  exemplum,  et   pudefies  in  corde  tuo.     Christiauis  praecipue  prae- 
ceptum  est  hoc,   quia  adhuc  habent  carnem    et  sanguinem.     Dona  Christia- 
norum    sunt    iuaestimabilia.      Ratio    eorum    est    illustrata,    sapientia    eorum 
divina.     Philosophi  nunquam  potuerunt  scire,  an  demon  aliquid  sit,  nescie-   lo 
runt,  quid  peccatum,  mors,  iustitia,  quomodo  a  peccato  liberarer,  unde  crea- 
tura  venisset,  haec  omnia  norunt  Christiani.     Ultra  hoc  habent  dona  Spiritus 
1  eor.i2,4ff.  sancti  ut  1.  Cor.  12.    Ubi  caro  et  sanguis,  et  adsunt  bona  illa  iuaestimabilia. 
Vides  hoc  in  temporalibus   bonis,   superbiunt  ita  ex  amicis  potentibus,    gut 
moc^t  mut,   cum   ergo  sint  dona   maxima   inter  Christianos,    venit  mut,    et   is 
tarnen  sectae,  ut  hodie  videmus,  et  tempore  Episcoporum  doctorum.    Scriptura 
est  illis  aperta,  benen  ^u  iüf)eren.    6t)riftUö  ^at  boS  bemutig  ejetnpl  depinxit, 
ut  quisque  am  geberb  jeQ  toie  ein  tfiedjt,  non  dico  de  cogitationibus.    Externe 
in  vita  foltu  alfo  geberben,   ut  sis  cuiuslibet  servus.     Praedicationem  Euan- 
i.Sor.  4,  igelii  vocat  Paulus  ministerium  1.  Cor.  4.     'Nos  ministri.'     Nolumus  regnare   20 
super  fidem,  sed  servi  propter  lesum.    Sic  penitus  abstulit  in  Christianismo 
dominium,  sed  vult,  ut  alterius  alter  sit  servus.    Et  hoc  non  solum,  ut  con- 
cordia  maueat  in  ecclesia  K.     Ubi  Christus  est  suo  spiritu,   ibi  nulla  diffe- 
smatt^.  25,40  rentia,   etiam   si  habeo    infirmam  fidem  Mat.  25.     'Qui    unum   ex   minimis.' 
9jöm.  12, 10  Ro.  12.  honore  alii  neminem  excipit,  fo  fol§  unter  ben  6()riftcn  ju  gef)en  et  25 
si  fieret,  non  haberemus  tales  sectas. 
5of).  13, 7  Venit  ad  Petrum.  'Scies.'    @r  tDirb  t)m§  balb  jagen,  ha^  gefperre,  ha^ 

^eter  ba  anhebt,    lohannes  indicat,    non  quod  Christus  per  lotionem  corpo- 
ss-  8  ralem  aliquid  aliud  significare  vult,  et  fti(j^t  e»  an  (S{)riftu§.  ^    *Si  non  lavero 

zu  1/2  Phil.  2.  r          zu  'i  Christianus  r  zu  6/8  cognitio  Christiauorura  et  dona  r 

zu    12    1.  Cor.  12.   r           zu   20    2.  Cor.  4.   r  zu   24   Mattb.  25.   r          zu   25    Ro.  12.    r 

1)  hinter  vult  erwartet  man  sed  quod  .  .  .  anfte(^en  =  'berühren,  zur  Spi-acJie 
bringen''  Bietz  I,  102^. 

seit  Christianus  se  esse  filium  Dei,  tarnen  in  hac  gloria  sua  humiliet  se  et  30 
serviat.  Si  videmus  Christum  talia  facere,  pudefieri  nos  oportet,  qui  non 
solum  aliis  pedes  non  lavamus,  sed  et  nostros  osculari  siuamus.  Hactenus 
nescivimus,  quid  fuerit  mors,  quid  peccatum,  quid  Christus.  Spiritus  autem 
nocturnos  consuluimus  et  nescivimus,  qui  fuerint.  Sic  diversi  fuimus.  Alius 
habuit  divisiones  Spirituum,  alius  aliud,  non  multum  curarunt  Christum.  Si  35 
venter  reploetus  fuit  et  sie  superbi  facti  sunt  iuxta  proverbium  'gut  mac^t  mut'. 
Nos  per  fidem  domini  sumus,  per  charitatem  servi.  Tu  si  doctissimus  sis 
et  ploenus  mirabilium,  alius  infirmus  ut  Petrus,  nihil  niclior  es.   Etsi  meliores 


^rebigten  be§  ^olircs  1256.  3Q(j 

te.'  Indicat  ergo,  quid  velit  per  lotionem.   Cum  Petrus  nou  velit  pati  lotiouem 
illam  externam,   ß^riftllg  trit  Qliff  hit  lotionem  spiritualem,  'liBcr,   (afe  micf) 
hiä)  toafcfjen'.     Et  iterum   S-os  mundi  ostis,  sed  non  omnes^   \[m  lotus  est,??,  lo 
non  iudigef  k.     Hoc   dicit    de   corporali    mundatione  et  ]K)stea  feit  er  6atb 
.■.   auff  bie  geiftlid)  icl)nig!el)t.     ludas  fuit  etiam  corporaliter  ret)n,   sed  uon  jc. 
6^r{[tu§  gibt  3tt)cierlcl)  lotionem,  unam  toti  corpori,  alteram  pedibus.    Petrus 
ubi  non  intelligit,  tandem  dicit  'non  solum'  jc.    Christus  'es  lotus\    Christusa.... 
indicat,  quando  quis  iucipit  credere,  lotus  est,  ut  textus  habet.    'Non  indiget.'ss.io 
'Et  vos  mundi'  2C.  et   tarnen   lavit  pedes.     In   hoc  Christianismus    depictus. 

10   15.   'purificans    corda   per  fidem',   quae    si    venit,   facit  cor  purum   i.e.   dat9(vfl.  i.i,  y 
spiritum,   ut  fidam  verbo,    propter  hoc  nullum  est  peccatum,   quod  damnat. 
Aliud  est  peccatum  remissum,  aliud  peccatum  ^\n  Inecf,  quando  homo  credit, 
non  iraputat  deus  peccatum.     Post  fidem  relinquitur  caro,  in  qua  ftecft  cura 
ventris,  mortis,  libido,  ira  ^c.  bQ§  t[t  funbe,  sed  remissum  propter  fidem,  quia 

15  dum  homo  heret  in  fide,  quamquam  peccatum  habet,  tamen  deus  non  im- 
putat.  Hoc  vocamus  remissionem  peccatorum,  et  tamen  adhuc  adest.  Non 
inveuitur  ergo  Christianus  in  terris,  qui  sine  peccatis  nee  potest  dicere,  Sed 
dicere  potest  esse  peccatum  remissum  etiam  in  mediis  peccatis,  quando 
raaxime  impetunt.    S)ennoc^  ift  bte  funb  öergeBen,  sed  remissum  peccatum  f)eift 

20  Btllid^  !^ein  funb.    Hoc  vult  hie  Christus  dicens  'Mundi  estis',  quia  peccata 

vestra  remissa,  'sed  non  omnes",  quia  inter  vos  est,  qui  habet  peccatum.        3oe.  13,  lu 

Hoc  bene  uotandum,   quia  dat  lucem  in   scripturam.     Quidam  volunt 
Christianos  depingere  penitus  sanctos,  quasi  regnum  Christi  non  esset  gratiae 

zit   1    Lotio   r  zu   6  Duplex   lotio   r  zu    10   Act.  15.   r  zu  16    Remissio 

peccatorum  r 

donationes  habeas,   ille   tamen   eundem  Christum   habet   quem  tu.     Oportet 
25   igitur  alium    proe   alio   humiliari  propter   couscientiam.     Nam   Paulus   dicit 

'alter  alterum  houore'  etc.     Hoc  est  exemplum  humilitatis.    Quod  Petrus  non  möm.  u,  10 
vult  lavari,  indicat,  et  quid  aliud  Christum  velle  per  lotionem  pedum.    Dicit 
enim  'Si  non  lavero"  etc.    Interproetatur  hoc,  cum  dicit  'mundi  estis,  sed'  etc. 
Hoec  spiritualis  lotio  est.    Duplicem  dat  lotionem.    Alteram  quae  est  totius 
30   coi-poris,  alteram  pedum.     Hoc  vult  Christus.     Cum    quis   incipit  credere  et 

baptizari,  mundus  est  quidem  totus,  sed  non  perfecte  ut  Petrus  act.  15.  'fide  «Pd- 1%  9 
purificans'  etc.  et  propter  hanc  fidem  omnia  remittuntur  peccata.  lam  omnia 
peccata  nostra  remissa  sunt,  sed  uon  ablata.  Nam  cum  ea  fide  manet,  siniul 
Adam  cum  vitiis  et  ea  vicia  condonata  sunt  et  remissa,  eciam  si  sint.  Sic 
Ab  nullus  Christiauus  inveniri  potest,  qui  dicat  'peccata  mea  ablata  sunt'.  Sed 
dicit  'habeo  peccata  et  ea  remissa'.  Ideo  dicit  'mundi  estis'  etc.  ludas  pecca- 
tum habet  non  remissum,  alii  discipuli  peccatum  habent  remissum.  Nostrates 
iam  volunt  habere  Christianos,  qui  nullum .  habeant  peccatum,  quasi  Adam 

zu  26  über  liouore  dteht  llo.  12. 


310  5ßrebigten  be§  Sa^te§  1526. 

regnum  jc.     5lbam  hh'ibi  ba   mit   feim  gifft.     Quando  quis  fuit  in   balneo, 
quando  egreditur,  sinit  lavari  pedes,  et  quando  facit,  pedes  manent  immundi. 
Vestrum  officium  sit,  ut  spiritualiter  lavetis,  ut  totum  officium  Christianorum 
sit  nihil  aliud  quam  pedum  lotio.     Apostoli  habent  fidem,  sie  Christiani,  et 
tarnen  manent  pedes  immundi  i.  e.  inter  vos  Christianos  id  sit  officium,  hci§    ^ 
t)'^r  mä)  semper  pleuet  mit  ben  funben.    Remissio  facit,  quod  peccatum  non 
habetis  coram  deo,   estis   probi   per  Christum.     Sed   hoc   debetis   facere,    ut 
peccatum  expurgetis  in  carne  K.    Superbia  manet,  iam  eam  fenfftigen.    Hiuc 
venit  quandoque  discordia,   ira,   cura   ventris.     Quid  facieudum?    secundum 
5of).  15, 3  remissionem  peccatorura  est  ibi  puritas  ut  1.  'propter  sermonem   estis  puri\    lo 
Si  illud  adest,   fo  rechen  id^  eu(^   naä)  bem  tuort.    51 6er  mu§  fie  martern 
laffen,  ^jrebtgen,   ba§  man  bte  \tud  untertrucf,   ut  cesset   cura  ventris   jc. 
13, 8  Donec  sepeliemur.    Haec  est  lotio  spirituaKs,  de  qua  Christus  'Nisi  te  lavero' 
i,  e,  'nisi   tibi  remisero    peccatum,    esses    eternum    damnatus\     Et    si    pedes 
mundi,    bo(^t  auc§   nt(^t,    quia    oportet  caro    omniuo   deponatur,   etsi   totum    i5 
corpus    fet)    geBabet    propter   remissionem    peccatorum,    tarnen  ba§   lüoffdjen 
semper  durat.  Gentibus  praedicandum  totum  balneum,  Christianis  pedum  lotio. 
SB.  12  Antequam  hoc  praedicatur,  oportet  adsit  remissio  peccatorum.     'Scitis',  non 
SS.  isintellexernnt  apostoli.    'Vox  vocatis."     Ibi  vides  bte  metnung  3of)anni§,  bo§ 
er  bte  perfon  fo   gro§  madjt,   quod  mirandum  sit,  quod  tanta  maiestas  facit  20 
tam    vile    opus.     Non    fecit    Christus    propter    illorum    pedes,    sed    debet 
exemplum  esse, 
sß.  14  'Si  ego',  bie  gro§  mei^tig  ^erfon.    Tedes",  'bie  l)l§r  meine  !ne(^te  fet)b, 

ha^  ift  ha^  ej:empel.    Ego  dominus,  vos  servi.    Ego  tamen  inverto,  ego  flecto 
genu,  vos  sedetis.     Alibi  qui  est  maior,  an  qui  discumbit?    Infundo  vinum,   25 
praeparo  mensam,  vos    discumbitis.'     Si  hoc  exemplum  non  vult  uos  humi- 
liare,  nihil  certe.     Potens  certe  dilectio,   quae  certe  deberet  uos  311  fc^onben 

machen,  cum  divina  maiestas  se  demiserit  jc.  pfut   tüie  ein  fd^anb   in 

Sed  quis  seit  an  probi  ?    Vide  ludam,  er  left  {n§  nt(^t  entgelten,  qui  tarnen 
Satana   plenus    sedet  ut  dominus,   coram   quo    dominus   deus   procumbit    ut  3o 
servus.     Si   Caesar   mendici   pedes  oscularetur,   esset   humilitas  fetida,    non 

1  balneo]  bal  zu  3  Officium  Christianorum  r  zu  10  c.  17.  r  zu  13  Nisi 

te   lavero   r  zu    Id   Vos   vocatis   me   ?c.   r  zu  23   Ego  domiims  r  28 ] 

ext:  zu  31  ludas  r 

ille  non  maueret.  Sicut  qui  est  in  balneo  eciam  si  totum  se  muudum  non 
lavet,  quam  primum  exit,  polluit  pedes.  Sic  Christiani  habent  fidem  et  simul 
inter  ipsos  pedes  manent  immundi  q.  d.  Christus  Eo  volo  vobiscum,  ut  et 
remissum  et  ablatum  sit  peccatum.  Superbia  manet,  etsi  non  tota,  quid  ss 
3o^.  15, 3  faciendum  ?  Christus  habebit  sponsam  immaculatam.  Christus  dicit  'mundi 
estis  propter  verbum'.  Proedicandum  igitur  est  semper  et  mortificanda  caro, 
ut  ea  vicia  si  non  deleantur,  labefiant  tamen  et  minuantur.  Nos  impedimus 
SS.  13  verbo,  quautura  possumus.    Gentibus  totum  corpus  lavandum  est.  'Vos  vocatis' 


^^rcbicjtcn  bc»  3af)rc§  1526.  311 

nominanda,  cum  Maiestas  hoc  fecerit.    Ideo  sua  exeniphi  adeo  sublimia  sunt, 
ut  assequi  non  possimus,  quia  persona  i[t  JU  I)0(^. 

•Non  est  maior.'    '^r  folt§  l)a  nidjt  Bcffci-   i]übm  benu  icfj.     Zijn  ic^&»-io 
t)nx,   facite  et  vos  servi."     Alias   ita   utitur  'Persequentur   vos',   Vücabun>ur3of).  i:,, -o 
5  Christiaui,  hoc  verbo  usus  cominuniter  ad  passioneni,  ignoniiniam  jc.  't^ut§',  i:i,  i7 
bü  le^t§,   üuä)  ba§  hJtfjen  ift   ju   un§   tt)omen,   sed   facere  non  sequi  vult. 
'Beati',    inquit,   'estis,    sed  si   facitis."     ^q    sumus   praedicatores,    sed    non 
facereni  jc. 

'5)]it  fuffen',  sed  scio,  quod  non  omnes  facitis,  quia  oportet  'scripturam  33.  is 

10  impleri',  quae  dicit  aliquot  discipulos  me  conculcaturos  pedibus.  Ideo  dico 
quosdam  hoc  impleturos,  quosdam  non.  Disce,  )t)ie  e§  in  bcr  (S^ti[tcul)el)t 
fol  3U  g'^en,  qui  secum  edunt,  foEen  in  mit  fuffen  trettcn.  (^»  ift  ein  greu= 
licOcr  fdjrctftid^cr  fall,  fuit  in  houore  cum  apostolis,  vidit  opera,  verba  salva- 
toris  et  tt)Ut    ein  foldjg  [trau(^ ,    ut   non   sohnn    deficiat   ab  eo,   sed   solvat 

15  omue  beneficium  Christi  sua  proditione.  Non  n)irum,  quod  diffusus  est, 
cogitavit  Christi  bonitatem  erga  se.  Christiaui  si  sumus,  oportet  habeamus 
Pilatum,  Herodem,  ludeos,  qui  publice  nos  insectentur.  Et  interim  inter 
nos  educare  debemus  discipulos,  qui  ipsi  nos  postea  accusant,  ut  versum 
verificent  hunc.     Hoc   fecerunt  Schwermeri    et  adhuc   faciunt.     Sed    quaudo 

20  venit  hora,  fiet  illis  ut  ludae.  lam  stolidi  sunt  nihil  curantes  ut  tum  ludas. 
lam  habent  Christi  verbum,  venenosiores  sunt  quam  Cesar,  Papa.  Sicut 
ludas  fecit,  ludaei  nihil  potuerunt  facere,  quando  A'enit  horula,  ha  ri(^t§  bcr 
3uba§  ClU§.  Sic  facient  nobis  Schwermeri.  Tyrauni  siverunt  nos  in  pace. 
Uli  autem.    Istis  locis  debemus  nos  cousolari.    ludas  est  inter  eos  praecipuus. 

25  Et  cadit,  t)on  Jnelc^cm  fie  bie  anbern  am  oEcr  toenigften  bcrfcljen.    Videmus 
hodie,  biß  oEer  feinften  menner  deficiunt.    Adagium:  \x)l]n  cim  t)om  galgcn 
T^ilfft,  ber  l)ilfft  l)m  ioibber  bron.     Qui  benefacit,  ut  ei  rependatur,  stultus  est. 
Qui  sine  feuore,  bene,  illic  sibi  Luc.  14.  S)er  unfer  Bruber  fol  fein,  ber  ^ilfft  ungsucu,  12 
unter  trudfien  unb  fxeffcn,  quod  ego,  ut  post  fides  vestra  sit  fortior.  Qui  recipit'.goö.  n,  20 

zu  7  Beati  si  feceritis  r  zu  9  Sustulit  adver-sus  me  r  zu  12  Qui  edit  mecum 

panem  r         zu  15  Desperatio  ludae.  r        zu  18  19  llustes  externi  et  domestiel  r        zu  •_'4,28 
ludae  facinus  Petri  lapsus  r  zu  2G  Adagium.  r 


30 


me'  etc.  Hie  Johannes  indicat  personam  quam  magna  sit  quae  lavit  pedes 
discipulorum  et  ludae  impiorum  principis.  Si  nos  facimus,  fetet,  si  suae 
comparaturi,  quia  maior  est  persona.  'Beati  estis,  si'  etc.  Non  quia  potestis, 
sed  quia  non  omnes  facieti.s,  ut  imploeatur  scriptura.  Sic  fit  inter  Christianos, 
ut  qui  docti  et  instructi  sunt  ab  eo  et  omni  benevolentia  donati,  surgant  et 
35  prodant  ipsum,  et  bene  fit.  Hoc  fecerunt  sectarii  et  hodie  faciunt.  Accipiunt 
nobiscum  panem  Christi,  deinde  nos  supplantant.  ludas  autem  hie  loculos 
habuit,  ne  quis  cum  dicat  vilem  hominem  fuisse.  Is,  quem  non  putabaut 
facturum,  facit. 


312  ^pKbiflten  i>fi  ^ai)xt^  1526. 

19. 

^rebtgt  am  ©onnaknb  uov  Oftcrn. 

^31.  9J]ät3) 
S)iefe  bi^l^er  ungebrudte  ^^U'cbigt  ftnbet  \\ä)  in  Oiörerä  Ttadifc^rift  Cod.  Bos. 
ü.  17^  SSI.  49''  — 52^    folüie  in  einem  ^luö^ug  Cod.  Hamb.  74,  m.  308'^-309^ 
S)a^  l^ier  eine  anbere  Quelle  Benü^t  ift,  ^eigt  3-  33.  316,  20. 

S  a  b  b  a  t  o. 
3of).  13, 21  '@rf(^utteit  er  fic^.'     S)te  ^J^iffetat  ludae  scribuut  omues  Euaugelistae 

diligenter,  alioquin  quaedaiii  omittunt.  Sic  etiam  Petri  negotium  omnes. 
In  hoc  indicavit  Johannes,  tute  fieunblt(^  bcr  §er  6f)xi[tu§  sit  erga  discipulos. 
Sedet  inter  discipulos  et  sinit  eos  loqui  secum  ut  socius  cum  socio,  et  in-  5 
super  tenet  lohannem  in  bem  arm,  altera  manu  distribuit  panem  et  infudit 
vinura,  fie  ^o6en  fie^ja  fel)n  mit  ^m  bereinigt.  Sol  man  achten  bie  perfon, 
quae  ipsa  maiestas,  fol  fte^  einer  ent|e|ien  et  terreri  et  praesertim,  cum  ipse 
penitus  obliviscatur  se  deum  ludens  cum  lohanne  ut  puero.  Sic  debet  esse 
inter  Christianos,  hü^  fie^  einer  be§  anbern  fo  tuol  folt  üermogen.  Hie  lu 
incipitur,  tum  videbimus  post  resurrectionem  mortuorum.  Christus  non  iactat 
di\nnitatem,  et  discipuli  lx)erben§  nid^t  getnar.  Habent  pro  homine.  In  hac 
amica  societate  est  ludas,  et  Christus  left  t)n§  ni(^t  entgelten.  Ideo  omnes 
Euaugelistae  scribunt  eins  ingratitudinem.  Sic  nobiscum  fit,  quando  bene- 
fecimus  mundo,  fol  man  un§  ha§  lol)n  geben,  et  praesertim  ein  3uba§,  qui  i, 
maxima  accepit  et  reddit'  pessimam  offam.  Ut  meminerimus  verbi,  dicit 
as.  16. 26  *Non  est  servus  super\  Intinxit  ei  morsum.  lohannes  scribit  de  2.  esca. 
1.  ante  esum,  alterum  post  lotionem.  Marcus  et  Matthaeus  scribunt,  quasi 
sacramentum  instituerit   post  lotionem,   lohannes   et  Lucas.     Sive  iste  bolus 

1    Dazu  am  Fuss  der  Seite   SABBATO   PASCHAE  zu  2/4   Omnes   Euaugelistae 

describunt   ludae    scelus   r  zu   1   Nota  r  zu   lo    ludas  r  zu    li    Notabene    ?• 

zu  17  Non  est  servus  r  zu  19  Caena  r 

Proditionem  ludae  et  negationem  Petri  diligenter  scribuut  omnes  euau-   vo 
gelistae.    Indicat  lohannes,  quam  familiariter  Christus  cum  discipulis  vixerit. 
Hie  videmus  eos  colloqui  tanquam  bonos  socios,  et  lohannem  in  sinu  tenet. 
Si  iam    respicienda   ut  persona,    mirum   est,    quod    ille   homo   et  Dens    sie 
loquatur  cum  discipulis,   tam  araice   coUoquuntur  etiam  non  considerantibus 
discipulis   deitatem.     Haec   propter  uos   scripta   sunt,   ut   si    omnibus   bene-  25 
fecerimus,  expectemus  ludam  aliquem,  qui  nos  prodat.     Et  sie  invicera  nos 
consolemur.     Christus  habuit  ludam,   cur  nos  non  habeamus?     lohannes   et 
Lucas   eo  tendunt,   ut  proditionem  factam   ante  coenam  corporis    sui  dicant. 
Coeteri  euaugelistae   diversum   fere   sentiunt,    sed   non   multum   refert.     Ego 
enim  credo  sul^  eadem  coena  factum,  ut  post  meusa  adhuc  parata  fuerit  lotis   30 
pedibus   et  corpus   suum  dederit.     An  autem  intinctus   panis  corpus  Christi 


'^rcbigteu  beö  ^Qljrc?  1526.  313 

fuerit  sacrameutum  sive  non,  nihil  refert.  Sed  ego  fjali,  quod  Christus  in 
medio  efjen  t)at  er  ba§  facrament  gcuomen,  victum,  cffcn,  et  ein  fonbcilid) 
6rob  uub  txand  fiemati)t,  et  omnes  ba  mit  öcfpeift,  hau  tüirb  at§  gcidjcljcii  fein 
uad)  bcm  cffcn.     Aecepit  panem  stunte  adhuc  niensa,  et  dum  omnia  ederuiit 

5   bie  Indjcn,  ha§  e»  am  enbe  ift  gelücft.     Ita  Lucas  et  Paulus  'peracta  cüena',K"eorir2Ä 
ubi    ederuut   agnum    et   sacranientuin   panis,   dedit    bcn   letzten   ttund   sacra- 
nienti    et    ftnb    ha  mit    anff    ßcftanben.      Au   vero   iste   bolus    fuerit  sacra- 
nientum,  nescio. 

'Quod  facis.'  Vides  Christum  habuisse  ein  Bcntel,  et  non  fuisse  mendicam  3oi)- 1^'-  -'^ 

"J   vitam.     Mulieres  Lu,  7.  et   alii    probi    homines   dederunt  victum,   et   accepit,  i-'"c.  7.  m 
lüculuni  commisit  ludae,   ut  inde  eraeret  cibos   et   daret  pauperibus.     Vides, 
quid  fecerit.     Frauciscus  vult   sauctior  esse  Christo,    qui  nihil   habuit  loculi 
uec  pecuniam.     Funigeruli   illi    saucti  hoc  non   faciunt.     Christus   ij)se   dicit 
*übi  praedicatis,  quae  otferuntur'.    Impius  mercenarius  1.  Cor.  9.  Paulus.  Non^'"goj'''9'^',4 

1^  loquor  hoc  pro  uobis,  sed  ut  hypoerisin  raonachorum  damncm,  non  sunt 
sanctiores  Christo  et  apostolis.  Quidam  Papae  voluerunt  damnare  ordines 
per  hunc  textum,  fo  l^üben  fie  ficf)  ei1t)ert  contra  Papani. 

'Nunc  clarificatus.'    Quid  hoc?    6^riftu§  mit  aber  ein  mal  ein  gei[t=  ^oo.  13,  :u 
lid)  beuttnng,  quid  velit  Christus,  cum  dixisset  ad  ludani  '(piod  facis,  fac'. ä^-' 

'"  Apostoli  nou  iutellexerunt,  ludas  bene,  q.  d.  'bu  '^aft  t)^m  fl)nn  mid)  ^n  üer= 
raten,  fo  t^Uy  Balb',  et  ludas  hie  indignatus,  quia  mala  couscientia  non 
potest  pati,  ut  inspiciatur  et  statim  nimbt  fid)  ein»  nugcnblides  an,  multo 
plus  hoc  !^at  er  flä)  an  genommen,  quando  ita  Christus  dixit  'Quod  facis'. 
Christus  non  mad)t  l)f)n  ^u  fc^anben,   donec  ipsemet,   et  tamen  tuarnct  l)t)U, 

25  ut  solus  ipse  sciat  et  Christus,  si  voluisset  ulcisci,  potuisset  certe,  si  unum 
verbum  dixisset,   discipuli  eum   crucifixissent.     Non   utitur  divinitate   contra 

4    fein   fehlt  zu  9    Quod   facis   r  zu  II    Loculi  r  zu  12  Franciscus  ?• 

zu  18  Quod  facis  r 

fuerit,   nescimus.     Habebat  autem  loculos,    (piia  pecuniam .   (|uam    nnilieres 
Christo    dabant    pro   nutrimento,   accipiebat   et   j)rocurabat   culinam.     Dices: 
cur  non  abiecit  omnem  pecuniam,  ut  sanctus  esset  ut  franciscani.    Pespondef > : 
Christus  Mat:  10.  'In  quamcunque  domum  intraveritis,  edite"  etc.  et  in  actis '-Ufatio.  10,  u 
mulieres  portabant  pecuniam  ad  pedes  discipulorum. 

Sequitur.  'Quod  facis"  etc.  Hie  iterum  ad  allegoriam  venit  lohan.Soi).  i:f,  27 
Hoc  verbum  iratum  fecisse  ludam  cerlum  est.  Nam  mala  couscientia  timct 
etiam  folium  volans.  Vide  Christus  hoc  clanculum  facit,  ne  considerent  apo- 
stoli nee  eum  confundit,  sed  expectat,  donec  seipsum  confundat.  Conscientiam 
autem  tetigit.  Quam  probus  est  Christus,  (jui  peccatum  ludae  tacet,  donec 
ipse    revelet.     Alioqui   discipuli    ipsum    crinibus   traxisseut.     Tunc    apertum, 

29  KespoTideo]  K 


30 


3.') 


314  5ßrebigten  be§  ^ai}Xi§  1526. 

illum,  nee  traducit.    Sic  nobis  faciendum,  non  revelandnra  peccatum  alterius, 
2uc.  22, 48  etiam   inimici,   donec   ipse   revelarit,   ut  Christus   fecit   in   horto  'osculo   me 
tradis\     Siuit  eum  ire,  donec  ipse  erumpat.    Sed  nos  praesciudimus  alterius 
famam,  sed  ger)ort  ein  fünft  ba^u,  ba§  man  ein  fnnber  ftraffe,  quando  quis 
ita  publice  corripitur,  feret  er  3U  et  omnino  fdjledjtg  t)nn  tüinb.    Tu  corripe,     s 
ne  in  ignominiam  adducas,   alias  possit  deterior  fieri.     Tu  potius  xi)Vlt  tj^VX 
5o^.  13, 30  fein  conscientiam  ut  Christus,  donec  ipse  publice  deficit.    'Erat  uox"  q.  d.  in 
nocte  gleid;  gl)et  er  'Wtd,  in  mortem  vadit,    a  luce  discedit  et  venit  ad  eos, 
qui  sunt  merae  tenebrae  q.  d.  Johannes:  sicut  externe  currit  e  domo,  sie  in- 
S8. 3iterne  a  Christo,    ubi    hoc  dicit  'Clarificatus   filius",   fere  quater  repetit.     Ita    lo 
vult  dicere,  tneil  ha^  !tnb  ber  finfterni^  "med  i[t,  ftnb  nn  Bet)  einanber  bie 
Ünber  be§  lucis.     lam  mera  lux   adest,    donec  inter  Christianos  sunt  sectae, 
adsunt  filii  tenebrarum,  qui  obscurant  Christum,  ut  non  clarificetur,  ut  agnosci 
debet,  quando  deus  dat  gratiam,  ut  sectae  cessent  et  vera  turba  manet,  tum 
vere  est  clarificatus,   tum  Christus  est  absque  tenebris,    quia  Italien  an  bem   is 
ret)nen    hJOrt.      Sectae   oportet   maneant    et  ludas.      Secta  tarnen   manet   ad 
tempus ,   veniente  eorum  noete  eessat,   fo  g!)et§  ben  iüiber  alfo  ,   6l)rtftu§  ift 
Joiber   öerclert,   tum    venit   alia   tempestas.     Hoc   vult  Johannes   per  ludam 
indicare,  quem  ita  diligeuter  deseripsit  et  verbis  Christi  i.  e.  'vos  bene  agno- 
35. 31  seitis  me,  quia  lux  et  vos  filii  lucis\     'Deus"  i.  e.  Christus  laudat  et  honorat  -o 
deum  et  discipuli  nihil  honorant  quam  Christum.     Quiequid  est  Christus  et 
dixit,  bay  gilt  t)mer  ba  l)tn  ^  feinem  öoter,  ut  eum  praedicet  et  clarificet.    Nos 
postea  quoque   ut  Apostoli,    quia    nihil    volumus   scire,   praedicare  quam  de 
Christo.     Ita  ut  omnes  doctrinae  abiiciantur  et  sola  maneat  Christi  doetrina 
et  sie  filius  dei  per  nos  clarificatus  et  deus  per  filium,  et  clarificationes  g^en   25 
in  einanber,  quod  nos  Christum  clarificamus  et  in  Christo  patrem,  q.  d.  'nu 
I)at§  !f)ein  not,  discipuli  in  me  solo  haerent  et  ego  in  patre,  qui  non  possum 
deserere,  et  sie  ad  vos  venio  et  vos  ad  me,  et  ego  ad  patrem'.     ^\t   aBer: 
nu  aber  ba§  olfo  ift  Bct)  mir  i.  e.  clarificatio,   quod  homo  ita  elarificatur,  in 
hoc  homine   Christo    deus   elarificatur,   qui   de  nullo    scimus   quam   de    deo.   30 

zu  2/3  Osculo  tradis  r  zu  7  Erat  iiox  r  zu  \i)  Nunc  clarificatus  est  filius  r 

zu  16  Sectae  r  22  feine 

^)  l)met  ba  '^in  scheint  wie  ininierbar,  imntcx-fort  aufgefasst  tverden  zu  müssen.   P.  P. 

£uc.  22, 48  quod   dixit  'osculo   tradis   filium   hominis'.     Nos    ubi    et   quando    possumus, 
aliis  vicia  exprobramus,   quasi  nos  meliores  sumus.     O  quam  diligeuter  de- 

3oi).  13, 3oscribit  haue  proditionem.  Dicit  'Erat  autem  nox'.  Hoc  indicat  ipsum 
58.  abesse  filium  tenebrarum.  Sic  dicere  vult:  cum  abierit  filius  tenebrarum,  reli- 
qui  erunt  filii  lucis.  Sic  et  fit  inter  Christianos,  quamdiu  sectae  adsunt,  35 
tenebrae  sunt,  quia  exeoecant  et  seducunt  populum.  Eradicatis  autem  seetis 
Christus  cum  suis  glorificatur,  Sectae  quidem  sunt,  at  quam  primum  venerit 
nox  earum,   non   manent,   sed    abeunt   ut  ludas.     Dicit   Christus   'Dens   me 


^Prcbiflteit  bcs  3nf)rc§  1526.  315 

Haec  clarificatiü  liumiiieni  dicit  reaurrccturuni,    ubi    hoc  factum.     'In  seipso"  3J.  32 
i.  e.  'testabitur  me  quoque  verum  deum\    Et  hoc  seit  statim,  '(juia  iam  adest 
hora  mortis,  deturbabor  in  teuebras,  per  hoc  clarifico  })atrem,  do  ei  omnem 
honorem  et  sicut  eum  honoravi,    ita  me  honorabit   bei)  t)()in  fclb§  i.  c.  t^lcm 

5  clamorem  sinet  exire,  ut  credar  verus  deus  et  non  factus  homo,  ut  fierem 
mediator  hominum  omnium\  Haec  clarificatio  coepit,  quando  Christus  coepit 
pati:  lohannes  l^at  fcl)n  lücljö,  quod  simpliciter  loquatur  et  tamen  duobus 
verbis  fa[t  er  ha§  ganlj  rein  ßiiangcliltm.  Sectarü  non  clarificant  eum,  sed 
obscurant,  sed  durat,  donec  expellat  deus  tales  et  servat  suos  filiolos.    'Filioli^,  as.  33 

10  hoc  supra  2.  et  8.    'Iam  e  vita  vadani,  iam  non,  bo(^  tüil  eud)  btc  le^t  geben\7,  si;  s,  21 
'Preceptum  novum",  ha  l)cBt  er  Quff  uno  verbo  totum  vetus  testamentum  «.  34 
q.  d.  'audistis  Mosen,   qui  dedit  varia  praecepta,  lotionum,   circumcisionum, 
ciborum,  et   ultra  hoc  instituit   gladium  et  plecteudos   nocentes.     Ego  dabo 
vobis  novum  preceptum,  vetus  Mosi,  vos  aliud  non  debetis  habere',  (e[t  qH» 

15   foren,  quae  Mose  praecepit,  circumcisionem.    'Hoc  meum,  ut  diligatis,  et  hoc 
fei   hü'j   lX)arljeid)en\     ludei  agnoscebautur  per   circumcisionem   et  habebant 
gel  3i|3pcln  in  palliis.     Hoc   meum    signum   'Si   diligitis\     Hie   locus  frfjlec^t  *«.  35 
barnibber  omnes  ludaeos,  sectas,  Papam.    Unde  agnoscuntur  minoritae?  per 
cappam,  griseum,   omnes  sectae  habent  externa  signa,   sed  uullus  habet  hoc 

20  Christi  Signum,  dicet  ad  eos  'vos  venitis  platten,  uura  dixi  de  hoc,  quare 
observas?'  'quia  placet':  'ubi  verbum  meum?  t)in  toeg.  Ego  tantum  unum 
externum  signum  dedi,  quia  alia  possunt  fcl)Ien  ut  ire  ad  Sacraraentum,  sed 
in  hoc  agnoscis'.  Vis  agnoscere  Christianum:  Noli  aliud  quaerere  signum 
quam    dilectionem    proximi.     Sinas    orare,    gerere    cappam.     Hie   conclusum 

25  est:  'Si  dilexeritis  inter'  2C.  quid  ergo  opus  habemus  lege?  Quando  diligo 
proximuni  ut  me,    non    indigeo  iure  gladii,    quia  facio   ei   omnem  favorem. 

zu  ö  über  clamorem  steht  praedicationem  zu   1 1    Praeceptiim  novum  r  zu   1 7 

über  palliis  steht   templum  zu  19  über  griseum  steht  groe 

glorificabit  et  ego  ipsuni,  et  statim  faciet\  Sic  intellige.  Christus  laudat 
et  proedicat  solum  Deum  et  solum  Christum  discipuli.  Igitur  quicquid 
docetur  extra  Christum,  abiiciendum  est.     Sic  nos  alligamur  Deo   per  Clu'i- 

30  stum,  nos  impendemus  Christo  et  Christus  patri  et  ipse  nulluni  alium  novit 
nisi  patrem  et  nos  nulluni  alium  proeter  Christum. 

Sequitur  'Proeceptum  novum'  etc.  Totam  legem  hoc  dicto  abrogat 
q.  d.  'Moises  varias  leges  vobis  dedit  circumcidendi,  abluendi.  Ego  novum 
do  vobis,  ut  invicem  diligatis'.    ludei  cognoscuntur,  si  hiacinthiuam  fimbriam  a).  34 

35  in  vestimentis  habeaut.  Sacerdos  uoscitur  in  blatta,  monachus  in  cappa  et 
fune.  Dicet  Christus  'ubi  sigillum,  quo  te  noscam  meum  discipulum?'  Ee- 
spondebis  'blatta,  cappa  est'.  'Quis  tibi  haec  maudavit  gerenda?'  liespon- 
debis  'sie  mihi  visum  est'.  Dicit  ipse  'vade  ad  diabolum  cum  tuo  sigillo. 
Ubi  est  sigillum,  quod  ego  mandavi,  charitas  scilieet'?  tacebis.     Christianus 


316  ^rcbigtcu  be§  ^a\-)xe?j  1526. 

Iudex  adest,  ut  nialiim  corripiat,  ego  contrariiim  facio,  Et  quamquam  possit 
statui,  non  iudiget  Christianus.  Ergo  bene  vocat  novum  praeceptum,  quia 
omnia  praecepta  abrogat.  Obedit  libenter,  per  fidem  sat  habet  coram  deo, 
per  charitatem  facit,  quod  debet  erga  proximum.  Ita  fein  fre^  t)Qt  er  Qefaft 
Christianitatem  suam  mit  bem  tüoxt.  Nunc  quid  fecimus?  instituimus  sectas.  & 
[Rom.  13, 8  Si  hoc  uuicum  sinimus  f aren,  nihil  est,  sive  edamus  oleum.  Ro.  XIII.  S)a§ 
tüortlein  fol  man  tuol  faffen  et  inculcare  pueris.  'Novum."  Non  vult  habere 
ad  discipulum,  nisi  qui  diligant.  Per  fidera  fitis  filii,  sed  per  charitatem  fol 
manS  ert^ennen,  non  fieri.  lam  concludere  possumus  quisque  secum,  cuius 
discipuli  simus,  an  Christi,  papae.  ^° 

Quisque  dux  habet  suum  signum.  Haec  civitas  habet  suum  signum, 
hie  vir  hoc  sigillum,  Christus  non  aliud  quam  charitatem.  Ubi  non  est,  non 
est  Christi  discipulus,  cum  solam  charitatem  ponat,  ergo  omnes  aliae  leges 
abrogatae,  potest  illis  uti  libere,  non  coacte.  Ideo  omnes  monachi  damnati, 
quia  coacto  animo  gerunt.  Ego  possum  gerere  et,  sed  non  iudigeo.  Nihil  is 
faciendum,  nisi  ut  diligam  proximum,  si  fecero  proximo  JU  liö,  bene.  Si 
monachi  sie  facerent,  ut  servirent  per  hoc  homiuibus,  esset  opus  charitatis, 
sed  quia  coacte  faciunt,  novum  signum. 

iara    est,    qui    nullius    legis   indiget  omniaque  voluntarie   facit,   non   coacte. 
Charitas  sigillum  est  Christiani  hominis,  sicut  dimidium  sertum  ^  ducis  Saxoniae.   20 
Hoc  nobis  maudavit  Christus  moriturus.     Ideo  corde  suscipiendum. 

20. 

^rcbitjt  am  crftcn  Oftcrfcicrtag  9laf^mittag^, 

(1.  3tprU) 
S)iefe  Bi§'f)er  iingebrudte  ^rebigt  liegt    un§  bor  in  0?örer§  5^a(^fd)rift  Cod. 
Bos.  o.  IT^,  m.  55*-57^  folüie  in  einem  Uu^ng,  Cod.  Hamb.  74  m.  Sll'^— 312''. 
3ln  Ie|terer  ©teile  ift  bie  5fsrebigt  mit  ber  üon  ^Bugen'^agen  gespaltenen  g^ü'^l'rebigt 
berBunben.     SJßir  geben  natürli;^  nur  Snt^crö  ^fiacfimittagSprebigt. 

Post  prandium     Lutherus. 
Audistis  hodie  historiam  resurrectionis  Christi,  et  caput,  quod  discere 
nos    debemus.     Et    bonum    esset,    ut    haec    communis   praedicatio   esset   de 
resurrectione  Christi,  ut  Christani  scirent  eara,  cum  hoc  sit  opus,  per  quod   '^^ 
deus  suam  potentiam  in  Christo  ostenderit,  quae  suscitavit  ita,  ut  abstulerit 
morti  et  Satanae  potestatem.     Eadem  potentia   get)ort   ha  t)in,    ut  credatur, 

zu  2  Noviini  praeceptum  r  zu  11  über  dux  steht  priuceps  zu  22  darüber  D  M  L 
iSermo  Ponieridianus  die  Pascliae         zu  27/'U7,  1   Fides  max:  credere  Christum  resurrexisse  »• 

^)  Gemeint  ist  der  sogenannte  Ttautenkranz  im  sächsischen  Wappen,  der  hier,  iveil 
nwf  zur  Hälfte  sichtbar,  als  halber  Kranz  bezeichnet  wird. 

Hoc  operc  resurrectionis  erigantur  corda  nostra  ad  credendum.  PIoc 
opus  Christum  rcsurgere  omnia  abiicit  opera.    Nondum  experti  sumus  l'acul- 


^U-cbigtcit  bcs  SiatjreS  1526.  317 

uara  quod  in  Cliristo  factum,  oportet  divulgetur  ita,  ut  veniat  resnrrectio 
Christi  in  cuiuslibet  cor  Christanum,  non  |tu(f  (tc^,  sed  tota,  ut  est  in  Christo. 
Ex  quo  videmus,  quod  ex  viribus  nostris  nihil  possumus,  quia  hoc  unicum 
verbuui  ftoft  bci  niber  omnes  hunumas  vires.  Nunquam  experti  suraus,  C[Uod 
5  humana  potentia  et  diabohca,  si  siniul  esset,  ut  posset  unum  horainem  a 
morte  suscitare;  hominem  qui  vivit,  possunt  bene  perdere,  sed  ex  morte 
rediniere  non.  Si  hoc  verum,  quod  nos  nihil  possumus,  ut  homo  corporaliter 
suscitetur,  sed  tempore  mortis  cogimur  mortem  imperare  sinere,  multominus 
facere   poterimus,  ut  Christus   resurgat  et  per  resurrectionem  suam  in  cordi- 

10  bus  nostris  viveret.  Cum  eadem  potentia  sit,  ut  dixi,  Christum  resurrexisse 
et  illud  credi  a  nobis.  Si  ic^  mirf)  311  tob  erbest,  tarnen  nondum  est  hoc 
opus,  quod  Christus  resurrexit  et  nulluni  cor  humanuni  f)Qt  erforn,  quod 
Christus  filius  dei  ex  mortuis  resurrexit.  Hoc  opus  fuit  absconditum  toti 
mundo,  nisi  revelatum  esset  prophetis  per  prophetas.     Cum  ergo  ex  viribus 

if)  nostris  ne  quidem  possumus  vel  cogitare,  dedecus  fit,  quod  aliquid  facere 
possumus  pro  liberatione  peccati.  Hoc  uuico  verbo  'Christus  resurrexit'  dam- 
nata  omnia  nostra,  non  fit  alia  via  ad  salutem,  quam  quod  Christus  moreretur 
et  resurgeret.  Duae  sunt  Christi  charitatis  et  resurrectionis.  Apponantur 
omnes  sancti  et  in  unam  lancem  ponantur,  Christus  in  alteram:    et  vide,  an 

20  unum  sit  opus  Sanctorum  et  Christi  resnrrectio.  Plaga  est,  quod  iuxta  istam 
praedicationem  clarissimam  ift  eingangen  doctrina  diabolica,  cum  seraper 
praedicatum  est,  oratuni  'credo  in  lesuni  Christum"  ic.  Imo  ein  Öorgang 
!§aben  gehabt  sectae  monachorum,  Imo  adhuc  liodie  novae,  quia  Satan  non 
potest  pati,  ut  opus  hoc  pure  praedicetur,  nempe  resurrectionis  Christi,  quia 

25  novit  se  pudefieri  per  hanc.  Ideo  toeret  CX,  ne  penitus  capiamus  illam 
praedicationem.  Et  non  Satan  quiescit,  sed  novas  doctrinas  inducit,  ut  ista 
doctrina  de  resurrectione  abrogetur:  'ettöa»  \xi\ä)  t}ZX,  satis  audivimus  de 
resurrectione',  qui  sie  dicunt,  nunquam  audierunt,  nihil  gustaverunt  de  ea  iu 
corde,    tantum    ut  anser   de   praedicato.     Paulus  Ephe.  2.  'Dens  det   nobis  epi).  1,  is 

30  illuminatum  cor,  ut  possitis  agnoscere',  fex'Ct  '^et  mit  nxedjtigcn  tüorten,  'sus-2, 6 

zu  :5  über  hoc  unicum  steht  Christus  resurrexit         su  4/9  Eadem  potentia  Christum  resur- 
rexisse, et  hoc  nos  credere  Ephe.  1 .  r        zu  30  «6er  nic(^tigcn  ttJorten  steht  Ijivli^ixi,  brcc^tigen 

tatem  hominis  posse  excitare  mortuum,  Si  hoc  verum  est  et  scntitur,  minus 
excitabimus  Christum  quam  hominem,  et  hoc  non  faciemus,  eciamsi  ieiunemus 
ad  mortem.  Hoc  opus  absconditum  fuit,  nisi  quod  prophetis  revelabatur. 
Hoc  verbum  Christum  resurgere  omnino  cvellit  liberum  arbitrium.  Conclu- 
35  ditur  ergo  Christum  resurgere  et  hominem  operari  duplex  esse.  Magna  plaga 
est  tantum  lumen  deletum  fuisse.  Placentas  edimus  et  monachorum  sectas 
recepimus,  sed  resurrectionis  obliti  sumus.  Diabolus  plures  sectas  excitabit, 
non  enim  potest  ferre  purum  Dei  verbum,  sed  dicit  'satis  audivi  hoc  per 
aliquot  annos'.    His  unt  sicut  anser  (pii,  (juamdiu  audierit,  anser  manet.    Hoc 


318  ^Prebigtcji  be§  So^jrc?  1526. 

citavit  nos  cum  Christo'.  lUc  vidit  in  cor  humanuni.  Quanquam  maxima 
res  sit  hoc  credere,  nos  putamus  facillinnuu,  sed  in  tentatione  videremus  nihil 
nisi  spumam  fuisse.  Et  quotidie  experinmr,  quod  paucissimi  sint,  qui  hoc 
credimt,  qui  prius  (jredidcrunt  et  libros  ediderunt,  iam  cadunt.  Et  Pauhis 
dicit  eandem  esse  potentiam,  (|Uod  ^nos  cum  Christo  suscitavit^  inquieus  *det  •'> 
vobis  cor  illuminatum'  jc.  In  hoc  ei'feit:  oportet  penitus  novus  fiat  homo 
et  iudicet,  quae  potentia  sit  dei,  quae  humana,  et  liberum  arbitrium  esse 
nihil.  Hoc  dico,  ut  notetis  locum  Pauli,  ne  putcmus  nos  apprchendisse, 
oportet  expectemus,  cordi  inscribat  deus,  alias  si  alius  praedicaret,  aliud 
monerotur,  Volunt  alia  praedicari.  8ed  vclim  me  vivente,  ut  hoc  omnibus  lu 
modis  inculcaretur,   quia  vas   omnino  fragile  est  et  thesaurus  pretiosissimus 

afoiit.  s,  11  statim  elabitur.  Sic  Ro.  'spiritus  huius,  qui  suscitavit  Christum'  2C.  uon 
alia  est  potentia  Spiritus,  qui  Christum  suscitat,  quam  illa  quae  facit,  ut  hoc 
credatis.  Paulus  iactat  credentem  esse  suscitatum  a  mortuis  et  sedere  cum 
Christo  in  celestibus.  Quis  potest  hoc  apprehendere?  nunquam  hoc  vidimus  •'> 
e))i).  2,  i;  hominem  ascendisse  ad  celos,  et  tarnen  Paulus  hoc  dicit.  Corpus  adhuc  est 
in  terra  JC.  sed  secundum  spiritum  est  homo  suscitatus  et  est  cum  Christo 
in  celestibus.  Ubi  est  Christus  ?  statim  post  resurrectionem  non  edit  Christus, 
uon  habet  naturale  corpus,  non  indiguit  vestibus,  adsumpsit  sponte  vestem 
peregrinam.  Fides  nostra  sie  habet:  Si  credo  in  Christum,  qui  suscitatus  '-^o 
a  mortuis,  sum,  ubi  ille.  Tum  cor  meum  liberum  est  ab  omni  terrestri 
tücfen,  uon  opus,  ut  hunc  vel  alium  cibum  edam,  hoc  servem  vel  aliud,  ergo 
penitus  sum  segregatus  ab  elementis  mundi.  Et  ultra  sum  positus  supra  mortem 
et  dominus  in  celestibus,  ubi  est  mera  victoria  super  mortem  ?c.  non  potest 
me  homo  iudicare,  qui  vult  me  iudicare,  errat,  ut  Christum  nemo  potest  ic.   25 

1.  Eor.  2,  15  Item  Paulus  dicit  'Spiritualis  omnia  diiudicat'.    Col.  3.'  'Si  surrexistis'  et  2. 
2, 21    'Ne  tetigeris'.    Sicut  fuerunt  sectae  et  ordines,  facile  potuit  pracvidere  errorem 

i.2im.  4,  1  1.  Tinio.  4.  Christus    non   amplius   sub  Pontio  Pilato,   morte,  peccato,    qui 

2    nihil   fehlt  zu    8    Eplie.   2.    r  zu    \&    Ej^he.  2.   r  zu   2G    1.  Cor.  2.    r 

Col.  :>.  r  zit  28   1.  Timo.  :5.  r 

magnum  est,  quod  Deus  Christum  et  nos  cum  ipso  excitarit  et  liberarit  a 
morte.  Sic  solet  loqui  Paulus.  Sunt  qui  pracdicant,  cum  sc  vere  putant  mo 
docere,  subvertunt.  Magnum  est  credere  nos  reguare  cum  Christo  in  coelis. 
Vult  autem  eiusmodi  fides  novuin  habere  hominem  et  expectare,  donec  Deus 
cordi  inscribat.  Ne  seducamini:  varia  iam  volunt  proedicari,  sed  me  iudice 
sat  esset  summam  rei  semper  })r()edieari,  tam  faciliter  est  secta  aliqua 
])otest  avertere.  Hoc  audet  dicere  Paulus  nos  adhuc  in  carne  reguare  cum  35 
Christo  in  dextera  patris.  O  quam  aperit  Paulus  os  suum.  Si  credo  Christiun 
rcsurrexisse,  sum,  ubi  ipse  est,  et  ubi  i])se  est,  nihil  aliud  (juam  vita,  reguum 
1.  (Sor.  2,1..  super  peccatum,  mortem,  infernum.  Sic  solet  loqui  Paulus  'Spiritualis  omuia 
diiudicat'.     Non  igitur   curemus,   si  prohibeant  matrimonium   aut  cibum,   si 

•'{4  fuciliter  ])otest  secta 


»Prcbigten  bcS  3at)rc§  1526.  319 

iiidicat  eum,  bet  fcl)let,  (iiianclo  sum  in  fiele  cum  pro  rae  ista  fecisse,  nemo 
potest  ligare  conscientiani  meam  iillo  praecepto,  cibo,  tempore  ic.  quia  sum 
altior  Omnibus  legibus,  quia  nou  indigeo.  Fides  dicit:  "^quare  dcbeo  haue 
vestem  gerere?^  'ut  salveris',  fidcs:   'ibi  mentiris  ut  nebulo,    nuin  per  esum 

T)   earnis  assequar,   quod  Christi  resurrectio  emeruit.     Nam  Christus  resurrexit 
idco,  ut  omnia  auff'erret,   peecatum,  mortem,   et  in  eelestem  conversationem 
me  collocaret\     Hinc  'Si  mortui    estis'  ic.  q.  d.  vestra   couscientia    fcfjlucbct  9U>m.  f>,  s 
UÖer   flty  et  dominus  est  super  omnia,  cur  Juott  ix  Cüä)  au^  belli  l)iineli[djen 
lücfcu  rcljfen  loffen  in  fecem  illam?  3)iumb  lc^t§  nur  gar  bran,  ut  optime 

11'   i)ernoseat  illura  articulum,  tum  lucem  habebit  omnia  iudicandi.    Christiauus  dicit 
*lil)euter  feram  haue  vestem  hix  5U  gefaEen,  patiar  corpus  servire  sub  lege  tibi, 
sed  cor  liberum  sit.    Etiam  libenter  corpus  subiiciani  potestati  mundanae,  sed 
ut  couscientia  non  sit  astricta'  ic.    Ad  Gab  'cur  deuuo  convertimini?'  aä)  iüie®nt.  4,  ;> 
coudemnat  eos,  'coram  deo  nihil  egetis,  nisi  quod  Christus  resurrexit  et  omnia 

1-^  vobis  donat.  Vobis  taft  ii;  ein  bleuen,  h){e  iv  cffen  folt  ic.    Et  per  hoc  \)cx= 

leuret  i)X  6l)itftum  unb  feljlet  fein',  ferendum  esset  martyrium  hoc  pseudo})rophe- 

tarum^,  sed  quod  damnum  hoc  irrecuperabile  adsit,  quod  Christum  perdamus  2C. 

Haec  omnia  loquor,    ut    sciatis,    qui   adhuc   securi   estis   a    sectis,    ut 

capiatis  lumc  articulum  bene,  quia  post  haue  lucem  habebitis  sectas.    Varia 

20  praetendent  nobis,  sed  btiy  caput  tüeiben  fic  fnubeilid;  nid;t  ad)tcn,  ut  l'a- 
pistae  etiam  celebrarunt  paschae  festum.  Apostoli  hoc  opus  l^aöcn  gctlibcn. 
Lucas,  Apostoli  pracdicarunt  virtute  magna  resurrectionera  Christi.  l\iulus 
semper  in  ore  habet  resurrectionera,  et  apud  eos  fuit  praecipuum  [tuif ,  ut 
est,  quia  ista  fecit,   ut  omnia  daret  nobis.     £)a§  i[t  ha^:3  I)euDt[tu(f,  mortem, 

25  peecatum,  Satanam  viucere  et  perpetuo  liberos  esse  ab  iis,  magnum  aliquid 
est.  Debet  doceri  charitas  et  alia,  sed  hoc  praeci[)uuni  esse  debet.  Haec 
dixi,  quod  Paulus  dicit  esse  potentiam  non  augelorum,  sed  divinam,  qua  in 
Celeste  tt)e[en  collocamur  i.  e.  non  intellexi,  (piid  hoc,  legeram  Christum 
resurrexisse  a  mortuis,  sed  non  cogitaveram,  quid  eiFecisset  sua  resurrectione, 

zu  7  Col.  3.  r  16  pseudoprophetarum]  pl":  zu   18   über  securi  steht  liberi 

zu  21  Resurrectio  r  zu  25  Epb.  2.  r 

^)  Der  Sinn  ist:  Dieses  Oi'>fer,  welches  den  falschen  Propheten,  den  Werkpredigei'n 
gebracht  tvird,  wäre  zu  ertragen,  wenn  nicht  Christus  dadurcJt,  verloren  würde. 

30   dicant  Tac  hoc  et  illud',  die  'nullo  mandato  Christiauus  ligandus\    Christus  ßot-  2,  16 
enim  ideo  surrexit,   ut  nos  liberet  a  lege.     Paulus  col:    2.  'cum    liberi    sitis 
per  Christum,   cur  sinitis'  etc.     Hie  modus  est,  ut  quis  sciat,  quam  habeat 
potestatem.     Invehit   mundus   et   dicit   ad  Christum:    ut   tibi   serviam,    uou 
solum  fuuem  accipiam,  sed  eciara  uudis  pedibus  incedam.     Sed  ad  salutem 

35  assequendam  nihil  sunt  et  ementita.  Si  opera  saltem  mausisseut,  ferendum  esset. 
At  cum  Caput  Christum  attingebat,  malum  erat.  Si  opera  iustificant,  Christus 
frustra  mortuus  est.  Magnum  est  vincere  mortem,  perpetuo  vivere.  Hoec  opor- 
tet credere.    Hoc  dixi,  ut  bene  intelligeretis,  cur  Christus  surrexit,  ut  videremus 


10 


320  5Prebtgtcii  be§  ^nt}re§  1526. 

qnae  credita  facit,  iit  Christus  sit  in  me  et  ego  in  eo.  Cor  raeum  habet 
eum  ut  eum,  qui  gigas  sit  super  mortem.  Satan  non  potest  iam  dominari 
super  Christum  K.  sie  etiam  super  Christianum  non  potest.  Christus  est 
dominus  super  omnes  leges,  Papam.  Sic  Christianus,  quia  positus  in  Celeste  jc. 
Corpus  potest  subiicere,  sed  conscientia  et  cor  non  sinit  illaqueari,  statuant 
papa,  conciHa,  quid  velint.  ^a  (uft§  midß,  fo  iüil  iä)§  t§un  et  si  facerem, 
non  ut  habeam  inde  salutem,  quia  sedeo  cum  Christo  in  celestibus,  sed 
9iPfl.  4,  33  libero  animo  facio  et  tibi  gu  Hb.  Lucas  non  frustra  dicit  'Virtute  magna 
reddebant  testimonium  resurrectionis\ 

Si  quis  illam  omittit,    redit  rursum  in  terrestre   Voefen,   quia    alligatur 

conscientia   humauis  legibus.     Ergo  semper  dicendum  'Christus   resurrexit  a 

mortuis',    quae   unica  vox    damnat  omnes   homiues    et  liberat  credentes  non 

solum  a  Sataua,  morte,  sed  omnibus  legibus.    Sed  non  praedicamus  carnalem 

OTatti).  r.,  41  libertatem,  ut  quisque  faciat.    Christus  mat.  5.  'Si  impegerit'  ?c.    Hoc  fit  im 

5U  binft,  mihi  non  ad  necessitatem.  is 

1  eor.  5,  fi  Volebam    praedicare    Epistulam    1.    Cor.  5.  'An   nescitis\     Corinthios 

arguit  propter  incestum,  qui  volnit  ^er  foren  et  uti  Christiana  libertate  carua- 
liter,  ideo  arguit  eum,  quando  proximo  meo  3U  gilt  fit,  possem  edere  pisces 
et  levius  opus,  sed  quando  volunt  cogere,  quod  sit  aliquid  coram  deo,  est 
negare  Christi  resurrectionem,  baiiiber  Tnu§  man  laffert  f)al§  unb  hauä).  Ideo  so 
mac^t  er  ein  auföruc^.  Pistor  non  accipit  multum  fermenti.  Hac  utitur 
similitudine  et  füret  hoc  adagiuin  fc^n  haf^tx  q.  d.  'tam  incauti  estis,  si  sinitis 
nur  einen  menfc^en  Bleiben,  qui  habet  venenatam  doctrinam  et  sinitur  praedi- 
care, statin!  eam  infecit'.  2)rumb  Iet)t§  an  guten  :prebigern  et  pastoribus,  ut 
non  facile  admittant  aliquem  nisi  praedicet  Euaugelium,  t)erfit)et  monS,  una  -^'^ 
praedicatione  plus  nocebit  quam  ego  tribus  annis  edificavi.  Satan  potest 
nteiftertic^  ponere  sua  verba,   non  satis  adhuc  apprehendistis  Euaugelium  et 

zu  1  i  Act.  4  r  zu   10  über  redit  rursum  steJit  f'ennentum  zu   14  Math.  5.  r 

zu   H;   1.  Cor.  5.  r 

potentiam  et  victoriam  Dei,    qua   nobis   omnia  douat.     Etsi  per  omuia  agat 
(Sp^.  2,  ccum  morte  ut  vult,    ipsc   nos   consedere  fiDecit  in  coelestibus.     Hoc  scire  et 

confiteri  oportet.  Si  papa  quid  raandat,  dicam,  'faciam,  si  lubet',  et  sie  in  so 
aliis.  Faciam  autem,  si  opus  est  propter  te,  non  propter  me.  Si  Christus 
confitendus,  opera  hominum  reiiciantur  necesse  est.  Liber  es,  sed  ne  libertas 
i.Kor.r,  1  ff.  carnalis  fiat,  cave.  Increpavit  Paulus  Corinthios  propter  unum,  qui  uti 
volebat  libertate  carnaliter  ducens  novercam  suam  in  uxorera.  Sed  hac 
S8.  c.  resurrectione  abiicit  carnem  cum  concupisceutiis.  Dicit  enim  Paulus 'nescitis,  :i.i 
quod  modicum  fermenti'  etc.  q.  d.  'Si  parum  sectae  immiseritis,  fiet  vobis 
sicut  massae\  Siuite  saltem  praedicare  purum  verbum.  Nam  si  oritur  secta, 
plus  destruit  uno  sermone  quam  euaugelium  toto  anno  aedificat.    Nam  dici- 

29  über  consedere  steht  c])Ii.  2.  :i5  über  Paulus  steht  1.  cor:  5. 


10 


^l'tebiflteii  bc-3  Snt)vC'3  1526.  321 

qui  adhiic  nihil,    Ideo   facile   getütnt  er.     Fama,    fides,    oculus   non   patitnr 
iocum.     Paulus    vult    habere  vigiles    ipsos,   'quia   erit  tempus,    cum    aures'2.3;tm.  4,3f. 
2.  Timo.  4.  Hoc  est,  bQ§  ein  fatorteig  i.  e.  malus  praedicator  potest  plus  sua 
praedicatione  inficere  k.    Statim  ubi  fermentum  venit  in  massam,  actum  est, 
tuen  man  fic§  3uri^  bniBcr.     Hodie  videmus,  quid  spiritus  novi  faciant,  uno 
die  evertunt  totam  civitatem.     Horrendum  adaginm,  quod   hie   dicit  Paulus. 
Satan  non  sat  habet,  ut  quidam  pervertantur,  sed  oportet  omnes,  ut  fermen- 
tum.    Sic  natura  lupi  est,  non  unam  edit  ovem  nisi  omnibus  interfectis.    Sic 
Satan  facit,  non   cessat,    nisi  penitus  sit  fermentatum.    Cum  ita  sit,  ba§  fer- 
mentum alfo  fdjleic^t,  'feget  in  au%\     Hie  tangit  legem  ludaeorum,    quibus  i.  (Jor.  .^  7 
praeceptum,  ut  vespera  paschae  araoverent  omne  fermentum,  ut  esset  omne 
oblat  flaben^    Apostoli  ederunt  i.  e.  Christum  oBlot  cum  sacramento.    Nostri 
addunt  eier  et  butyrum  Exo.  12.  'Ne  inveniatur  aliquid  fermentatum  per  hos2.aKofei2,i9 
dies  8'.    Paulus  exponit  hoc.    Idem  facite  et  melius  i.  e.  nihil  humanum,  ter- 
if.   renum,  sed  merum  christianum,  Celeste,  'quia  et  nos  habemus  agnum",  qui  deus  1.  Sor.  r.,  7 
est.  Ibi  vocat  Christum  nostrum  agnum,  hü^  effen  lüir,  ut  non  solum  caveamus 
a  malis  operibus,  brauff  er  bQ§  ^i^^et,  sed  etiam  intellige  de  falsis  doctoribus. 

zu   1   Adagium.     Fama,  fides,    oculus  non  patiuutur  iocum  r  zu  :}  2.  Timo.  4.  r 

zu  8  Natura  lupi  r  zu  IS  Exo.  XII.  r 

^)  Vgl  die  bei  Dietz  1,  672^  angeführte  Stelle,  ico  floben  ah  aus  oblote  entstanden 
bezeichnet  wird.    P.  P. 

tur  communi  proverbio:  Tama,  fides,  oculus  non  patiuutur  iocum'.  Hos  vult 
habere  verbum,  qui  adherent.  Hoc  significat  'modicum  fermenti'.  Quid  faciunt 
20  sectae?  Nactae  civitatem,  quae  non  habet  puri  verbi  proedicatorem,  subvertunt 
et  avertunt  a  veritate.  Sicut  lupus  qui  si  plures  circum  se  oves  habet, 
nullam  comedit  antequam  omnes  interficiat. 

21. 

^rebtgt  am  Oftcrmontage  35ortttttta(j§. 

(2.  SIprtlj 

S)iefei-  Sermon  ift  mit  ben  folgenben  9Jr.  22  unb  9h-.  24  crft  imc^  2uti)ex^ 
Xobe,  gum  erften  93kle  im  ^a^xz  1552  burd)  ©eorg  33uc^:§D(^er,  '4>ropft  in  23erlin, 
in  S)rudf  gegeben  irorben.  ä)eranlaffung  ba^n  boten,  toie  ber  %itd  ber  erften  9(u§= 
gäbe  geigt,  bie  Cfianberfc^en  (Streitigfeiten.  S)a^  auä)  bie  ^Bearbeitung  für  ben 
S)ru(I  ing  ^a1)x  1552  fäüt,  fd)eint  ©.  360, 1  (bgl.  2Inm.)  3U  ermeifen.  S)ie  gnjeite 
SfuSgobe  (1561)  toibmete  .^.ßuc^^oltjer  bem  (fr,^bifdjof  Sigmunb  bon  ^Jlagbclutrg 
unb  einer  Oieifje  anberer  mirften,  bie  britte  ^luggabe  (1564)  ^JiQj-tmiüan  II. 

Sn  bem  aBibmungefc^reiben  ber  3tt?eiten  Stusgabe  fagt  iöuc^i^oltjer,  ba|  er, 
ba  er  „9(nno  1525  gu  Söitteniberg  in  ber  C^eiligen  Sd}rtfft  ftubirete",  biefe  „brei 
Ofterprebigten  .  .  .  Don  bem  .^eiligen  unb  feiigen  S).  HJiartino  !!3utf)ero  .  .  .  gefd)rieben" 
tiabe,  unb  gibt  auc^  in  ben  ßingelüberfd^riften  bae  ^üi)x  1525  al§  baSjenige  an, 
in  bem  fie  ge'^aÜen  feien.  S)iefe  Eingabe  ift  unrid;tig.  ?(m  Cftertage  1525  ^atte 
ßut^cr§  Söerte.  XX.  21 


322  ^prebigten  be§  Sß^i^e^  1526. 

Suf^er  SötttenBerg  auf  längere  ^eit  üerlaffeu  (ögl.  ßrl.  9lu§g.  S)eutfc§e  <Bä)x.  SSb.  XVII 
2.  Stufl.  ©.  154).     2)ie  brei  ©ermone  get)ören  öielme^r  bem  ^ai)xt  1526  an. 

e§  ergibt  fidj  ba§  au§  3törer§  91ad)fcf)rift,  Bos.  o.  17^  wo  ber  erfte 
331.  57»— 59%  ber  atücite  331.  59^-61»,  ber  brüte  331.  63'^-64t'  j-^e^t  ^i^^  t»er 
Cod.  Hamb.  74  bringt  in  fur^em  SluSpge  Sl.  312^—313»^  ben  erften  unb 
SIS**— 315''  ben  britten  ©ermon. 

S)er  58ergleid)  mit  ^Bucf^'^ol^erg  3hi§gabe  ^eigt,  ba^  berfelbe  in  fe'^r  freier 
äöeife  feine  93orlage  bearbeitet  ^at.  ©ein  SlugbrudE  in  bem  SBibmungSbriefe  ift 
bod)  fic^erlii^  nid^t  fo  ju  ber[tel)en,  ha'^  er  eine  eigent)änbige  9(uf<ieid)nung  SutfierS 
abgefdirieben,  fonbern  öielmetjr  fo,  ba^  er  bie  5]5rebigten  nac^fdirieb  ober  eine  9iac^= 
fc^rift  topirte.  5Jkn  tonnte  faft  jnjeifel^aft  fein,  ob  überijaupt  SSnc^Ijot^erg  2(u§= 
gobe  mitjutfieiten  fei,  tüenn  nid)t  bie  ^Jtöglid^feit  beftünbe,  ba^  berfelben  eine  unä 
öerloren  gegangene  3lad)fd)rift  ^u  ©runbe  gelegen  tjüU. 

35ud^l^ot|er§  ^Bearbeitung  erfd)ien  in  fotgenben  S)ruden : 
A  „"^  2)rei  ©erifton  2)  >  ||  ^JJlartini  ßutl^eri,  barin  man  fpüren  1|  tan  mie 
ein  '^ertidier  5prop^etifd)er  |1  ©eift  in  bem  manne  gemefen  ift,  ba§  er  || 
ba§,  tnag  i^t  üngottid),  öom  3tnbrea  ||  Ofianbro  geleret  tüirb,  tengft 
3U=  II  uor,  al§  mürb  e§  balb  gefc^e=  ||  l)en,  gefe'^en  :^at.  ||  3^t  nelu, 
önb  äuuor  niemal  ||  gebrudt.  ||  ^^randfurt  an  ber  Ober  buri^  ||  3ol)ann 
eic^orn,  3tnno  ||  M>  B>  L\[>  \\"     32  SStatt  in  Quart. 

S>ort)Qnben  in  ißerliti,  SBreMou  ©t.,  2)re§ben,  J^bnigöberg  U.  (2). 

B  „[rotf)]  S)ret)  ©dione  ^erlic^e  ||  ©ermoneö,  be§  6|rttjirbigen  .^errn  || 
[fc^mar^]  önb  ä^aters  2).  ^JJkrtini  ßut^eri,  fctiger  ||  önb  ^eiliger  gebe(^t= 
ni§,  3u  Sßittemberg  in  ||  ber  ^^farrüird^c,  inn  ben  Dfter=  ||  f eiertagen, 
©eprebiget.  1|  [rott)]  3)ie  I.  prebigt,  ober  ben  Xejt  @ene.  3.  |]  [fc^lrarj] 
Ipsum  fernen  conteret  caput  ferpentis.  ||  [rot^]  S)ie  II.  prebigt  ober 
ben  Xeyt  @en.  22.  jj  [fdjU^ar^]  In  femine  tuo  benedicentur  omnes 
gentes.  ||  [rot^]  S)ie  III.  prebigt  ober  ben  2:ei-t  ©j-o.  3.  |[  [f(^tt>ar3]  Rubum, 
quem  viderat  Moifes,  &c.  ||  5tm  enbc  ber  legten  prebigt,  ®a§  Sofepl)  || 
inn  ßgt)pten,  au($  eine  i^igur  ß^rifti  |1  getoefen  ift,  etc.  H  [rot^J  Sel3t 
netti,  önb  ^uuor  niemals  ber=  jj  [fdjWar^]  gtcid)en  auSgangen,  ünb  burc^ 
©eorgium  H  5öud§()oI^cr  ^^robfi  (^u  Serlin,  in  brud  ||  öerfertiget,  3tnno, 
1561.  II"  36  33tatt  in  Quart,  tc^te  Seite  (eer.  3lm  ^nbe:  „@e= 
brudt  ju  ^randfurt  an  ber  Ober,  ||  burd)  ^o1)an.  ©id^orn,  |j  ANNO,  || 

m.^.LxiwA^  ^  11" 

S^ortjanbeu  in  bct  ^naafefci)cn  ©fg.,  i?5ntg§berg  U.  (uiitionft.). 

C  „[rot^J  S)rcl)  ©d^one  t)erlid)e  j|  ©ermoneg,  be§  @§rmirbigen  iperrn  ||  [fdiroar^] 
önb  3^ater§  S).  3Jlartini  l^utl^eri,  feiiger  önb  ij  "^eiliger  gebed)tni§,  ju 
SSittemberg  in  ber  5pfarr=  !^  i^irdje,  in  ben  Ofterfeirtagen,  |  ©eprebiget.  || 
[rotfj]  2)ie  I.  5)]rebigt,  ober  ben  Xejt  @en.  3.  ||  [fdittjar^]  Ipsum  fernen 
conteret  caput  ferpentis.  |  [rotl)]  S)ie  II.  ^kebigt  ober  ben  leyt  ©en.  22.  || 
[fi^n^arj]  In  femine  tuo  benedicentur  omnes  gentes.  ||  [rottj]  S)ie 
111.  !^rebigt  ober  ben  Xej-t  @jo.  3.  ||  [fi^niar^]  Rubum,  quem  uide- 
rat  Moifes,  &c.  \\  9lm  enbe  ber  letzten  ^^rebigt,  ha^i>  ^ofepl^  in  ||  6gt)pten, 
Quc^    eine    gigur    föfirifti  ||  getoefen   ift,    etc.  |1  [rot^J   3"    et)ven    ber 


^vcbiflten  be§  ^a'^rc-S  1526.  323 

9tomi[c^cn  ^oniglirf^en  |i  [fcljJüary]  931aieftet,  etc.  !|  S^t  neto  önb  auuor 
itiemalg  bergkti^en  aiiggangcn,  ||  Unb  burcf)  ©eürgiuni  5Bu(i)f)oltäer 
5^roBft  II  ju  «ertin,  in  Svutf  öerfertiget,  1|  ^^(nno,  1564.  ||"  36  33Iatt 
in  Quart,  33Iatt  4"  unb  bie  le^te  Seite  teer.  ^Iiif  5BIatt  4"*  ein  ^ol^^ 
fcfinitt.  %m  enbe:  „©ebrutit  ^u  ^vancffurt  an  ber  Cber,  ||  bnrrfj  :3o$in. 
eid)oin.  II  ANNO  M.  D.  LXIIII.  ||" 

Scr  .^Dl3fd)iütt  fteHt  ä3uc[)f)ol3er§  aBnppen  bar.    2:aviuiter  fünf  lateiiüjdje 
S:tftid}eit  üüit  föeorg  SaLnitul.    ^ür^nbeii  in  ®te§bcn. 

S)er  S)ru(f  i^  ging  in  ben  erften  giöIeBener  ©rgänjungöbanb  über  unb  ^tvax 
fo,  baf3  ber  brttte  Sermon  in  bie  ©robuSprebigten  eingereicht  tourbe.  Jlöir  finben  btn 
erften  Sermon  giSleben  33b.  I  iöt.  IQS»^  — 203^  9(ltcnburg  33b.  II  S.  878  —  882, 
Seipjig  2^.  XII  ©.  140-145,  Söalcf)  33b.  III  <Bp.  964*-981*,  CMangen,  S)eutf(^e 
Scfiriften,  1.  mifl.  33b.  XIX  S.  1-1-3,  2.  9luft.  33b.  XVII  S.  153-167;  ben 
,^tt)eiten  eisleben  Sb.  I  331.  203^-207%  3(ltenburg  33b.  VIII  ©.  960-964,  ßeip.^ig 
Z^.  XII  ©.  145-149,  SBalc^  33b.  III  <Bp.  981*-999,  Erlangen,  Sieutfctje  Schriften, 
1.  Srufl.  Sb.  XIX  ©.  18-24;  2.  Slufl.  33b.  XVII  ©.  168-179;  ben  britten 
gtSleben  «b.  I  331.  304=^-307^,  Sütenburg  33b.  III  ©.  551-555,  Setp.^ig  21^.  III 
©.  501-504,  3BaI^  33b.  III  Bp.  1111-1125,  grlongen,  S)eutfcf)e  S^riften, 
m.  XXXV  ©.  87-98. 

3Bir  geben  jebeSmal  perft  bie  5ki^f(^rift  9iörerö  nnb  barunter,  foiüeit  er 
öor^anben,  ben  Sert  ber  .giamburger  ^^bfd)r.,  bal^inter  bann,  n;ei(  eine  Unterorbnung 
:^ier  faum  mögtid)  n)äre,  ben  2:ert  33udytjo(^erg.  35ei  biefem  legen  Wix  A  3U 
(SJrnnbe  nnb  ttjeilen  hk  tej:tlicf)en  Slbweic^ungen  au§  B  unb  C  mit. 

Lunae  die  in  feriis  Paschalibus. 
Opera  resurrectionis  praedicauda  diligeuter,  quia  apostoli  hoc  potenter 
egerunt  Et  scripturas  aperuerunt  ubiqiie.     Et  est  billi(^,   cum  servemus  hoc 
tempus,  ut  raemores  simus  huius  operis.     Heri  audistis  historiam,   2.  usum, 

5    potentiam  et  fructum,    quem   adfert   opus  resurrectionis,  nempe  quod  et  nos 

resurgemus  et  vitam  aeternam  habebimus.    Hoc  Euangelium  gibt  un§  tret)ter  Suc  24,  isff. 
baöon  ^u  prebigen.    Et  ultra  hoc  gestum  ostendit  un§  in  hk  Propheten,  qui 
multis  ante  annis    de  hoc   opere   praedixerunt.     1.   nominat   Moseu   et  alios, 
qui   praedixerunt,    ita   enim   oportuisse  pati.      In    vetere  testamento   duplex 

10   doctrina  de  Christo.     1^  bie  öffentlichen  loci,  2.  figurae,   ut  David  percussit 
Goliath,    Samson  Philistinos,   ergo   loci  et  historiae  veteris    testameuti    fein 

zu    1    Lutherus   r  zu    10/11    Doctrina    de    Christo    in    vetere   testamento    duplex    r 

Secunda  feria  pascae. 

Heri  dixi  multa  esse   proedicanda  de   opere  resurrectionis   et  apostoli 

et  euangelistae  diligenter  describunt  hoc  opus.    lam  nos  allegat  ad  prophetas, 

1.1   qui  haec   proedixerunt.     Dicit  'oportet  inqileri    onmia'  etc.     Scribunt   autem 

aliqua    aperte,    aliqua   per   figuras.     Mosen    prinio    accipiamus.     Si   ludaicis 

IG  oporte 

21* 


324  «Prebtgtcn  be^  ^a1)xih  1526. 

lf)erein  gu  ^i^en  in  hoc  gestum  resurrectionis.  Ubi  dixit  de  hac  resurrectione 
Cliristi  Moses?  aperte  nihil  legis  de  hac,  sed  qiiia  cum  siraiis  expergefacti 
et  oculi  fein  lriQc!()cr  nt  duorum  discipuloram,  agnoscimus  iam,  ut  illi. 

Accipimus  1.  lociim  ex  3.  c.  Gen.  quando  raaledictus  Adam,  sivit 
permanere  potentiara  in  carue,  ut  ft(^  befamet.  Et  hoc  fiebat  propter  salva-  s 
torem  venturura,  nascituriira  ex  femina,  ergo  oportebat  carnera  servare  vim 
ft(j§  311  jeugen,  alias  omnino  ambos  occidisset,  vel  abstulisset  eis  benedictio- 
nem  multiplicandi.  Hoc  statim  fuit  iuditium,  quod  aliquid  voluit  f)cr  ait^ 
i.awofes,  isji^eu  ex  hac  carne,  quod  carnera  iuvaret,  ut  sequitur  statira  in  textu 'Ponara 

inimicitias'.     Haec  sunt  verba,  in  quibus  Christi  resurrectio  stat  cum  oranibus    10 
suis  fructibus,   Sed  obscura  ludaeis.     Dicunt  semen  esse  i.  e.  puer  natus  ex 
mnliere.      Tum  intellexerunt  puerum    fieri   ut  aliura.     2)ent    teufel    tTlQl^t    tx 
berbed^tig  alt   Inet^ber,  dicit  ergo  deus  'per   mulierem  f)a[tu  in  tob   6rad)t 
Adam  et  oranes  posteros,   ego   iterum  per  mulierem  fortuuam  adferam\     (S,x 
beut  ^!§m  ba»  tüeib  ni(^t,  ne  sciat,  qualis  sit.    @r  ^at  t)^n  lüiber  erfc§letc^en\  15 
ec  er§  getüav  lüurbe,  löie  er  abam  erfi^Hc^en  ^ot,  In  arte  sua  captus  est,  ut 
adara    cepit.      Satanae    facit   omnes  mulieres  suspectas,    horainibus    omnibus 
consolationis  plenum.    Nobis  est  uotum.    In  tota  scriptura  uon  invenis,  quod 
ipsa  aneignet  ein  ünb  el)m  tüeifi,  semper  nomiuatnr  pater.    Ibi  contra  omnem 
usum  scriptura  dicit  filius  mulieris.    ©y  fo(  ein  famen  fein  ober  frud^t,    be»   20 
fie^  QUein  ein  tüdh  !^an  ann^emen,  ha§  ift  mein  fon.    Et  Satan  non  intellexit, 
quia   veniens   iam    decepit  eum  dominus,    coniunxit   ei    loseph.      Ibi  omnes 
auc.  1, 35  putabant  coniugium.     Angelus  'Virtus  altissimi'.     Satan  nesciet  te  virginem. 
6r  lt)trt  U)o(  frumb^  matten,  ha^  t§u§  ni(^t  t)erftt)ef)eft.    Quid  debet  hoc 
semen    facere?    'Ponam    inimicitias'  2C.    et    semen    i.   e.    fructus    de    midiere   25 
'conteret  caput".     2)a§  ift  au§   bcr    maffen    fe^n  gerebt,    sed    obscurum   illis, 
qui  non  credunt.     'Inversum  est',  inquit,  "^adversabimini  simul,    tu  decepisti 
mulierem,  illa  fol  ctlüaS  lüiberBringen'  i.  e,  "^semeu,  quod  contra  te  erit.     Tu 

zu   4   Gne.  3.    r  zu   9/10   Pouara   inimici:   r  zii,    ]1    8emeu   r         zu    20    filius 

mulieris   ?•  zu   22    über   ei   steht  Mariae  zu    2"}   über   Virtus   altissimi    steht   Luc.    1. 

zu  24  über  ßr  steht  got       frumfi  scheint  aus  ^etumfi  korrir/irt  zu  sein 

')  f)at  . . .  erf(^lid)cn  oder  tf)at  .  . .  ctfd)Iei(^eii  ?  P.  P.  -)  =  fid^  ^)  fvumb  = 

'förderlich,  wirksam":',  also  'Er  wird  tvohl  bewirken'^    P.  P. 

oculis  inspicieraus,  nihil  inveniemus.  Si  vero  crediderimus,  omnia  nobis 
aperientur.  Sic  cum  Deus  malediceret  hominem  et  serpentem,  uon  privare  ao 
ipsos  volebat  fertilitate  propter  Christum  venturum.  Si  iustam  poenam 
sumpsisset,  interfecti  fuissent.  Indicat  ipsum  voluisse  aliquid  proferre  ex 
1.  TOoie  3,  ir,  ipsorum  carne  propter  Christum.  Dicit  autem  'inimicitias  ponam'  etc.  Vide- 
mus  hie  Christum  venturum  per  mulierem.  Non  autem  nominat  mulierem, 
ne  Diabolus  sciret.  Nee  sciebat  Christum  victurum  mortem.  Virginem  eam  35 
futuram  sequitur,  quia  scriptura  omnes  pueros  dicat  maritis.  Et  cum  nasci 
vellet,  foecit,  ut  coniugium  inter  se  haberent,  ne  sathan  sciret.  Ideo  dicit 
fiuc.  1,35  angelus   'Spiritus   sanctus   superveuiet'.      Iam    fructus,    non   mulier  'conteret 


5prebigten  bed  3n{)re§  1526.  325 

calcaneum  eins  mordobis,  sed  ipse  conteret  caput'.     Si  debet  occidi,  oportet 
Caput  conteratur,    8i    cauda    est   abscissa   vel   medius   truncatur,   nihil   obest. 
Ipsa  quando  feritur,    iaeet  ut  discus,  protegit  caput.     Huc  respiciunt  verba. 
Hoc  est,  de  quo  iam  jiraedicamus.      Satan  est  factus  dominus  super  Adam 
5  et  Evani,  ideo  dicitur  habere  caput.     Quomodo  dominatur?  loh.  8.     6i;  ric^t  3of)  s,  u 
an  aÜCö  6o[c»  JC.  omnis  malitia,    alias    voraremus    nos  ?c.    quia   Satan   regit, 
potestas  eins   est,   peccatum,    mors  K.     Idem  caput  quo  tu  regis  et  regimen 
tuum   debet   conteri,    (juomodo?    quando   semen    nibcifrfjlcgt    fein   reginient, 
cjetüalt,  trafft,  quam  habet  in  hominibus,  hu  funb,  ablata  est  mors.     Regit 
10   peccatum  et  malitia,   mors,    si  debet  aufferri  ei  caput,  oportet  mors  et  pec- 
catum ei  auferatur.     Cadaver  mortuum  serpentis  i[t  h?ol   gicfüc^,    sed   nihil 
potest  efficere,  potest  conculcari,  quod  prius  non  potuit  fieri,    Sic  hie,  quando 
Satanae  ablata    potestas,   quod   non    potest   nos   impetere   morte   et  peccato, 
fc^einet  quidem  adhuc   adesse   mors    et   peccatum    ut   cadaver  serpentis,   sed 
15   tautum  est  splendor  mortis,   peccati,  quia   obdormio  in  Christo,   quia   caput 
est  mortuum.     ©e^ct    h)ie   e§  \iä)  tet)mct,    quod    heri    praedicatum,    cum  hoc 
loco.    Quomodo  tüiit  e§  g§en  bem  victori?  £)ei;  serpens  Witt  [{(^  auä)  fel^atn 
[teilen.    'Tu  insidiaberis  calcaneo\     Hanc  similitudinem  accipit,  quando  quis  i- i»'üfc  3,  i: 
conculcat  serpentem,  mu^  er  fie  ^   öeitDegen,  ba§   fie  im  in  bcn  fu^  6e^§. 
20   Christus  conculcat  caput,    sed   econtra,   non   fit    hoc  Christo,   quia   ipse   est 
potentia,  virtus,  vita  supra  peccatum.    Sed  hanc  habet  potestatem,  ut  voraret 
Christi  humanitatem,  sed  iustitia  et  vita  adeo  fortis   erat  in  Christo,  ut  si 
100    mortes    venirent,   non   potuissent   conterere   caput.     Sic   et   Christianus 
facit.     Christus  fjat  int  hen  !opff  5eTtx-eten,  sed  g^et  nit  an  gfer  ju.     Hie 
25   locus  intelligendus  non  solnm  de  Christo,  sed  eius  corpore,  in  eo  cepit,   in 
nobis  finit  2C.    Nos  eciara  couculcamus  Satan  et  ipse  calcaneo,  quia  Christus 
victoriam  suam  nobis  donavit.    Si  Christus  in  corde  meo  est,  conculco  caput 
et  ipse  non  quiescit,  donec  me  brengt  in  peccatum,  ungluif  et  penitus  voret. 

zu  1  Conteret   r         zu   3    Serpentis  natura  r  zu  4  5    Satanae  dominium  loli.  8.  r 

zu  18  Tu  insidiaberis  r  zu  25  Christi  corpus  r       über  eo  steht  Christo 


30 


Caput  serpentis'.  'Tu  quidem  mordebis  ei  calcaneum,  sed  ipsi  conteret  tibi 
caput.'  Loquitur  autem  de  sathana  quasi  de  naturali  serpente,  propterea 
ita  abscondit  caput,  cum  timet.  Sathan  regit  in  mediis  peccatis.  [Ideo  vide- 
mus,  si  Dens  manum  subtrahit,  nihil  aliud  in  mundo  esse  quam  bellum  et 
seditionem.  Per  caput  autem  intellige  vim  et  potestatem  regni  sui.  Si  Sathan 
mori  debet,  mors  et  peccatum  vincantur  necesse  est,  hoc  et  factum  est.  Etsi 
35  iam  horrendus  visu  est  serpens  mortuus,  tarnen  amplius  nocere  non  potest. 
Apparent  quidem  mors  et  peccatum,  sed  nihil  sunt.  Quid  fiet  victori  mortis? 
serpens  'insidiabitur  calcaneo  suo'  i.  e.  homo  Christus  multa  patietur  et 
morietur,   sed    per    hoc   vicit   mortem   et  inferos.     Sic    minima   pars  Christi 


20 


326  '  ^pi-cbiflteu  be§  ^al)xts,  1526. 

Vide,  ille  locus  aute  ali(]U()t  inille  amios  scriptus  iudicat  Christi  regniun, 
2)q§  ift  ber  ttoftlt(^  fpruc^  Et  Euangelium  ab  eteruo,  quo  fisi  sunt  patres 
et  corik  eorum  :^aBen  ftc  geftitnet  auff  ben  fjcljlanb,  ut  Salvator  ille  con- 
culcaret  eaput.  Sicut  uos  haberaus  promissionein  eripiendum  corpus  etiam 
a  peccatis  et  omnibus  raalis  et  adversarios  trudendos  in  inferos.  Sic  illi  & 
fidebant  hac  promissioue.  Sic  Adam  novit  seraeu  futurum,  quod  iterum 
conculcaret  Satanam,  qui  cum  seduxerat.  In  hac  fide  mansit  et  praedicavit 
et  in  ea  salvatus.  Non  adeo  fuerunt  pigri,  ut  nos,  qui  sinimus  talia  verba 
i.anoic  4,ifui;  ukr  g^en,  Sed  cogitabant  'statim  veniet  tale  semen'  ut  Gen.  4.     Hunc 

locum  tüolt  fie  nuff  fic^  beutten,  Cain  '^ä)  '^ab  ben  man  be§  f)nxn\  de  quo  lo 
dominus  locutus.    '9tet)n/  ipiaä)  (Sot,  'fie  fetjlet',  putabat  ba§  Übe  ünb,  ef)e 
fie  fic^  umb  falje,  occidit  fratrem,  2.  Abelem.     Satan  muft  ftc^  fu);cf)ten  für 
eint    l)|lid)en    tüeib.      Nee  Eva  et   posteri   sciverunt,   au   virgo   esset,  douec 
3ci.  7,  u  Esaias  prophetavit.      2Ber    §at  fic^    öeife^en,   quod   omnis   potestas   resurrec- 

tionis  in  his  verbis  brevibus  descripta  sit.     Ita  adest  virgo   mater  ic.     Hoc   is 
est,  quod  Christus  sit  deus  et  rex,  qui  in  aeternum  regnet. 

Si  debet  conculcare  caput  2C.  oportet  non  sit  purus  homo,  quia  qui 
nascitur  ex  homine,  est  sub  capite  serpentis  et  serpens  conculcat  talem. 
Soft.  3,  G loh,  3.  non  potest  ergo  ei  conculcare  caput,  sed  contrarium  fit,  ergo  hie 
puer  non  est  purus  homo,  sed  altior.  2.  et  oportet,  talis  sit  fructus,  qui 
habeat  maiorem  potentiam  quam  omnes  angeli  et  spiritus,  nam  vincere 
mortem  haec  est  potentia  divina.  Oportet  ergo  1.  sit  innocens,  2.  omnipotens, 
et  iterum  non  potest  purus  deus  esse,  quia  erit  semen  mulieris.  Eva  non 
est  filia  Adam,  quia  ex  eins  costa,  cum  dicit  eum  debere  esse  semen  mulieris, 
indicat  naturalem  filium,  et  oportet  mater  sit  virgo,  alias  esset  in  peccatis  25 
conceptus,  non  ex  spiritu  sancto.    Ergo  est  innocens,  non  habet  ins  propter 

zu  1    Christi   regnum   r  zu  3    Euangelium  ab  aeterno   r  zu  6    Fides  Adae    r 

zu  9  Cain  r       zu  10  über  fie  auff  steht  Eua         zu  12  über  fratrem  steht  filium         zu  14  Esa.  7.  r 
zu  18  Christus  innoceus  r  zu  21   omnipotens  r  zu  22   l.  2    r  zu  25  naturalis 

filius  feminae  r 

supplantata  est,  humauitas.  Vide  hoc  pronunctiatum  est  ante  aliquot  luille 
annos  de  novo  testamento.  Eo  confisi  sunt  sancti  patres,  quod  tantas  pro- 
missiones  haberent  de  Christo,  ut  omnia  quae  sathan  praesumeret,  contereret. 
Uli  homines  non  tam  pigri  fuerunt  ut  nos,  sed  maximo  cordis  desiderio  so 
omnibus  horis  ipsum  expectabant.  Putabat  Eva  cum  genuisset,  se  habere 
eum  virum  Christum,  sed  Cain  iste  surgit  et  iuterficit  fratrem  suum,  ita 
irrita  facta  est  cogitatio  Evae.  Credebat  fore  mulierem  et  vere,  sed  quae 
esset,  uescivit.  Si  igitur  fructus  mulieris  conterat  caput  serpentis,  plus  quam 
homo  sit  necesse  est,  plus  autoritatis,  quam  omnes  angeli  habent,  adsit  necesse  35 
est.  Solius  Dei  opus  est  ergo  et  ipse  Deus.  Et  sie  nihil  aliud  est  dicere 
'ipse   conteret  caput   tuum'   quam  'Christus   erit  Deus   et  homo'.     Nascetur 

31  über  Putabat  steht  Gene.  4. 


^^rcbigtm  bei  3af)rc§  1526.  327 

innocentiam  eins,   et  deus,   ergo  oportet  ei  subiaceat  Satan,   et  tamen  (lebet 
esse  pnrus  homo,  quia  semeu  nuilieris. 

Habes  in  hoc  tcxtu,  quod  Christus  sit  verus  honio,  deus,  niater  virgo, 
couceptus  ex  spiritu  sancto.  Et  tarnen  et  humanitate  et  deitate  bo  ^tn 
5  gcorbcnet,  ut  vinceret  jc.  Hoc  est,  quod  dicit  Christus  'Nonne  oportuit  £uc.  24,  tG 
pati'  K.  ha§  Hcrfcn  peiffen  nimbt  bcm  teuffei  fein  getüalt.  Quis  hoc  quaesi- 
visset  in  his  pauculis  verbis?  Si  Satan  ei  subiectus,  ergo  omnia  qnae  sub 
Satana  i.  e.  totus  mundus,  ergo  haberaus  dominum  talem,  qui  potens  est 
contra  Satanam,  iudicinm,   peccatum,   mortem.     Ita  inspexerunt  sancti  h)cos. 

10   Et  Christus  ita  aperuit  illis  et  melius,  et  dixerunt  'hoc  nunquam  audivimus", 
ut  ipsi   testantur.     'Nonne    cor   nostrum    ardebat?'     Vide,    quam    suave   sit  s.  32 
scripturam  legere  in  vetere  testamento  et  quam  nova   fiat  scriptura,  quando 
ducitur  ad   Christum.     Illa  praedicatio   i[t   gefaft   per  Adam  et  posteros  et 
cupierunt  omnes  hunc  fructum.     Et  Noa  putabatur  hoc  semen,  e§  tüQt  rtOC^ 

15  nljtgent  jcljt,   auff  ein   t)^li(^  treib  ^aben»  Qefe!§en.    Ut  iam  ludei  faciunt, 
quando  nascitur  puer  ex   tribu  Inda,   quando  putatur  venturum   semen,   in- 
vertit  deus  folium  et  submergit  diluvio  mundum,  et  tamen  mansit  verum  et 
duravit  ad  Abraham,   cui  dedit  aliud  verbum,    quia   obediit   voci   meae    'In  i-2J?oic  22,18 
semine  tuo',  ber  ift  nun  üerer  quam  primus,  ha  nimbt  @ot  gor  bo  f)^n  bie 

20  fligenb  bantfcn  de  omni  muliere.  Iam  abscindit  omnem  progeniem  et  accipit 
locum  Adam  promissum  et  beutet  in  aÜcin  auff  bie  linien  Abraham,  quod 
talis  mulier  Ventura  sit,  tantum  ex  Abrahae  semine.  S)a  !§at  er  oEer  meufd^en 
äugen  gepunben  auff  5lbra^am,  postea  ubi  Abraham  multos  habuit  filios,  qui 
hinc  inde  habitabant,    hanh  er§   auff  ^fi^^C ,    postea   lacob,    ubi   XII  tribus^ 

25  banb  ei§  nod)  ne^er  auff  ^Dabib,  öou  be§  lenben  fol  t^otnen  ber  fome,  ha^ 
man  getöt^  fol  fe^eu  nuff  tribum  David.  In  domo  David  erant  5  vel  6  pro- 
genies,  ibi  nullara  nominavit.  Sic  venit  postea  virgo  Maria,  quae  fuit  ab 
David,  Inda,  Abraham,  Adam.     Videamus  locum. 

zu  3  Mater  virgo  r         zu  4  Christus  deus  et  homo  r         zu  5/6  Luc.  24.  r         zu   \  [ 
Nonne    cor   r  zu  M   Noah   r  zu  il  diluuium  r  zu  \S  Abra:  r  zu  21   über 

et  beutet  steht  Gene.  22.  zu  2.3,25  Isa:  lac:  Dauid  r 

ex  muliere,  sicut  omnes  et  tamen  absque  viro:  est  ergo  homo.  Edet  mira- 
.fo  cula  et  faciet  opera  divina:  Deus  igitur.  Habemus  hie  Christum  esse  natu- 
ralem filium  Mariae  et  haec  omnia  eiFecisse.  Quis  hoc  quaesivisset  in  tam 
paucis  verbis?  Est  nobis  iam  dominus,  qui  regnat  super  mortem,  peccatum, 
infernum  et  sathanam  nobisque  haue  victoriam  dedit.  Melius  in  via  discipulis 
Christum  scripturas  aperuisse  certum  est.  Nam  dicunt  corda  sibi  arsisse. 
35   Quid  dicemus,   quod  post  has  promissiones  totum  orbem  subvertit  diluvio? 

Verbum  adhuc  manet  et  verum  est.    Et  dicit  postea  ad  Abraham  'in  semine  i.awofc  22,1 8 
tuo'  etc.  ut  aliis  eximeret  cogitationes,  cum  omnes  putarent  se  parituros  esse 
Christum.     Adhuc  multae   erant,    ideo   venit   ad   domum  David,   quae   pars 
erat  tribus  ludae,  venit  tandem  ad  Mariam  sors. 


^ 


328  5ßrebtfltett  bc§  Satjre-S  1526. 


3)tc  ©rfte  )3rebigt  £)octoi:iö  ^Jiortini  Sut^eri,  über  ben  tej:t 
@enc.  tij.  Ipsuin  semen  conteret  caput  serpentis,  get()Qn  JU 
äßittemberg  in  bcr  pforürd^en,  montag§  in  ben  Dfterfeiertagen 
bor  mit  tag,  "itnno  1.5.25. 

3eben  frennbe,  btc  lüeil  tnir  nodj  ba§  Ofterfeft  feiren  nnb  "galten  unb  Be=  s 
■'9c()cn  ben  attidfcl  unferS  6^ri[tli(i)en  glonbeng,  ha  tüir  fprc(^en'5hn  brüten 
tage  nufferftanben  bon  ben  tobten',  barburd)  un§  Sl)ri[tu§  @otte§  ©o^n  gebradtjt 
^at  borgebung  ber  fiinbcn,  gcrec^tigfett,  uBerlüinbnng  be§  tobe§,  bc§  tenfelS 
unb  ber  '^eöcn,  eU)ige§  leben  unb  felig!eit,  \vk  ir  benn  ha§,  @ott  lob  unb 
band,  geftern  gnugfam  gel)ort  ^abt  lo 

§eut  aber  lüottcn  tüir  für  un§  nemen  bie  erfte  borl)cif^ung  @otte§  ober 
ha^  erfte  (Suongclion,  fo  auff  erben  im  5parabt§  5lbam  nnnb  (Sbae  geprebigct 

1.  OTofc  3, 15  hjorben,  ha  @ott  ^ur  fdjtangen,  bie  (äbam  bcrfitrt,  jprii^t  'unb  iä)  Jüil  fcinb= 
fdjafft  |e|en  jlnifdjen  bir  unb  bcm  Ipeib,  unb  ^tüifc^cn  beinem  famen  unb  irem 
fanicn,  ber  fetb  foll  bir  ben  fopff  3ntrettcn,  unb  bu  lt)ir[t  in  inn  bie  berfen  is 
ftedjen'.  3)a§  fein  bie  troftlic^e  toort,  bie  5tbam  unb  (Sbam  b^iber  erquidet  nnb 
erfretoet  l)aben,  fonft  fetten  fie  inn  ber  angft  bc§  tobeS,  borein  [ie  buri^  bie 
frfyiange,  ben  S^euffcl,  gebradjt,  muffen  ber^agen  unb  ber^tüeiff ein ,  eluiglicl) 
ftcrben  unb  borterben,  unb  ha§  ift  ir  ©uongelion  getuefen,  ha§  fie  iren  ünbern 
geprcbiget,  barumb  l]at  e§  aud)  am  erften  5lbamy  fd)o§  ge^eiffen,  ba§  fie  20 
gleich  mie  in  einem  fd§o§  olle  gläubigen  berfamlet,  bur(^  ha§  tuort,  er!^alten 
unb  feiig  Inorben.  5Die  prebig  ^at  gelnert  U§  auff  5lbrol^am,  ol§  2080.  ^ar, 
ha  Slbra^am  ^'jaac  \viVi  opffern,  ba  berneh)et  ©ott  bem  ^Ibra'^am  biefe  ber= 

i.3j!ofc22,i8^eif(^ung  ©ene.  jjii.  nnnb  fpric^t,  ha'^  inn  feinem  famen   foUen  gebenebeiet 

tüerben  atte  Reiben,  ha  ift»  ^2lbra^am§   f(^o§   genant  tnorben,   tüie    (S()riftu§  25 
2uc.  16, 22  fpric^t  Suce,  jbj.   3|un>5  aöer  ^eift»  ßfjriftnS  fc§oy,  benn  ber  ift  n!^u  !ommcn, 
tüie  ©Ott  5lbam,  5lbra!^am  ber^eifc^en  ^at. 

S)arumb  tüoUen  Jnir  aud^  ni(^t  biet  bifputiren  bon  ber  fc^langen,   al§ 
ge(]en  nur  hu  toort  unb  bie  ftraffe  auff  bie  leiblidje  fc^lange  aKein,   tnic  bie 
gottlofe  3iiii5cn  narren,   fonbcr  ge()cnn   fürnemlid)   auff  ben  Xeuffel,  ber  bie  so 
fdjlange  befeffen  unb  burc^  fie  rebt,  ben  !eincr  Kreaturen  auff  erben,  bon  an= 
fang  ber  tt)elt  geben  ift  bie  gäbe  ^u  reben,  aEeine  bem  menfi^en. 

S)iett)ei(  aber  l)ie  bie  fd)lange  rebet  mit  @ba,  al§  mit  einer  leiblid^en 
ftimmp  unb  menic^lic^er  fprad^e,  hai  -Üham  unb  @ba  borftel)en  lonncn,  ©ar^u 
fo  rebt  fie  nid)t  atteine  fd}led)te  Inort,  fonber  rebt  bon  ©otteS  b^ort!^  unb  ge=  35 
pott,  babon  bie  fc^lange  nidjtö  lueiS,  \a  bie  fdjlange  t)at  nic^t  borftanben,  tDa§ 
ber  2enffel  burd)  ire  ^ungc  unb  niunbt  gcrcbt  l)at,  Jüie  and;  5lnguftinu§  faget, 
unb  borfelfdjet  ©otte§  h^ortl)  mit  lugen,  bo  er  fprid)t  'ir  lüerbct  nidjt  be§ 
tobeö  fterben',  ha§  tan  !eiu  fdyiedjte  fc^lange,  fonber  mu^  ein  t)ol)cr  geift  fein, 


7/8  ^Qt  ©ercc^tigfcit,  ba§  ift  Vergebung  ber  ©üubc,  ut)ei1üinbung  HG 


5^rcbigtiMt  bcä  ^a^rcä  1526.  320 

h)ic  bell  bcr  S^cuffel  im  anfaiiß  ein   l)ol)ei-   gcift  unb  ein  gntei  Gngcl,   öon 

ö3ott  gefc^affcn,  getucfen  ift,  bcr  bic  jc^lange  6e|e[fen  Ijat  nnb  bnrc^  fie  rebet. 

@§  I)ilfft  and)  nic^t  bic  einrcbe    bcr  ^uben  '^at  hod)  SitcamS  C^fclin 

ßcrcbt,  luariimb  nidjt  ()te  bic  fd^lanc^cT  'itntlüovt:  ?tbcr  bort  rebt  bcr  ßngel 

ft  be»  l^erren  bnrcf)  bic  (Sfelinnc,  loic  im  tncrbcn  Bncf;  ^JJbfi  am  vjjij;.  gc[d)ri6cn,  4.  aKofc22,'28 
aber  l^ic  bnrd)  bic  jdjlange  t()nt  cS   bcr  Xcnffcl.     2)ornmb  gc^cn  bic[c  toort 
@otte§  3U  5lbam  nnb  @lia,  tüicber  ben  2enffcl  nnb  [ein  tci(^,  a(y  fnnbc,  tobt, 
(S)ottc§  3orn  nnb  f)eHc,  nnb  fein  geiaht  öon  nnferm  f)crn  3f)ef»  G^rifto  (^otte§ 
6()on,  Irie  bcr  mcn[c^  iocrben  fol,   nnb    barncid)  tuie  fid)  ber  S;cnficl  an  in 

10  legen  tüirbt,  in  tobten  nnb  morbcn.  '2lbcr  ber  ^crre  (itjriftnS  fol  inicber  er- 
ftcf)cn,  bcn  Icnffet  nbcrluinbcn,  im  feine  Irafft  ncmcn,  5lbam  nnb  (Soa  nnb 
alle  glenbigcn  erlofen,  inen  gcrcd)tig!eit,  leben  unb  fcligfcit  tuibber  brengen, 
tüie  toix  hau.  ba§  bnrd)  @otte§  gnabe  I)oven  tPoEcn. 

©rftlii^   ift   ey    eine   grenlidjc   abgottcrel)  gelocfcn  in   bcr  !ird)en,   baä 

15  man  biefcn  fc^onen  l)crlidjen  tcjt  bon  6l)rifto  anff  bk  ^axk  feufdjc  reine 
^nngfratn  ÜJtaria  bic  mntter  6l)riftt  gebentet  nnb  gcgogen  t)at,  als  fei)  fie  bic, 
bie  bem  S^enffel  feine  frafft  nemen  fol,  bic  fnnbc  ücrtilgcn,  benn  tobt  nber= 
loinben,  leben  nnb  fcligleit  toibber  bringen  unb  f)aben  baö  lüort  'Spfunf,  ba§ 
ift  'ber',  borferet  unb  barau§  gemacht  '3l^fa',  ha^  ift  'bk\  aU  ^Jlaria,  luie 

20  man  in  allen  Ürc^en  Oon  ir  gefnngen,  ii3clc§§  bod)  ir  ompt  nid)t  ift,  man  l)at 
fie  bamit  and§  nid^t  gec^ret,  Inie  man  gemeinet,  fonbcr  anff  ha^  ^od^ft  ge= 
fd)cnbet,  hüv  ix  ba^  angelegt  toirb,  ba§  irem  ©o^ne  gebürt  nnb  gebort,  barnnib 
lüoEcn  tuir  bm  2^enfflifd)cn  irtf)nm  foren  laffen  unb  bleiben  bei)  nnferm  f)crn 
Sefu  ß^rifto,   bon   bem  9Jcofcö  nnb  alle   Propheten    gefc^riben    l)abcn,   luie 

25  ß^riftuy  geftern  am  Dftertagc  ju  feinen  jungern  faget,  tnie  ßnce  am  legten  «uc  24, 44 
3n  lefen. 

1)arnm  ift  nu  biefer  6ame  beg  toeibeS  (5^riftu§  nnfer  ^erre,  unb  bic 
§ebreifc^c  fpradjc  .»pcift  bic  ünbcr,  fo  Don  toeibern  geborn  loerben,  lrieibe§  fame, 
bQ§  ift,  tüie  tüir  anff  benbf(^  fagen,  6in  red^t  natürlii^  finb  öom  Ineibe  ober 

30  eincö  lt)cibc§. 

Unb  ift  l)ie  nu  boS  erftc  ftücf,  ba§  nnfer  .§er  6t)riftu§  fol  toerben  ein 
rechter  natürlid)er  purlauter  menfi^,  geborn  öoin  meibc,  ober  nidjt  Dom  manne, 
©leid)  als  fagte  @ott  'nu  bu  2^eufcl,  ber  bu  buxä)  ba§  toeib  @0a,  bie  oom 
manne,  bictneil  er  fd^lieff,  aber  on  be§  manneg  ju  tl)un  unb  tuerc!,  gcfd)affen 

35  unb  gefommen,  bic  fnnbc,  bm  tob  nnb  einige  Oorbamnis  in  bic  äöclt  gcbrad)t 
"^aft,  5llfo  lt)il  ic^  bir  Inicber  bnrc^  ein  ünb,  fo  Oom  lücibc  nnb  nid)t  Oom 
manne  fommcn  fol  nnb  geboren  tncrbcn,  ein  nnglüct  anrid)ten,  boy  fclb  finb 
ober  tneibcy  fame  fol  allc§  an  bir  red)ncn,  lra§  bii  nl)n  bnrd)  fie  ju  loegen 
gebracht,  ba§  foU  über  beinen  fopff  !ommcn  nnb  auyget)en. 


1G,'17    fie  bie,    bie   bev  ®d)taugcn    ben    ilop^   ]u    tvctten  joU,    ba^   ift   bem  Seuffel  BC 
17  fol  fehlt  BC  22  bavmumb 


330  ^Prcbiiitcit  bes  3at)i-e§  1526. 

6oH  nu  aBcr  bty  finb  öon  einem  lueiBc  iiiib  nidjt  boii  einem  manne 
t)er!ommen  unnb  geboren  mevben,  fo  mu§  ha5  h3ei6  ober  bie  mutter  eine  iunQ!= 
frnlri  fein,  bQ§  ^at  aber  ^bam  unnb  @öa  bie  jeit  nod)  nic^t  üorftanben,  ha§ 
bie  mutter  foU  eine  jungifrah)  fein  nnb  ane  be§  manne»  ^ut^un  geberen, 
toie  benn  ^JlofeS  im  öirten  cap.  l^ernac^  fd;rei6et,  ha  6oa  iren  erften  fol)n  5 
ßain  geporn,  ha  meint  fie  nic^t  anber§,  ber  fei  bcr  man,  ben  ir  @ott  bor= 
I)eif(^en  unb  ^ugefagt,  ber  fie  an  ber  fi^Iangen  rcdjen  hjerbe,  barumb  fpricf)t 
1.  a«otc  4, 1  fie  and)  '\ä)  f}ab  belommen  ben  mann,  ben  f)erren',  ben  @ott  ^e^oüa,  be§ 
iüeibe»  fame.  5lIfo  au(^  ha  9loa]^  geboren  ioirb  nac^  1057.  jorn,  meint  ber 
^atriori^  aber  altüater  Samec^  auc^  ni(^t  anber§,  fein  fon  91oe  toirb  be§  10 
hswoje  5,29tt)eibeö  fame  ober  bo§  finb  fein,  berfjalben  fagt  er,  'ber  Inirb  un§  troften  in 
unfer  mii^e  unb  arbeit  auff  erben,  bie  ber  ^crre  berfluc^t  ^at,  mie  im  b.  capit= 
tel  @ene.  gefd^ricben. 

Slbcr  ber  man  ober  ba§  ünb  mu§  öon  5lbom  ober  Samec^  nii^t  gegeuget 
tüerben,  fonber  aüein  bon  einem  Ineibe,  ha^  ift  öon  einer  ^utigframcn  fommen.  15 
2Bie  benn  @ott  ha5  ^ernad)  nac§  3244.  jaren   bur(^  ben  ^rop^eten  ©faiam 
5cf.  7,uom  7.  öffentlich  fagen  laffen '8il)e  ein  Jungfrau  ift  fc^monger  unb  toirb  einen 
fo^n  geberen,  ben  iüirb  fie  l^eiffen  ^^imanuer. 

£)a  ift  e§  erft  rec^t  offenbar  unb  laut^  morben,  ha^  biefe§  fo^n§  mtutter 
mu§  eine  Jungfrau  fein  unb  fol  nic§t  eine§  manne»,  fonber  einer  fungfranjen  20 
fot)n  fein.  S)enn  aEe§  h)a5  öom  man  unb  \väh  geboren  tnirb,  bo§  toirb  in 
5pf.  51, 7  untugent  unb  funben  entpfangen  unb  geboren,  toie  ber  51. 5pfalm  faget.  Sott 
n'^u  biefer  fo'^n  one  funbe  geboren  merben,  fo  mu§  er  nic^t  fom  man  unb 
hjeib  f)er!ommen,  fonbern  t)on  einem  tüeibc  atteine,  ba§  ift  bon  einer  jungfraUien. 

S)enn  iren  feine  cntpfengni§  unb  geburt  mere  unrein  gemefen,  loie  otter  25 
menf(^en,  fo  Ijet  er  un§  nic^t  bon  funben  unb  tobt  fonnen  ^elffen.  £)enn 
ein  fünbcr  ober  bieb  !an  bem  anbern  nic^t  bom  galgen  l^elffen,  e§  mu»  ein 
frommer  unf(^ulbiger  t§un.  Sott  n^u  un§  ß'^riftug  ^elffen,  fo  mu§  feine 
entpfengnuS  unb  geburt  rein  unb  l^eilig  fein,  ber  ^eilig  ©eift  mu»  folc^»  burc^ 
eine  jungfram  ausrichten,  mie  mir  in  unferm  glauben  bc!ennen,  ha§  e»  alfo  30 
gefci^e^en  ift,  unnb  im  netnen  teftament  burcj^  @.  5Jlatt^eu§,  6.  £uc.  ßuange- 
liften  befc^riben  ift. 

2)arumb  l)at  5lbam  unb  ®bo  gcgieubet,  ßfjriftuS,  ©otte§  fo'^n,  tnurbe 
!ommen  unb  menfc§  tnerben,  fie  miberumb  ertofen  unb  erretten  bon  funbe, 
tob,  teufet  unb  t)ette.  Ob  er  aber  bon  einer  jungframen  folt  geboren  trerben,  35 
ha^j  t)aben  fie  nidjt  geteuft,  ben  e»  ift  inen  and)  nidjt  fo  öffentlich  unb  fo 
!lar  ange^eiget,  bertjalben  !§aben  fie  fidj  aud)  nic^t  bamit  fo  meit^  bcfummcrt, 
fein  einfettig  bei  ber  bertjeifc^ung  ©otte»  blieben,  hü§  be»  loeibe»  fame,  unfer 
Ijerr  (E^riftus,  @ott  unb  @otte§  fol)n,  mürbe  lommen  unb  geboren  loerbcn, 
inen  gerec3§tigteit,  bergebung  ber  funbe,  leben  unb  feligteit  mieber  brengen.        4o 

S)a§  onbcr  ftud  ^ie  ift:  mie  mirb  e§  nl)U  be§  meibe§  fnme,  bem  l)crren 
ßtjrifto  ge^en?   So  fprid;t  @ott  3um  teufel  'unb  bu  mirft  in  inn  bie  berfe 


l^rcbitjtcn  bcS  ^aljvcs  1526.  331 

ftecfjcu',  ba§  i[t  'bit  teufel  tuirft  in  tobten  iiub  niorbeif,  beim  'in  bic  Ucrfc 
[tcdjcif  Ijcift,  bn§  bcr  teufel  bi§  !tnb  morben  uiib  tobten  tuirbt.  5ll)cr  mercfet 
eben  tüot  auff  hk  \voxi,  tnie  ©ott  faget,  'ipxidjt  md)i  'bu  [djlangc  ober  teuffet 
iDirft  bey  lDcibe§  famc  ben  !opf  ^u  treten  ober  ^u  malmen'.    5{cin  netn^  ben 

5  folC  er  im  ganlj  laffcn,  fonber  fd)ted)t  'in  bic  üerfe  [tcc§en\ 

Sßenn  einer  in  hk  öcrfe  tüirbt  gc[todjen,  ber  iuirb  borferet  nnb  ber- 
tunnbt,  ber  top],  l)erlj  nnb  ber  leib  bleibet  gantj  unborferet,  ha  ^at  e§  bau 
!ein  notl).  5nfo  aud)  l)ie  mit  be§  toeibe§  [amc,  ha  foE  ber  teufel  tüoli  fo  öiel 
ju  lücgen  brengen,  baö  6l)ri[tu§  ermort  unb  crlüurget  Iuirb  nnb  im  ein  ftidj 

10  in  hk  öerfe  tl)un,  aber  er  foll  nid)|  bamtt  anSridjten,  fonber  6f)riftn§  foU 
ben  !o^f  gan^  behalten,  ben  auff^eben  unb  ^erfür  get]n,  ha§  ift  lüieber  Oom 
tobt  erfte^en,  al§  einer,  bem  be»  teufelS  fti(^  in  bic  öerfe  uidjt  gefd)abet  f)at, 
fonber  ber  ha  triump'^irct  unb  ben  fieg  behalten  unb  bom  tob  erftanben,  ha§ 
ift  Dom  anbcrn  ftud  gefaget,    loie   e§  be»  tt)eibe§   fame,  bcm  ^errn  (Stjrifto 

15  gc^cn  foE. 

51u  folget  bo§  britte  ftud,  iüa§  nu  bes  iücibe»  fame,  bay  ift  6^riftu§, 
tüann  er  bon  be§  teuffel§  ftic^,  baä  ift,  bom  tob  tüirb  n)icbcr  erftel)en,  au§= 
richten  foll,  als  nemlidj,  fo  fagt  @ott  'unb  ber  felb  fame  bc»  meibcy  fott  bir 
ben  top'i  3U  trettcn'.   S)ag  ift  bcr  rechte  troft,  ber  5lbom  unnb  Sba  toieber  ^u 

20  re(^t  gebracht,  erfreuet  unb  erquidt  ^at,  ha^  fie  in  fo  groffer  furcht  unb  angft 
irei  gemiffeuy  ^oren,  tuie  be§  tücibeS  fame,  6^riftu§  bem  teufel  ober  bcr 
fd^langen  nid)t  ein  ftud  bom  fc^manlj  ab  f)a)xim  fott,  fonbern  eben  ben  top] 
gutretten.  S)ann  ha§  faget  man,  toen  gleid)  einer  fdjlangen  ein  gro§  ftud 
bom  fd^toanlj  abge^atuen  ober  am  leibe  l)arbt  bertounbt  mirt,  unb  ir  nur  ber 

25  fopf  gan^  bleibt,  fo  "^at  ey  leine  nott)  mit  ir,  !^ei(et  fic^  lüibcr  auö  unnb 
bleibet  tebenbig,  bcr'^albcn  menn  man  eine  fd)langen  fc^lagen  lüitt,  fo  luinb 
fie  \\d)  in  einanber,  unnb  tl^ut  blei§,  ha^  fic  nur  ben  !opf  betoar,  luenn  fic 
ben  unjer^amen  barbon  bringt,  fo  ift  fie  genefen,  !^amet  ober  jufdjlec^t  man 
ir  ben  topf,  fo  ift§  mit  ir  au§  unb  !^at  ire  frafft  bcrloren,  unb  ob  tool  noc^ 

30  ber  leib  unb  fdjtuan^  graufam  unb  fc§euflic^  angnfe^en,  fo  ^at  er  bod)  feine 
mad)t  me^r,  benn  ber  fopf  ift  meg.  S)arumb  fpric^t  l)ie  @ott  auc^ :  6f)riftu§ 
bcy  it)eibe§  fame  foE  e§  umbferen,  bem  teufel,  ber  alten  f(^longen,  nid^t  ben 
f(^mau^  ger^atoen  ober  ben  leib  bcrmunbcn,  fonber  fol  im  ben  fopf  äutretten 
unb  gumalmcn. 

35  äBoy  ift  n^u  bcy   tcufclg  fopf?   erftmalö  ift  Cy  bic  fünbe,  bic  'ilbam 

unb  ^Oa  burdj  ircn  fal  auf  alle  menfdjcn,  hk  bon  irem  fleifdj  unb  blut  [)er- 
fomen  unb  geboren,  geerbet  unb  gebradjt,  alfo  bay  fie  atte  in  fünben  cnt= 
pfangen  unnb  geboren  merben.  '^uxä)  bic  funb  fompt  über  fie  ©ottcy  gorn 
unb  bcr  3^obt,  bic  freffen  alle  menfdjcn,  mi  l)ei(ig  fie  and)  fein,  barnac^  fompt 

40  bic  ^eüe  unnb  ber  teufel,  bic  berbammen  cmiglidjen,  ha  fott  nu  (J^riftuy,  tüie 


3  Ipxiä)  A  7  bct  fo^fj  ober  fopf  ^1  16  ba§  n)ci6e§  ABC 


332  "Pvebigtcn  be§  Sn'^rei  1526. 

3of).  i,2!>3o'^annc§  her  teuftet  inflt,  aU  ha§  rcrfjtc  o[tet(cmBlctn  @otte§,  bure^  fein 
fterben  imb  leiben  bie  fünbe  ber  fian|en  tüelt  troöen  nnb  öon  (Sotte§  ^ovn, 
bem  tobt,  IjeHe  unb  teufet  gnebiglid)  erlofen  nnb  bur(^  fein  auferftetien  q,z- 
tec^tigfcit ,  öorgcBung  ber  funben,  IcBen  unb  feligteit  unb  aUeg,  \üa§  ^tbom 
unb  Qm  int  ^ßarobi^  berloren  ^oben,  hjibetBringcn  nnnb  fol  ber  6f)riftu§  •'• 
fagen,  fie!)e,  fnnbe,  tob,  ^eE  unb  teufet,  'ir  i)aU  mi(^  inn  bie  berfen  geftoi^cn, 
getobet  unb  geniorbet,  t)aBet  mir  aber  unrecht  getl)nn,  benn  iä)  bin  nidjt  ber 
man,  ber  unter  etocr  reic^  get)6ret,  ber^atbcn  fott  ir  meine  gefangene  fein' 
unb  ioirfft  bie  unter  fid)  unnb  trit  fie  mit  fuffen  unb  left  auffi^reien  unb 
QU§ruffen  burct)  fein  ©uangetion  in  atler  niett,  ba§  aUz  bie  unber  ben  feinben  i" 
unb  unber  ber  taft  be§  teufet§  liegen,  fotlen  fid)  an  in  t)alten  unb  an  in 
gteuben,  bie  fotten  gerecht  fein,  ba§  ift,  bon  fünbe,  @otte§  jorn,  tob,  l)ette  unb 
sRöm.  4, 1-5 teufet  ertofet  unb  gefrciet  fein,  mie  Sanct  ^ant  faget  3Io.  4. '6^riftu§  ift 
geftorben  umb  unfer  fünbe  h)itten  unb  erftanben  umb  unfer  gered^tigfeit 
miEen'.  2)q§  ift§  nt)U,  ba§  @ott  "^ie  faget,  be§  iüeibeS  fame  fot  bem  teufet,  is 
ber  atten  bofen  gifftigen  fd)tangen,  ben  fopf  3u  tretten.  Senn  atfo  fpric^t 
*f.  G8, 2i  £,abib  im  68. 5p[atm  üon  ß^rifto  'äßir  fiaben  einen  @ott,  ber  ha  t)itffet, 
unb  ben  öerrn  §errn,  ber  öom  tobe  errettef.     5ttfo  faget  auc^  6ant  ^aul 

2.3;im.  1,  io2.  3^imo.  j.  '6^riftu§  !^at  bem  tob  bie  mad^t  genommen  unb  ha§  teben  unb 

ein  unbergengtic^  tnefen  an§   tid^t  bracht   burc^  ha§  ©uangetion.     2ßie  fein  20 
tiebti(^  !(ar  unb  ^cE  reben  au§  einem  munbe  Saöib  unnb  5pautu§  unb  t)aben 
bo(^  no(^  einanber  getebet  1100.  ^ar. 

2)a§  tiaben  nt)u  ^2lbam  unb  @ba ,    lüie  inen  (Sott  t)ert)eiffen ,  gegteubet, 
barburc^  feinb  fie  aucf)  erl^atten  unb  fetig  Sorben,  atfo  muffen  mir  auc^  fetig 
merben,  ba§  ift  nt)U  ha§   britte  ftüde,  ba§  6^riftu§  bem  teufet  at§  feinem  25 
unb  ber  gant.en  ß^riften^^eit  abgefagtem  feinbe,  t:^un  foE.    5tc^  mer  tnott  ftc^ 
bo(^  n:^u  für  bem  feinbe,  bem  Seufet  fürdjten  unb  Inott  nid^t  froti^  mit  bem 

i.eor.  15,57  atten  6imeon  begeren  gu  fterben.    '@ott  aber  fei  bandE,  ber  un§  ben  fteg  ge= 
geben  ^at  bur(^  unfern  ^errn  S^efum  ß^riftum'. 

S)a§  öterbe  ftüd^e.  ©oE  aber  nt)u  6^riftu§  öon  bem  tob  mieber  erfte^en,  ;w 
bem  teufet  feinen  !opf  jutretten,  üon  fünbe,  @otte§  jorn,  tob  unb  '^eEe  er- 
tofen,  gre(^tig!cit ,  teben  unb  fetüeit  mieber  bringen,  fo  mu§  er  unb  !an 
nicf)t  atteine  fein  be§  meibc§  fame,  ba§  ift,  fd^ted^ter  natürtid^er  menfd^.  S)enn 
fo  mer  er  bem  teufet  unb  bem  tob  bit  ju  fd^mad)  gclnefen.  3)enn  fünbe, 
@otte§  5orn,  Xobt,  t)eEe  unb  teufet  feinb  fo  ein  fd^tncre  taft,  ha^j  fie  aEe  35 
menfd^en  untertrurfen  in  ben  tob,  mie  '^eiüg  fie  and}  fein,  ja  menn  gteid^  aEe 
•siob  31, -jri  gnget ,  aEe  creatnren,  Son,  5Jlonb  unnb  ftcrnen,  mie  im  ^oh  gefc^rieben, 
biefe  taft  öor  &oti  tragen  fotten,  tonten  fie  nic^t  befte^en. 

5Derf]atben  foE  n^u  be§  meibe§  fame  biefe  taft  aEe  tragen,  fo  mu§  er 
auct)  elüiger  atmed^tiger  @ott  fein,  benn  fold^e  bürbe  ^u  tragen  ift  aEeinc  10 

3e|.  43, 24f.  @otte§  mertf,  mie  6faia§  am  43.  cap.  ttertid;  faget. 

15  ba§  tüeibcS  Ä  22  ^ax  fehlt  JJC 


^rebigteii  be§  3ia^re§  152G.  333 

S)ariim6  ift  n()u  biefcS  \i)äb^^^  famc,  6f)nftu§,  glütt^er  atmcd)tigcr  ©ott 
unb  f(^opfcr,  barbitrc^,  Inic  :,>()anuc§  fatjt,  aac  crcaturen  gcmad^t  unb  ge^Soo.  1,3 
fc^affett  fein,  luaS  gernadjt  lumb  Qcic^arfen  ift.  3)a§  ()at  2tbam  unb  (iüa  i)ie 
Betracht  unb  mit  bcn  äugen  hc^  t)erljen5  im  glauben  gcfe()cn,  hav  biefcr  jame 
5  beg  toeibcS  lourbc  and)  rechter  nQturtidjer  ©ott  fein,  gleirf)  bem  bater,  boc^ 
ein  anbei-  peifon,  barumb  fpricfjt  and)  (5üa,  ha  fie  (§.ain  gepivt  'id)  i)ab  be=  i- »^^fe  J- 1 
tommen  ben  man,  hzn  §ern',  ben  ©ott  Se^oba,  fprid)t  nid)t  fdjtec^t  'be§ 
ltiei6e§  famc\  fonber  'ben  redeten  man,  ben  ©ott,  bcr  \iä)  nC)u  als  ein  red)tci- 
man  gegen  ber  bofen  teufelg  fc^tangen,   bie  un§  in  not^  gebracht,   tüivb   cr= 

h>  aeigen,  )x)dä)n  ber  redjtc  ©ott  ift\ 

60  faget  ^a^ih  aud)  'mx  f)aben  einen  ©ot,    ber  ha  f)i(ft,   unb  ben^w.<;s,2i 
3e§ot)a,  bcn  .S^^-rn  ^errn,  ber  Hont  tob  ertofet',  ja,  lieber  3)abib,  Jüer  ift  ben 
ber  ©Ott?  fo  anttüortet  er  im  G8.  ^Pfalm  '©ott,  ber  bu  für  beinern  Oolc!  l)er=!8.8f. 
äogeft,  ha  bu  eintjer  giengeft  in  ber  n^üften,  ha  bebet  bie  erbe  unnb  hk  l)imel 

15  troffen  für  biefem  ©ott  in  Sinai,  für  bem  ©ott,  ber  Sfrael§  ©ott  ift',   ha§ 
ift  flar  unb  fiett  genug,  ha^  ber  ©ott,  ber  öom  Ijimcl  herunter  geftiegcn  auff 
erben,    lüie  5|}aulug   fagt  ßpfie.  4.  gcftorben,   aufferftanben  unb  löieber  'auf=epo.4,  s 
gefaren  in  bie  ^o^e,  unb  nimpt  ba§  gefengnu§  gefangen'  unh   errettet  öom 
tobe,  ift  ber  etoige  olme(i§tige  ©ott,  ber  hk  aetjen  gepot  auff  bem  berg  Sinai 

20  ben  ünbern  üon  ^ifrael  gegeben  ^at. 

S)a§  ift  ein  gelualtig  ge^eugnuö,  ha§  biefer  6§riftu§  einiger  ©ott  ift,  fo 
fprid§t  and)  .Spiere,  am  23.  unb  33.  'fictje,  e§  fompt  bie  jeit,  fpridjt  ber  -Öerr,  ^^^^^J^s,  5f.; 
ha^  id)   bem  S)at)ib  ein  getnec^ä  ber  gcrec^tigleit  erloeden  iDil,  unb  fol  ein 
^onig  fein,  ber  n^ol  regieren  toirb,  red)t  unb  gerec§tig!eit  auff  erben  anridjten, 

25  au  ^er  felbigen  jeit  fol  ^uba  gc^otffen  lüerben,  unnb  Sfrael  fieser  tuonen, 
unb  ha§  iüirb  fein  name  fein,  ha^  man  in  nennen  loirb:  §err,  ber  un» 
gerecht  mad)t\ 

2)a  ftef)et  e§  auc§  Herlief,  ha^  S)alnb§  getöcdj»  in  einer  perfon  bereiniget, 
fol  ätoo  natur  'i)aUn,  eine  menfc^lii^  bon  iabib^  fleifi^  unb  btut,  bie  anber 

30  ©6tli(^,  bie  er  bon  clnigfeit  bom  35atcr  ge^at  unnb  ftetjet  ^ie  ber  groffe  name 
©otte§  Sefjoba,  ben  aEe  iubcn  befennen  muffen,  ba§  er  allein  ber  ©dtlid^en 
maieftat  ge()oret,  id)  l)abe  auc^  biefen  te^-t  ben  juben  offtmal^  für  hk  nafen 
gel)alten,  ha^i  2)abib§  Sot)n,  6l)riftuy,  toere  almcc^tigcr  en)iger  ©ott,  bau  t)ie 
ftünbe  Se^oba,  l)abcn  tnir  nidjty  tonnen  brauf  antworten,  barumb  ift  biefer 

35  S)abib§  ober  DJiarien  fofju  nic^t  ein  fdjlec^ter  menfdj,  fonbern  au  gleid;  Inarer 
olmed}tiger  ©ott,  ber  etüige  gctüatt  t)at,  l)imel  unb  erben  unnb  alle»  erfd^affen 
unb  er^^elt,  bertjalben  ba§  5Jtenfd)cit  nnh  ©otljeit  dnc  perfon  ift  unb  auc^ 
regier  ©ott  ift. 

^\t  and)  barau  ber  ©ott,  ber  un§  gered)t  mad)t,   ber  barumb  !5)abib» 

40  getnedj'S,  ha§  ift,  ein  redjter  menfd)  luorben,  hav  er  un§  burc§  fein  leiben, 
fterben,  blutbcrgieffen  unb  auff erftel)cn ,  gered)tiglcit,  bie  Slbam  unb  ßbo  ber= 
loren  l)aben,  loiberbriugen  unb  erlücrben,  borgcbung  ber  fnube,  ©otteö  gnabe. 


334  ^prebigten  be§  3a^re§  1526. 

leben  unb  feligfeit,  fd^entJen  unb  geBen  tvill ,  ben  ha^  l^eift  gerecht  modjen. 
S)Q§  f)aBen  n!§u  Slbom  unb  (^üq  geglcuBet,  benn  boran  leib  unfer  allei;  feüg= 
feit,  bay  trir  biefe  Beibe  naturen  nidjt  öon  cinonber  fdjeiben,  fonber  in  einer 
pexfon  äufammen  bereiniget  Bleiben  laffen,  U>ie  bann  auä)  <B.  ^aul  faget 
1.  eor.  2. 8 1.  6or.  2.  ©te  l^oBen  ben  |)errn  ber  ^erlüeit  gecreu^iget,  nicöt  ben  fc^Iedjten  5 
menfc^en  (S^riftum,  fonber  ben  redeten  ©ott,  toie  bie  ürc^e  gefungen  am  guten 
freitag:  Dum  fabricator  mundi  mortis  supplicium  pateretur  iu  cruce  &c. 

216er  ba§  t)Qt  föott  bem  teufet  öerBorgen,  benn  toenn  er§  geteuft  ^ette, 
ha^  biefer  ß^riftu§  ber  jungfrolnen  5^iarien  fot)n,  be§  U)eiBe§  fonie,  teere  eteiger 
almec^tiger  ©ott  geteefen,  fo  t)ctt  er  fid)  an  in  ni(^t  gelegct  unnb  bie  ^enbe  an  lo 
im  öerbranb,  benn  er  !^at  teot  gcfe^en  im  ^imel,  teie  er  (Sott  be§  öaterS  einig 
!^er|  geteefen,  in  bem  @ott  ber  bater  fein  gan^  @6tlid;  teefen  unnb  fuBftan^ 
gegoffen,  borumB  I)at  er  feine  ©otlidje  frafft  teol  erfaren,  bo  er  bon  teegen 
bei  fo!§n§  au§  bem  f)imel  in  aBgrunbt  ber  fetten  geftoffcn  tearb,  barumB  ha?^ 
ber  fatan  bem  '«Sofjne  nact)  feiner  etjre  ftunbe  unb  im  teoEen  glei(^  fein,  hü§  is 
funb  föott  nic^t  leiben.  S)erteegen  öerbirgetS  (Sott  bem  teufet,  bo§  er  in  inn 
htm  ©on,  ber  5}lenfd)  geteorben,  fo  fa^en  teil  unb  tljut  teie  ein  fif(^er,  ber 
fifc^  fangen  teil,  ber  Binbet  ein  fc^nur  an  einen  fteden  unb  unbcn  an  bie 
fc^nur  eine  fd)ar|3fe  angel,  baran  t)enget  er  ein  teurmlein  unb  teirfft  bo§  in§ 
teaffer,  ba  fompt  benn  ber  fifd),  fifjet  ha^  arme  teurmlein,  fi(}et  aBer  nit  bie  20 
fc^arpfe  ongel,  in  bem  teurmlein  OerBorgen,  unb  Beift  brein,  meint,  er  Befom 
ein  gutf)  nieblic^  BifSlein,  aBer  bie  angel  BleiBt  im  imm  munbe  ober  ^alfe 
fteden,  teirb  alfo  gefangen  unb  ergriffen.  2llfo  tBut  @ott  ber  Oater  aud^,  ha 
ntmpt  er  feinen  eingepornen  geliebten  ©o^n,  ben  l^enget  er  an  bie  liuea  ober 
fdjnur  ber  5patriard)en  unb  ^h'op^eteu,  muy  5lbam§,  5lBra^ani§,  S)at)ib§  fleif(^  25 
unb  Blutl)  annemen,  unb  left  in  au§  bem  (}ol)en  ^imel  in  hk  teelt  fommen, 
ha  ber  teufet  fil)et,  teie  (5f)riftu§  als  ein  armer,  elenber  teurm,  teie  er  fid)  im 
!isf-22,7  22.  ^Pfalm  felBer  fo  nennet,  ha§  ift,  al§  ein  armer  geplagter  menfc^  ein^er= 
gcl)et,  leit^  !§unger,  burft,  telte,  froft  unb  ]§i^e,  teeinet  unb  fjat  eitel  elenb 
unb  jamer  in  biefer  teelt,  geBaret  teie  ein  anber  menfd^.  @§  teeii  aBer  ber  30 
©atan  nid^t,  ha§  hi§  in  biefem  (Slirifto  OerBorgen,  ha§  er  eteiger  almed^tiger 
©Ott  ift,  gleich  bem  bater,  boc^  ein  anber  perfon,  barumB  bcndet  er,  oB  teol 
(5t)riftu§  teunber3e{d)en  tl)ut,  '^aBen  bod;  bie  propfjeten  auc§  teunber^eidjen  ge= 
tl)an,  id^  f)aBe  fie  aBer  alt  auf gef reffen,  teie  ^od^  unb  ^eilig  fie  geteefen,  teiE 
ben  (Etjriftum  auc^  teol  berfc^lingen',  unb  meinf^ ,  er  teol  an  bem  man  ein  35 
niebtid^  BifSlein  ^aBen,  ^cBt  an,  frift  ben  (ifjriftum  unb  berfd;linget  in,  aBer 
ei  Befompt  im,  teie  bem  I)unb  ha§  grai.  S)enn  ber  (^l)riftu§  BleiBt  im  im 
l)ali  ftecfen  unb  mui  in  teieber  fpeien,  teie  ber  tealfifd)  ben  ^Prop^cten  3ionai, 


7  &c.  Unb  am  f)etUgcn  Cfterfcft  C'rucifixum  in  carnc  laudate,  &c.  SBtc  ciüä)  5}?etvu§  f^^rid^t, 
1.  >^Seui  4,  1  1 .  5ßetri  4.   BC    C  f'iüjt   noch   Idnzu   SSnb   bev   .^")tjmuu§    finget    \'exiila    reyis  prodeuut,    l'ulget 
crucis  mysteriuin,  quo  carne  carnis  conditor  suspensus  est  patibulu  17  fidler  A 


5;5rebtgtm  be§  3af)vc§  1526.  335 

utib  eben  mit  bcm  frcfieu  ei-iiiorbet  unb  ertDurgct  fic^  ber  teufel  fel6[t  unnb 
luirb  öon  6()n[to  gefangen. 

S)ann  biefer  menfd^  6f)ii[tu§  ift  redjter  tuarer  Öott,  ber  md)i  im  tob 
tan  bleiben,  fouber  mu§  tnieber  erfiir,  anfferftetjen  nnb  leben  unnb  hm  tenfel 

s  alfo  fangen,  unnb  ^te  Inivb  luar  ha^  Jnort^  beS  $Pi-opI)eten  .^ofeae,  bei;  öor 
6l)nftnm  gelebet  760  ^ar,  ber  ba  fpricfjt  am  l;5.  capittel  üon  ß^rifto  't(^  lüitt  $of- 1^,  u 
fie  erliifen  ou§  ber  l^ellcn  unb  öom  tob  erveten,   Xob,  id)  hjill  bir  eine  gifft 
fein,  Ijetic,  irf)  tnitt  bir  eine  |)cfti(en|  fein'.    2)arumb  fagt  auc^  ber  ^ropt)et 
Öofeoy    am   (3.  cap.  juDor,   ha^   bie  (St)riften  jur  geit  G^rifti  fagen  tocrben 

10  'fompt,  U}ir  tuoUcn  Inieber  gum  §ern  gc^en,  beu  ^at  er  un§  juriffen,  er  tüirb^of- 6,1-3 
un§  f)eiten,  er  i]at  un§  gcfd}(agen,  er  tüirb  uuy  aut^  öerbinben,  er  mac^t  un§ 
lebenbig  nadj  jlnen  tagen,   er  lüirb  un§  am  britten   tage  crquiden,  ha§  Inir 
für  im  leben  tuerben,  beu  tucrben  Inir  ac^t  brauf  l)aben  unb  fleiffig  fein,  ha^ 
tüir  ben  §errn  ertcnnen'. 

15  3)ay   ift  geftern  alle§  burc^  unfern  §errn  3^efum  6l)riftum,  @ottc§ 

6o^n,  ha  er  am  britten  tage  bom  tobe  erftanben,  erfüllet  unnb  öolbradjt 
juorben,  ha  fein  luir  öon  unfern  fünben  erlofet,  gered)tfertiget ,  geleitet,  üer= 
bunbcn  unb  gefunbt  gemai^t,  ha  fein  toir  erquidet  unb  lebenbig  löorben,  öom 
eluigen  tobe,   unb  mangelt  uirgent»    an,    benn   haä   tüir   fold)y  öon  l)ertjen 

20  gleubeten  unb  ben  ^ern  ßl)riftum  erfennen  lereten  unb  mochten  frolic^  öon 
^er^en  fingen  'baä  foEen  Juir  alle  fro  fein,  S^rift  ber  tniCt  unfer  troft  fein, 
!i)riolei§\ 

S)a§  ift  n^u  bie  l)o^e  tneifS^eit  @otte§,  bie  alleine  öom  ^eiligen  ©eift 
mu§  l)cr!ommen,  ha§  fein  meufd)  an§  menfrfjlirfjcr  öernunfft  öorften  !an,  ^a§ 
25  biefe§  treibe»  fame,  unfer  ."perr  6l)riftuy,  nic^t  allein  \\un\d)  ift,  fonber  al= 
mei^tiger  (Sott  gleich  bem  öater  unb  ^eiligen  ©eifte,  inn  einer  perfon,  nic^t 
in  ,3tt)eien  l^erfonen,  \vk  bie  beibe  fe^er  9leftoriu»  unb  (Sntidjey  genarret 
tjoben,  fonber  ift  nur  ein  perfon,  mie  ein  meufd;,  mit  leib  unb  feel,  nur  eine 
perfon  ift. 

30  2lber  gleid;  lt)oI  ift  biefe  einige  perfon,  6^riftu§,  redjter  tüaxcx  armed^= 

tiger  @ot  unb  meufd),  ift  boc^  nid§t  ber  öater,  ober  ber  lieilige  ©eift,  fonber 
ber  Sol)n,  bie  anber  perfon  in  ber  ©ot^eit,  unb  bod)  gleidjer  @ott  mit  bem 
öater  unb  bem  ^eiligen  geift,  in  bem  @6tlid)en  löefen  ober  fubftan^.  3)a3 
§aben  bie  fubcn  ^u  6l)riftu§  feiten  nidjt  öorftanben,   öorfte^en  ey  aud)  noc^ 

35  ni(^t,  be§gleid^en  bie  l)eiben  unnb  türden,  ber  Sapft  mit  feinen  genoffen  anä) 
nid^t,  muffen  all  toll  unb  töricht  barüber  luerben,  hmn  fie  lüoUen»  mit  irer 
öernunfft  auöfpeculiren  unb  erforfdjen.    5lber   ha  irirb  nic§t»  auS,  e§  mu§ 
allein  öom  §imcl  tommen,  lüie  6l)riftu§  ju  5petro  faget '©elig  bift  bu,  ©imonaJMtt^.  le.u 
Sonay  fo^n,  benn  fleifd^  unb  blubt  ^at  bir  bo§  nit  offenbaret,  fonbern  mein 

40  öatter  im  l)imer,  barumb  muf^  man»  burd^y  hjort  im  glauben  faffen,  Wk 
%bam  unb  (vöa  mufteu  tl)un,  fonft  ift  e»  öerloren. 


33G  ^Prebigten  be?  ^aX)X(!^  1526. 

S)er:§Ql6en  ift  ätüifcfien  5tbam  unb  ©Da,  irem  unb  imferm  glauben  !ein 
iintcrfc^eib,  oHein  bicfc,  ba§  fte  gegleuBct,  bog  ß^riftuS,  ©ottc»  fof)n,  al§ 
lüorcr  almeditiger  föott,  foE  beö  iüetBeä  fame,  baS  ift  reiftet  menfci^  tüerben 
inib  in  bie  tüelt  fommen,  ben  tDuxbe  bcr  tcufel  in  bie  berfe  [tcdjcn,  ba§  ift 
toben  unb  morben,  ober  et  Inirbt  cxftel^en  öom  tobe  unb  bem  teufet  fein  !opf  r. 
äurtretten,  öon  fünben,  @ottc§  joxn,  tob  unnb  ^ette  erlofen,  gercditigteit,  leben 
unb  feligteit  loieber  bringen. 

Sßir  a'bn  gleuben  nt)u,  ha^  e§  nid^t  nod)  jutünfftig  unb  gef(i)ct)en  foll, 
fonbcx  ha§  e§  fi^on  gej(^een  unb    qIIc§    öolbradjt   unb  cxfulet  ift,   toi  ©ott 
5lbam  unb  (5öe  ju  ge[Qget  unb  t)er:^eiffcn  I)Qt,  unb  mangelt  nivgentS  an,  benn  i<> 
ha§  \vix  tnaxten  bex  auffexftel)ung  be§  leibeS  ober  nnfcxe§  fleifdje». 

S)axumb  laft  un§  ja  @ott  getreulich  bitten,  ha§  tüir  in  biefem  articlel, 
ha^  6§xiftu§  alö  Inaxex  @ott  menfd)  U^orben,  geftoxben  unnb  am  britten  tage 
t)om  tobe   exftanben,   üorgebung  ber  funbe,   gcxec^tigleit ,   leben  unb  feligleit 
tniebex  gebxadjt  liat,  lüie  3lbam  unb  (Söa  gett)an,  mit  feftem  glauben  mögen  i.-> 
bleiben,  t:^un  tüix  bo§,  fo  h3ol  un§,  mo  nid)t,  fo  iüei^e  un§  aEen. 

3)o§  lüiex  aUt  baxinne  mögen   feftiglic^en  bleiben  bi§  on  unfex  enbe, 
boau  !§elff  uns  ©ott  bex  öatex,  ©ott  bex  ©oljn  unb  (Sott  bex  l)eilige  geift. 

21^(591. 

22. 

^rcbigt  nm  Oftcrmontagc  iJkt^mittag^. 

(2.  5ttpttl) 
ä^gt.  bie  einleitinig  au  ^x.  21. 


20 


Post  prandium  in  2.  paschae. 

Nos  loqiiemnr  de  Christo,  ut  illi  diio  et  tractabimus  reliqua,  ut  Christus 

ipse  cum  2  discipulis.     Hodie  audivistis  de  promissione  facta  Adamo,  quibus 

verbis  depicta  est  resurrectio  Christi  cum  omuibus  potentiis  et  operibus  eins. 

Siic.  24,  :i2  Ideo  beue   dixit  Lucas   de   2  'Nonne    nostrum   cor'.     Euangelium  est  clavis, 

quae  aperit  veterem  scripturani.     Nam  hunc  locum  nemo  huc  torsisset,    nisi   25 
Christus  ipse  implesset  hoc  opus.     Ideo  ludeis  adhuc  scriptura  est  occulta, 
nobis  autem  pervia. 
i.a«o|e22,i8  2.    'quia   obedisti'   2C.    in    his   quoque    comprehenditur,    quod    in   prae- 

cedeutibus,  Nisi  quod  addit  'In  semine  tuo".  Hie  virum  nominat,  in  1.  loco 
mulierem,  sed  tarnen  1.  locus  non  est  falsus,  quia  Spiritus  sanctus  contra 
seipsum  non  loquitur.  1.  dicit  semen  mulieris,  ergo  manebit  i.  e.  erit  naturahs 
puer  nmlieris  et  tamen  non  subiectus  Satanae.  Ergo  non  debet  intelligi 
Christum  venturum  ex  viro,  sed  nasci.     Dens  ad  Abraham  'illa  mulier  non- 

zu   20    A   praiidio   r  zu   24/25    Euangelium    aperit.   vetus    testa:   r  r.u   28    In 

scnilup   tuo  r 


30 


5ßvebii-jtcn  bcS  So^reg  1526.  337 

dum  adest,  promitto,  quod  liaec  raiilier  et  semen  sit  vcnturum  de  te  i.  e.  erit 
tua  caro,  inater  et  pucr\  Ibi  additur  verbum,  benedictio,  quae  transibit  noii 
solum  super  Abrahae  filios,  sed  super  totum  mundum,  brevia  verba,  sed 
excellentissiiiia.  A^ideamus,  quid  sit  benedictio.  Hodic  audiviruus:  pei^lap- 
5  suni  primorum  pareutum  sumus  damuati  et  ipsi  perdidcrunt  caput  deuni  et 
liabebant  Satauam,  quem  Christus  vocat  principem,  Mose  caput.  Ab  hoc 
hoste  nou  liberamur,  ber  f(u(^  gl)ct  lificr  oE  menfdjcn  et  haec  benedictio  veniet 
super  omnes,  qui  sequuntur.  Si  debemus  bcnedici,  oportet  adsit  ein  fUtd; 
et  maledictio,  convenit  ergo  3.  c.  Mosi,  quod  dicit  de  maledictione,  et  hoc 
10  caput,  quod  dicit  de  benedictione  Ventura  per  semen  Abrahae.  Euangelium 
Q^ei  et  adhuc  per  totum  muudum,  ut  iste  locus  impleatur,  quod  benedictio 
veniat  super  omnes  gentes.  Omnes  nou  suscipiunt  benedictionem,  sed  tamen 
n^irt  oEen  angeBoten,  quia  Euangelium  dicit  Christus  de  semine  Abrahae, 
verus  homo  et  deus,  mortuus  et  resurrexit,  et  vicit  mortem  et  donavit  hoc 
ir.  nobis.  Qui  hunc  suscipit,  habet.  Per  haec  verba  gljct  ein  fegen  super 
omnes  maledictos,  qui  non  mereutur,  sed  gratis  praedicatur,  gratis  datur. 

'Omnes  gentes'  i.  e.  praedicabitur  felix  praedicatio,  per  quam  omnes»  16 
benedicuntur,  modo  suscipiant,  nee  impedit,  quod  pauci  suscipiunt,  tamen 
verus  est  locus.  Benedicere  l^eift  ein  gut  Itiort  u6er  einen  fprec^cn,  ergo 
20  benedictio  niliil  aliud  est  quam  Euangelium.  Haec  benedictio  non  posset 
transire  per  totum  mundum,  si  maueret  semen  in  terra,  oportet  adeo  latus 
sit  iste  ut  mundus,  qui  sit  in  oranibus  mundi  partibus.  Si  Christus  deberet 
benedictionem  dare,  esset  impossibile,  quia  si  praedicaret  Hierosolymis,  hie 
audire  non  possemus.     Et  tamen  oportet  verus  sit  ille  locus  'In  semine  tuo', 

25   non  multis ,  ergo  necesse  est  ut  in  vitam  immortalem  veniat,  In  qua 

potest  omnes  benedicere,  cr^lningt  ergo  hoc  verbum,  ut  sit  immortalis.  Iterum 
textus  cogit  eum  esse  hominem  mortalem,  quia  vocat  eum  semen,  ergo  homo 
et  mortalis.  Sicut  Abraham  et  eins  posteri  mortui  sunt  ic.  sie  ille.  Compone 
haec  duo:  est  homo  et  mortalis  et  immortalis,  quia  benedicit  omnes,  quomodo? 
30  quia  implet  omnia,  nemo  potest  praedicare  verbum  Christi,  nisi  det,  nemo 
accipit,  nisi  det.  Christi  officium  i[t  l^ie  meiftcrlidj  Befc^rieben,  quod  est? 
quod  benedicit.  Multo  ergo  aliud  regnum  quam  Satanae,  quod  est  peccatum 
et  mors.  6egencn  est  aufferre  peccatum,  mortem  et  dare  vitam.  Si  est  homo, 
oportet  moriatur  et  ab  hac  vita  moriendus  suscipiatur  et  in  mortem.  Et 
35  hoc  est,  quod  Christus  dixit  'Oportuit  Christum'  ic.  Si  debet  esse  homo  et 
benedicere,  oportet  non  sit  sub  maledictione,  cum  ipse  beuedicat,  oportet  nou 
sit  peccatum,  mors  in  eo,  sed  mera  vita  et  iustitia,  alias  indigeret  benedictione, 
oportuit  ergo  puer  iste  natus  sit  innocens  et  altior  omnibus  hominibus,  nam 
si   abigit  ben  find),    oportet   sit  maior    potestas   quam  huinana,  quia   nullus 

zu  2  Benedictio  r         zu  5  Caput  r         zu  17/18  Beuedictio  r         zu  24  über  locus  nieht 

gen.  22.  25 ]  j)  zu  31  Christi  officium  ?•  zu  34  oport:  Christum  pati  r 

2utl)er^  aßette.  XX.  22 


338  ^ßrebigten  be§  ^af)Xi^  1526. 

sanctus  hoc  fecit  nee  lohanues  baptista  nee  alius,  ergo  superat  omnes  homines, 
qnia  nullus  homo  pro  se  potest  dare  benedietionem,  taceo  aliis,  qui  ergo  habet 
inviucibilem  vitam  2C.  oportet  sit  dens.  His  brevibus  verbis  coniprehenditur 
tota  Christi  conversatio.  Ita  brevissimis  verbis  comprehendit  totum  Christum. 
Moses  intellexit,  Sed  ludei  non,  nee  hodie.  Sicut  nee  illi  duo  discipuli  2C.  ^ 
Ita  descripserunt  prophetae  regnum  Christi  mit  fet)nen  trefflii^en  tüortert. 
Ita  deberaus  agnoscere  discere  Christum,  sicut  eum  depingit  scriptura,  Si 
est  sanctus,  oportet  non  nascatur  ex  viro,  sed  muliere,  sed  tarnen  cooperante 
spiritu  saucto. 

5.a»o[ci8,i8  3.    est  in   18.    capite    deute.    ""Suscitabit    deus    prophetara'  2C.     Illum   lo 

locum  Apostoli  raaxime  tractaruut,  iüie  tüol  er  TltC^t  gelx)alttgtlt(^  gibt  resur- 
rectionem  Christi  ut  superiores  2.  Sed  quia  praedicatio  erat  nova,  ideo 
urgebant  apostoli.  ludei  nolebant  suscipere.  Ibi  Moses  ponit  alium  doctorem 
quam  se  et  dominum  esse  dicit,  quia  dominus  suscitabit.  Ibi  duae  praedi- 
cationes.  Christus  oportet  melius  praedicet  quam  Moses,  fo  tan  man  nic^t»  is 
beffei'^  prcbtgert  quam  Moses,  scilicet  'diliges  dominum"  zc  praecepta  fidei  et 
charitatis  posuit  deuteronomium,  quis  potest  quid  melius  et  altius  praedicare: 
deum  diligere  et  credere  ei  et  proximo?  2C.  Quid  ergo  prodest  hie  novus 
praedicator?  üon  bem  fo  foftltd)  berfieifieu  tnirb?  'Ego  ponam  verba  mea'  2C. 
Quid  hoc?  Ibi  coguntur  ludei  fateri  hunc  prophetani  altiora  praedicaturum  20 
quam  Mosen,  per  hoc  urgent  apostoli  2C.  ergo  concluditur,  quod  ille  prae- 
dicabit,  quomodo  facere  possumus.  Moses  praecipit,  sed  lt)0  n^Cttten  ?  crede, 
dilige,  sed  ubi?  fac  vel  es  Satanae,  sed  quando  aperis  os  et  dicis  mihi  modum, 
non  possum,  quia  sum  sub  capite,  quid  faciam?  Mose  inquit  "^ego  indicabo 
tibi  unura,  qui  veniet,  illi  audies,  et  dabit,  ut  praestes',  ergo  Christus  prae-  25 
dicavit  praedicationem,  quae  secum  adfert  illud  quod  Mose  praecepit,  quia 
Euangelium  dicit  *Ibi  est  Christus,  qui  vicit  pro  te  omnia  et  donat  tibi^ 
Hoc  verbum  non  exigit,  sed  donat.  Haec  multo  melior  praedicatio.  Mose 
dicit  'Crede",  Christus  'hie  habes'.  Ille  propheta,  inquit,  erit  naturalis  homo, 
quia  suscitabit  eum  deus  ex  fratribus  et  tamen  praedicabit  meliorem  prae-  30 
dicationera  quam  Moses,  tamen  locus  non  est  clarus  ut  superiores,  sed  fortiter 
indicat  cessandam  legem  et  aliam  2C. 

i.<mo[e49,iff.  4,  locus:  lacob,  ubi  moriturus  erat,  benedicit  XII  filios.   Tribui  Ephraim 

gibt  er  foftlicf)  fpruij^  de  regno  terreno,  quando  venit  ad  Inda,  binb  er§  bon 
«.  o?16ra^am  auff  ^ubn  unb  f(^[cc^t  bie  XI  tribus  au§.  Vide  verba 'sicut  leo",  35 
».Kl hoc  dictum  de  tribu  luda  secundum  externum  regimcn,  postea  incipit  'Non 
auferetur\  Ille  locus  satis  clare  g^et  auff  ba§  leiben  et  resurrectionem. 
liegnum  manebit,  inquit,  'donec  Silo",  ctsi  sceptrum  non,  tamen  doctor. 
Sicut   continget,    manebit   ein    fur[tcnt§umb    et    doctor  i.  e.  lex    manebit   im 


zu   10  deute.  XVIII.  r  zn  33  Gne.  49.  r  zu  36/37  Non  auferetur  r 


^Prebigtcii  btc-  ^ai)xe^  1526.  339 

fd^tOiingf,  uou  erit  dispersus  populus,  sed  nianebit  in  utroque  regimine 
spirituali  et  seculari,  'donec  Sylo'  'i)db\  Iiidei  nornnt  hoc  dici  de  Messia, 
quia  hie  fortissimus  est  Mose.  Iiidaei  non  habent  Messiam  et  annos  1515^ 
non  liabebant,  et  regnum  utrumque  cessavit,  quia  dispersi  ludei  ct^non 
5  habent  caput  nee  cidtura,  quia  non  doctorem,  quia  Hierosolyma  est  locus, 
facile  ergo  hoc  loco  ludei  convincuntur.  Si  scirent  dominum  in  terris,  ad 
eum  currerent,  sed  non  habent.  Ideo  textus  contra  eos  fortissimus,  qui 
dicit  'donec  Sylo'.     Sed  qualis  rex  erit,  quando  veniet? 

'Lavabit   stolam."      In    illis    regionibus    famosum    est   vinum   rubrum.  35. 11 

10   Sicut    in    proverbiis    et  postea    'oculi    vino'  2C.  qualis  laus  est,   tarn  maximi».  il' 
regis,    cui  gentes   accedunt,   non    solum   erit    rex    super    ludam,    sed    super 
omnes    gentes.      Oportet   ergo    non    sit    regnum    terrenum.      Hie    ita    regere 
debet,   quod   gentes    ei    jufoUen,    quod    nunquam    factum    est,    quia    gentes 
gladio   urgentur   ad  hoc,   non  sponte,    ergo  non  est  terrenum    regnum,   quia 

15   mundus   iuvitus    est    potestati    subditus.      Christian!   contra   i.  e.    tüeibcn    in 

tooEen    fjQben,    quia    !^an   h)0l    rebcn    ps.    44.      lacnndum   auditu    eum    pro  i^f- 4.1,  ^ff. 
nobis  omnia   passurn    esse,   mit  bem   f)engt  man  fie'^  an  t)^n,   et   non    vult 
coactura.      Nee   potest   esse    hie   rex    in   terris,    quia   non    omnibus   in    locis 
potest    esse.      Sceptrum    luda    durabit    ad    hunc   usque   regem,    postea   ille 

20  eternus  erit  rex.  'Stolam^  'tücitiBerblut'  vocat  roten  toän.  Ibi  tangit  pas- 
sionem  suam  et  tamen  dixit  eum  fore  regem,  quomodo  hoc  convenit?  ludei 
ita  exponunt:  tale  regnum  erit,  ut  plenum  vino,  ut  vestes  laventur;  sed  non 
convenit,  ut  vestes  laventur  vino,  praesertim  albae,  ideo  non  est  haec 
sententia.    Et   non  esset  laus  terreni  regis.     Si    diceres:  lütlt  nnfer  tanffcnt 

25   reiffig  p^nh  im  felb  I)aben  et  multas  arces  plenas  auro,  argento.    Sed  vesti- 

mentum  eins  sunius  nos,    quos   lavat  in  vino  rubro  i.e.  sanguiue  1.  Pet.  l.i.i'etni,2 
er  fprcngt  fein  Blut  über  un§  et  lavat  nos  ita.    Nos  eciam  sumus  contaminati, 
ipse  accipit  vinum   et   lavat,   quomodo?  sinit   praedicare  et    annunciare   per 
orbem,   hoc    est  spargere  sanguinem  i.  e.  hoc   quod  in  sanguine  factum,   qui 

3u   coneulcavit  Satanam,    mortem,    peccatum  jc.   hoc   fit  per  Euangelium,   quod 
aspergit.      Prophetae   optime    viderunt,    quäle  regem   futurum   esset,    nempe 
talem  fore  regem  qui  suo  sanguine  loturus  esset  Ecclesiam  suam  a  peccatis. 
'Azinanr.      Et   hoc  ludei  exponunt   azinös   bibituros    vinum,   sed   Mose   hisi-5iUofc49, 10 
verbis,    quae    non    conveniunt    tam    magnis    dominis,    cogit    ad    spiritualem 

3.'-  sensura,  quid  regi  eum  azinis?  quando  lavit  nos,  habet  ein  alber,  cinfeltig 
!^onigre{(j§ ,  super  hoc  equitat,  et  pullus  sunt  novi  Christiani.  Non  solum 
lavabit  per    sanguinem,    sed   quottidie   nobis   pascit,    nt   de   die   3U    nf)cmen. 

4  habebautj  liab 

*)  Rechnete  lAitlier  vielleicht  vom  Axtszug  aus  Ägypten  an?  diesen  setzte  ei'  später 
in  der  Supputatio  annor.  mundi  (1541.  154.^)  ms  Jahr  2453  der  Welt,  und  da  a-  Christi 
Gehurt  ins  Jahr  3'j(>0  setzte,  so  lagen  ihm  zicischen  dem  Auszug  aus  Ägypten  und  Christi 
Gehurt  1507  Jahre.  -)  =  ]\^ 

22* 


340  5ßtebigten  be§  ^a1)xiS:  1526. 

s5. 12 'Oculi',  6r  !^at  lipliä)  fein  äugen  braun  ut  vinum,  Et  !§Qt  ei;  fc^ar|3ff  un= 
öerfelfc^t  gcfidjt,  ha§  fein  feine  apoftel,  qui  suut  Christi  oculi,  qui  vigiles 
sunt  super  populum,  ne  veniaut  sectae  in  populum,  uon   sat  est  bene  posse 

5ß.  ijpraedicare,  sed  et  tuei'en,  1.  lavat  2.  pascit  3.  couservat.  'Dentes',  quibus 
mordemus,  praedicatores  sunt  dentes  CIu*isti,  sed  albi  i.  e.  est  fruntlid^  & 
liplid§  beiffen  praedicatorum  Euangelicorum.  Lividi  dentes  sunt  raorsiones, 
quae  fiunt  ex  invidia  k.  Puerilis  laus  esset,  si  rex  ita  laudaretur  propter 
dentes  et  oculos,  ita  raulieres  laudantur.  Vir  laudatur  propter  sapientiam, 
animositatem,  victoriam,  quod  possit  bene  gubernare.  Cogant  ergo  verba 
ad  sensum  spiritualem.  Idem  locus  concludit  id  quod  superiores  loci:  lo 
Christum  esse  deum  et  hominem. 

2)te  anber  prebigt  2).  ^Jlartini  Sut^eri  uBei;  ben  tejt  ©ene.  22. 
In  semine  tuo  benedicentur  omnes  gentes,  getl^an  JU  3Btttem  = 
beig  in  bei  pforürc^en  montag§  in  ben  Dftevfeiertagen  3ur  befper 

nachmittag,  5lnno  1525.  ^^ 

Ä^eBen  freunbe,  bie  toeil  ir  !^eut  öor  mittag  ge!^oret  ^abt  au§  ^Pbfe  ha^ 
^  erfte  (Suangelion,  fo  @ott  felber  5lbanx  unnb  (Söe  im  ^parabife  geprebiget 
!§at,  barburi^  fie  auä)  getroftet,  gerecht,  erljaUen  unb  feiig  lüovben,  fonft 
!§etten  fie  in  ©otte»  gorn  unb  iren  fünben  muffen  fterben  unb  borberben. 
3|unb  aber  tooEcn  mir  für  un§  nemen  bie  anber  öer^eiffung  ober  ba§  onber  20 
(Suangelium  (^ottey  ^u  5tbra'^am  gefi^c'^cn,  al§  er  feinen  fo^n  3foac  molt 
opfern  nad;  ber  melt  anfang  2080.  ^ax.  S)a  ©ott  5lbraf]am  mit  einem  e^be 
bor^eiffet  unb  fpridjt  'in  beinem  famen  f ollen  (Sol  @o^m,  ha§  ift  olle  t)eiben 
i.3noic22,i8auff  erben  gefegenet  tuerben',  luie  im  erften  bui^  5Jlofi  om  22.  cap.  gefd^riben. 

9iu  motten  )X)ix  ^ie  ni(^t  Oiel  bifputiren,  ob  biefer  tejt  öon  unferm  25 
^ern  ^c\n  (^t)rifto  gefaget  ift  ober  nii^t. 

£)ann  ha  §abcn  mir  unfern  jDoctov  unb  lerer  ber  'Reiben,  ber  bon  @ott 

felber  unb  unfcrem  ^ern  3§efu  Sfjrifto  jum  S)octor  S^^cologiac   promobiret 

sipg.  9,  iff.  unb  gcmadjt  ift,   unb  fielet   ha§  teftimonium  fein»  !S)octorat§   Slctorum  9. 

rcidjttrf)  unb  i)erli(^  bcfc^ricben,   als  6.  ^4^aul.   ber  fagt   tlertid)  mit   l)ellen  30 
©Ol.  3, 8  iuorten  gun  (^aia.  am  bvitten,  baä  biefe  mort  yjtofi  aEeine  bon  (S^rifto  gefagt 
fein,  unb  er  fei  ondj  ber  fame  alleine;  unnb  fonft  niemanbt. 

Über  ba§  fo  fprid)t  unfer  ^err  3i^e[u§  6§riftu§  felber  gu  ben  2^bcn 
3o^.  8, 5G  Soljan.  8.  '^.Jlbraljam  emer  bater  luarb  fro,  ha'ä  er  meinen  tag  fe^cn  folt  unb 

er  falje  in  unb  fremet  fidj'.    '^a  mf)o  fa^e  er  inen'^  in  biefem  fpruc^e,  bo  er  35 
^oret,  mic  fein  fame    fotte  (^ott   unb  ''JJIenfd)   fein,   ber  aHe  l^eibcn  fcgenen, 
bon  ©unbe,  Slob  unnb  teuffei  erlojen,  emiglid)  gerecht,  lebenbig,  l^eilig  unnb 
feiig  machen  foE. 

S)er[)arben  looEen  mir  nu  ^um   tejt  greiffen.     Unnb  am  erften  l)6ren, 
iDOö  ha^  für  ein  flu(^  ift,  barbon  biefer  (£(jriftuy,  Slbraljam»  fome,  foEc  aEc  4u 
Ijeiben  erlofen,  unb  \vah  fegenen  ift. 


'^Ntcbigtcn  bc-i  SaTjve-?  1526.  341 

3um  anbcvn,   tine  ber  *?lh-ar)aiiiS  faiue  mu§  ein  rorfjtcr  tncnfdjc  fein 
itnb  fterben.  , 

3um  britten,  iDie  bcr  5lln-af)am3  forne  itiu§  tüicbcr  bom  tobt  erfteljen, 
foH  er  aiiber§  aEe  Ijcibcn  [eigenen. 

5  3inn  liierten,  U)ie  er  nnrf)  niu>3  rerijter  ©ott  fein,  boc'^  eine  anbcr  pcrfon^ben 

©Ott  ber  linter  nnb  ber  f)eilic]e  ©eift.    2)q§  inoüen  nur  anf|  bi§mal  fnr  nn§  nl)e= 

nicn  3U  ^anbeln,  |o  biel  aU  ©ott  feine  nnabe  bar^u  öorleifjen  nnnb  eichen  Intrbt. 

^a  I)6ren  tnir  nn  im  tej:t  llerlid),  bog  ©ott  faciet  ^n  ?tbrnl)am  'in 

beinen  fanien  foEen  QÜe  f)eiben  nnff  erben  cjefegnet  Inerben'.    (SoHen  nn  aUe 

10  r)eiben,   bog  fein  oHe  ntcnfdjen,  in  biefcm  6t)rtftü  öefei]net  ioerbcn,  fo  nniffen 

DormalS  nEe  Ijciben  unber  bem  ftnc^  fein,  fonft  tontl]  fte  bcr  famc  ntd)t  fcgencn. 

^^n  tr)Q§  ift§  bcnn  fnr  ein  find)?    «So  fpridjt  nnfer  S)octor  ©.  ''^^aul 

3un  Ütomern  nm  fnnften  capittel  'S)nrdj  einen  menfd^en  ift  fomntcn  bie  fnnbesföm.  r,  i 

in   bie  SBelt,  nnb  ber  tob  burd)  bie  fnnbe,  nnb  ift  nlfo  bcr  tob  ]u  allen 

15  menf(^en  burc^  gcbrungen,  bie  ineil  fie  ciüc  gcfnnbiget  Ijaben,  ha?^  ift  ein  red)ter 
meifter,  ber  fnn  5tbam§  fat  im  ^^arabife  redjt  abmalen,  JnaS  er  mit  bem  apfcl 
Bif§  ^ntnegen  gebracht,  al§  nemlid],  hQ§  er  nBer  alle  menfc^cn  niemanbt  an§= 
genommen  one  nnfern  §errn  ^t)efnm  6l)riftnm  einen  folt^en  grcnlidjcn  flnc^ 
gcBroc^t  nnb  geerbet,  ha^  fie  in  fnnben  ciitpfangen  nnb  geboren  toerben,  nnb 

20  barburd^  bcy  tob§,  be§  tcnfclg,  emiglidjen  üerbampt  nnnb  Oerlorcn  fein.    3)iefcr 
flnc^  ^eift  peccatum  Originale,  bie  erbfiinbe  ober  notnr  fnnbe,   bie  mir  Oon 
natnr  bon  unfern  eitern  entpfangen  l)aben  in  mnttcr  leibe,  tnic  ber  51. 5pfalm«i-5i.7 
fagt  'Sil^e  ic^  bin  au§  fnnblidjen  famen  ge^eugct,  nnb  meine  mntter  ^at  mid) 
inn  fünben  entpf angen\    Unb  jun  @pl)e.  2.  'mir  tüaren  Oon  natnr  finber  be§  gvö.  2, 3 

25  äorn§',  ba§  ift:  toir  brengen  Oon  natnr,  tüie  mir  entpfangcn  nnb  gebor n 
hjerben,  bie  fnnbe  mit  in  bie  tnelt,  unb  bnrc^  bie  fnnbe  lompt  ©ottc§  3orn 
unb  tob,  ha§  mir  aüe  öerloren  unb  Oerbambt  fein,  nnb  bife  erbfunbc  ift  ber 
rechte  brunqncE,  baran§  anbere  mircflic^e  fnnbe  ber  mcnfdjcn  entfpringen  nnb 
l^erfommen.    3}on  bifcm  finde  mei§  fein  ^nbe  ober  2nrde,  ia  ber  Stapft  and) 

30  nic^t.  3lber  bay  ^at  5lbam,  5lbral]am  iren  ünbern  munblic^cn  gc).nebigct, 
bc§gleic§en  bie  5propl)eten,  bi§  hü§  cy  burd)  ben  ^onig  '^a^ih  llcrlid)  bcfdjricbcn 
iüorben.  5lber  mir  ß'^riften  miffen  n'^n,  an§  bem  9temen  2^eftamcnt  Oon  btcfcm 
fluc^,  mie  grenlid^  unb  groy  ber  ift,  bay  er  and)  aüe  menfdjcn  meg  frift  nnb 
l)in  nimpt  in   ben  tob,  inie  l)cilig  fie  and;  fein,  fo  l)ilfft  eS  nidjt,  cS  tan 

35  !einer  ben  ^al§  au§  ber  fd)lingen  .^ie^en,  fo  fc^meer  ift  bie  fnnbe,  ©ottcy  ^oren, 

tobt,  !^eEe  nnb  OorbamnuS,  bü§  mir  Oon  nnfern  eitern  5lbam  nnb  (5oa  er= 

erbet  ^aben.   S)ay  ift  n'^u  Oon  bem  flnd^e  gefaget,  ber  über  alle  l)eiben  fommen 

ift,  motten  nl)U  bom  fegen  '^oren,  ben  biefcr  fame  S'^'-'fuy  6f)riftny  brengen  fott. 

9^l)U  biefer  fegen  ift  nic^t  einS  fd/lec^ten  menfc^en  fegen,  ha  ein  menfd) 

40  ben  anbern  mit  grnffet,  einen  guten  morgen  ober  tag  bietet  ober  munfdjct, 
trtie  benn  bie  menf(^en  einanber  nid)t  anbcry  fcgencn  fonnen.  Sonbcr  biefcr 
fegen  ift  ©ottcS  fegen,  ben  er  ani^  attcine  geben  tan  nnb  luil,  bnrd)§  (Suange= 


342  ^ivcbiateit  bc-j  3af)rc-j  152(3. 

Uum,  fo  er  üorfjctfdjct  iinb  ßiiöefaget,  \old)cx  fegen  t[t  nidjt  ein  fdjlcc^t  Icbig 
Ituu-tf),  haii  un§  öicl  gut§  toimfc^et  unnb  nicfjtS  brauy  lt)irb,  fonbern  giBet 
unb  Bienget  alleS,  ba§  bog  n^ort  üor|>nd)t  unb  äufagt. 

S)erf]ar6cn  ift  bieier  ©otlii^er  fegen  in  5l6rQ!)Qm§  famcn  bor'^eiffcn  nnb 
öorfpro(^en,  ein  gewaltiger,  frefftiger  unb  lebenbtger  fegen,  ber  ha  Brenget  unb    & 
auSridjt  löa§  er  äufaget  ober  fegenet. 

^enn  er  ift  üon  ©ott  t)ort)eiffen  unb  gegeben  tüieber  ben  f(u(^,  barumb 
un§  bie  teuffelifc^e  alte  fdjlange  geörad^t  ^at,  burc^  %hanw  unge^orfant  unb 
fcfjulbe,  unb  Ijiemit  ^at  @ott  üernclüet  bie  üor^eifcfjung  üon  be§  tueibeS  fame 
unb  fol  nu  5t6ra^am3  fame  fjeiffen  unb  ^ernad)  Jüeittcr  S)aöib§  famen  ge=  lo 
nant  unb  ^u  le|t  ber  reinen  jundfralnen  ^Jtarien  Son  toorben  ift. 

S)orum6  :^eift  I)ie  fegcnen  in  ^6ra§am§  famen,  \vk  i§r  Ijeutte  öor 
mittage  get)oret  ^abet,  ber  fame  be§  lr)ei6e§  fol  ber  fcfjlangen  ben  lopff  3U= 
tretten,  ba§  ift,  er  fol  bie  funbe  unb  §elle  toegnemen  unb  geredjtigfeit ,  un= 
fc^uU,  leben  unb  feligfeit  lüieberbringen.  3)enn  funbe  unb  etüigcr  tobt  ift  15 
ber  flu(j§,  h)ie  gefaget  ift,  barunber  loir  muften  etniglicf),  tüo  iüir  nic^t  burc^ 
biefcm  Samen  lüiberumb  gefegenet,  ha§  ift,  Don  fünben  frei)  unb  geredjt,  öom 
tobt  lebenbig,  l]eilig  unb  feiig  gemad)t  tnurben,  unb  folc^S  in  aller  äßelt 
burc^ä  Guangelion  allen  öoldern  unb  l)eiben  geprebigt  unb  furgctragen  iDurbe, 
öorbampt  luerben.  2)a§  l)at  ber  liebe  ^^atriardj  ober  erljöater  3tbraf)am  lool  20 
öorftanben,  barumb  l)at  er  fiä)  auä)  gefretnct,  toie  6[)riftu§  faget,  unb  idj 
l)alte,  ba§  luirb  auc^  ein  ftüd  Hon  biefer  freube  getnefen  fein,  ba§  im  Sott  ben 
3faac  öor^ciffet,  er  auff  fein  angefidjt  niebcr  feilet,  unb  im  l)er|en  Dor 
i.3noici7,i7freuben  lachet.    @ene.  17. 

S)a§  fol  and)  fein  unfer  freube,  bie  lüir  l)abm  foHen,  hav  \vix  in  biefem  25 
famen  5l6ra^am§,  2)at)ib§  unb  Diarien  ber  iungfratoen  gefegnet  lüerben,  ia 
tütr  60I  ©otjm  alle  !^eiben,  tooHen  un§  beä  annemen  unb  rljümen,  burc§  hm 
glauben,  iüie  5lbraf)am  gef^an. 

Unb  tüoHen  mit  beut  fegen  tro|en  tüieber  funbe,  @otte§  3orn,  tob, 
teufel  unb  Ijeüe,  fingen  unb  fprec^en:  burc^  (5l)riftum,  5lbral}am'5  famen  Ijaben  30 
tüir  gerec^ttgfcit,  Dorgebung,  ablnafdjung  ber  funben,  erlofung  Dom  tobt,  teufel 
unb  allem  übel,  unb  Sott  bem  öater,  fei)  lob  unb  prei§,  ha§  er  un§  feinen 
eingeborncn  Solju  S^cfum  6f)riftum  gefdjendet  unb  gegeben  l)at,  ha^  er  ift 
Sorben  unfer  lüeiSbeit,  geredjtigteit,  l)eiligung  unb  erlofung,  be§  lüollen  lüir 
1.  eov.  1, 3iun§  rumen,  tüie  S.  5t>aul.  faget  'tüer  fic^  rumen  lutl,  fol  fid)  be§  !^ern  rumen,  35 
unb  !ein§  anbern'.  S)a§  ift  nl)u  bon  5lbraf)am§  fegen  gefaget,  ber  unfer  troft, 
freube,  leben  unnb  feligfeit  in  eJoigfeit  fein  fol.  äßotlen  nl)u  l)6ren,  U)a§ 
5lbraf)am§  fame  bor  eine  perfon  fein  mu»,  ber  fegenen  foll  aUe  l)eiben. 

2)a  fte'^et  e§  nl)u  !lar  unb  l)e(l,  6f)riftu§  foll  ''Äbral]am§  fame  fein,  ha§ 
ift  dn  rec§t  natürlich  tinb  unnb  lauterer  ^^Jtenfdje,  ber  5lbrat)amö  fleifd)  unb  4u 

9  fc^iilbc]  ©unbc  BC  22  ba^  ba  BC  24  15  AB  31  flercdjttgteit,  ba§  ift, 

öovgcbung  BC 


^Prebigteii  bii  3al)ve§  1526.  343 

'bluÜ)  an  fic^  ^a'bc.    ©ott  er  ul)u  ein  rcifjtcr  lltenicf)  fein,  fo  mii§  er  fterBen, 
bcn   tüa§  ein  -JJlcnfdE)   i[t,  ha§  mu§  fterben,    hüv  nrteil  i[t  uBcr  5lbam  unb 
(5:iien,  bic  bon  bem  6anm  geffcn  itnb  uBcr  olle  irc  nadjfomen,  bic  lum  inen 
geboren  luerbcn,  aud)  gangen,  ha^  fic  al§  menfdjen  fteiben  miiffen. 
5  2)ietücil  aber  (S^riftng  ^Ibraljani»  fame,  ba§  ift  ein  rec()ter  mcnirf)'~iein 

fol,  fo  mm  er  anc^  fterben,  benn  er  Ijat  alle  eigcnfifjafft  ber  ntenidj(icf)en 
natnr  an  fid)  gcnomen,  anfgenomen  bie  fiinbe.  S)ay  ift  nn  ha§  anbcr  [tiicfe, 
ha^  biefcr  6f)ri[tn3  alö  ein  redjter  lüarer  lauterer  menfd)  fterben  fo(. 

.3nnt  britten  fol  nu  biefcr  6f)riftuy  fegencn  unnb  gercdjt  machen,  Der- 
lu  geBung  ber  fnnbcn,  ertofung  lunn  tobt,  teuffei  unb  l)elte,  leben  nub  feligfett 
inicbcr  bringen,  fo  ntn§  er  ni(^t  im  tobe  bleiben,  fonft  !onb  er  nidjt  fegenen, 
ober,  h3ie  §ieremia§  am  ol.  fagt,  geredjt  madjen,  fonber  mu§  Inieber  erftetjensn.  33,  i5f. 
bom  tobe,  unb  in  feinem  namen  aUcn  l)ciben  unb  Doldern  folc^en  fegen, 
gercdjtigleit,  Su§  unb  Vergebung  ber  funben  prebigcn  unb  bertunbigcn  laffcn, 
15  tüie  ber  .Sperre  (il)riftu§  ju  feinen  ^ungern  am  €ftcrtage,  felber  fagct  unb 

£uce  am  legten  gefc§ricben  ftel)et.  suc.  24, 47 

2Bie  iüir  G^riften  and)  mit  gleubigen  l)cr|en  fingen:  2ßer  er  nidjt  er= 
ftanben,  fo  tüere  bie  Inclt  fergangen,  feinb  ha§  er  erftaubcn  ift,  fo  loben  Jnir 
ben  öater  ^efnm  G^rift,  fil}riolei§. 
20  ^a§  ift  re(^t  gefungcn,  2)aö  l^at  5lbral)am  gefeljen  in  bem  luorte,  ha^ 

ber  man,  fein  ©on  G^riftuS,  nut§  fterben  unb  trieber  aufferfte^en  öom  tobe, 
gerci^tig!cit,  liorgcbung  ber  fünbe,  leben  unb  feligleit  bringen  allen  r)eiben. 

3nm  bierben  fol  nu  biefer  ©ame  -2ll)ral)amy  fotd)cn  frefftigen  unb  med)= 
tigen  fegen  geben  unb  nnber  ben  Ijeibcn  aufridjten,  fo  mu§  er  nidjt  aUeine 
25  5lbra^am§  fame,  ha^  ift,  ein  bloffer  lauterer  menfdj  fein,  ber  nic^t  mel)r  !an, 
benn  guten  tag  ober  abent  3U  un§  fagen,  IneldjS  alle  meufd^en  lüol  t!^un  tonnen, 
©onbern  muö  ber  reifte  natürliche,  luare  9llme(^tige  einige  ©ott  fein,  ber 
foldjen  ftarden  rablic^en  fegen  gehjoltiglid)  in  ber  l)anb  f^abc. 

S)enn  funbe,  tob,  Ijelte  unb  teufcl  aufljeben  unb  ubertninben,  gered^tigfeit, 
30  üorgebung  ber  fünbe,  leben  unb  feligleit  luiebcr  bringen,  feinb  nic^t  menfdjen 
nod^  enget  luerd,  fonbern  altein  ber  einigen  einigen  ©otlic^en  ■JJlaieftet,  fdjopfer 
l)imel§  unb  ber  erben. 

£)arumb  muä  biefer  5lbra^am»  fame  rechter  tnaver  einiger  almed;tiger 
föott  fein  gleich  bem  SSater  t>on  eiüig!eit,  boc§  eine  anbere  ^crfon. 
35  Unb  toir  ß^riften  muffen  un§  inol  fürfcljcn,  inie  ioir  and)  beulte  bor= 

mittage  gefaget  Ijaben  unb  ielumb  nodj  mcl)r  baöon  fagen  Inoüen,  ha§  tvix 
bic  perfon  ß^rifti  nidjt  trennen  noc^  bie  ^^ino  natürn,  al»  ha^i  ©otlid)  unb 
mcnfc^lic^  incfen,  nidjt  in  ein  natnr  ober  inefen  mengen,  ©onbern  bic  natur 
ober  ha^  inefen  l)ie  unberfd)eiben  unb  bie  |3erfoncn  einig  bcl)altcn. 


9  unnb]  ba§  ift  BC  12  31.]  33.  BC         28  tabtid)cu  JJC 


344  '4>vebiGten  be^  3a()re?  1526. 

S)enn  'f){e  ^ot  ft(^  bet  ileuffel  burd)  feine  gefeHen  tx)uubcrlt(^  borbrc^et 
iinb  !rauö  gemnc^et,  ba§  fie  eutireber  bie  @otI)eit  unb  men)dj^ett,  eine  nntur 
unb  toefen  ober  aber  ^Ido  perfonen  !§a6en  mod^en  itioUen,  h)te  e|Uc^e  !e|er 
gct^an  ^aBen. 

5Mtor,  ein  ^patriorc^  ober  S3iH^o[f  in  ber  !eiferlid)en  ftabt  ßonftantinopel,  5 
3ur  3eit  be»  Reifer»  S^eobofti  be§  jungem,  tüteber  ben  ba§  ßoncilium  ^u 
kp'^e^o  cBen  ba§  jar,  ba  ?lugu[tinu§  geftorben,  naä)  ß^rifti  gebart  437  jar, 
ge()alten  n^orben,  offentUd)  gclerbct  f)at,  ©ott  ober  ^efuS  (S^ri[tu§,  ©otte» 
©on,  fe^  nid)t  geborn  an§  ^DJiarien  ber  jundfratoen,  geftorben  nnb  aufer= 
ftanben.  2)enn  (Sott  fe^  ein  @eift,  ber  nid§t  tan  geborn  tnerben,  leiben  ober  w 
fterben,  fonbern  oEeine  ber  ^ütenfdje,  ^Jhirien  fon. 

S)a§  !^eift  gemengt  au§  ß^rifto  ,3100   perfonen  unb  f)k  tnirbt  jurtrennet 
bie  einige  perfon  ßt)rifti,  ha^  ein  anber  perfon  ift,  bie  geboren,  geftorben  nnb 
aufferftanben,  @in  onber  perfon,  hk  nic^t  geborn,  geftorben  nnb  aufferftaubcn 
ift.    Unb  h)irb  alfo  ein  iglic^e  natnr  für  fid§  fclby  eine  perfon,  nnb  ^tncnc  15 
unberf(^ieblic^e  ©one,  ober  (S^riftu§,   einer  @otte§,  ber  anber  5Jlarien  ©on, 
äöeld^s  eben  fo  Dil  ift,  qI§  bog  (Sott  ni(^t  ift  ^enfdje  löorben,  geftorben  unb 
aufferftanben.    Unb  ift  öffentlich  tnieber  bie  f(^rifft,  bie  bo  faget  ^oann.  1. 
3or,.i,i4'2)^©  m£)U%  3©2  fletfc^  h3orben\   S)er  ^ngel  (Babricl  fprid)t  Suce  am  1. 
i-'uc.  1, 35  'S)a§  au§  bir  geboren  lüirb,  tt)irb  (SotteS  ©on  genennet  lüerben'.    ©anct  ^aul  20 
@ai.4, 4@al.  3.  '@ott  !^at  feinen  ©on  gefanb  bon   einem  lneibe§bilbe  geborn'.    ^tem 
1.  eor.  2,  sl.  (Sor.  2.  'S)ie  dürften  biefer  lüelt  l)aben  ben  §erren  ber  5)taieftet  ge!reu^iget\ 
9H)g.  20,2s  Unb  -2(ct.  20.  fpric^t  ©.  5panl  '@ott  l)at  bie  !ir(|e  mit  feinem  blute  ertüorben\ 
©0  bocf)  naä)  ber  öernunfft   ju  reben,  (Sott  lein  blut  nid^t  ^at.    Sßie  tütr 
benn   aud)  im  ünberglauben  fprec^en:  2^  gleube  an  ^efu^^  S^rift,  gotte§  25 
©on,  unfcren  Ferren,  ber  empfangen  öom  Zeitigen  ©eifte,  geboren,   geftorben 
nnb  aufferftanben,  ©agen  ni(^t,  ba§  gottc§  ©on  ein  anber  ift,  benn  ber  t)on 
yjtaricn  geborn,  geftorben  unb  aufferftanben.    S)arumb  ift§  ein  einiger  ©on 
unb  nidjt  jtüene  ©one.    2)aö  fe^  gefagt  öon  9ieftorio  bem  !e|er. 

3)er  anber  teljer  (5utl)(^e§,  meld^er  ift  gelnefcn  ein  ^}(pt  ju  (iouftantinopel,  30 
mieber  meldjcn  ha^j  öierbe  f)eupt  (Sioncitinm  ^n  ßalcebon  in  ^ponto  ober  5lfia 
im  öierben  jor  be§  ^eifer§  ^Jlarciani  gel)alten  iDorben,  nac§  (S^rifti  geburt 
im  455.  3)er  lerete  au(^  offentlid§,  ha^  ber  ^JJhnfdje  3cfu§  6f)riftu§  öon 
^JJtarien  geborn  ift  nidjt  ber  ©c^cpfcr  ^imclS  unb  ber  erben,  ben  man  anbetten 
fol.  S)iefer  !e|er  trennet  abermals  bie  perfon  (^i}n\ii  unb  mod^t  au§  einer  35 
perfon  ^tüo  perfonen. 

£)enn  9ieftoriu§  ber  !e|er  trennet  bie  perfon,  bomit  ha^  er  bie  53lenfdieit 
öon  ber  ©ottfjeit  reift  unb  mad}t  au§  einer  iglid)en  natur  eine  befonber  perfon, 
ba§  allein  ber  ^enfd)e  6t)riftu§  geboren,  geftorben  unb  aufferftanben  ift. 
(5utt)d;e§  aber,  ber  ße^er,   trennet  unb  reiffet  bie  got^eit  öon  ber  'OJIenfdjeit,  40 


20  2)a§  fettige  ba§  qu§  13C         27  oufterftanben  A 


5ßtebigten  be§  ^ai)Xi^  1526.  345 

bomit,  ha^  er  aii§  einer  jeben  natur  eine  fonber  per[on  mad)t.  @tne,  bte  r){mel 
imb  erben  gefd^atfcn  ()at,  unb  bie  man  an  Beten  fol  aU  bie  ©otlii^e  natur 
alleine,  brennt  unb  fonbert  hk  gotlirfje  natur  bon  ber  '•3Jlenfd)(tcf}en  al§  ha^ 
^Jlarten  6on  t[t  nicfjt  ber  fcf^epfer  f)imel§  unb  ber   erben,  bcn  mau  anboten 

5  fol,  5l6er  bai  ift  anä)  iuiber  bie  ()ei(ige  fc^rifft  unb  uniern  (if)ri[t({c^en 
fllauBen.  S^enn  loenn  Intr  fagen,  6t)ri[tu§  ber  5Jieu|c(j  ift  frfjepfer  f)ime(y  unb 
ber  erben,  in  ben  man  glauben  unb  üertratneu  obber  ben  man  anbettcn  fol, 
So  reben  loirS  nid^t  öon  bem  btoffcn  unb  abgefouberten  menfcljeu  bon,  auffer 
unb  onc  @ott,  Sonber  reben  bon  bem  5Jtenfdjen  ober  bon  ber  perfon,  bie  3U= 

10  gleicf)  ©Ott  unb  ^llenid)e  ift,  in  einer  perfon,  uugefoubert  unb  un^utrcnnet, 
Diemlirf)  de  Deo  incanmto,  bon  bem  iä)  ni(^t  in  abstracto  ober  absolute,  töie 
e§  bie  alten  genant,  fonbern  in  concreto  alfo  fagen  mu»:  G^riftuS,  @otte§ 
unb  5)larien  8on,  ift  fc^epfer  f)imel§  unb  ber  erben,  ben  man  ef)ren  unb  an= 
Beten  fol,  lucl(j§er  I)at  ben  5Iob  ubertounbeu,  Sünbe  bertitgct,  ^elte  gubroi^en 

IS  unb  bur(^  fein  leiben,  fterben  unb  aufferftc^cn  gerec^tigfeit,  bcrgebuug  ber 
fuuben,  einiget  leben  unb  feligleit  luiberbradtjt,  2)er  mit  @ott  bem  ä^ater  unb 
l)ei(igem  ©cifte  ein  einiger  @ott  ift  unb  mit  feiner  gotl)cit  unb  meufcf;eit  ein 
einige  un^ertreute  perfon  ift. 

S)a»  muffen  luir  lüol  lernen,    ^i^   ^abe  c§  mä)  nac^   ber    lenge  befte 

20  tbeitlcufftigcr  gefaget,  bay  ir§  befte  ba^  begreiffen,  borftef)eu  unb  befjalten  fonbt. 
S)enu  id)  fe^e  unb  bormercle,  bay  ber  teuffei  burd)  bie  nelne  Sect  ber  Sacra= 
meutirer  biefe  alte  te^ereie  hjiber  erfur  bringen  tuil  unb  biefe  perfon  6l)rifti 
trennen  unb  teilen. 

2)arumb  itjarne  ic^  unb  bitte,  lernet  biefen  articlel  Inol  unb  laffet  eurfj 

25  nid^t  bie  fdjtucrmer  irre  machen  unb  berfureu,  '^ann  in  biefent  ftucfe  ftoffen 
unb  ergeru  fid)  ^u^cn,  Sürdeu,  ja  ber  ^apft  unb  unfer  uetue  6ect,  bie 
6acramentirer,  5lber  ba§  fol  unfer  G^riften  rum  unb  freube  fein,  ba§  @otte§ 
©DU  3efu»  6f)riftu§  ber  redete  einige  @ott  ift,  mit  bem  -^atn  unb  ^eiligem 
©cift,  ber  ift  umb  unferent  tbitten  5Jlenfc^  tüorben. 

30  3)erluegen  fagen   luir  rec^t:    gott   l)at  gelitten,   gott  ift  geftorben  unb 

aufferftanben,  S)enn  gott  unb  menfd^e  ift  eine  perfon. 

2)enu  tt)a§  ber  "DJIcnfdje  (Sf)riftuy  t§ut,  rebet  unb  leibet,  ha§  t^ut,  rebct 

unb  leibet  gott,  unnb  iua§  gott  tf)ut,  rebet  unb  leibet,  ber  lUenfd^e  6f)riftu§. 

S)enn  ber  ift  3ugleid)  gotteS  unb  ^JJlarien  fou,  unb  f)at  boc^  ,3too  unbcr= 

^5  fd^teblic^en  naturen,  aU  bie  gotlii^c  unb  ''}Jienf(f)(id)c.  !Da§  alteS  ^at  ber  lieBe 
?lbra{)am  in  biefer  bor^eifc^ung  gottey  ertaubt  unb  in  feinem  Ijerijen  getT)i§ 
gegteubct  unb  gefeljen. 

^2l6er  eine§  muffen  mir  aucf;  uod)  melben  unb  anzeigen.    2)enn  bielüeil 
unfer  §err  3efu§  Gljriftuy  nid)t  ift  bie   perfon,    bie   gu  '2rbral)am  faget  'in 


:!l    auffcvftanbcii,    Sott   iiacf}    beut    flcijdj,    luie    to.  '^ctur    fpiicfjt    1.  ^ct.  3.   3)enn    />'t' i.^jSctri  3,  i8 
.36  %xai)anx  A 


346  5ßrebigten  bei  S^'^re^  1526. 

beinern  famcn  foßcn  qÜc  Reiben  gefegnet  iüctben,  @o  mu§  er  ein  onber  nnber= 
f(^ieblicfje  perfon  fein.  3)enn  ber  gott,  ber  ju  ^2lbrat)Qm  fprirf)t  '3»  beinern 
famen',  ber  ift  nirfjt  5lBra^am§  fame,  fonbcrn  rebet,  al§  öon  einem  onbcrn, 
ber  5lbra§am§  fame  noä)  merben  fol. 

S)ornu§  liolgct  benn  gclüaltiglidj  bic  nnberf(^eit  ber  a)t)o  perfoncn,  unb  & 
bleibt  boc^  ber  einige,  emige,  un^crtrente  gott  in  feinem  einigen  gotlic^cn  tuefen. 
3[ßo  nu  biefe  ^too  pcrfonen  fein,  bo  ift  nuc^  bie  britte,  qI§  ber  Ijeilige  geift, 
2)er  nl)n  foI(^§  burc?^  bcn  ©nget  ju  ^Ibraljorn  mnnbüi^  gefagt,  aber  bnrd) 
^D^lofen  fdjrcibcn  laffen,  lüie  ber  I)cilige  5pctru§  fpridjt  'bie  I)eiligen  menfd^en 
2.?ctri  i,2igote§  I)aben  gerebct,  getrieben  non  bcm  ^eiligen  geift'  2.  ^et.  1.  i» 

5i)a  ^abcn  Inir  unfern  artidel  be§  glaubeng,  ha§  brel)  nnberfdjieblicfjc 
pcrfonen  in  ber  gottt)cit  fein,  olS  gott  ber  SSater,  ©on  unb  ber  l|ciligc  geift, 
unb  ift  boc^  nur  ein  einiger,  einiger,  almec^tiger  got. 
i.iOiüfciR.iff.  äßie  benn  aud}  ^JJIofeS  fc^reibet  gcnc.  18.  ha§  got  ^braf)am  im  l)al)n 

mamre,  ba  er  in  feiner  t^ur  fa§,  erft^ienen,  unb  ba  er  feine  äugen  auff  tt)ct,  i^ 
ha  ftunben  bret)  menner  gegen  im,  unnb  er  lieff  inen  entgegen  unb  fiel  für 
im  nieber  unb  fpra«^  '§err,  '^obc  iä)  genab  funben  für  beinen  äugen,  fo  ge^c 
ni(^t  für  beincm  Incdjt  für  über,  man  fol  euc§  ein  Inenig  Inaffer  geben',  öic 
rebet  5lbra:§am  mit  gott  in  singulari  al§  mit  einem,  ba  er  fpridjt  \^erre,  l)ab 
id)  für  beinen  äugen  genabe  funben',  S)arna(^  iu  plurali  al»  mit  nilen,  ba  er  -« 
aber  fprid)t  '5Jian  fol  (inidj  ^uä)  ein  hjenig  maffer  geben',  Unb  ber  tejt  foget 
beutli(^,  ba§  bi§  gefd)id)tc  ober  crfc^cinung  ift  ©ott  fclbft  getncft,  ber  im  für 
feiner  tt)ür  erfi^inen  ift. 

2ßie  mol  bie  ^üben  Ijielnibcr  fagen,  ha^i  man  biefen  tej:t  fol  üerftcl)en 
Don  ben  ©ngcln  @otte§,  bie  3lbral)am  erfc^inen  feinb,  unb  tüoEen  ha§  beineifen  -'s 
QUy  bem  10.  capittel  Ijernad^  mit  ben  jlneen  ^mgeln,  bie  gegen  6obom  geljen. 

5lber  ha§  ift  gar  ein  anberö  benn  mit  biefen  breien,  bie  mit  -^Ibratjam 
reben  unb  effen,  al§  ein  einiger  @ott,  toie  hai^  gan|  capittel  jeugct. 

2)enn  ba  fte()et  ber  tejt  flar  unb  Ijell,  S)(E9i  ^m'dl  ift  eS,  ber  im  cr= 
fc^ein  in  brel)  perfonen,  l)at  fie  aud)  alle  brel)  al§  einen  angebetet,  Sarumb  so 
l)at  5lbral)am  bie  Ijeiügc  Srel)faltig!eit  rcc^t  erlant  unb  gegleubct. 

Unb  Inir  6f)riften  muffen  aud)  ha§  lernen,  ertennen  unb  gleubcn,  benn 
e§  leitt)  alle  unfcr  feligicit  boran ,  Unb  bifer  artidel  fonbert  un§   aU  Oon 
^ü'iben,  2^ürden  unb  Reiben,  hav  in  bcm  einigen,  einigen  @6ttlid)en  loefcn 
feinb  brelj  unterfd)ieblid)C  pcrfoncn  unb  muffen  un-^  ia  Inol  fürfef)cn,  ha^  lüir  35 
hie  perfouen  nid)t  mengen  nod)  bay  loefen  trennen,  Inie  Oil  .We^er  getf)an  l)aben. 

SDarnmb  muffen  loir  aEeine  nad)  ber  l)eiligen  fd)rifft  rid)ten,  benn  unfer 
Uornunfft  gilt  l)ie  nid^tg,  unb  bei  bem  Inorte  Credo  bleiben. 

S)ie  unberfd)eit  aber  ber  breien  perfonen  in  bem  göttlichen  tuefen  ift  bie. 
(^rfttic^en  be§  S}ater§  al§  ber  erften  perfon,  lDeld)er  ift  ber  brun  ober  quelle  40 


14  Sita^aiit  .1  22  ©efid^tc  BC 


'4-hTbi(^teii  bcc'  :^al)xci  152G.  347 

ber  öottfjctt,  hau  hn  eluigcr,  almccfjtiQci-  gott  ift  Don  im  felbS,  imb  ijai  Hoii 
cluißfeit  ge6üvcu  in  [einem  Deteilicfjeu  (jciijcu  beii  Soii  uiib  biirdj  bie  eluigc 
gcburt,  im  gegeben,  feine  gottl}eit. 

S)te  onberc  per[on  aber  aU  ber  ©on  ift  eluiglitfjcn  Dom  ^nüer  geOürn, 
•''  ber  \)at  feine  got^eit  nicf;t  öon  im  felbft,  aEeinc  bom  Jöater. 

Xk  britte  perfon  nlä  ber  r)eiUge  OJeift,  ber  ift  nicfjt  geborn,  )üic  ber  6on, 
fonber  ge^^et  ^n  gleirf;  luiä  tiom  ^niter  nnb  Son,  Don  benen  er  nncf)  Hon 
etüigfeit  feine  gotfjeit  ()at. 

?afo  ift5  nu  fnrlj  gefagt:  ber  $Bater,   ber  gebcret,  ber  fon,  ber  geborn 

10  ift,  ber  Ijeilige  (Seift,  ber  Don  beiben,  nt§  imter  unnb  ©on  anfgef)et,  mit  biefem 

glauben  tonnen  toir  bem  2:euffcl,  ^nben  unb  ntten  ^cijcrn  miberftnnbt  t()nn. 

Sarumb  loft  nn§  bie  bret)  perfoncn  ntc^t  in  eine  perfon  mengen,  fonber 

bleiben  einfeltig  borbcl),  ha^  bret)  unberfcf)ieblicf;c  perfon  in  bem  einigen,  emigcn 

gotttirfjen  tücfen  fein,  £)ic  bod)  aEe  bret)  gegen  un§  nnb  allen  crcaturn  ein 

lö  einiger  @ott,  ©c^epfcr,  ert)alter  nnb  luircter  aEer  bing  ift. 

2)ü§  l)at  ?lbraf)am,  lüie  ^JJbfcS  fcfjreibet,  unb  iljt  gef)6rt  Ijabt,  an  ben 
brcicn  mennern,  bie  im  erfdjiencn,  crtant  unb  gefef)en. 

Unb  feinb  bcrl^alben  5(bra()am  unb  ^}Jlofe§  ^tnen  gute  6f)rifteu  getuefen. 
S)cnn  5Jbfe§  nerfunbigt  un§  mit  feinem  f(^reiben,  ba§  got  3{bral)am  einen 
2u  folc^en  reichen  fegen  tiorf)eifc^en,  ber  uiit  bem  gangen  neluen  3:eftament  uber-- 
einftimmet,  haQ  @ott  feinen  Son,  ber  gleicher  ©ott  mit  in  ift,  fot  fcnben, 
Slbraljamö  fleifcfj  unb  Mut  anaunemen.  ^a  iuenn  er  iljt  ^ie  tuere,  toürben 
in  feine  eigene  iljige  ^uben,  luo  fic  anberö  fcincö  gcblutä  fein,  \vk  icf)  bann 
nicbt  gleubc,  aU  einen  (Sr|fe|er,  \mc  manä)  mal  fdjir  in  ber  Inuften  gefdjef)cn 
25  itiere,  tobten  unb  fteinigcn. 

2)a§  iDoEen  loir  auff  bhi  mal  gefagt  l)aben,  benn  id)  l)abe  e§  faft  lang 
gemadjt,  tüie  unfer  öerre  ^cfuS  gl)riftu3,  (JJotteg  Son,  redjtcr  lUbral)am^5  fame 
unb  mcnfd)  luorben  ift,  unnb  burd^  fein  leiben  unb  fterbcn  un§  t^at  üom  find) 
errettet  unb  al§  ein  etüiger  almed)tiger  got  Dom  tob  erftanben,  bodj  ein  anber 
30  perfon,  benn  @ott  ber  23ater  unb  ber  l)cilige  ©eift,  unb  miberumb  ade  l)ciben 
rei^lid;  gefegenet,  ha§  ift,  gered)tig!eit,  Hcrgebung  ber  funbe,  leben  unb  felig= 
feit,  erlofung  Oom  cluigen  tobe,  teuffel  unb  l)eUe  tuibcr  gcbradjt. 

S)ü§  t)at  ber  liebe  3tbraT)am  olleS  gegleubct  unb  burd;  ben  glauben  ift 
er,  loie  S.  ^Pauluö  fprid;t,  mit  aden  gleubigen  gercd)t  unb  feiig  loorben. 
3ö  Sarumb  l)eift  audj  ha§  feiige  tüoü  ''ilbraljamö  fc^oö',  tüie  £uce  l(i.  ge^^  i'uc.  ig,  22 

fc^riebcn,  ^^Iber  i^t  Ijeift  a  (^briftui?  fc^oS,  3)enn  ber  ift  fommen  unb  bat  aUc^i 
erfüllet,  Inie  lUbral)am  liorl)eifdjen  nnb  gugefaget  ift. 

Unb  mangelt  nu  nirgcnts  an,  benn  bai  Ujir-:?  and),  mie  l'lbraljam  getrau. 

Hon  berljen  gleuben  unb  mit  bem  munbe   betennen,   60   luerben  loir  geredjt 

40  unb  feiig.  Wie  S.  ^aut  faget  3U  ben  yfomcrn,  am  lo.    ^u  foldjem  redjten wöm.  10, 10 

tüarbafftigcn  unb  lebenbigen  glauben,  baä  luir  and)  barinne  bi§  an  unfer  enbc 

beftenbig  oort)arren  unb  bleiben  mugen,  beibc  im  leben  unb  fterben,  im  guten 


348  5ptebtgtcn  be§  ^a^xe^  1526. 

unb  Bofen,  bat|u  "^elffe  un§  @ott  ber  SSoter,  ©ott  ber  <5on,  ©ott  ber  ^eilige 
getft,  al§  brcl)  perfonen,  unb  bo(^  nur  ein  einiger,  rechter,  etniger,  almec^tiger 
©Ott,  in  einem  gütlichen  hjefen,  bem  fet)  e^r,  prei»,  lob  unb  band  für  bieje 
hJo6(tt)Qt  in  etüigfeit. 

23. 

^rcbigt  am  Dftcrbicuftag. 

(3.  Srptil) 

S)iefe  hiifjn  ungebrucfte  ^4>i"cbigt  liegt  un^  bor  in  9?örer§  5{Qd)fcf)rift  Cod. 
Bos.  o.  17^  331.  61=^-  63^  fotüie  in  einem  Stuö^ug  Cod.  Hamb.  74  331.  314^— 315^ 

3.  Paschae     Luth:     Luc.  XXIIII. 

2uc.  24, 36if.  Adiuuxit  ultimam  clausionem  'unb  Qul^ebcn  jU  ^ierufolem'.     Ibi  l^aben 

Uiir  aber  mal  ein  ©nangelium  de  resurrectione  Christi.  Et  haec  historia 
facta  est  dominica  die  in  vespera,  quaudo  dno  discipuli  reversi  sunt  de 
^ierufalem  et  loquentes,  quod  in  via  3C.  dum  haec  loqunutur,  venit  lesus  et  lo 
stat  in  medio.  Tax',  beubfc^  'gehabt  eucf)  )x)oV  ober  'got  geb  eu(^  ein  guten 
abenb'.  Discipuli  viderunt  eum  stantem,  quia  habuit  glorificatum  corpus, 
quia  discipuli  eum  non  potuerunt  pati,  sed  vident  eum  non  ingredi  nee  in- 
scendere,  ideo  terrentur.  Ipse  vero  eos  consolatur,  ut  est  eius  officium  et 
dicit,  ut  textus  habet.  is 

5£)a§  ift  ha^  ein  ftutf,  de  quo  dixi  Christi  officium  esse  consolari  et 
pacificare  corda  territa,  quia  vides,  quod  consternantur  putantes  esse  spiritum, 
qui  velit  eos  occidere,  propter  mortem  territi  et  consternati,  quia  si  peccatum 
non  esset,  non  esset  terror.  Ostendit  ergo  Christus,  ad  quid  valeat  ipse  et 
eius  resurrectio,  nempe,  quod  liberet  ab  omni  timore,  zelo.  Timent  discipuli  20 
ludeos  venientes  hac  vel  alia  hora,  ut  facerent  discipulis  sicut  Christo.  Ideo 
scripta,  ut  videremus,  quae  efficacia  sit  resurrectionis  Christi.  Quia  ergo 
territus  est,  l)ebt  fi(^  3U  ßljrifto.     Tarn  magnum  opus,  quod  in  cor  humanum 

zu  6  praesente  rege  daniae  r       über  Luth:  steht  quae  erat  3.  Aprilis.  7  clausionem] 

claus  zu    11    Fax   r  zu    16    Christi   officium  r  zu    20    Christus   lib:    ab   omni 

metu  r  zu  21  -über  discipulis:  steht  ipsis       über  Chrito  steht  magistro 

Tertia  feria  pascae. 
Iterum  sermo  de  resurrectione,  et  factum  est  hoc  in  die  pascae.  Disci-  2,1 
puli  videbant  ipsum  sie  stare  nee  ingressum  per  ianuam  nee  per  fenestram, 
horrent.  Hodie  horreret  quis,  si  ita  fieret.  Sed  quod  officii  sui  est,  solatur 
et  letos  facit.  Solet  ita  excitare  infirmas  conscientias.  Discipuli  hie  sunt 
inclusi,  timent  ludeos,  nc  et  ipsos  crucifigant  sicut  Christum.  Qui  iam 
afflictam  habet  conscienllam   et   tiniet  mortem,  accedat  huuc   qui   resurrexit.   30 


5)3rebigti'n  be§  >^re.3  1526.  349 

non  intrat.  Ideo  terrentur  etiam  discipuli  ultra  timorem,  quem  propter 
ludeos  habent.  Uli  terrentur  für  6()ii[to,  quia  cor  tarn  angustum,  et  doiuun 
resurrectionis  tarn  maguum,  ut  cor  non  possit  capcre,  quando  autem  credit, 
cessat  omuis  timor.     Hoc  vides  in  discipulis,  qui  terrentur  adveniente  Chi;isto. 

5  Non  est  Christi  culpa,  imo  facit  eos  laetos,  ergo  culpa  fuit  fidei  eorum  de- 
speratae,  quia  non  crediderunt  eum  ascendisse.  Regula:  qui  territus,  pertur- 
batus  est,  non  det  deo  culpani,  sed  sibi  ipsi,  quod  non  credat,  quanto  fortius 
potest  credere  Christum  resurrexisse,  tanto  securior  est.  Si  habes  territum 
cor,   nondum  ascendit  in  tuo   corde,   tu   es   quoque    unus   ex   discipulis,   qui 

10  tiraent  für  bcm,  bei)  bem  fie  S^roft  fudjen  foEen.    Per  quid  eos  solatur? 

2.  \i\ld  i.   e.   verbis   "Square   territi   estis'  q.  d.  'vultis   timere   für   mir  ?  ^-  '-^^ 
Timete   mortem   et  Satanam,    e§   feilt   euc^   nur   an   ben   cogitatiouibus,    illas 
abiicite,  vos  putatis  me  non  verum  Christum,  sed  spiritum.     ^a  baran  fet)Iety 
cud^'.     Statim  dicitur:  Christus  mortuus  ic.  sed  cor  aliud  cogitat  de  Christo, 

15  eum  esse  iudicem.  6^ri[tu§  hie  ostendit,  toie  e§  ^u  g()e  ^§n  ber  ß()riften[)eit, 
ut  adhuc  hodie  dicat  'Quare  times?  Ego  habeo  ossa"  zc.  Et  ideo  praedi- 
camus,  quod  tales  inveniat  in  nobis,  qui  ita  timeut  ut  discipuli  et  non  per- 
fecte  agnoscunt  eum.  Ideo  semper  g^et  hü^  verbum  "^cur  times?  cum  mortem 
vicerim  et  peccatum,  per  quod  mors  regnat  et  tibi  hanc  victoriam  donaverim', 

20  consolatio  illa  adest  et  douum,  et  cor  adeo  angustum,  ut  compreheudere  non 
possit.  ^ur  bie  äugen  ^elt  er  l)^n  bie  9krben,  quas  suscepit  in  cruce  et  hoc, 
ut  semper  discamus  credere.  Si  terrore  adficereris,  audi  verbum  Christi 
'cur  times"?  et  vide,  quod  resurrexit  et  insuper  fu^te  i.  e.  merc!,  löte  e§  JU 
g^e   mit   eim    menfc^en,    qui    ex   corde   credit   me   resurrexisse,   nempe    quod 

25   nuUus    sit  terror.      Sed  dicis   'Sum   ^u   gering\     Christus   pugnabat   contra 


zu  6    über  ascendisse  steht  resurrexisse    Regula  2W  9  über  ascendit  steht  resurrexit 

zu  12  über  cogitationibus  steht  gebancEen  zu  IS  15  Christus  putatur  Spiritus  r  zu   li 

über  Statim  bis  cogitat  steht  Si  statim  credidissent  discipuli,  non  mansisset   40  dies  zu  IG 

caro    ossa   r  zu    18   Cur  times  r  zu  21    über  gut  bis  \)^n  steht  Christi  officium  con- 

solari  territos       über  er  steht  Christus 

Ratio  autem  non  credit,  ideo  timere  non  cessat,  quam  primura  autem  credit, 
timor  desinit.  Cum  ostendisset  eis  manus  ac  latus,  gavisi  sunt.  Tu  si 
adhuc  times  illum,  qui  iuvat  omnes,  uec  credis  ex  corde  ipsum  resurrexisse 
sicut  discipuli,  audi,  quid  dicat.     'Quid  ascendunt'  etc.  q.  d.  'abiicite   cogi-guc.  2-1,38 

30  tationes,  quas  de  rae  habetis.  Sum  Christus,  non  spiritus,  ut  vos  dicitis\ 
Hoec  verba  tarn  nobis  quam  discipulis  dixit,  ut  cognoscere  possimus  Christum 
nee  eum  timeamus,  sed  suscipiamus.  Ob  oculos  ipsis  fixuras  posuit,  quas 
habuit  in  cruce,  ut  crederent  resurrexisse.  Ne  time  Christum,  sed  gusta  et 
vide  et  experire   corde,   quae   sit    humanitas  mea  et  quae  resurrectio.     Hoc 

3j  autem  fit,  si  abiicias  timorem  et  confidas  ipsi,  semper  oportet  dici  ad  te 
'quid  times'?  Propter  ludeos  dicit  '(juid  ascendunt'  etc.  propter  se   Secundo 


350  5prebiflten  be§  ^aijxt^  1526. 

diiplicera  discipulorum  terrorera:  quem  habuernut  propter  metum  Indeorum 
et  propter  conscientiam.  Vides,  quod  Christi  officium,  quod  semper  solatnr  ?c. 
2.  opus:  uon  solura  ostendit  luanus  et  pedes,  sed  foibei't  Quä)  JU 
effen.  Et  hoc  ideo,  nt  viderent  eum  esse,  ut  certi  essent  omuino.  2)QXan 
(e^t  e§  auä),  ut  vere  agnoscamus.  Et  sie  semper  facit,  edit  nobiscum  et  t> 
bibit.  Quaudo  ego  praedico,  ipse  praedicat  in  me,  quando  tu  audis,  ipse 
in  te  audit.  Quod  edit,  nou  fuit  ei  necessarium,  quia  resurrectio  eius  abs- 
tulit  ab  hac  vita  in  aliam  transferendo,  sie  et  nos,  ut  secundura  conscien- 
tiam nihil  indigeamus  neque  legum  ueque  regularum.  Nihil  est  legis,  per 
quam  ego  melior  fio,  ut  monachorum,  ibi  libera  est  conscieutia,  quia  tum  lo 
vivimus  in  Christo,    in   vita   invisibili  ut   ipse,    quam  Paulus  vocat  Novam 

Christus  hie  non  erat   fc^ulbig,   ut  sineret   se   videri  et  multominus, 

ut  ederet,  re(^t  natürlich  ^ot  er  geffcn,  qnomodo  vero  gebeuet,  ha§  la^  iä) 
fnren  et  hoc  discipulis  ^u  tniUen.  Prius  coactus  fuit  edere.  Tum  euim 
noluit  cleum  teutare,  sed  fecit  ut  homo.  Ita  et  nos  facere  debemus.  Ego  is 
nihil  legis  habeo,  quia  cor  liberum,  tamen  ben  Qllbern  gu  btnft  possum  facere 
aliis.  Si  gratü  trugen,  et  ego,  non  ut  per  hoc  mererer  aliquid,  sed  proximo 
in  commodum.  Sicut  Christus  sinit  se  videre,  tangere  et  non  indiguit. 
1.  proposuit  fidem,  quando  solatur  nos,  ne  diffidamus.  2.  charitatem. 
»44  2.  dicit  'bQ§  finb  bic  rebe,   bo  iä)  noc^' JC.  Inen  e§  tnu^  intelligi,  quia  20 

ipse  aperit  scripturam,  'hoc  prius  dixi  vobis,  sed  non  intellegebatis,  ha  id^\ 
Num  iam  uon  est  cum  eis?  i.  e.  cum  ging  t)^n  bcm  iDcfcn,  in  qua  illi, 
edebat,  bibebat  ut  illi,  taugebatur.  Sed  iam  non  est  ita  cum  Ulis.  Quid 
scriptum  in  his  3.  quod  Christum  oportuit.  Ibi  tota  est  praedicatio,  quam 
fecimus  ex  Mose  c.  3.  Gen.  2.  quod  illum  triumplmm  donat  et  dividit  nobis  35 
et  hoc  est,  quod  hie  dicit  prebtgen  laffen  Euangelium,  quod  nihil  aliud  est 
quam  quod  per  Euangelium  distribuitur  benedictio,  quod  ipse  det  eam  solus 

zu  3  Christi  officium  r  zu  4/6  ostendit  pedes  niauus  3C.  r  zu  II  Nova  vita  r 

12 ]   Su  zu  13/15  Christus  post  resur:  edit  r  zu  17  über  Qtah)  steht  infirmus 

zu    19   übei-   uos   steht  eos  zu   20  21    Fides   cliarit:   r  zu   23    Haec    sunt   verba   r 

zu  26,27  übei'  quod  bis  Euangelium  steht  nota  bene:  Praedicari  poenitentiam  in  uoniine  lesu 

edit  cum  eis  de  piscibus,  ut  vere  noscerent.  Nam  certos  nos  esse  oportet 
Christum  semper  nobiscum  edere,  ipsum  in  te  habitare,  audire  te  ipso  proe- 
dicante,  te  loquente  ipsum  audire.  Meae  eonscientiae  nuUa  opus  est  regula,  30 
(jua  melior  fiat.  Sed  vivimus  in  vita  invisibili,  sicut  Christus.  Non  opus 
erat  Christo,  ut  se  maniiestaret.  Foeeit  tamen  lubens  projiter  discipulos. 
Ante  mortem  oportuit  ipsum  manifestari,  quia  ad  hoc  missus  erat  a  patre. 
Sic  omnium  legum  liber  sum.  At  pro  eharitate  proximi  facere  possum 
libens,  sicut  se  inonstrat  Christus,  cum  nou  opus  habeat.  ns 

gs.  44  Haec  prima  pars.     'Haec  dixi  vobis"*  etc.     'Antea   dixi  vobis   me  cru- 

cifixum   iri,   sed   non   iutellexistis,   iam    videtis\     (3portuit   serpentem    ipsum 


^rcbtgtcn  bc§  ^df^xi^  1526.  351 

et  a  morte  jc.  liberat,  non  distribuitiir  iiiauu  benedictio,  per  verbum  autem 
gfjet  C'3   l)[)U   boy   l)ei'^.     Scriptura  de  eo  dixit  fore  regem,   qui  regnaret  in 
iiidicio  et  iustitia.     'In  nomine  ipsius  SSuß,'  e§  ift  ein  ÖClbliflicf;  lüovt,  quia3}-47 
invenimus    confessionem    et    satisfactionem.      Tamen    dixisti   praedicationem 

5   esse  ante  omnia   opera,    cur   iain  iuvertis?    Sil]t  iüte   bte   )t)Ort   t)orf)tn    Q^cn, 
dicit  'in  omues  gentes'  i.  e.  praedicari  debet,    ut  poenitentiam   omnes  gentes 
agant,   quia   mundus  putat   et   praesertim   sancti  putant   se    habere    deuni  in 
gremio   per  sua   opera.      Ut   tum   pharisaei  multuni  ieiunabant  c.  6.  Matth.  Wntto.  c,  ig 
Vade  tu  et  praedica  monachis,  ut  agant  poenitentiam.     Quae  est  illa,  quam 

10  iubet  dominus?    Poenitere   signum   est,   quod   nihil   boni   adsit.      Cnm   ergo 
dicit  et  füret  bay  tüort  in  aEe  tüclt,    nam  in  mundo  non  sunt  religiosi  soli, 
ergo  hoc  verbo  omnes  damnautur,    nempe   quod    omnes  peccatores  sunt  i.  e. 
praedicari    debet,    quod    omnes    sunt    peccatores    loh.    16.    'Arguet    Spiritus  SoO.  ig,  s 
sanctus'.    Pauhis  late  aperit  os  suum  ad  Romanos:  omnes  peccatores  coram siüm.  a,  23 

u,  deo  ^c.  Et  praesertim  tangit  hoc  verbo  '6u^'  bic  gfoffcn  I)et)ltgen,  qui  putant 
se  liberum  arbitrium  habere,  si  hoc  esset,  non  opus  esset  dicere  poeniten- 
tiam jc.  i.e.  ein  anbern  ftjnn  ^aben,  ut  cor  melius  sit,  et  hoc  fit,  quando 
priora  opera  damnat.  Non  est  poenitentia,  quando  5  pater  noster  dicit  et 
cappam  induit,    cor  manet  idera.     Oportet  cor  sit   inversum  et  quod  sit  cor 

20  bonum.  Si  homo  vult  penitere,  non  ideo  dicitur  peuitere,  quod  hoc  vel 
illud  fecit  et  propter  hoc  suscepit  penitentiam,  sed  quod  ipse  intelligat  in 
corde  sua  omnia  perdita  et  deo  non  placere.  25on  bem  tüefen  tnilfe  ic^  n6= 
[t^cn,  et  left  an  ft{)en  cappen,  iam  factus  est  alius  homo,  quando  ergo  cor 
umbf^crt   löirb  JC.  hoc   debet  })raedicari,   quod    totus    mundus   damnatus   sit 

25  et  pro  peccato  habeat,  quod  iam  habeat  pro  summa  sanctitate.  Si  hoc  homo 
agnoscit,  statim  deficit  ab  eo.    Quid  tum  faciendum?  jol  id)  olfo  [tiE  [t^en? 

zu    4    (auf  invenimus   hezoyen)   vel   tumemus  r*  zu  10    Poenitentia  r  zu   13 

loli.  Iß.  }•  zu  14  Ko.  3.  r  zu  16  Lib:  arb:  r 

^)  Hieraus  geht  hervm' ,  dass  Rarer  von  einer  Nachschrift  abschrieb.  Er  wiisste 
nicht,  ob  er  an  dieser  Stelle  invenimus  oder  tumemus  lesen  sollte.  Falls  das  Letztere  das 
Richtigere,  wäre  fortzufahren  confessione  et  satisf'aetione. 

mordere,  ut  ipse  conculcaret  caput  nobisque  hanc  victoriam  douaret.    Sequi- 
tiu-  'Et  proedicari  in' etc.      Hoc   nos  fi^ecit   difficiles  ad   confitenduni.     Ante"«. 47 
dixisti  peccata,  antequam  poeniteremur.    Hie  inversum  est.    Propterea  autem 

30  hie  dicitur,  ut  vulgus  fidem  assequatur.  Quid  secum  fert  poenitentia? 
Deponere,  quod  malum  est.  Proedicare  debemus  hoc  etiam  sanctis  viris, 
monachis  et  sacerdotibus,  qui  eciam  sunt  in  mundo?  Gerte.  Sed  qui  hoc 
inceptat,  capitur.  Homines  illi  putant  se  aliquid  habere  in  viribus,  quod 
conari   possit  ad   bonum.     Si  hoc  esset,   non  dixisset  Christus  'agite  poeui- 

3r,  tentiam'.  Si  haec  poenitentia  est  ut,  si  quis  monachus  in  vili  quadam  re 
commiserit,  puniatur,  facilis  est  poenitentia.  Sed  sie  dicereut  'omnia  quae 
facio,  nihil  sunt,   eciamsi   ceutum  cappas  haberem\     Haec    vera   est  poeui- 


352  5ßrebi3ten  bes  ^a^reS  1526. 

Num  nunc  uigram  cappam  geram?  Non.  ^ivxb  für  iöQg  bu  \VÜi ,  Euan- 
gelium  semper  dicit  poeniteutiam,  ergo  nihil  debeo  facere?  fret)Iid)  niäjt, 
poenitentia  non  praedicatnr  iit  olim  in  nomine  Papae,  sed  Christi.  lusti- 
ciarii  lidjten  ^^r  \vad  naä)  ben  leutcn  et  eorum  ft)nn.  Hoc  fac,  et  bonum 
est,  ergo  placet  deo.  Christus  'fac  poenitentiam\  Haec  poenitentia  vero  per  s 
solius  Christi  officium  praedicatur.  'In  nomine'  i.  e.  'bui'C^  mt(^  praedicari 
debet,  quod  omne  sit  peccatum  in  mundo  et  omnes  homines  Satanae  esse, 
ba§  fol  man  öon  mctjnctlDcgen  l^rebigen.  2.  quando  hoc  factum,  debet  prae- 
dicari in  nomine  meo,  quod  ego  vici  illis  serpentem  et  donem  haue  victoriam 
illis\  'SSergeBung'  quando  est,  non  est  meritum.  Seimus,  quid  donatio  sit,  lo 
quando  dominus  dat  mercedem,  non  est  meritum,  quando  vero  donat,  est 
munus.  Christus  ipse  vocat  reraissionem  peccatorum  i.  e.  'quod  peccata 
sunt  remissa  per  me\  Si  ergo  remissum,  nihil  facit  poenitentia.  Hoc  dili- 
genter  iuculco,  quia  ubi  audimus  'SSu^',  statim  cogitamus  Ott  etncit  giauen 
xoä,  flagellum,  nihil  noverunt  de  poenitentia,  bu  muft  i)inein  mit  ber  6u^  !■■ 
in  ha^  ^}Cl"|,  quod  agnoscat  omnia  peccata,  quae  facit,  et  quaerit  tum,  quid 
faciendum?  quando  illud  pro  malo  habes,  quod  pro  saucto  habuisti,  audi, 
quid  Christus  dicat,  qui  sinit  praedicari  remissionem  peccatorum  in  noraine 
ipsius  i.  e.  'öon  meljnet  toegen,  quod  nemo  habet  remissionem  peccatorum 
nisi  in  nomine  meo',  quando  adest  Papa,  suis  indulgentiis  praetexerunt  qui-  20 
dem  nomen  Christi,  sed  papae  fuit  nomen.  In  cappa  quaesivisti  remissionem 
peccatorum,  in  nomine  tuo,  quia  ita  cogitasti  'Hoc  et  illud  faciam,  o  domiue, 
ut  condones  mihi  peccatum",  ille  voluit  sua  voratione  panis  couterere  caput 
serpentis,  tales  omnes  folgen  an  remissionem  peccatorum  acquirere  non  in 
Christi  nomine,  sed  suo.  Textus  dicit  'praedicari  debet",  e§  mn§  QCpvebigt  25 
tüeiben.  Non  dicit  'debet  in  nomine  meo  fieri,  facere,  sed  praedicari". 
mm.  10, 17  E,o.  X.  'Ex  auditu  fides".  1.  ergo  praedicari  debet  ita,  quod  Christus  dicat 
omnes  peccatores  esse  et  Qnbei§  ft)n»  fein,  quando  fuerunt  et  tum  hoc, 
accipiat  haue  Christi  promissionem.  Brevia  verba,  sed  in  sumraa  continent 
in  se  onmia:  S5u^  pvebtgen,  DexgeBen  in  mctjnem  nomen  jc.  sunt  5  verba.  30 

zu  6  In  nomine  lesu  r  21t  10  Re^.  p.  r  zw   14/15  Poenitentia  r 

teutia,  ut  renovemur.  Accipe  nunc  omnia  opera  et  afflige  auimam  tuam  ad 
mortem  usque.  Haec  non  est  poenitentia,  quae  praedicatur  in  nomine 
Christi,  sed  papae.  Cor  renovetur  necesse  est.  Apparent  quidem  illorum 
opera  sanctissima  coram  mundo,  at  coram  Deo  fetent.  Hoc  niirabile  ipsis 
est,  si  praedicatur,  quia  rarum  est.  Nesciunt,  quid  sit  euangelium.  Hoc  35 
praedicato  praedica  ipsis  quoque  condonata  peccata.  Si  remissio  est,  nun- 
quam  mernisti.  Pueri  currentes  in  platea  sciunt,  quid  sit  ücrgcbcn ;  remissum 
quod  est,  gratis  est.  Papista  cum  audit  voculam  haue  'poenitentia",  in 
animum  sumit  cappam,  virgam,  horarium.  At  nihil  est,  cor  purificetur,  cura, 
et  omnia  prosperrime  succedent  q.  d.  'praedicate  in  nomine  meo,  quod  ego  40 
effecerim  mea  resurrectione".    (^uid  dicit  paj)ista?  'domine  deus,  remitte  milii 


^h-cbiflteit  bc§  3o'^te§  1526.  353 

Haec  audistis  per  dies  hos,  quod  scrpentis  sit  conculcatum  caput  et  nobis 
donatnm,  primo  die  historiam  et  Visum  eins  praedicavimns,  heri  locos,  qui 
quanto  sunt  veteriores,  tanto  dulciores,  lam  debemus  etiain  quaerere  figuras, 
5ll§  nemlidj,  quod  Christus  est  significatus  per  agnum  paschae,  per  David, 
5   Gedeon,  Samson,  quae  omnes  historiae  significant  Christum. 

2  primo]  •]-  zu  2/5  Historiae  resur:  Usus  Loci  figurae.  r 

peccata,  ego  edam  panem,  bibam  aquam,  iacebo  iu  terra\  Hoc  non  deletum 
est  iu  nomine  raeo.  Praedicari  oportet  poenitentiam  i.  e.  ipsos  dicere  pecca- 
tores  et  nihil  esse  omuia  opera  quae  faciunt. 

24. 

^rcbtgt  nm  Oftcrbicuvtag  9^ac^mittag. 

(3.  npxii) 

3}gt.  bie  Einleitung  ju  dlx.  21. 

Eodem  die  post  meridiem  2.  hora. 

10  Audistis,  bog  man  auff  bt^  fcftc  fol  mit  fleifS  treiben  resurrectiouera 

Christi  cum  potentia  et  fructu  suo.  Hoc  primum  fecimus  per  historiam,  heri 
locis,  quos  et  Christus  ail^i^ct.  Si  omnes  loci  praedicari  deberent,  omnes 
scripturae  propheticae  legi  deberent.  Qui  studere  volunt,  illis  data  occasio 
legendi  prophetas  et   intelligendi.     3.  dixi   esse   figuras    in    scriptura   vel   bie 

15  öilb,  in  quibus  resurrectio  Christi  est  significata.  Hae  pliires  sunt,  quia 
omnes  huc  reduci  possunt,  tantum  quasdam  recensebo.  Tantum  valedicam 
huic  festo,  ut  sciatis  omnia  relata  in  Christum.  Omittam  Abel,  quia  suo 
tempore  praedicavi  liunc  mortuum  et  tamen  vixisse,  et  post  in  arca,  In  Isaac 
est  figura  significantior.    Ille  puer  quamquam  natus  ex  viro  et  muliere,  tamen 

20   ita  natus,  ut  nasceretur  ex  dei  promissione.     Ita  Paulus  vocat  puerum  pro-®ai.  4, 23 
missionis,  non  carnis,  quia  mater  erat  sterilis,  potentia  dei  f^oniBt  btU'JU,  ut 
fiat  fecunda.    Sllfo  ha§  5Pqu(u§  brauff  bringt,  quod  plus  sit  filius  promissionis 
quam  carnis,  quia  ubi  deus  addit  verbuiu,  ha  Tnu§  fort  gljcn.     Ubi  adolevit 

zu  d  A  prandio  r  su  12/17  Figurae  Habel  Noah  Isaac  r 

Post  prandium. 
25  Audivistis  diligenter  praedicaudam  resurrectionem  cum  potentia  sua  et 

fructu.  Si  omnia  quae  per  prophetas  de  resurrectione  dicta  sunt,  praedica- 
remus,  tota  biblia  afferre  oporteret.  Aliquas  figuras  enarrabo,  ut  videamus 
omnia  referri  ad  Christum.  Tacebo  de  Cain,  diluvio.  Isaac  natus  quidem 
ex  patre  et  raatre,  oportuit  tamen  adesse  verbnm  Dei.  Hinc  Paulus  ipsum  ®ai.  4, 23 
30  dicit  filium  promissionis.  Natus  est  ipsis  senibus,  quia  iam  steriles  erant. 
Hinc  omnes  mulieres  steriles  in  scriptura  figura  sunt  virginitatis  Mariae. 
ßut^et§  aßetfe.  XX.  23 


354  ^ßrebtgten  bc§  Sat)vc§  1526. 

filius,  data  ei  commissio,    ut  immolaret.     Ubi  hoc,    iussus  ut  sineret  vivere 
et  ostensus  hircus  2C. 

Ita  Isaac  est  ein  hilb  Christi.  In  hac  historia  Christus  significatus. 
Christus  est  multo  tjo^er  filius  verbi  quam  Isaac,  qui  quaniquam  per  verbum, 
tarnen  natus  ex  2C.  Iste  vero  tantum  ex  verbo,  fuit  praecursor  Isaac,  ut  5 
Christus  est  puer  Spiritus  sancti  et  verbi,  ut  non  esset  subiectus  dracoui. 
Et  ductus  est,  ut  immolaretur,  Sic  tum  Isaac  ob  oculos  nihil  erat  nisi 
mors,  quia  pater  nihil  aliud  cogitavit,  tarnen  mansit  vivus  in  media  morte. 
Iussus  est  mactari  et  in  medio  mandato  manet  vivus  et  ita,  ut  promittatur 
ei  semen  jc.  Ideo  Isaac  fuit  figura  veri  Isaac,  qui  moritur  naturali  morte  lo 
ut  alius  homo,  et  tamen  manet  vivus  in  morte  et  servat  eternam  vitam  et 
acquirit  promissionem  eterui  regni  et  sine  fine  dilatati. 

Ita  omues  historiae  jeu^en  fid§  Quff  Christum,  si  non  verbis,  tamen 
mit  ber  tat,  quia  Christus  quaereudus  in  omnibus  scripturae  figuris  unb 
!^eimlic§en  beuttung.  Huc  loseph  pertinet,  qui  venditus  a  fratribus  et  con-  la 
iectus  in  carcerem  propter  meretricem,  postea  extractus  et  factus  dominus 
et  nutrivit  non  solum  Aegyptum,  sed  alios  populos,  qui  etiam  natus  ex 
muliere  sterili.  Ubi  magnus  fit,  facit  ei  pater  ein  Öunben  xod.  Inde  alii 
odio  habuerunt  eum,  donec  venderent  i.  e.  ludei  qui  Christum  debuisseut 
an  n^emen,  tnurben  t)^nt  feinb,  tradidemut  eum  gentibus  occidendum,  est  20 
captus  i.  e.  Christus  est  in  morte,  donec  ffjompt  er  !§er  für  ex  carcere  et 
induatur  stola  et  torquibus  i.  e.  Christus  venit  ex  morte,  induit  immortalem 
vitam  et  torquem  i.  e.  fit  rex  et  pascit  non  solum  Aegyptum,  sed  totum 
mundura  suo  Euangelio  consolans. 

lacob  huc  pertinet,  quando  dat  filiis  benedictionem.  25 

2. üKofc 3, 1  ff.  Item  quando  Mose   erat  in  Aegypto,    infensus    ei    rex,    ut  fugeret  in 

Madian.    lUic  accepit  filiam  sacerdotis.    In  monte  Oreb  vidit  rubum  2C.  erat 

viridis  et  tamen  in  igne  non  fit  cinis,  *mirum  hoc',  inquiebat,  'oportet  accedam'. 

Sß.  5  Ubi    hoc  'solve   calceamentum'  2C.      Haue    figuram    traxerunt    ad    virginem 

'o  Maria,   tuam  virginitatem'  ic.     (S§    fol    fein  Analogia    fidei.     Rubus    est  30 

zu  1    über   ei  steht  Abra:  zu  Ib  loseph  r  zu  2b  lacob  r  zu  2Q   Moses  r 

zu  SO  Rubus  r 

Iussus  est  oiferri,  sed  prohibitum.  Sic  Christus  quoque  est  filius  promis- 
sionis.  Sed  saltem  per  mulierem  absque  viro.  Ductus  est  quoque  ad  ob- 
lationem,  sicut  Isaac  et  in  media  morte  servatus.  Et  ideo  Abrahamo  pro- 
missum  est  semen.  Oportet  omnes  historias  referri  ad  Christum,  si  non 
aperte,  tamen  per  allegoriam.  Sic  loseph,  quia  nutriebat  ingentem  populum,  35 
ne  periret  fame,  pater  fert  ei  tunicam  polimitam,  quod  offendebat  fratres. 
Ideo  vendebant  ipsum,  et  persuadere  ei  voluit  mulier,  ut  dorrairet  secum, 
sed  non  consensit.  Pharao  postremo  imponit  ei  vestem  albam  ad  indican- 
dum  sacerdotium  et  torquem  ad  indicandum  regnum.  Sic  in  Exodo  rubum, 
quem   vidit  Moses,   intellexerunt   virginitatcm.      Rubus    est    Christus,    quem   40 


^vebifltcn  bcö  3nT)re§  1526.  355 

Christus,  in  quo  Imbitat  deus  et  est  viridis,  quia  est  innocens  liomo  absque 
omni  culpa.  Sicut  rubus  crevit  in  deserto  absque  ulla  hominis  opera,  sie 
ipse  natus  absque  virili  2C.  Deus  est  in  rubo,  ideo  non  potest  comburi  i.  e. 
rubus    i.  e.  humanitas  Christi   ftccft    llüttcil   im   leibcn,   fttröt   et   tamen   npn 

5  moritur,  certe  mirum.  Sic  hie  Christus  non  solum  purus  homo,  alias  Satan 
cum  ]§et  tjin  gefuxt,  aBcr  ha  bie  deitas  corporaliter  in  eo  homine  habitabat, 
erat  ergo  impossibile,  ut  comburatur,  sed  in  media  raorte  oportet  ista  persona 
vivat.  @§  fol  ja  bn§  fcucr  [tcrc!()cr  quam  Buf(^,  sed  contrariuni.  Sic  mors 
debebat  Christum  vorare,  sed  Christus  morte  fortior  est  ic.     Huc   quadrant 

10   verba,  quae  ha  Bei)  ft^en    'Ego  sum  deus  Abraham."   Et  Christus  haec  verba ».  6 
r)Qt  gebeutet  fel6§  ouff  bie  aufferfteljung  (S^xifti.    'Non  est  mortuorum  deus,  awnttt).  22, 32 
sed  viventium%   ergo  oportet  hi  3  vivant  et  haec   verba  foEen    glctd)   ncBen 
ben  Bufc^,  qui  moritur,  coram  deo  est  fc^oil  leBenbig,  et  qui  vivit,  peuitus  et 
totaliter  vivit,    alias    dixisset    'ego    sum    devis    auimae  Abrahae'   et   Christus 

15  fortiter  concludit  resurrectionem  mortuorum  esse.  Quis  unquam  credidisset  in 
illis  verbis  comprehensam  resurrectionem  ?  Et  hoc  ex  rubo  habes  i.  e.  deus, 
qui  in  Christo  patitur  et  moritur,  ttlQC^t  bie  lebenbig  et  resurgere  facit. 

Rubus  [f^et  ha  olS  ein  figur  et  verba  de  3,  quod  dicit  illos  vivos,  signi- 
ficat,  quod  distribuat  resurrectionem  suam  et  non  solum  <lat  illis,  sed  omnibus, 

20  qui  crednnt  loh.  11.   'Etiam  si  mortuus  fuerit,  vivet'.   'Ego',  inquit,  'sum  resur-Soi)-  n,  25 
rectio',  ut  dicit  in  Exodo  'Ego  deus  Abraham\    Tu  dicis  'Tamen  mortuus\ 
Tibi  mortuus,  sed  coram  deo  vivit.    2ßte  er  ahcx  bQ§  !l)an  ]ü  Inegen  Bringen, 
non   est   commissum,   ut   comprehendamus,   sed   ut   credamus,   quia   dicit   in 
lohanne  'Ego  sum    vita  et  resurrectio'.     Mors  ergo  Christiano  est  saltus  in 

25  resurrectionem  et  vitam ,  ut  si  exit  ex  carcere,  venit  ouff  ein  fret)en  pla^, 
lüte  ha§  aBer  ju  g!§e  für  bem  iungften  tag  2C.  Et  Adamus  lüirb  meljnen  se 
momentum  iacuisse,  quia  sunt  coram  deo,  et  omne  est  für  t)l)m  tüte  ein 
augenblicf,  Mose  fatetur  magnam  visiouem,  quia  resurrectio  Christi  nos 
resuscitare  debet  ex  mortuis,  maxima  res.     Ideo  dicit  'Solve  calceamenta'  i.  e. 

30  'jitjC  bie  alte  !^OUb  QU^'  i.  e.  rationem  et  autiquum  saccum,  et  quando  Moses 
est  exutus  calceis,  tum  öer'^nEet  er  ba§  angcfii^t  i.  e.  quamquam  credit  JC. 
i.  e.  debes  oculos  claudere  et  tantum  in  verbo  herere,  quod  igni  non  sim 
consumptus.  Tandem  sequitur  de  agno,  cui  non  frangendum  os  i.  e.  mors 
fol   gar  t)in    toeg   fein.     Goliath,   Samson,   Gedeon,   cum   cecis   oculis,   cum 

35  leone  jc.  Per  tutum  annum  non  possem  expedire.  Verbis  est  descriptus, 
figuris  depictus.  Huc  pertinet  doctrina,  ba§  man  brin  ftubire  nnb  im 
nadj  amme. 

zu  10/11   deus  Ab:  Isa:  lacol»  r  zu  II  Matth.  22.  r         zu  20  loh.  11.  r         zu  29 

Solve  calciamenta  pedum  tuoruni  r  zu  33/36  Agnus  David  Samson  Gedeon  r 


vidit  Moises.      Deus   est    in   rubo  et  rubus   ardet   perpetuo,    in    mediis    est 

lan 
23* 


afflictionibus  et  morte  et  est  in  deserto  i.  0.  longe  a  viribus  humanis. 


T> 


35ß  5prebigten  be§  Sn^v-eä  1526. 

2)ie  brittc  prebig  2)octoi-t§  ^Jlartini  Sut^eri  uBet  ben  tejt 
(Sjob.  3.  Rubum  quem  viderat  Moises  etc.  Unb  tüic  ^ofe^t)  ^^XX 
ober  ^iitft  in  ßgijpteu  eine  fignr  ß;f)i;ifti  gehjcfen  ift.  (Set'^on 
gu  SBittcnBerg  in   ber  $Pfar!irc^e  bor  mittag,   £)inftog§   in  ben 

Dfterfeiertagen,  5 

51^9^0   m.  S).  XXV. 

petneil  ir,  lieben  freunbe,  bie  Beibe  tage  au§  bem  ^flelocn  unb  ?llten 
Seftament  genugfam  geljort  ^abet,  tote  unfer  ^err  3efu§  S^ri[tu§  er= 
ftanbcn  i[t,  unb  lüa§  er  mit  feiner  aufferfte^ung  aufgerichtet,  al§  nemlic^, 
ba§  er  ber  6d)langcn,  bem  Xeuffel,  ben  !opff  jutretten,  Dom  ftui^  erlofet  unb  10 
a(§  ein  redjter  ©ott  unnb  5JZenfc§  ben  reiii)en  fegen  über  aüe  menfc^en  ge= 
bracht,  ha^^  fie  ^aben  Vergebung  ber  funbe,  gerec^tfertigleit,  leben  unb  felig!eit, 
uberminbung  be§  tobe»,  ^elte  unb  teuffel§,  S)a§  fie  mögen  fpret^en  mit  gleubigen 
l)er^en:  (St)riftu§  fterben  unb  oufferftef)en  ift  mein  gere(^tig!eit ,  barburt^  i^ 
sRöm.  4, 25  geredet  bin  gemo(^t,  mie  ©.  5|5aul  f]3ri(^t  3un  Stomern  am  4.  capittel  '6^riftu§  15 
ift  um6  unfer  fünben  toilCen  ba'^in  gegeben  unb  umb  unfer  gered)tig!eit  teilten 
anffertoeifet'. 

S)iemeil  ioir  aber  tjeute  noclj  ba^  fr6li(^e  Ofterfeft  feieren,  fo  moEn 
ioir  ou§  bem  ^eiligen  5Jlofe,  luie  in  feinem  anbern  bud^  am  britten  capittel 
gef (^rieben,  biefen  tei't,  ber  otfo  lautet,  für  un§  nemen.  20 

jMo\rA,\-&  'DJlofe  aber   Qutet  ber  fc^afe  Setl)ro   feine§   €>ä))x>tfjtx§,    be§ 

5priefter§  in  5JUbian,  unb  treib  hh  fc^aff  ent^inber  in  bie  toüften 
unb  !am  an  ben  berg  @otte§  §orcb,  Unnb  ber  ©ngel  beö  Ferren 
erf(^ein  im  in  einer  feurigen  flammen  auy  bem  pu\^t  unb  er 
fal)e,  bo»  ber  pn\ä)  mit  fetoer  braute,  unb  toarb  boc§  nit  t)er=  25 
^eret,  unb  fprai^:  ^c^  mil  ba:^in  unb  fe'^en  bif§  gefid^t,  toorumb 
ber  bufc^  nid;t  Verbrennet. 

£)a  aber  ber  §erre  fal)e,  ha^  er  l)in  ging  gufel^en,  rieff  im 
©Ott  au§  bem  puffte  unb  fprad§:  5)lofe,  ^3Jlofe.  (Sr  antloortet: 
|)ie  bin  iä).  (Sr  f|)rüd^:  SErit  nit  f)cx^n,  geucf)  beinc  \d)nä)  au§  öon  ^o 
beinen  fuffen,  benn  ber  ort,  bo  bu  auff  ftel)eft,  ift  ein  l^eilig 
lanbt,  unb  fprac^  toeiter:  ^d)  bin  ber  @ott  beine§  üater§,  ber 
©Ott  5tbral)am,  ber  ©ott  Sfnac,  unnb  ber  ©ott  i^acob,  unnb 
5[Rofe  öer^üllet  fein  angefid^t,  benn  er  fur(l)te  fid)  ©ott  an  = 
jufelien.' 

\'}{^  ift  ber  teil  anä  ^ofe.    9'iu,  lieben  freunbe,  bicfe  ioort  be§  :^eiligen 
''Ifiofi  ^aben  bie  Sieter  ber  lird^en  auff  bie  ^arte,  reine,  !enfd§e,  unbefleckte 
junctfralö  ^J^aria  bie  ^JJtutter  6[)rifti  gebogen. 


D 


35 


12  %aUn  ©eunfjtifiteit,  Dcvflelniitii  bcv  Sunbi\  le&cu  BC        21  ^ctfjio  .1         23  Soveb  .1 
38  bie]  bet  A 


^*vcbi(iteit  bc§  3of)te§  1526.  357 

3Sie  man  anäj  in  bct  tixäjm  a,^]\mc[^n  t)at  Rubuin  quem  vidorat  Moises, 
bQ§  e§  fol  bebcutcu  bic  iinic!trnliifd}nfft  yjuirtc,  gleich  Inic   bcr  piifdj  brennet 
unb  mä)t  bovferct  töirbt,  5llfo  (jot  bie  mntkx  ß^rifti  Qudj  öeporn  iren  lieben 
6on,  nntiorieret  irer  jnnrtfralufdjafit. 
5  Sßie  iuol  cy  eine  gnte  niennng  ober  benttnng  ift  nnb  ben  avticM  ninffen 

toix  mx  fein  nnb  bleiben  laffen,  3)q§  ÜJfaria  ift  eine  reine  inndfralu  ge= 
ioefen  Hör  ber  gebnrt,  in  bcr  gebnrt  nnb  nnrf)  ber  gebnrt  nnb  bleibet  eluiglid) 
eine  reine  inndfratr. 

3lber  biefe  meinnng  ober  bentnng  ift  l)ie  jn  fdjUmrf)  nnb  '^elt  ben  ftidj 
10  nid;t,  benn  ber  Ijeilig  ©eift  ettnaS  bo^erS  Inil  fiirbilben. 

3)enn  bn  ftel)en  bie  !lare  nnb  l]clle  toort:    '^d)   öin  ber  föott  beine§ 

öQtcr§  mraljnm,    3fnQc§    nnb   ^acobr.     2[ßeld}e  Iport   anff    Warien  nidjt 

tonnen  ge3ogen  töerben,  benn  ^Okria  ift  nid)t  ©ott.    3)arnnib  tan  fie  nic^t 

ber  ^ufd§  fein,   fonber  ©ott  ift  fclber  ber  pnfc^,   ber   bo  brennet  nnb  nid)t 

15  bor^eret  tnirb,  fonbern  bleibet  gan|  nnb  fein  Inftig  grnn,  mitten  im  feiner. 

£)arumb  tonnen   h)ir§  nidjt  beffcr  treffen,   benn   iüir  bleiben   bei)   ben 

tnorten  (Sljrifti,   ha^  Tlo\c§   Hon   it)m   gcfd^rieben  l)abe,    Juie  er  bann  faget 

3oan.  5.  'äöcnn  ir  5Jiofi  glenbetct,  fo  glenbet  ir  ond)  mir,  benn  er  l)at  nonsoo.  .-,,41; 

mir   gefc^ricben'.     S)enn   ß^riftnS   ift§   atteine,   anff   ben    5J]ofe§   nnb    alle 

20  ^Prop^eten  lüeifen. 

2)ertDegen  ift  biefer  fenrigcr  nnb  brennenter  |)nfd)  eine  fignr  6l)rifti. 

5ßo§  er  fnr  eine  figur  fein  lüirbt,  nnb  lüic  er  ^loo  perfonen  in  einer  natnr 

^aben  fol,  unb  toie  er  fol  leiben,  fterben  nnb  tüiber  anfferftel)cn  bon  bem  tob: 

S)a§  iftS,  ha§  man  l)ie  fu^en  fol,  ha§  5Jlofe§  leret,  unb  ha^  mir  and)  lernen 

25  unb  gleuben  foUcn,  lüoEen  lüir  anber§  feiig  tucrben. 

diu  ha^  erfte  ftude.    äßa§  foE  benn  6^riftn§  fik  eine  |)erfon  fein  unnb 

tüa§  für  3tuo  naturen  fol  er  :^üben  in  einer  perfon?  £)a  :^6rcn  lüir3  im  te^-t: 

'3d§  bin  ber  ©ott  51bral)am,  ^faac  nnb  3acobg\    S)o§  ift  eine  natnr,   ha§ 

er  ift  eiüiger,  ^llmec^tiger  @ott,  gleid^  bem  Sßater  nnb  bem  ()ciligen  Reifte, 

30  gleicher  natnr,  fubftan^  unb  InefenS,  bod)  ein  anber  perfon,  benn  ber  Spater 

unb  l)eilige  ©eift.     äöie  benn  ber  $prop^et  ^UlidjeaS  am  3.,  äßeld^cr  760  jar 

bor  ber  gebnrt  6l)rifti  gelebet,  auä)  fo  leret,  bo  er  fprii^t  'Unb  bu  Setl)le^cm  wdd)a  5,  i 

6|3:^rata,   bie  bu  tlein  bift,   gegen   ben  toufenten  in  ^nba,  2luy  bir  fol  ber 

tomcn,  ber  in  Sf^'aljel  §err  fet)\     ^a  Inay  ifty  benn  fnr  ein  öcfve?   ©0 

35  faget  ber  $pro|jl)et  'lüeld)§  aufgang  bon  anfang  unb  bon  einig  l)cr  gelueft  ift\ 

3)a   befdjreibet   ber  5propl)ct  flerlid§,    ha^i  6l)riftn§  nodj  einen  anbern 

aufgang  ^abe,  benn  gn  SSetl)lel)em,  ?-ll§  nemlid§,  an§  bem  S5eterlid)en  Ijcrtjen 

(Sottey,  e^e  aEc  creaturen  getucfen  nnb  iren  anfang  gcf)abt. 

2)enn  e^e  aEe  creaturen  gelocien  unb  gefd^affen  Uiorben,   ift  niä)i5  ge= 
•10  toefen  benn  @ott.    S)iefer  6on,  ber  ^n  ^'etl)lcl)em  fol  aufgeljcn,  ba^  ift,  ge= 

6  jundftaiu  fsoj  A 


358  5ßrebiatcn  be§  3üI)i;c§  1526. 

Born  Itierbcn,  jagt  5Jh(^ca§,  ift  öon  ctütgfett  gctuefen,  cljc  aüe  crcatuvcii  ircn 
anfang  gefiaBt.    60  inu§  ber  Jon  an  i8etf)tef)em  fein  ciüiger,  almec^tiger  Sott. 

3)a§  ift  nn  bic  crfte  gotlicfie  natur,  bic  6^riftu§  l)Qt,  ba§  er  regier,  ctütger 
unb  almec^ttgci-  ©ott  fet),  gleidj  bem  Sater  unb  ^eiligem  ©eift,  ber  mit  Tloic 
aus  bem  Brennenben  :pnfcf)  geret  ^at,  tnie  bann  geftern  genug  gefoget  tuorben.    5 

3)tc  anber  natur  ift  bie  mm^äßä)^  natur,  ha§  et  ift  ein  feiner  grüner 
Sei  11.1  Iie6li(^er  pufd),  toie  i^n  anc^  (Sfaia§  nennet:  (Sine  feine  lieBlit^e  grüne  rute 
ober  frifd^er  ätoeige  qu§  bem  altem  ftamme  ober  irnr|el  ^effe.  äßie  fi{^ 
benn  ber  §err  6^riftu§  feI6er  ^eiffet,  al§  man  i^n  jum  tobe  furet,^  bo  er  3U 
ben  äMberen,  bie  if)n  Ben^einen,  fprit^t:  'S^ut  man  ha^  am  grünen  f)ol|,  '^ 
h)a§  tüil  am  bürren  lüerben?' 

2)enn  6f)riftu§  ift  alleine  ba^j  grüne  Ipl^  ober  ber  grüne  puf^,  ha?^  ift, 
ein  rechter,  reiner,  I)eiliger  9)ienfc^.    SlBer  aße  menfc^en,  niemanb  aufgenommen, 
bie  tDerben  in  fünben  empfangen,  geBoren  unb  feinb  be§  tobe»  unb  Oerbammct 
etüigli^.      ■i^arumB  feinb  fie  bürre   §6t|er  ober  tlo^er,   bie  nur  jum  feure  13 
bienen,  fonft  nirgent  3U. 

5tBer  ß^rifti  empfengnig  ift  rein  unb  ^eilig,  £)enn  bo  fümpt  ber  r)eilige 
©eift  unnb  Inirdet  au§  bem  reinen  BlutS  tropfen  ber  reinen  3ung!framen 
53^arien,  ba§  au§  @ott  ober  ©otte§  6on  ein  toar^afftiger  re^ter  ^Jcenfcfj 
toirbt.    S)arumB  ift  aiiä)  feine  geBurt  rein  unb  ^eilig.  20 

S)enn  \üo  bie  empfengni§  rein  unb  f)eilig  ift,  ha  ift  aud^  bie  geBurt 
rein  unb  ^cilig.  2)ern}egen  ift  er  aEeine  ber  grüne  pufcf),  benn  in  i^m  ift 
lein  fünbe  Befunben  toorben,  inie  benn  fonft  aEe  menf(^en  ^aBen. 

2)a§  ift  nu  bie  anber  natur,  bie  ber  man  I)at,  ha§  er  Inar^fftiger 
5Jlenfc^e  ift,  ioie  ic^  Bin,  aBer  on  aEe  fünbe.  25 

3)a§  fein  bie  3tt)o  naturn,  bie  in  biefer  einigen  perfon  (S^rifti  fein,  ha§> 
er  3U  gleich  hjarer  ©ott  unb  ^Jtenfd^e  ift,  Unb  feinb  bie  3^0  naturn  in  ein= 
anber  fo  t)ormif($et,  ha§  man  feine  t)on  ber  anbcrn  fc^eiben  !an,  fonberen 
muffen  gufamen  BleiBen,  toie  IciB  unb  feel  in  einem  menfc^en,  unb  ift  boä) 
nur  eine  perfon  unb  menfrf).  5tlfo  and)  ^ie  in  ber  perfon  ß^rifti  mu§  bie  30 
gottlid^e  unb  menfdjlic^e  natur,  ha^  ift,  gott  unb  5}ienfc§  in  einer  perfon  3U= 
famen  BleiBen  unjertrennet. 

%a§  ift  eine  ^ol)e  lere,  bon  ber  tüei§  fein  i^übe,  S^ürcfe  unb  ber  Sapft 
ni(^t§,  aEeine  ^Jlofe^S  unb  hk  5prop!)eten  unb  bie  (S^rifteu.  Unb  ha^  ift  nu 
Oon  ber  perfon  unb  Beiben  naturen  gefagt,  ba§  6^riftu§  rechter,  tüar^afftiger,  35 
einiger,  almed^tiger  ©ot  unb  mcnfc^e  ift,  al§  ha^  lieBe  grüne  püfd)lciu  ober 
9tüt§lein,  rein,  lieBlicf),  ou  aEe  macfel  unb  fünbe.  SBoEcn  iljt  aBer  I)6ren, 
hjie  e§  bem  .^erren  ß^rifto  gel)en  fol. 

9lu  faget  5Jtofe§,   tnie  ber  pufc§  Brennet  unb  Inirb   nidjt  Bcrtjeret,  tüic 
feer  unb  gelualtig  bie  flammen  umB'^er  Brennen.    5)a  ift  nu  Bebeutet  6^riftu§  ^0 
leiben  unb  aufferftel)en.    S)enn  Brennen  in  ber  fc^rifft  l^eift  leiben.    51lfo  fol 

20  2)atun6  Ä 


5ßrebigteit  bei  ^a^xt^j  1526.  359 

nu  btefer  ©ott,  bcr  ein  giimer  ftraiic^  tft,  ba^  tft,  ein  rechter,  vciucr,  kiar= 
^afftiger  53ieni(^,  t)on  bcr  junöffratucu  geboren,  leiben  nnb  fterben.  5Lenn 
h)enn  @ott  nidjt  tuere  ^Benfd)  getüorben,  fo  lonb  er  nidjt  leiben  ober  [tcr6cn. 
S)enn  ©ott  ift  ein  geift,  ber  nirfjt  fnn  leiben  ober  [terben.  @oI  aber  gott 
5  leiben  ober  fterben,  fo  niu§  er  ^JJenfdje  Uierben,  Xietüeil  aber  gott  nienfcf)  H^rb, 
fo  leibet  er  unb  ftirbet  in  bicfer  perfon  (sfjrifti,  hit  3uglcic^  got  nnb  ÜJIcnfrfje 
ift,  Unb  ©Ott  leibet  nidjt  an§  biefer  perfon  6l)rifti.  3:enn  eljüc^e  M^n  unb 
©d^tocnner,  trie  i^r  benn  gcftern  mi)  bcr  Icnge  genugfant  geboret  l)nbct, 
trennen  unb  frfjcibcn  bie  Öott^eit  Oon  ber  9Jlenf(^eit  nnb  fagen,  Sie  5Jienfcfjeit 

10  eiirifti  l^ühc  QÜcinc  gelitten,  bog  ift  falfd).     2)enn   bic  ^J^enfc^eit  t)at  nidjt 
oEeine  un§  erlofet,  fonber  aiiä)  bie  gott^eit,  ba§  ift  gotteg  ©on,  tvk  ©.  5pnul. 
fngt  3io.  8.  ba^  ©ott  'auä)  feine§  einigen  ©on§  nid)t  ^ot  ücrft^onct,  f onbcrn  sRöm.  8,32 
Ijat  il)n  für  un§  oEcin  baljin  gegeben'. 

©Qrumb  ^at  un§  nid^t  aEein  5Jlarien  ©on  mä)  bcr  5J!cnfc^eit,  toie  bie 

15  ^Qpiftcn  unb  c^lic^e  Sc^tüermer  narren,  crlofct  unb  fiir  un§  geftorben  unb 
gefreu^iget,  ©onber  bcr  gan|c  6f)riftn§,  bcr  bo  ift  ©ott  unb  ^Jlcnfc^,  l)at  un§ 
erlofet,  unb  ber  ift  gclreutjiget,  geftorben  unnb  auffcrftanben.  £enn  bu  iüunben, 
bie  fic  e^rifto  in  feine  ^cnbc  unb  füffe  gcfd^lagen,  ^aben  fie  nit  aEcinc 
5Jlarien  6on  in  feine  Ijcnbe  unb  füffe  gefdjlagen,  fonbern  gottc§  6on  ober  gott 

20  felbcr,  §abcn  and;  nid^t  aEeine  be§  menfc^en  8one§  fleifd^  gcfreu^igct,  fonber 
gotte§  fon§  flcifc^  ober  gotteS  fteifc§  gecren|igct  unb  gemartert,  unb  ift  a(fo 
gotteg  fon  unb  gott  felb§  crmorbct  unb  ertnürgct.  SDcnn  gott  unnb  menfci^  ift 
eine  perfon,  £orumb  ift  ber  gott  gelrcu^iget  unnb  geftorben,  ber  5]lcnf(^  lnor= 
ben,  nii^t  ber  abgcfonberte  gott,  fonber  bcr  öercinigte  gott  mit  bcr  mcnfc^eit. 

25  3)cnn  bon  bem  obgcfonbertcn  gott  ift§  hnb§  folfdj,  aU  ba§  6t)riftu§ 

gott  ift,  unb  gott  geftorben  ift,  beibe§,  fag  id),  ift  falfc^,  benn  ba  ift  gott 
nic§t  menf(^,  barumb  fan  er  anä)  nic^t  fterben.  2)cr§alben  fagen  unb  reben 
tt)ir§  Don  bem  gott,  bcr  3uglci(^  gott  unb  menfc^  ift  in  einer  perfon,  al§  Don 
;3cfu  ß^rifto,  Jöie  benn  auc^  bk  lieben  Seter,  al§  5Jki-entiu§  unb  ^ulgentiu§ 

30  fagen:  Nos  dicimus  Deum  natum,  passum,  crucifixura,  mortuum,  propter 
unitatem  &  couiunctionem  duarum  naturarum  in  Christo.  2)a§  !onncn  aber 
unferc  5|}apiftcn  unb  6(^triermcr  nid^t  bcrfte^cn  ober  bornemen. 

S)orumb  teilen  unb  trennen  fic  bk  perfon  ß^rifti,  ba§  mu§  ober  nid^t 
fein.    S)enn  hjir  e^ren  unb  betten  nic^t  aEeine  bie  fc^ledjtc  bloffe  mcnfi^ljcit 

35  in  ßljrifto  an,  Inic  un§  bie  ©c^tocrmcr  fij^ult  geben,  fonber  bic  gottljcit  unb 
menfdj^eit,  ba^  ift,  gott  unb  menfc§  3U  gleich,  al§  ben  redeten  fd§6pfcr  :^imcl§ 
unb  ber  erben  in  einer  pcrfon  ^ufamen  bereiniget.    2Bie  benn  ba»  ßoncilium 

10  gelitten  bnb  lm§  erlofet,   i)a§  ift  BC      nit^t]  lüot  BC  11  atleine  gelitten,  benn 

bie  ©ottlii^e  JJatur,  fan  ni(f}t  leiben  ober  fterben,  l)at  Oni?  oBer  nidjt  aüeine  erlofet,  fonbern  BC 
16  gfercu^iget  Ä  17  auffcrftanben  nodj  bem  f^eifd),  1.  5}?et.  3.  3;enn  BC  23/25  toorben,  i-^eW  3, 18 

nid^t  ber  obgefonbertc  ©ott,  fonbern  ber  öcteinigte  ©ott  mit  ber  3Jlenfcf)ett,  nic^t  nQC§  ber  ©ottl^eit, 
fonbern  nacf)  ber  93lcuf^tic^en  ^iatur,  bie  er  angenommen  Ijat.    Senn  BC 


360  ^4-*'-'C'5i3tcn  hi'S,  '^ai-jxz^  1526. 

511  ^pi)c\o  für  1115  taren*  iüibcr  5ieftoxium  ben  te^cr  aud;  fc^Ucffct  unb  feljct. 
Propter  assuraentem  veneror  assumptum  &  propter  iiivisibileoi  adoro  visi- 
bilem.  2)q§  i[t  ied)t  gelevet  unb  gefaget.  ©0  fprid^t  au(^  ber  alte  lerer  bcr 
^ird^en,  3'^<^t^ne»  S)amafcenu»  li6.  4.  cop.  3.  öon  6'^rifto :  Caro  secuudum  sui 
iiaturam  non  est  adorabilis,  adoratur  autem  in  incaruato  Deo  verbo,  nou  & 
propter  seipsam,  sed  propter  coniimctum  ipsi  secundnm  hypostasia  Deum 
verbum.  Et  non  dicimus,  quod  carnem  adorainus  nndam,  sed  carnem  Dei, 
id  est,  increatum  Deum.  S)a§  tft  iDarlid)  ein  fdjoner  geh^altigcr  fpru(^,  ben 
irir  gu  biefcr  ferlic^cn  gett  tnol  behalten  unb  merden  folten,  benn  bie  beibc 
naturn  in  ß^rifto  U)olIen  un^crtrennet  nnb  uugcicf)eiben  fein.  Slber  borinnc  lu 
!6nncn  fid^  unfere  neltte  Sacramentirer  nic^t  ricf)ten,  äßir  6()ri[ten  ober  muffen 
c§  lernen.  S)enn  bQ§  Irere  gar  ein  fd^lec^te,  ja  gar  !eine  erlofung  getnefen, 
bie  un§  tnieber  fünbe,  tob,  2^euffel  unb  ^ettc  nidjt  öil  gefdjü^et  ^ette,  toenn 
nur  attein  ber  ^Jlenfc^  ß^riftuy  nnb  nid)t  ^u  gleid)  gott  ober  gotteS  ©on  in 
biefe  perfon  bereiniget,  gecrcu^iget  nnb  geftorben  tüer,  baöon  n)ir  ein  anber  15 
mal  mit  gotte§  ^ilff  me^r  fagen  n^oüen,  nnb  ift  biefe  tag  genug  getriben. 

3ßa§  ift  aber  hü5,  ha§  ber  pufc^  nid)t  Oer^ert  ober  öerbrent  inirbt,  fonber 
mitten  im  fetoer  gnmet  unb  gant;  bleibet?  2)ay  ift  e§:  Ob  (il)riftu5  gleid) 
tüirb  ftcrben  unb  leiben,  fol  er  bod)  ni(^t  im  tob  bleiben,  fonber  Iniber  er- 
ftel)en,  grünen  unb  lebenbig  Serben,  Ujarumb  benn  ba§?  S)arumb,  benn  er  20 
ift  ni(^t  ein  fc^lec^ter  menf(^,  fonber  toarfjofftiger  @ott.  SBenn  er  ein  fc^lec^ter 
5)lcnfc^  toere  geftiefen,  ioie  hjir,  fo  inere  er  bem  tobe  unb  Seuffel  oil  gu  fi^lnac^ 
gehjcfen.  2)ich3eil  er  aber  @ott  ift,  unb  gott  ha^  leben  ift  unb  ba§  leben, 
ab§  gleicl)  ftirbet,  !an  e§  ni(^t  im  tob  bleiben,  benn  leben  mu§  leben  bleiben, 
ioie  au(^  hk  Äird)e  gefungen  Vita  in  ligno  moritur.  S)er  l)arben  fo  mu§  biefer  25 
©Ott,  bcr  5Jlenfd)e  ift,  oom  tobe  tüiber  erfte!§cn,  grünen  unb  letoenbig  toerben, 
bomit  er  brenge  Oorgebung  ber  funbc,  gered)tigteit ,  leben  unb  feligleit  aEen, 
bie  an  i^n  gleuben.  £)a§  l)eift  bann  Infernus  ex  morsu  depascitur.  3)ie 
Ijette  ^at  bie  ^ene  an  biefem  G^rifto,  bcr  boy  leben  ift,  ftumpff  gebiffen  unb 
l)at  ire  frafft  baruber  öerloren.  30 

2)enn  ber  6l)riftu§  grünet  tniber  auff»  fc^oneft,   mitten  im  leiben  unb 

6  hypostiasin  A  hypostasim  BC  15  lt)ir]  mir  A  23/24  Icfiett  ift,  unb  ha§  tihin 

Ion  naä}  feiner  eltigen  (Öottlic^en  ^Jtatur,  nitf)t  fterBcn,  benn  o'b  e§  gteit^  noc^  bem  ^teifi^  ftirBct, 
lan  c»  im  Xobi  nii^t  Utihen,  benn  leben  HC  28  depascitur]  despoliatur  JJC 

^)  Dürfte  man  annehmen,  dass  431  als  Jahreszahl  für  das  Konzil  zu  Ephesus  da- 
mals feststand,  so  ivürde  sich  als  Jahr  der  Bearbeitung  dieser  Predigt  durch  Bnchholtzer 
1546  ergehen.  Da  indessen  Luther  in  der  Supputatio  annor.  nmndi  dasselbe  nach  437 
setzt,  so  führt  uns  die  Rechnung  Buchholtzers  mit  mehr  Wahrscheinlichkeit  aufs  Jahr  1552 
d.  h.  das  Jahr,  in  dem  seine  Bearbeitting  der  Predigten  zuerst  im  Druck  erschien.  Dass 
es  sich  hier  nur  um  eine  Bechnung  des  Hen'ausgebers  der  Predigt,  nicht  um  eine  solche 
Duthers  handeln  könne,  liegt  auf  der  Hund;  ein  mit  seiner  Vorlage  so  frei  sclialtender 
Bearbeiter  wie  Bnchholtzer  Mitte  eine  derartige  Berechnung,  auch  wenn  er  sie  in  seiner  Vm'- 
lage  fand,  nicht  ungemulert  stehen  lassen.  Enders  (E)-l.  ^17,  155)  stellt  vor  dieser  Angabe 
tme  vor  einem  unlösbaren  Büthsel  und  auch  Schäfer  (Liither  als  Kirchenhistoiiker  1897, 
S.  307,  Anm.  4)  kommt  zu  keinem  Ergebniss.     P.  P. 


^irebirttcii  bc§  3a(}re§  1526.  361 

(\d]ci  ein  311  [einer  ()ei-lii]!cit ,  luic  er  idhcx  fpricfjt,  hai  ift:   er  crfteliet  t)oni 

tobe,  luirb  ein  ,s>rve  beS  f)imeU,  ber  erben  nnb  ber  (jctten,  ba^i  alle  creatnrn 

im  ^imel,  in  ber  ^eUe  nnb  anff  erben  rnnffen  nnber  [einen  ru[[en  ikc^m  nnb 

im  nnbertf)an  ]dn  nnb  [iir  einen  Ijerren  erfennen,  ha§  t[t  nn  bic  redjte  [ii^ir 

5  an  ber  Bebeutnnß  hic^cö  Brennenben  pnjifje§,   ben  ^JJtü[e§  [i()et,  baö  ber  Ojott, 

ber  ^^{braf)am$,  ^s[anc  nnb  3acoli§  ©ott  i[t,  [ol  ^F(en[d)e  tiierben,  leiben,  [terBen 

nnb  an[[erftel)en  Hont  tobe  nnb  allen  glenbigen  brennen  gcrectjügfeit,  noröeOnng 

ber  [nnben,  leben  nnb  [elitjfeit.    äßic  hk  (s()ri[tenl}eit  ge[nngen:   ^^U[o  ()ei(ig 

i[t  ber  tag,  ba§  ben  fein  man  mit  lobe  er[nt(en  mag,  aEein  ber  ()eilige  gote§ 

10  [on,  ber  bie  tjetten  anbrarf)  nnb  ben  leibigen  tentfel  borinnen  banb,'   bomit 

crl6[et  ber  .^errc  hk  (S[)ri[tenf}eit,  ba§  inaS  (Sott  [eiber  ßljrioleiS.    tia  [teljet 

bk  gan|e  frud^t  ber  an[[er[te[)nng  6t)ri[ti,  al§  baä  er  bk  l)elle  ^erbrod^en,  ben 

2:eu[el  gebnnben  nnb  [eine  macfjt  genommen  nnnb  [eine  iubc  6^ri[tenl)eit  erlü[et. 

Sa,  tüer  t[t§  aber  geiue[en?    ©ott,  @ott  [eiber,  ober  gotteS  6on.   S)a§  {[t  ja 

lö  !ü[tlidj,  lieblich,  tr6[tlicfj  nnb  mol  gc[nngen,  toenn  \mi§  nur  anrf)  betrachteten. 

2lber  h)ie  gef}et§  nu  5}lo[e,  tüie  er  nu  ()in  iuil  unnb  [eljen,  tüie  bie[er 

t)u[d}  brennet,  nnb  nidjt  ber^ert  Imrbt  ?    2)a  [aget  gott  an  ^JJb[e  '2:rtt  nid;t 

Ijer^n,  ^encfj  üor  beinc  [cljnc^  on§,  benn  ber  Ort,  bo  bn  an^\  [te^e[t,   i[t  ein 

Ijeilig  lanbt\    2ßa§  lt)il  ba  \vnbc\Vf   ligt  benn  gott  am  lanbc  [0  gros  nnb 

20  an  ben  [d)nl)en,  i[t  benn  nic^t  ein  ort  [0  Wol  f)eilig  al§  ber  anber,  \m§  Ujnn 

bann  bk  ]ä}nd)  bar^u? 

3«  ber  ']ä)kä)k  ort  lanbeS  ober  bic  [c§nd)  tljnnS  nidjt.    Sonbcrn  ba^ 

i[t§,  ba^  gott  mil  f;aben,  ba§,  Wo  bie  tel)re  geljet  unnb  geprebiget  tüirb,  l^aö 

gott  ^JDtenfd)  morben,  ge[torben  unb  miber  cr[tanben  i[t,   ba  i[t  ba§  Ijeilige 

25  lanb  unb  bk  6f)ri[tlid§e  ^trc§e  unb  ba§  reifte  au[er1öelete  bolcf,  ba  gott  i[t 

unb  lüonet,  tüie  6f]ri[tu§  ^oan.  14.  [pridjt.  3,0.  ,4,2 

S)a  mu§  5}lo[e§  bie  äugen,  bk  3lbam  im  5parabi§  gn  lueit  auüget^an, 

lüiber  3utf)un,   ben  alten  5lbam  unb  bk  alten  idjnä)  ablegen  unb  au[3ietjeu, 

bie  äugen  ber  bornunf[t  ^ut^un  unb  bie  nugen  bei  ^ed^eng  au[[tl)un. 

30  Unb  bie[e  lere  bon  3e[u  6^ri[to,   aüetu  burd)  ba§  tüort  im  glauben 

[a[[en,  benn  [ie  t[t  bem  alten  5lbam  unb  ber  men[c^lidjen  bornun[[t  ato  ljoc|, 

unb  gott  f)at  [ie  allein  tn§  lüortlj  gelegct,  ba  tan  man  bk  anä)  [a[[en  unb 

[on[t  nid)t.    1)arumb  bk  ^uben,  be[gleidjen  2:urc!en  unb  ber  ^apit,   biclueil 

[ie  ba5  luort  bon  (^t)ri[to  [aren   la[[en  nnb  gar[cn  biemeil  anber[mol)iti  nnnb 

35  [peculiren  unb  reben  bon  ef)ri[to  nadj  ber  men[djlidjen  liernnn[[t,  fomen  [ie  imer 

iücitter  bon  6^ri[to  unb  luerben  gu  narren  boruber,  le[tern,  [Rotten  bm  lieben 

^errn  6l)ri[tum,  baS^madjtö,  2Benn  man  ba^i  ^ort  [arl)en  k]i  Don  bie[em  mann. 

2)er^albcn  mu[[cn  mir  aMnc  au[[  ba§  inort  [el)en  unb  [agen:  ^a  [tel)et 

mein  artidel  bcö  glaubend  ein[elttg:   3d)  fllcube  an  3e[um  6l)ri[tum,  (Sottet 

40  Son,  un[ern  Ferren,  ber  geborn,  gelitten,  ge[torben,  begraben  nnb  Juiber  au[[= 

cr[tanbcn  i[t,  ba§  ^db  iäj  nidjt  crbadjt,   [onbern  @ott   Ijat  mira  büxä)  ben 

5  au  ber]  ober  BC 


362  ^rcbigten  be§  ^o'^tf?  1526. 

'^eiligen  ©eift  fdjrcibcn  uub  prcbigcn  loffen,  S)oraiifi  tntl  i^  BIet6en,  bieiucil 
iä)  I)ore,  tuie  (Sott,  ober  @otte§  <E>on  ift  5Jleufd)  gctooi-beii,  geftorbcn  iinb  auf= 
cxftanben,  tan  ic§§  nidjt  öorfte^cn  ober  Bcgreiffen,  fo  tüil  ic§§  fd^lcc^t  glcubcn. 

Söie  c§  aBer  zugegangen,  baS  @ott  ftirfiet  unb  ift  boc^  ni(f)t  ©ott  ber 
SSater  ober  gott  ber  ^eilige  ©eift,  fonber  (Sott  ber  @on,  bte  anbere  ^erfon  in    5 
ber  @ottf)cit,  ber  ift  geftorBen  unnb  aufferftonben,  unb  feinb  bo(^  nic^t  brelj 
©otter,  fonber  ein  nlnicc^tiger  (Sott,  n6er  brel)  unberfd}iebcne  perfonen  in  bem 
einigen  alme(^tigen  gotlic^en  toefen. 

S)q§  tnoUen  inir  fl^aren  bi§  in  jene§  leBen,  ha  tnerben  tnir  e§  in  bem 
©piegel  ber  !^ei(igen  breifaltigleit  ober  gotttieit  bon  angcfic^t  3U  angefidfit  feigen,  lo 

§ie  ober  ludllen  inir  fd^Ierfjt,  rec^t  unb  einfeltig  bem  Inorte  gleuBen  unb 
nortrotoen,  tneiter  fonnen  inirS  nid)t  Bringen. 

So  !^Qt  ^Jiofe»  feine  fc^ud)  unb  ben  alten  5tbam  ober  5Jlenf(^en  muffen 
Qusgieljen  unb  aBiegen  unb  feine  äugen  ober  angefidjt  t)orf)ulIet  unb  aUeine 
burd>3  hjort  mit  fcftem  glauben  unb  bortratüen  biefen  G^riftum,  fein  leiben,  15 
ftcrBen  unb  aufferfte^en  mit  ben  ougen  be§  ^cr^ens  muffen  anfef)en  unb  faffen. 

X§un  Inir  ha§  auc^,  tnie  5}^ofe§  getl^an  ^at,  fo  iücrbcn  h)ir  auc^  gu  gott 
tretten,  S}ann  an  bifen  gott,  ber  geftorben  ift  unb  aufferftonben,  furdite  unb 
fd^etne  ober  unbcrftc^e  fic^  fein  menfc^e,  tnie  t)eilig,  from,  ober  h)ie  Bit  guter 
tüertf  er  bot  fet),  ju  gott  gu  tretten  ober  3U  i^m  gu  !omen.  20 

S^enn  (Sott  ber  Später  fan  feinen  leiben,  ber  3U  i^m  ge^en  ober  tretten 
iüil,  er  bringe  bann  bifen  feinen  geliebten  ©on  6!§riftum  mit  fic^.  3LÖie  auc^ 
ber  6on  fclber  fpridjt  ^oann.  14.  '^s^  Bin  ber  tneg,  bie  inarlieit  unb  ha^ 
leBen,  niemanbt  foni^t  gum  Spater,  benn  burc^  mi(^  Tliä)  Wiä)\  |)ie  tnerben 
alle  ^eiligen  unb  alle  ire  Oorbienft  gan|  unnb  gar  aufgef(^loffen,  ha^  nickte»  25 
öor  bem  23ater  gelten  fol,  e§  ^eiffe  bann  6.p3S2U6. 

S)erl)alben  feinb  öorbampt  ^uben,  Surifen  unb  ber  33apft,  bie  biefen 
<5on  gottey  mit  feinem  leiben,  fterben  unb  aufferfte!§en  berac^ten,  Unb  einen 
anbcren  Ineg  gu  @ott  3u!ommen,  al§  burc^  bie  toben  :^eiligen,  berbampten 
^21bla§,  feelmeffcn,  laufige  5Jlünc^§!ap|3en  unb  platten  unb  anber  ertic^te  menfc^en  30 
totxd,  bie  gott  nit  gebotten  ober  gel)eiffen,  benn  burc^  biefen  fon  unb  fein  h3ort 
fud^en  unb  ertrelen.  ©elig  aber  finbt  bie  alle  etüiglid^,  bie  in  bem  geliebten 
8on  6otte§,  ber  un§  burd^  fein  fterben  unb  aufferftcl^en  gered)t  gemadjt,  Jnie 
5Jbfe§  unb  bie  ^^rop^eten  getl)an  mit  fcften  glauben  an  fein  tnort  im  Ijer^en 
beftenbig  bor^arren  unb  Bleiben.  35 

Sofepl)  in  (^gt}pten,  tbie  (Sen.  am  41.  gefdjriben  fteljct,  ift  audj  geioefen 
eine  figur  ß^rifti.  £enn  Sofep!^  toirb  bon  feinen  eigenen  brubern  borlaufft, 
bornad)  burc^  bie  §ure,  be»  ^utip§ar§,  hc§  .^offmeifter^^  %ü^,  aU  er  i^r  nid^t 
folgen  tnil,  fo  belogen,  ha§  er  in§  gefengnig  getnorffen  toirbt.  2)ornac^  als 
;3ofep:^  long  im  gefengni§  gelegen,  fompt  gott  unb  bringet  i^n  3IÜ  folc§cn  -»o 
e^ren,  ha^  er  mu§  .^crr  unb  fürft  tnerben  über  ganlj  6gl)ptcnlanbt. 

^itlfo  ift  05  üüä)  gegangen  unferem  §(vrren  (5.i)xi]io,  ber  Jnirb  ouc§  bon 


5l.h-ebiGtcit  bc«  ^ai)xch  1526.  363 

feinen  ^rnbercn,  ha§  t[t,  bon  ^IBta^omy  ffeiftf)  nnb  tlut,  ben  ^^'tbcn  üorlanfft. 
!iraxnndj  bo  er  mit  ber  ^ui^iidjen  Sljnago^a  nidjtö  f)nven  töt(  nnb  if]ic  gütt= 
Io[e  ücnffeUfc^e  lere,  5n  öicrufalem  I)elffen  Beftctigen  nnb  loben,  ba  loerben 
fte  jornig,  fangen  nnb  toben  tf)n,  nnb  meinen,  eS  fet)  nn  gar  mit  i^m  ün§, 

5  2l6er  c!^c  bret}  tage  umB  fein,  bringet  il)n  got  ju  fol(^en  e^ren,  ha§  er  huxä) 
ben  tobt  jn  feiner  l^erligleit  eingeljet,  erftcl^et  bom  tobe,  tüirb  ein  .f)erre  nkr 
.^imel,  erben,  l)elte  nnb  aüe  Grcatnren,  ba§  alleS  mn§  if)m  nnber  feinen 
fnffen  ligen  unb  il)n  fnr  einen  |)erren  ernennen  nnb  Ijalten. 

S)omit  h)6lten  tuir  nn  ha^  frolidje  lie6[id)e  Dfterfeft  6efd)loffcn  l)a6en, 

10  SSittet  aber  tion  Ijer^en,  bo§  ©ott  ber  Spater  nnferö  ."perren  ^efn  6l)rifti  fampt 
bem  ^eiligen  Seifte  nn§  aEe  inn  foldjem  glanben  nnb  ertentniS  tuoKe  erfialten, 
tf)ut  er§  nic^t,  fo  ift§  mit  un§  oorloren,  löenn  tüir  gleid)  teglirfj  fdjreien  mit 
bem  mnnbe  '3d)  gleuBe,  glenBe',  fo  ift  e§  boc§  nnr  ein  geUjefi^e.  5}enn 
6.  5panl  fpridjt  2.  %t^.  3.  'S)er  glanBe  ift  nii^t  icberman^  bing\    ^erl^albens.^fKij.s.is? 

15  laft  nny  fd)reif)cn  mit  bem  öatcr  be§  Befeffenen  mcnfc^en  5Jiar.  9.  '■£)  lieber  sjfavc.  9,  n 
§erre,  i^  gleuBe,  ^ilff  a6er  meinem  nnglanben',  unb  mit  ben  Üben  5{pofteln 
ciu§  grnnb  unfer§  t^er^en»  fagen  Suc.  17.  '£)  -öerre,  [tcrde  un§  ben  glauben',  suc.  17,5 
X^un  tüir  ba§,  fo  tüil  un§  got  ben  fterdcn,  mehren  unb  geben,  fonft  nidjt. 
2)511,311  ^elffe  nnö  Sott  ber  5Bater  nnb  ©ott  ber  8on  unb  ©ott  ber 

20  l^eilige  ©eift  al§  bret)  perfonen,  unb  bo(^  olle  bret)  Sin  etniger,  almedjtiger, 
lebenbigcr  @ott  unb  ein  etnigeS  almedjtigcü  ßotlid)  hjefen,  nn^ertrennet  unb  un= 
^erteilet.   S)em  gott  fetj  preis,  lob  nnb  band  bor  aEe  btefc  tt)oltl)at  in  etüigfeit. 

18/19  jonft  nic^t.  S)arnQ($  muffen  mb  folten  luir  at§  bie  Itetien  ßtnber  ©otte§,  ben  3c^en 
©etiotten  ©ottcs,  gctjorfamlic^  nacfjle'ben,  bamit  bie  Sertte  önfer  gute  Wexd  fc^en  nnb  önfctn 
SSatcr  im  §imcl  greifen,  Wk  (S^riftuä  fjjridjt,  Maiti).  am  ö.  (^ap.   S^lSt^U  f)c[fic  BC 

25. 
^rcbigt  am  Sonntag  Clnafimobügcniti* 

(8.  3(prtt) 

S)iefe  biöljer  ungebvudte  ^^h-ebigt  ift  un§  in  'Jlövevä  5iad)fdjrift  Cod.  Bos. 
o.  17^  SSI.  64»'— 68=*  erhalten. 

Dominica  Quasimodogeniti     Luthc: 
25  In   hoc   festo    raulta  audistis  de  resurrectione  Christi   et   dixinnis  hanc 

historiani  factam  in  domiuica  die  resurrectionis.     Legitur  auteiu   hodic,  qnia 
vides  dominum  hoc  die  apparuisse  Thomae  et  aliis  2C.  ergo  semper  tractaudasoö.  20.  laff. 
resurrectio  et  inculcanda. 

(S§   tüirb   angezeigt    fructus   resurrectionis,   Nerape   quod   faciat   laetos, 

30  quietos  horaines,  quia  laeta  praedicatio,   si  quis  audit,   quid  Christus  fecerit 

sua  resurrectione.      Hoc   indicat   hie   Johannes ,    cum    dicit  'Eraut    conclusae 

zu  25  loli.  20  r  zu  29  Fructus  resurrectionis  r 


364  ^4-''^'fi5i9teu  be§  3a^te§  1526. 

fores\  Causa:  quia  timebant  ludeos,  mors  obversabatur  ob  oculos  et  cor 
inquietimi  fuit  propter  ludeos.  In  media  morte  et  t)n  Uttflib  sunt  et  tamen 
2uc.24,36.34loqmuitur  de  gestis  ut  Luc.  et  dicunt  'Surrexit  domiuus  vere'  et  in  isto 
3of).  211,  u)  puucto  iugreditur.  Et  dicit  \^aBt  fribe.  Salutatio  hebraica,  qui  sie  salutant. 
S5. 20N0S  '@ot  geb  bir'  IC.  Sic  hie  'deus  pacem  det\  Est  ein  optio  pacis.  'Ubi  5 
hoc  dixit,  ostendit  K'.  iDOrbcn  fie'.  Nulhis  Euaugelista  hoc  iudicavit,  quod 
osteuderit  latus  et  quod  iude  gavisi  sint.  In  hoc  descriptus  fructus  resur- 
rectionis.  Ibi  ex  timore  fit  pax,  ex  maerore  gaudium  unb  Qt)d  boc^  mire 
JU.  Nou  est  pax  et  gaudium  mundauum.  In  mundo  est  pax,  quando 
malum  ablatum,  ut  quando  pauper  fit  dives,  infirmus  sanus.  Ah'ud  ergo  10 
gaudium.  Ibi  autem  manent  gletdj  lüol  Öerftfjloffcu  et  ludei  infi^nsi,  omnia 
manent  ut  autea,  sed  in  hoc  gaudent,  quod  Clu'istus  aliud  cor  facit,  qui  dat 
pacem  et  gaudium  Hon  IjtlhJenbtg  '^CtOU^.  Omne  gaudium  et  pax  muudi 
est  hypocritica  pax.  Ulis  gaudium  cordis  feret  '^cr  au^,  iüivb  ein  enfeiHc^ 
btng  blQU§.  Si  externum  illud  cessat,  et  gaudium.  Sed  ibi  aliud.  Ibi  i5 
externe  est  metus  mortis  et  metus  ludaeorum,  sed  intus  habent  cor  pacatum 
et  laetum.  Et  hoc  venit  ex  resurrectione  Christi,  quod  vident  Christi  manus 
et  latus  et  ostendit  illis.  Qui  vult  ergo  venire  ad  veram  pacem  et  gaudium, 
videat  huc,  et  ut  habeat  pacem  et  gaudium  in  maxima  tristitia,  ut  aliud 
gaudium  habeat,  quod  mundus  uon  videt.  Ad  hoc  utitur  deus  tam  multis  20 
tentationibus,  infi3rtunitatibus,  blasphematoribus,  ut  expectemus  intus  gau- 
Soi).  icsdium,  quod  verum  est  gaudium  Supra  c.  IG.  Ego  circumdabo  vos  multis 
infi3rtunitatibus  externe,  ut  servetis  pacem  et  gaudium,  quod  est  in  nie,  quod 
perdurat  in  tentatione.  ©uferlid^  btng  feit  ^U  unb  ab.  Ergo  Christus  depin- 
gendus  in  bte  engen  cordis,  ut  solum  in  eum  suspiciamus,  non  in  nos,  25 
qui  in  medio  nostrum  stat,  ut  tu  inter  discipulos,  qui  obliviscuntur  metus 
et  tantum  Christum  inspiciunt  et  audiunt  loquentem.  Christus,  iuquit, 
clausis  ianuis  intravit,  non  dicit,  unde  veuerit,  sed  trat  !^tn  ein,  ut  nescirent, 
unde  veniret,  et  stetit  in  medio  eorum  unb  e'^e  fte  ftd;  unibfel^en,  tüar  er 
ba  i.  e.  Christus  ita  est  dominus,  ut  uon  inveniatur  in  tempore,  loco.  3ü 
Sicut  Christianus  habet  viam  invisibilem.  Viae  eius  mirabiles,  quae  corde 
tantum  percipiuntur. 

Christianus  gljct  ut  Christus,  qui  iugreditur  non  videndus  illis,  quia 
Christus  nulli  loco  alligatus  est,  invisibilis  modus  est,  quo  percipitur.  Hu- 
manae  leges  et  opera  sunt  alligata  on  externa,  ut  videmus  in  monachis,  et  35 
pueri  educantur,  qui  indigent  et  mali  homines.  Hie  observat  cubile,  alius 
ostiarius.  Hoc  non  est  Christi  rcgmmi.  Ibi  non  invenitur,  ut  putavimus 
eum    inveniri   nostris    cappis  ic.      Suum    venire  est  nihil   aliud   quam  (piod 

zu   4    Salutatio   Eliraica   r           zu   7/8    fructus   resurrectionis  Christi,  r           zu  d    pax 

mundi  r            zu  II   Act.  5.  r            zu  10  Pax  Christi  r            zu  17/19  fructus  resur:  pax  et 

gaudium    securitas   Ro.  5.    r           zu   '2'i/24    In  mundo  pressuram,   in  me  pacem  r  zu  29 
btetit  in  medio  eorum  r           zu  37  Kegnura  Christi  r 


^Prebigteit  bc§  3al)i-e§  1526.  305 

praedicat  per  totum  muudura.  Nani  qiü  Christianus  est  et  praedicat  ipsum, 
non  ipse  facit  opus,  sed  Christus,  quaudo  audimus  Euant^elium ,  ipsum 
Christum  audiuius,  et  sua  propria  vox  est  verbumque  suum  est,  quod  dicitur. 
Ita  quaudo  Christus  venit  ad  uos,  ibi  nemo  videt  eum  aut  tanglt,   sed^ivii- 

5  tum  corde  percipitur  et  stat  'in  medio^  i.e.  in  corde  nostro,  ut  credamus  etSoö.  20, 19 
eins  auxilium  suscipiamus,   quaudo  sie  praedicatur,   (juod   nulhis    modus  sit 
veuieudi  ad  nos,  non  potest  videri,  quomodo  veuiat.     Sic  venit  ad  nos  sine 
operibus  nostris  omnibus,    si  ieiunarem,    cilitium  ferrem,   non  venit   propter 
ilhi  opera,   qui   ibi    eum   tangeres   in  externo  opere,    sed  per  praedicationcm, 

10  quae  non  est  opus,  sed  ein  fi^al.  Officium  praedicandi  non  dicit  de  cappis, 
ha^  l)ei[t  !^cin  t^ur  OUffic^licffen  aut  fenestram,  sed  per  praedicationem  venit. 
Si  hoc  tantum  audies,  quod  scquetur  '^Pax  tecum^,  ilkul  in  corde  audies. 
Quocunque  Christus  venit,  invenit  cor  pavidum  2C.  ubi  Christus  est,  ibi 
gaudium,   quia   adfert  secum    iUam  sakitatiouera  *Pax  vobis',  'boy   bix»    tüol 

15  g^e\  5)nn  bcm  gru^  ftl)et  ha§  (äuaugelium  gar.  Sed  ubi  accipiara  pacem, 
cum  sim  peccator  damuatus?  @r  f)at  ein  lipUtfj  fpl'rtC^,  quaudo  venit  per 
Euangelium  in  cor  tuum  et  credis,  quod  dicit.  Audies  'Pax  tecum"  i.  e. 
*^remittentur  tibi  peccata,  redemptus  es  a  raorte.  Ego  tecum,  in  te,  et  tu  es 
in  me,   mea  resurrectio  est  tua'.     Si  homo   audit  et  credit,   securus  fiet  ita 

20  esse,  quod  remissa  sint  sibi  peccata.  @§  lüirb  ailä)  lüiber  !f)Omen.  Ostendit 
tibi  manus  et  latus.  loh.  non  vocat  pedes,  sed  vulnus  cordis.  luspice  cor 
eins,  quomodo  adfectus  sit  erga  te.  1.  Manus  i.  e.  quaudo  hoc  audis  in 
corde,  ostendit  per  amicum  etnfpl*C(^en,  quod  omnia  opera  sua  fecerit  propter 
te,  quia  manus  siguificat  opera,  quae  tibi  ostendit.     Et  hie  inteüigis  omnem 

25  passionem  tibi  datam.  Et  ultra  hoc  ostendit  latus  i.  e.  per  opera  tütl'ftu 
f)\n  ein  örec^en  et  videbis,  quäle  cor  habuerit  erga  te.  Certe  benignissimum 
cor,  quod  susceperit  pro  me  mortem  et  conculcarit  propter  me.  Si  hoc 
videmus  et  credimus,  cogemur  dicere  amicum  cor  eum  habere  erga  nos. 
Ibi  merituni  nullum,    sed   mera  gratia   et  misericordia.      Ita  cor  eius  agno- 

30   scitur   ex   operibus,    quae   pro   nobis  fecit.     Sequitur  'discipuli  gavisi"  3C.  ia  i(.  20 
froltc^,  quia  viderunt  ben  l"C(f)ten  Ferren,  sequitur  pacatum  cor  videns,  quid 
Christus  fecerit,  quod  sit  salvator,  mera  gratia  et  misericordia,  et  nihil  dul- 
cius  videtur  ubique  quam  Christus,  bet  fo  ftunbltcf)  nn§  ^ufpddjt  et  ostendit 
manus  et  latus  2C.     Videmus,  quando  crediuuis  eum  dominum  mortis  ic.  qui 

a.s  est  dominus,  qui  dominatur  super  nos  in  pace,  gaudio,  felicitato,  qui  pro 
nobis  puguat  et  defendit,  sicut  paterfamilias  est  dominus  uBcr  fein  gut,  quod 
non  comburit,  sed  amat,  custodit  diu  uoctuque  et  vult  descendere  ab  omni- 
bus   et  bonum    potest  gloriari    se  habere  dominum,  per   quem   sit  sccuruin, 

zti   1/2  Quomodo    veniat  Christus   in  medium  nostrum  r  zu  7   über  veuieudi  .sle/il 

eum  zu   10  über  fd^al  sieht  sonus  zu   12  Pax  vobis  r  zu  19  über  securus  steht 

certus  zu  21/23  manus  latus  Christi  r  zu,  25/26  Mauus  Christi  latus  r  zu  30/31 

gavisi  discipuli  viso  dumiuo  r  zu  38  über  bouuiu  sieht  bj  gut 


ßßß  5ßi-cbigten  be§  3a'^te§  1526. 

alias  furarentur  illud  homines,  sie  et  nos  habemus  dominum.     Et  hoc  veuit 

ex   praecedentibus.     Hie  vides,  quae  vera  pax   et  gaudium.     lam   Christus 

non  est  amplius  res  temporalis,  sed  iam  nulli  tempori,  persouae,  loco,  operi 

diöm.  c,  9  alligatus,  eternus,  'mors  illi  ultra  non  dominatur'  Ro.  6.    Cum  ergo  aeteruus 

sit,  non  potest  gaudium  habere  finem,  cadant  omnia  super  nos,  adest  specu-  5 
lum  nostrum,  potes  cadere  a  fide,  tum  vertis  te  a  gaudio,  non  potest  tibi 
auiFerri,  sed  si  avertis  te  a  deo,  ipse  tibi  culpa  es.  Dei  gaudium  semper 
durat.  Ego  avertere  possum  me  ab  eo.  Sic  potest  Christianus  esse,  qui 
iam  cadit  et  deficere  potest  postea  et  tamen  non  cessat  Interim  pax  Christi. 
Sol  lucet,  posses  oculos  claudere  vel  in  tenebras  ire  et  non  videre  et  sie  lo 
impingere,  tum  culpa  non  solis,  sed  tua. 

Haec  una  pars,  quae  praedicatur.  Johannes  indicat  resurrectiouis 
omnem  usum  et  fruetum.  Sed  hoc  Satan  non  potest  pati,  ut  cor  pure  ad- 
hereat  Christo.  Satan  novit  Christi  cognitionem  sequi  paeem  et  securitatem, 
ideo  nou  quiescit,  douee  auferat  Christum  ex  oeulis.  is 

301)20,21.22  2.  pars.    'Dixit  iterum:  Pax  vobis'.     'Sufflavit'  2C.    Ibi  rursum  pacem 

dat  et   exprimit  pacem,    de   qua   diximus.     Ergo  1.  pax    in   medio   stans  K. 
Ö§et  un§  felBevt  an,  ha^  tütr  mit  @ot  ein§  fein,  ut  ablato  peceato  in  miseri- 
cordiae   regno   simus.     Postea  sequitur,   n)Q§   tütt   Quf[   erben   machen  foücn, 
quando  deus  est  pater,  et  remissionem  peecatorum  dat,  per  Christum,  quid   20 
faciendum?     Cur   debeo    ieiunare,    orare?     Si    dico   vos    debere   ingredi   in 
ordiuem,   ut   deus   vobis    sit   misericors,   nego    Chri.stum.     Nam   qui   quaerit 
remissionem  peecatorum,  fatetur  se  non  habere,  cum  quaerit,  fit  ei,  ut  credit, 
si   eam   non   habet,   araisit  Christum.     Non   ergo   patitur  textus,   quod    non 
acquiramus  remissionem  peecatorum,  quia  ipse  fecit,  e§  ift  leidjtlid)  öefd)er|t.   25 
Ibi  vides  clare  Christum  te  negare  per  opus,  per  quod  quaeris  remissionem 
peecatorum.    Si  quaeris,  neseis,  quis  Christus  et  quid,  quia  maius  non  potes 
quaerere   quam   remissionem   peecatorum,  liberationem   a   morte   coram   deo. 
Si   quaeris,    signum   est,   quod  Christum    neseias.     Hoc  debemus   facere,   ut 
quaeramus   et  oremus,   ut  semper  plus,  citius,   amplius.     Non  ut  per  opus  30 
W.  3, 1^? acquiramus  Christum.    Paulus:  ^e  lenger,  l)^e  m^a,  ut  Christum  aecipiatis, 
quando   semel    audio  Euangelium,   capio  illud   et  Christum,   sed   adhue   cor 
carnale,  ergo  audiendum,   ut  cor  fiat  forte,  orandum,   ut  clarius  verbum  sit 
in  corde  nostro  et  aliorum,  ut  fides  erescat.    Si  fides  magna  vel  parva,  habet 
totum  Christum,   remissionem    peecatorum.     Sed  alius   habet  plus,    et   ^effer  35 
quam  alius,   et  Satan    non    impugnare  cessat   falsa  doctriua,   ideo  orandum, 
fnnft  mit  Wxdtn  :^in  an  lauffen,  ut  Christum  aequiras,  ha§  i[t  ber  leibigc 
teuffel  2C.    quid  ergo  faciam?     Unum  opus  audisti,   quod  fidem   ores   augeri. 
In    vita  quid   agendum,    ostendit.      Iterum   paeem    opto,   quia   non    amplius 
Soi,.  20,21  tüerb   Vl)r  fi^en   muffig,    quid?     'Sicut  misit  me^   'videte,   ut   faeiatis,   quod   ,0 

zu  2   Vera  pax   r  zu   7    Vera   pax   aeterna  r  zu  16  Tax  vobis  r  zu  30 

Epli.  r  zu  38  Pax  vobis  r  zu  40  Sicut  misit  me  »• 


5ßvcbigtcn  bcB  Sa^reS  1526.  367 

ego\  Quomodo  Christus  est  missus?  Christus  uon  potuit  mitti,  nisi  esset 
prius  sauctus  et  dei  filius,  si  adeo  stultus  fuisset,  ut  suo  ieiunio  et  oratioue 
vohiisset  efHcere,  ut  dei  filius  fieret,  negasset  deuni  et  se,  si  mitti  debebat, 
fo  muft»  Öor  l)iu  attS  ha  fein,  ergo  mittitur  uou  propter  se,  sed  alios,  qjiia 
5  omnia  opera  t\abm  Itn»  gef)olffcn.  'Misit  pater,  ut  pro  vobis  laborarem'  ic. 
Sic  Christiauus  uihil  i)ro  se  laborare  debet,  quia  habet,  sed  ut  fides  maior 
fiat  per  oratiouem.  Cum  ergo  omuia  habeat,  sit  in  pace  pro  se  et  omuia 
sua  opera  huc  dirigat,  ut  Christi  i.  e.  'dum  vivitis  in  terra,  facite  ut  ego, 
ego  mihi  uon  servivi,  sed  aliis,  sie   et  vos',  boS  fjeift   ba§  Cllferlid)   lüe§en, 

10   ad  quod  etiam  pertinet  pax  q.  d.  'videte,  hjte  e§  Tllit  QCingeit  I)at  a  tempore, 

quo  coepi  facere  praedicationis  numus'.   'Ita  vos  mitto  tan(]uam  ovcs'  Matth.  X.'-^^"'")-  io,ic 
mira  missio,  oves  mitti   inter  lupos,   canes  debent   mitti,  bod  tjun  gattcit  et 
leu§  an  ben  Bellj  i.  e.  'inter  illos  vos  mittam,  qui  vorabuut  vos,  oportet  edant 
vos,  si  nou  manu,  tameu  ore'.     Et  oportet  ubi  Euaugelium  Q^et,  ut  sauguis 

15  effluatur.  ßy  mu^  6()riftenblnt  öergoffen  iuerben,  fuit  ab  iuitio  mundi  et  in 
finem.  Si  nou  effunditur  sanguis,  debet  damuari  ut  loh.  Euaugelistae.  Hoc 
est  mitti  uos  ut  ille  missus,  ibi  est  uecessarium,  ut  habeatis  pacem  non 
sohun  coram  deo,  sed  et  hominibus,  quod  nihil  noceat  saevitia  eorum.  Ani- 
mam  vestram  nou  discerpent,  sed  carnem.    Hos.  7.    Corpus  quidem  occident,  ^oj.  g,  .■> 

20  sed  animam  non.  Multi  lupi  sunt,  qui  vorant  nos  gladio,  pestilentissimi 
lupi,  qui  doctrina  mala  animam  seducuut,  ergo  utrumque  gladio  et  lingua 
contra  nos,  quae  multo  asperior  est,  Comraitto  vobis  euaugelium,  ut  aliis 
dicatis  et  praedicetis,  ut  vos  illuminati,  ut  veniaut  ad  haue  lucem.  Et  ad 
hoc  dat  illis   spiritum   sauctum   dicens  'Accipite^,   uon  dicit  remitti   peccata,  Sor».  20, 22 

25  quia  habetis,  sed  ut  aliis  detis  spiritum  sauctum  et  remittatis  eis  peccata, 
aliis  potestis  donare  peccata  et  servare,  tarnen  per  spiritum  sauctum,  de  his 
verbis  multa  praedicanda.  Breviter  munus  ecclesiae  non  cousistit  in  hoc, 
quod  multa  opera  bona  habeat,  sed  ut  resurrectio  Christi  dilatetur.  Quid 
enim  est  hoc  'quorum  remiseritis'?  i.  e.  omnia  mala  aufferre   et   horum  loco 

30  dare  omuia  bona,  et  hoc  habetis  in  potestate  hominibus  distribuere.  Non 
per  pecuniam,  sed  per  verbum,  omnes  habemus  haue  potestatem  diccndi  ad 
peccatorem  territum  Trater,  deus  dicit  tibi  remissionem  peccatorum'  et  tau- 
tum  est,  si  homo  dicit  ac  deus  ipse  dicit.  Non  est,  quod  gloriari  debemus 
peccata  aufferri  per  opera  nostra,  ut  facimus  in  ordinibus,    Sed  dei  verbum 

35  facit,  quod  dicitur  ad  alterum  'Crede  in  Christum  et  agnosce  illum.  In  illo 
sine  meritis  habes  remissionem  peccatorum\  Hoc  loquendum  in  contione 
vel  cum  fratre.  Hoc  verbum  non  est  nostrum,  sed  utimiu-  tautum.  Kemit- 
tere  ad  hoc  debemus  debitum  et  servare  possum,  ut  quando  video  hominem 
non   credere   in   Christum,   qui    persequitur   et   ridet  Christianitati    et   aliani 

40  doctrinam  docet,  statim  dico  'non  tibi  sunt  remissa  peccata'  et  tameu  valet 

zu  11   Matth.  X.   r  zu  l'i   über  edant  steht  devorent  zu  20  gladius,  lingua  r 

zu  :30/31  Quorum  reniiseritis  peccata  »• 


368  ^^rebigtcn  bc§  ^aijxc^  1526. 

ac  si  deus  dixisset,  quamquam  rideatur  nostnim  inditium.  Nos  habemus 
autem  ben  tro|,  quod  stabil  et  Satan  uon  potest  umBftoffeil,  quando  remitto 
peccata  alicni,  tro|.  Si  coutrarinm  dico:  mit  allen  beinen  tt)eitfen  damnaberis, 
ridet  nie,  et  tarnen  consistet  hoc  iuditium.  Hoc  tarn  commune,  ut  contem- 
natur,  habemus,  sed  non  cogitamus,  quantae  divitiae  sint,  habeo  ein  UXteil,  & 
jc^Ii^,  quod  suscipitur  a  deo  angelis  et  tantundem  est,  ac  si  divina  maiestas 
dixisset.  Si  Christus  veniret  cum  muhitudine  magna  angelorum  et  diceret 
'ßemittuntur  tibi  peccata",  riderent  prae  gaudio.  lam  audio,  quod  remittuntur, 
et  contemno.  Et  in  omni  ore  eandem  habemus  potentiam  quam  in  Christi 
ore.  Verbum  semper  idem,  per  quod  omues  sancti  salvati,  Maria  genetrix  lo 
et  Magdalena,  tnanrfjetle^  l)ei)U9/  sed  xmum  verbum.  Non  videant,  quot 
sint,  qui  credunt.  Si  etiam  diceret  deus  per  stipulam,  suscipere  debeo  et 
fidere  ei,  ac  ipse  dixisset.  Hoc  unum  solatium  uostrum,  quod  remittimus 
peccata  et  terremus  peccatores.  Hinc  mos  in  ecclesia,  quod  excommunicati, 
qui  rottas  et  falf(^  lere  tjaBen  angertc^t.  Hinc  excommunicatio  ex  istis  verbis,  v> 
ut  excommunicentur  contemptores  Euangelii.  Vides  Christianam  vitam  in 
pace  erga  deum  per  fidem,  2.  per  charitatem  erga  proximum  et  quoque  in 
fide.  Christus  fecit  dominos  nos,  habet  maguum  dominium  Christianus,  qui 
illi  servit,  gering  l)errn,  quibus  ille  servit,  nempe  homo,  bQ§  tft  ein  regnum 
omnis  gaudii  et  remissionis  peccatorum. 


20 


26. 

^rcbtgt  am  Sonntag  9}Jifencorbta§  ^omini. 

(15.  5lptU) 

Diefe  Bi§'§er   ungebrutfte  ^rebigt   ift  iin§  in  ^ftörerS  ^bififd^rift  Cod.  Bos. 
o.  17'",  331.  09^—71='  erl^alten. 

3oi).  10,1'Jtf.  Luth:      Dominica  Misericordias   Domini     loh.  X. 

In  hoc  Euangelio  Christus  depinxit  suum  officium  et  regnum.  2^roft= 
lid),  lt)Qy  tüir  nn§  ju  ijljm  tcrfe^en  fotten,  nempe  pro  bono  pastore  et  tah, 
qui  etiam  animam  posuerit,  bem  e§  ailä)  ni(^t  fet)Iet,  quod  ei  oves  cognitae 
ita,  ut  ponat  pro  ilHs  ?c.  Et  opponit,  qui  non  sit  verus  pastor,  Nempe  25 
Mercenarius,  qui  fugit  ic.  Hoc  depingere  vuU,  quod  habeatur  pro  optimo 
pastore.  Ex  hoc  cor  nostrum  suscitatur  ad  fidem  firmam,  ba§  man  fie^ 
oIIe§  gut§  äU  (S^rifto  joll  borje^en  et  felices,  qui  computantur  inter  oves  eins. 
Saepe  praedicavi  vobis,  quid  sit  regnum  Christi,  sed  pauci,  qui  ad  hoc  per- 
tinent.  Sic  discrimeu  fecimus  et  diximus  deum  joöiel  per  Euangehum  regere,  30 
ubi  in  regno  sunt  tantum  oves.  2.  regnat  potestate  contra  eos,  qui  non  sunt 
oves,  sed  lupi  et  vorant  oves.  Oves  regit  in  regno  suo  ut  bonus  pastor,  ibi 
nemo  potest  j)erire,    omnes  sustentantur,  quando  ipse  pastor.     Quando  vero 

zu  25/27  Ideo  scriptura  tain  dulces  appellationes  ei  tribuit.  r        sm  29  Regnum  Christi  r 


^rebigtcn  bc§  3nt)i;e§  1526.  3(39 

mercenarius,  gf)ety,  sicut  hie  audistis.  Lupus  auteni  regit,  ut  nihil  adsit  quam 
morb,  [tetf en  unb  plocfcn.  Vicleamus,  quorsum  pertineamus,  ad  oves  an  ad  lupos. 
Non  potest  Christus  quid  iucundius  parabola  indieare  quam  de  ovibus. 
lila  animalia  herent  penitus  in  auxilio  pastoris,  ergo  ducenda  ad  pastum, 
5  vel  inferri  in  stabulum.  Alias  non  nuigis  errabunduni  animal:  quando  perdit 
pastorem,  nullius  vocem  cognoscit.  Oportet  pastor  euram  agat  cgrarum,  ut 
est  in  Ezech.  Has  virtutes  debet  quoque  praedicator  habere.  'Nonne  itapäcrf).  34,4 
esse  debet,  ut  pastores  oves  paseaut?  sed  contrarium  factum  in  populo  meo, 
ij)si  pascuntur  ex  ovibus.     {^t)   ha§  ift  ein  jdjCiibUd}  regiment,   quod   fragile 

10   erat,    non    eonsolidastis'  k.      Ita   increpat   eos    deus,    quod    nullum   officium 
habent,  quod  habet  bonus  pastor.    '2Bolan  Ego  ipse  pascam  et  aufteram'  K.^a.n 
Ex  hoc  loco  Ezechielis  et  experientia  apud  oves  discimus,  quam  consolationis 
plenum  habeat  Christus    regnum,    in  quo   ipse   se  ponit  pastorem   et  faciat, 
quae  supra  dixit.    WiM)  uiib  lüoUc  niiubt  man  ha  öon  ut  1.  Cor.  9.  Audistis  i.eor.  9,7 

15  ex  hac  parabola,  cum  sit  bonus  pastor,  quod  nihil  faciat  Christus,  quam 
quod  tüattet  suos  ut  bonus  pastor.  Christianitas  sie  est  geftalt,  etlid)  fein 
gefnnb,  Et  est  animal  frudjtfiar  unb  nu^Iid)  ovis,  quidam  erunt  fdjluad;, 
txanä,  ^erfiroc^cn,  öciioren,  bic  nin^  man  al3umal  laffen  fein  unter  ben 
f(f)affen,    quia   non   esset   pastor,    qui  statim  vellet  abiicere  eas,    quas   supra 

20  recensuimus.     Ita  fit  in  Christianitate :    qui  sani  sunt,  bene  edunt   et    fructi- 
feri  sunt,  Bringen  l}n§  (jOU^  gelt  unb  gut,  ii  sunt  Christiani,  qui  Euangelium 
bene  capiuut  et  fructum  fiiciunt  Lu,  8.  Uli  serviunt  omnibus  suis,  quae  habent,  ^uc.  s,  15 
fovent  et  dividunt  aliis  sua,   illi  habent   corpus  sanum   i.  e.  bonam  fidem  et 
couscientiam,  et  f rudjtbar  mit  ben  merdcn,  et  quando  lungen  ^  unb  mit  mift 

25  bcfdjarren,  fo  iftö  boä)  etjtel  frudjt  unb  nu|,  quia  ideo  discit  Christianus,  ut 
omnibus  sit  aliis  utihs.  Quae  pascua  est?  sacrum  Euangelium,  quia  quando 
Christus  est  pastor  i.  e.  quando  ^elt  fein  fc^aff  al  fo ,  ut  loquatur  per  suos, 
tum  ipse  loquitur  et  adest,  fo  getS  luol  gu  et  inveniuntur  sanae  oves  et 
ferunt    fructum.      £)ie   fdjload^eu    sunt    iufirmi    in    fide,    tarnen    non    tantum 

30  pascendi,  sed  etiam  confirmandi  in  fide.    Christus  infirmos  non  abiicit  Ro.  14.  Dföm.  h,  1 
'Infirmum  fide  suscipite'.     Non  omnes   firmi  sunt  in  ovili  Christi,   non  pos- 
sunt   edere   ut    sanae  oves.     Oportet  ergo  pastor  det   cibum,   ut   etiam  con- 
firmetur   i.  e.   quando    videt   infirma   conscientia   praeditum,    debet   cousolari 
semper  in  fide.    Hoc  nou  faciunt  mercenarii,  sed  vi  faren  fie.    Sed  Christus 

35  et  sui   faciunt.     ßraude    fd§aff,    quae   habent    geBred)cn    in    corpore    ut    bie 

zu  3/4  Parabola  de  ovibus  inciuula  r         zu  5  iiber  perdit  steht  amittit         zu  6/7  über 
egrarum  ut  est  in  steht  sed  dixit  de  ovibus  uaturaiibus         zu  7  Ezecli.  34.  r  zulj%    Christi 

regnum    r  zu    14    1.  Cor.  9.    r  zu    17    Ovis    utiiis    bestiola   r  zu   22    Lu.  8.    r 

zu  26  Pascua  r  zu  30  Ko.  14.  r  zu  32/33   1.  Cor.  r  zu  35  Quod  infirmuin  r 

')    Da  lunge  =  "^Pferdebolle'  bisher  nur  in  der  Redensart  mit   lungen  (au§)n)erfcn    ■ 
nacJigewiesen  (Ztschr.  f.  ä.  Phil  14,  37.  286;  26,  32;  27,  öö.  r>H)  ist,  so  wird  wohl  auch  hier 
diese  yemeint  sein,  und  man  muss  zu  quando  fie-  mit  (intgen  ( au§ jlDCfffen  ergänzen.    Anders 
lässt  sich  kaum  ein  annehmbarer  Sinn  aus  den  überlieferten  WoHen  herauslesen.    P.  P. 

Sut^ei-ä  aßetfe.  XX.  24 


370  ^^rebigten  be§  ^ai)xe^  1526. 

ret)bigen;  sunt  Christiani,  qui  non  solum  sunt  infirmi  in  fide,  sed  etiam  alias 
defectum,  irati,  tüunberlid^,  fel|am,  argtoenig:  hi  quoque  ferendi  et  docendi, 
donec  iufirmentur.  Hi  sunt,  qui  vocantur  passionati,  bie  Titan  bulben  mu^. 
Ut  fit  cum  raarito  ferente  uxoris  2C.  '^eiBroc^eit'  iii  sunt,  hk  ]ie '  bertengt 
l^aben,  ein  be^n  en|)tiel)  gefiroi^en,  qui  per  vim  aut  aliud  cadunt,  ut  Petrus  5 
negavit,  quando  cadunt  a  fide  et  sinuut  se  seduci.  Illi  neque  abiiciendi, 
modo  non  penitus  deserant  Euangelium,  ut  Petrus,  quanquam  ex  timore 
negavit  Christum,  tarnen  cor  ei  fuit  2C.  'SSeitüOvffen',  'öexioffen'  i.  e.  si  homo 
penitus  öerbampt,  quod  Satan  habeat  eum,  non  tarnen  fol  man  Xiaä)  laffen, 
quia  tale  regnum,  in  quo  semper  mederi  debetur.  Gerte  ein  fein  toftUd^  lo 
teid§,  quod  non  solum  agit  cum  sanis,  sed  etiam,  ut  supra  diximus. 

Scire  ergo  debent  omnes  Christiani,  cum  quibus  conversari  debemus, 
non  cum  sanctis  solis,  cum  talibus  libenter  agere  velim.  Christus  fuit  talis, 
sed  Apostoli  ftl"QU(^eUen,  at  denique  erant  oves.  Si  raeam  infirmitatem  volo 
ferri,  econtra  debeo  facere  aliis,  ut  sani  custodiant  insanos.  Hoc  fit  totum  is 
per  Euangelium,  quia  illud  est  pascua,  bie  falöen,  Banb,  per  quod  ligatur, 
quia  facit  omnia,  quibus  homo  indiget,  edificat,  confiartat.  Habes,  pro  quo 
Christum  habere  debes,  quod  sedet  supra  et  utitur  officio  pastoris  et  tuetur. 
Sequitur  ex  hoc  insanos  illos  esse,  qui  tantum  volunt  habere  sanas  oves, 
non  computantes  in  omnibus  infirmos.  Audistis  Christum  esse  bonum  20 
pastorem,  e§  gilt  öerBtnbenS,  [tercfen,  ^e^len  zc.  alias  aufferimus  ei  honorem, 
3oi).  10,  13  quod  sit  bonus  pastor.  'Merceuarius',  inquit,  'Non  fiicit  ut  pastor,  quia  oves 
non  eins,  fugit"  7C.  Mercenarius  ift  nic^t  fo  gar  ein  bofev  fcf)a((J,  polest 
praedicare  Euangelium  et  pascere,  sed  non  consistit,  quando  lupus  venit 
i.  e.  quando  Christus  ipse  non  adest  et  apostoli  non  sunt  fein  munbt  60t,  ss 
habemus  mercenarios,  qui  non  quaerunt  honorem  Christi,  sed  suum  bonum 
et  honorem.  Verl  vero  non  quaerunt,  nisi  quomodo  iuvent  oves.  Per  hos 
Christus  praedicat,  ipsi  non.  ludas  est  mercenarius,  quia  non  consistit  cum 
ovibus,  hie  anbern  rotten,  bie  hk  toolff  ftnb,  hk  finb  ber  Xeuffel.  Lupi  non 
sunt  in  regno  Christi.  Duplices  sunt  quidem  lupi,  dicuntur  pastores,  qui  so 
nequissimi  sunt,  qui  habent  nomen  pascuae  et  tamen  vorant  oves.  De  bis 
swnttf).  7?  14  ^^^^^  ^^  primordio  c.  X.  et  Mat.  7.  'Cavete  a  pseudoprophetis'  i.  e.  doctoribus, 
qui  falso  Euangelium  praedicant,  sunt  'lupi  rapaces",  multo  peiores  sunt 
mercenarii,  quia  praedicant,  per  quod  oves  lacerantur,  prebigen  t)§ren  tanb 
et  abducunt  homines  a  vera  iustitia.  Certe  iam  agnoscere  deberemus,  qui  35 
sint  lupi:  qui  nihil  fecerunt  quam  vorarunt.  Quando  iste  lupus  venit  i.  e. 
quando  pseudoprophetae  veniunt,  si  Christus  est  domi,  ha^  er  fein  leBen 
bran  fe^t  et  pugnat  contra  pseudoprophetas  et  doctrinas  falsas,  fo  ntu§  er 
tüarten,  ba§  man  t)m  ben  !^al§  n^em,  quia  qui  praedicare  vult  solam  fidem, 
'    oportet  habeat  persecutores.  ^ 

zu  i   Confractum   r  zu  8    abiectiim  r  au  10  Cliristl   reguum    r  zu   22 

Mercenarius  r         zw  27/28  Merce:  r  zw  29  Lupi  r  32  primordio]  p'm°  zw  35  Lupi  r 


20 


^Uebtgfen  be§  ^ai)Xi^  1526.  37 1 

2.  Jupi  sunt  principes,  qiii  gladio  impetunt  Euangelium  et  vi  urgent 
in  fauces  lupi,  qui  non  in  veste  ovium,  sed  vi  cogunt,  ha§  gilt  tüibcr  bem 
ß^rifto,  ha  mu^  mau  fcdjten  non  gladio,  sed  verbo,  quia  dicit  'ponit  ani- 
raam'  ic.     Ita  bonus  pastor  debet  vitam  ponere   et  per  hoc  vorat   lupum  etSo^.  10, 12 

5  defendit  oves.  JSIira  defensio.  Quomodo?  quando  papa  unum  trucidavit 
pastorem  et  putat  se  promovcre,  deus  facit,  ut  mortuus  tyrannum  conculcet 
pedibus.  Cliristianitas  non  potest  melius  defendi  quam  quando  statim  prae- 
dicatores  tüeiberi  l^ingeiidjt.  lllorum  sanguis  clamat  et  pro  uno  mortuo  deus 
suscitat  alios  praedicatores.     Mira  scieutia,  quod  pastores  plus  pascant  post 

lu  mortem  quam  in  vita.  S)QXu6er  tüitb  ber  2leufel  tot  et  tamen  non  potest 
abstinere,  quin  porro  occidat,  et  sie  se  ipsum  trucidat.  Sic  contiuget  uobis. 
Tyranni  nostri  semper  efiundunt  sanguinern,  sunt  securi,  sed  iuditium  est 
illud,  qui  mortui  sunt,  bie  rijumoren  fcf)on,  post  annos  aliquot  videbitis,  quid 
futurum,  ha  tühb  f^eiit  anber  urteit  biou^,  fie  muffen  mit  t)rem  Satan  er= 

15  fauffen  t)n  t)rem  6lut.  In  mundo  aliter  fit,  optime  sunt  oves  tutae,  quando 
pastor  unus  hie  mortuus,  ofBcium  Christi,  ut  semper  se  tüurget  mit  bem 
tobt  Gene.  3.  Sic  Christus,  quando  voluit  pascere  oves,  posuit  vitam,  ba§  1.  5DMc  3,  ir, 
tft  mira  defensio.  Mat.  X.  'mitto  vos',  'cavete'  jc.  ut  ergo  tutaretur  oves,  a}?nttD.io,iGf. 
sinit  se  crucifigi,  per  quod  clamavit  sanguis,  pater  audivit  et  omnipotentia 
audivit  et  iterum  exuscitavit  eum  de  mortuis.  Ita  per  mortem  sumus  6elt»aib 
et  si  infirme  supra  jc.  Christus  posuit  animam  pro  ovibus,  für  bem  (SuaugcltO 
flieget  oll§,  Teufel,  funb,  tob,  ^ell.  Hoc  ludei  non  potuerunt  intelligere, 
inscientes,  quam  mira  res  mors  Christi,  quod  per  eam  simus  tuti.  Ista 
mors  est  vestra  vita,  er^altung,  6iubuug,  unb  lüirb  altetu  bui;d)y  guongelium 

25  au^geric^t,  quia  qui  credit  in  haue  mortem,  habet  vitam.  Hoc  est  vincere 
morte  lupos,  tyrannos,  Satanam,  et  hoc  fit,  quando  nos  occidunt,  non  econtra, 
et  illi  occidendo  nos  occidunt  se.  Sicut  Christo  ift  gangen,  sie  nobis.  Ut 
sustentem  oves,  morior.  Mira  sapieutia  dei,  qui  dicit  se  tutari  oves  per 
hoc  quod  moritur  pastor.    Si  illa  doctrina  auffertur  "Clu'istus  pro  ovibus'  2C. 

30  actum  est.    äßet)ter  ftieid§t  er  fic§  felBert  aifj  'Cognosco  meas'  et  econtra.     Soi).  10,  u 

zu  5  qiii  oves  defendantur  r 

27. 

^rcbigt  ükr  (£oIof)M,  13ff, 

(17.  Stpril) 
S)iefe  bigl^er  ungebrucfte,  Dienftag,  ben  17.3tprit  1526  in  ©cgentuart  be§  i?ünig§ 
üon  S)änemar!  uiib  be§  -^erjogS  Don  5Braunfd)lüeig=,l'ünet)urg,  tnorjl  in  ber  ©djlo^fird^e, 
gehaltene  ^rebigt  liegt  un§  in  ^Hörerä  9tact)frf)rift  Cod.  Bes.  0.  17*1,  53(.  72^—75«  üor. 

XVII.  Aprilis     Ex  Epist:   Col.  1.  c. 
Luth:  Rege  Daniae  et  principe  Luneber:  praesentibus. 
'Qui  eripuit  e  regno  tenebrarum.'    S.  Paulus  praedicat  hie  et  describit  eo(.  1,  i;j 
personam   lesu   Christi   et  proponit   omnibus   credentibus    fratribus    verbuni, 

24* 


372  ^Prebigten  beö  ^di)Xi^  1526, 

ut  sciant,  qualis  vir,  in  quem  credunt,  Et  tücr  biEtd),  ut  in  omnibus  aedibus 
haec  verba  essent  depicta,  ut  hie  scripta,  ut  possent  sie  de  sua  salvatione 
loqui  et  I)Qlten,  qnia  si  Christum  bene  agnosco,  quid  possit,  tum  nihil 
occultum  mihi,  nihil  forte  aut  potens.  Si  enim  regnum  Christi,  ut  Paulus 
praedicat,  adest,   omne  quod  Christus  habet.     Nullus  apostolorum    ita  prae-    5 

sö.  12  dicat  Christum  ut  Paulus.  1.  dicit,  ubi  dixit  Collossenses  debere  gratos  esse, 
quod  ad  Euangelii  cognitionem  venerint  et  optat,  ut  pleni  sapientia  fiant  et 
optima  agant  et  pleni  bonis  operibus.  3.  ut  fortes  in  patieutia  pati  propter 
Euangelium  omnem  ignominiam.  Haec  3  proposuit  eis.  Et  lentft  nu  hk 
Spiftel  ba  ^in,  ut  moneat,  ut  persistereat  in  vera  doctrina.  Ideo  tam  fortiter  10 
proponit  eis  Christum,  quod  nulluni  aliud  caput,  q.  d.  tantum  discite,  ut  in 
hac  hereatis,  non  indigebitis  alio  doctore  et  capite.  Ne  admittite  alios 
doctores,  qui  speciale  quid  praedicant  et  volunt  aliud  caput  quaerere  per 
philosophiam  et  2C.  et  eadem  verba  füren  fte,  sed  ad  hoc,  ut  seducant  vos. 
Quando  Christus  solus  non  auditur,  seutitur  in  corde,  nihil  est.  Et  qui  15 
noscit  suum  verbum  Christi  non  esse,  taceat,  nihil  potest  facere  quam 
seducere  oves.     Agnoscere  vult  docere  Christus,  quod  sit  omnium  dominus. 

58.13 'Qui',  scilicet  pater,  'pater',  inquit,  'deus  eripuit  nos'  2C.  non  solum  dicit 
'liberavit  e  tenebris',  sed  *de  potestate  tenebrarum',  per  quod  indicat,  quod 
Satan  non  simplex  Spiritus,  ut  putaraus,  sed  quod  habeat  potestatem,  regnum,  ^o 
sed  tale,  quod  merae  tenebrae.  Non  quiescit  Satan,  sed  potens  dominus,  ut 
post  deum  non  sit  potestas,  quae  eum  possit  sedare,  cum  nulli  principes 
2.  eor.  4, 4  sua  potentia,  sapientia  sedare  possunt.  Ideo  dicitur  'deus  seculi'  2C.  Et 
ep^.  6,  IL' Paulus  vocat  'principem  tenebrarum',  ut  et  ad  Eph.     Per  hoc  dicitur,  quod 

habemus  principem,  quando  sub  Satana  sumus,  bei*  bte  getüalt  gar  uBer  un§  25 
l^et,  hie  liberum  arbitrium.  Ex  potestate  tenebrarum  nemo  potest  liberare 
nos  nisi  deus  i})se,  tamen  tribuit  hoc  Paulus  Satanae,  qui  non  Christianus 
est,  mocf)t  tüol  f(^red£en,  quod  in  hac  vita  sit,  quia  habet  potentem  dominum 
super  se  Satan,  ex  qua  potestate  nemo  eum  eripit  nisi  divina.  Et  talis, 
inquit,  est  potestas,  quae  regnat  per  tenebras,  Christus  contra  per  lucem  ut 
supra.  Paulo  quis  hoc  crederet,  quod  omnes  sancti,  docti  sunt  in  tenebris 
et  potius,  quod  faciunt,  est  caecitas,  tenebrae,  qui  putaut  se  sapientissimos, 
sunt  meri  stulti,  quia  est  potestas,  ubi  nihil  quam  tenebrae?  Quae  illae  sint 
tenebrae,  satis  sepe  dictum.  Late  patet:  1.  non  agnoscit  deum  verum,  non 
spiritum,  non  bonum  opus,  non  Satanam,  non  homines,  non  creatiiras,  ita  35 
cecus".fit  homo.  Videmus  bte  I)OC§  gclerten  nostri  temporis  praedicare  Eu- 
angelium et  de  Christo  loqui  et  Satanam  culpare  et  putare  se  optime  treffen, 
Et  non  vident,  quod  ista  laus  sit  blasphemia  dei  et  ha^  f dielten  Satanae  sit 

ZK,  19  Potestas  tenebrarum  r  zu  21/22  über  Non  bis  possit  ste/t<  Sacramenta  Christi 
sunt  sacrosancta  et  efficacia  fidei  signa  atque  symbola,  quibus  uniuscuiusque  fides  privatim 
ita  obsignatur,  confirmatur  ac  Christo  veraciter  initiatur,  ut  certus  esse  possit  ad  eandem 
sese  cum  Christo  hereditatem  non  modo  vocatum,  sed  et  incorporatum.         zu  32  1.  Cor.  2.  r 


30 


^pvcbicitcn  bc§  ^sotire?  1526.  373 

eins  honor.  Si  agnoscerent  Satanam,  non  facerent.  Dicunt  'Scio,  quid  loquor'. 
Nonne  potens  tenebrarum  ?  Non  possunt  erui.  Si  scripturae  eis  propouantur, 
Satan  facit  eis  nasum.  Si  fideni  non  liabeut,  nee  possunt  scire,  quae  bona 
Opera  JC.     Sic  homo   sub  potestate   tenebrarum    nihil   penitus  agnoscit,   Imo 

5  maluni  vocat  bonuni.  Hae  horrendae  certe  tenebrae,  ut  pessimum  vocet 
Optimum.  Suscitat  feilt  leilt,  qui  dicunt  'hoc  est  bonum'  k.  fo  l'cift  ber 
teufel  ein  tritt  feim  glatten  pvebigen,  quod  remedium,  ut  videmus,  ut  dicit 
Paulus,  ut  ad  perfectam  Cognitionen!  veniatis  et  pleni  deo  sapientia  ic.  tales 
Spiritus  omnes  possunt  iudicare.     Non  movetur  nomine  dei,  sed  videt,  quid 

10  aiFerat,  et  videt  esse  Satanam,  qui  veniat  sub  nomine  Christi,  dei,  spiritus  sancti. 
Expergefacit  ergo  Colossenses,  ne  putent  se  omnia  habere,  ne  putent  se  i){n 
übet.  Si  non  pergitis  in  agnitione  Christi,  Satan  in  angelum  lucis  se  trans- 
formans  tüixh  eud)  babon  leifjcn  ZZ.  Ideo  praedicatoribus  commissum,  ut  semper 
praedicet:  tüilt  ein§  tcil§  uberbrnffig,  illi  omittantur,  reliquis  faciendum  opus  ?c. 

15  *Et  transtulit.'     Redenq)tionem  executus  est  per  sanguinem  Christi  ut  eoi.  i,  is 

supra.  Sic  ad  redemptiouem  Christi,  quaudo  arbor  plantatur,  bQ§  man 
^jfrocEt  ^.  Arbor  venit  ex  mala  terra  in  bonam  vel  ex  luco  in  hortum  amenum, 
ba  g^et§  bon  natnt  in  natur.  Tum  vertit  naturam.  Sic  insitio,  quae  in 
aliam  arborem  transfertur.    Sic  nobis  fecit  deus,  'transtulit"  nos.    Nos  omnes 

20  fuimus  in  regno  Satauae,  nescivimus,  quis  deus,  Satan,  et  l^at  un§  au§= 
genauen  ex  illo  regno  et  ein  gepfrotft  ^  in  suum  regnum.  Hie  nullura  opus 
humanuni.  Nullam  vidistis  arborem,  quae  se  transplantet:  alia  potestas  est  quam 
arboris.  Sic  nobis  impossibile,  ut  eruamur  apotestate  Satanae,  sed  oportet 
alia  sit  potestas.    Condemnat  omnem  potestatem  humanam,  liberum  arbitrium. 

25  *In  regnum  filii.'     Videte,  quam  magna  bona  nobis  exhibuit.    Horren- 

dum  fuit  nos  esse  in  tenebrarum  regno,  ubi  nihil  nisi  malitia.  Hie  non  ponit 
nos  in  domum  vel  hortum  vel  estuarium  pulchrum,  sed  in  regnum  suum,  ut 
et  nostrum  sit,  ut  simus  omnes  domini,  reges  in  hoc  regno,  btnmB  coniungit 
verba  fo  f)ait  t)in  ein  onber  ^.   Vocat  regnum  filii  sui  et  tamen  suum.    Homines 

30   erepti  veniuut   ad   honorem,   ut  dei   filii    sint  et  Christi    fratres,   qui  eandem 

habent  hereditatem  quam  filius.    Et  vocat  filium  charitatis  suae.    Sic  Eph.  l.eprj.  ],  g 
Et  Christus  hie  est  filius  mens,  per  quod  iuditium  fert,  ha§  al§  nnge^orfam 
ift  in  aliis  quam  filius.    Ipse  vero  ift  ha§  HB  .^tnb.    Vide,  quae  gratia:  qui 
fuimus  filii  irae,  transferimur  in  regnum  dilecti  filii,  ut  per  illum  diligamur. 

35  Paulus  jeugt^  hu  lieB  fonberlii^  an  et  facit  Christianum  animosum.  Nemo 
ergo  venit   ad  deum    per   bona  opera  sua,   sed  quia   adest  filius    dilectionis, 

83  quae  gratia]  q  g 

1)  (ge)pfrDcEt  17.  21.  So  deutlich  in  Hs.  für  (ge)pfi:op(f)t  vgl  insitio  ]9.  F.  P. 
*)  l)axi  ist  =  'nalie\  wie  auch  sonst  hei  Luther  (Gh-imm  Wtb.  4,  2,  508),  dazu  gehört  wohl 
!)in.  ))axt  ^n  imrde  sich  also  den  Zuss.  immer-,  furj-,  fnapp-,  fd)led)t'^tit  anreihen,  in 
denen  t)in  nur  noch  etwa  das  Vorhandensein  einer  Bewegung  (ohne  Bes.  auf  einen  End- 
punkt) ausdrückt.  Das  fo,  welches  vor  diesen  Zuss.  gern  sich  einstellt,  fehlt  auch  hier 
nicht.     P.  P.  ^)  =  3euci)t 


374  5Prebigten  beö  3q^^^§  1526. 

non  odü,  per  quem  sumus  coheredes  et  fratres  2C.     Non  habemus  vulgarem 
thesaurum,  sed  regnum,  et  non  simplex,  sed  filii  dilecti,  quem  diligit.     Qui 
ita  cogitat,  posset  et  credere:  eximius  esset  et  sanetus  homo.    Ego  si  cogito 
'Christi  frater  sum  et  dilectus  filius  propter  eum,  quid  mihi  potest  abesse'? 
Si  haberet  quis  totum  mundum,  tuag  h3er§  benn?    Sed  regnum  filii  est  aliud,    & 
erit  eternum,   quia   deus   "^at   !f)ein   mangel   in    suo   regno.     Si  dat  tyraunis 
multa   regna,   qui   eum    persequuntur,    ut   Diocletiano,  Valete    omnia   regna, 
coronae,  non  curat,   au  habeat  necne.    Verum  illa  verba   non  iugrediuntur 
corda   nostra   ut  Pauli,    et   plus   fuerunt   in  corde  eins,   quam    elocutus   est. 
5Im  ßuangelto  feit  un§  ni(^t,  sed  an  bem  fide.     Si  crederemus,  non  curare-   lo 
mus   divitias,  prudentiam,  honorem,   non  paupertatem   2C.   imo   haberent  se 
penitus  pro  mortuis  mundo. 
Soi.  1,  14  Ter   quem   habemus',    filium   scilicet,   quomodo?    e§   ^ai    in    Qeftonben 

fein  6lut.     Ibi    indicat,   quomodo   redemptio  facta    sit  a  tenebris   et   tüie  fte 
3Ugt)et.    Non  gladio  vicit,  quomodo?  quando  voluit  destruere  regnum  Satanae,   is 
li^  er  fein  Üb  ünb  fteröen,  ber  nmft  fein  Blut  bcvgiffen  unb  alfo  mit  red§t 
fein   xdä)   afigetüunnen.      Potuit   vi   facere    et   vincere    Satanam,   sed  noluit. 
Satan  et  mors  accurrunt,  volunt  occidere  et  non  habent  ins.    Mors  fjat  te(^t 
an  aUen   menfd^en  excepto  illo.     Ideo  seuteutiam  fert  deus   contra  Satanam 
et  mortem.     Tu  es  occisor  Christi,  o  mors,  Satan  es,  tu  folt  tüiber  fterben.   so 
Venit   ergo  dei  potestas  et   dicit  'qui  accipit  hunc  filium  et  credit   pro   se 
fusum   sanguinem   ipsius'  K.     Eripior  sie  per  verbum  Christi,  agnosco   me 
Satanae  fuisse  et  liberatum   per  Christi  sanguinem.     Si  hoc  credo,  accipio, 
quod  hie  Paulus  docet.    'Remissionem  peccatorum',  quae  secum  adfert  orane 
bonum,   quando    abest  peccatum,    ins    non  habet  mors    et  non   potest  homo  25 
mori  ineternum,  externe  caro  occiditur,   si  peccatum  et  mors  abest,  ergo  et 
Satan  et  inferi.     Si   ista   absunt,   oportet   adsit  vita,   salus.    Breve  verbum 
'Remissio  peccatorum',  sed  omnia  comprehendit,  quae  habemus  per  Christum. 
Per  hoc  coniiciuntur   homines  omnes   in  iuditium,   quod    siut  peccatores    et 
quod   indigent  remissione  peccatorum.     Ita  Paulus  tütl   un§  ^engen  an  bic  30 
en^Ud)  l^erfon  G^riftt,  nempe  quod  spectat  salutem  et  Euangelium. 
5}.  ih  'Qui  est  imago.'     Dat  Christo  hie   duas   potestates  1.  quae  ei  agnata 

ab  eterno.  2.  quam  emeruit  per  passionem.  1.  est  imago  et  2.  obricfe^t  tft 
hk,  quod  sit  Caput  Christianitatis  et  primogenitus  ex  mortuis.  In  2  epistolis 
optime  depictus  Christus  Eph.  et  hac.  Secundum  divinitat^m  ift  er§  gar  35 
imteinanber,  sub  eo  sunt  omnes,  amici  et  inimici,  Satanae  regnum  et  sub 
Christo  in  hoc,  cum  dei  imago  est.  Quando  ita  praedicat  Christum  Paulus, 
non  est  solatium  Christianis,  sed  hoc  consolatur  Paulus,  quod  haec  maiestas 
jDonet  unter  ben  menfi^en,  et  se  ipsum  dat  sua  divinitate  et  humanitate 
nobis.  Et  quisque  habet  Christum  in  suo.  Si  habeo  Christum,  quid  deest?  40 
qui  est  dominus  omuiura,   non  est  cogitatio  adversariorum,   quae  non  sit  in 

zu  33  über  emeruit  steht  erWortcn 


^ßrebigten  beö  ^ai)ui  1526.  375 

eius  potestate.  Si  omnes  principes  convenirent,  ut  rae  occiderent,  nihil  curo, 
scribo  literas  et  cogito  Christum  habere  cogitationes  eorura  in  manu  sua  et 
antequam  quam  consultarent.  Si  hoc,  cur  timerem?  Nulla  potestas  potest 
curvare  mihi  crinem,  nisi  vult.    Si  vult,  dico  'ut  tua  vohuitas'.    2.  est  caput 

5  ecclesiae,  per  hoc  quod  est  caput  ecclesiae,  per  hoc  effundit  se  et  donat  se 
nobis  peuitus.  Sicut  cogitat  caput,  fo  tTtuffcn  bte  glib  t^un  et  oranis  potestas 
et  trafft  est  in  capite.  Sic  Christus,  caput,  scdet  ad  dexteram  et  in  nobis 
est  et  regit  supra  nos.  Dominus  est  super  inimicos  et  amicos,  sed  non 
caput,  nisi  qui  secum  sunt  unum  corpus.     Ibi  habetis  depictum  ut  deum  et 

10  hominem.  Qui  Christianus  est,  habet  cum  Christo  totum  niundum,  quia 
\)a§  geringfte  vermicukis  mu§  auff  ben  menfd^en  fe^en,  quia  in  illo  habitat, 
qui  omnia  habet  in  manu.  Si  disputatio  exoriretur  de  divinitate,  audires 
mira.  Ibi  tantum  videndum  verbum  et  deserenda  ratio.  Pauhis  iütt  bal){n: 
si  Clu'istum  habetis,  habetis  omnia,   ha   \viU  ex§  ^in  Brengen,  tner»   ba^in 

15  Btengt,  erit  letus,  securus,  nihil  curans.  Ita  videt  Paulus  bte  ipxuä)  an, 
Christus  ut  deus  g^et  er  uBet  all  creaturen,  sed  Christus  ut  deus  ber  e{n= 
geäogen  ift  in  bem  menf(^en,  g^et  er  über  un§  et  caput  nostrum. 

'Imago',  dicit  esse  imaginem,  unferm  f}nxn  fet)  er  gan|  gtetd^.  Ita 
est  imago  dei,  non  quod  aliquid  aliud  sit  quam  deus.    Sic  nobiscum.    Imago 

20  et  homo  habent  duas  naturas,  dicitur  esse  imago  hominis,  sed  non  quod  sit 
homo,  Si  pictor  esset,  qui  sie  me  pingeret,  ut  mea  caro  et  sanguis  iret  in 
imaginem,  tum  vere  2C.  Sic  Christus  est  imago  in  divinitate,  Eandem 
habens  divinitatem  patris,  ut  dicere  possim  'ha§  Bilb  {[t  aüä)  got,  in  einerlei) 
tüefen,    !rafft,    sapientia'.     Talis  imago   non   videtur  in   creaturis,   filius   est 

25   similis  patri,  sed  non  dici  potest  patris  corpus  esse  filii.    Hoc  vero  hie. 

Trimogenitus.'  Paulus  vocat  Christum  verum  naturalem  deum;  quid 
fuit  ante  omnes  creaturas,  nisi  deus?  Si  nihil  prius  fuit  quam  deus,  et  hie 
ante  omnes,  ergo  est  deus.  Et  describit,  tüo  er  '^er  l'^ompt.  Non  habet 
ha  ^er,   quod  deus  eum   crearet,  sed  genuit  i.  e.  bringt  in   mit  öon  etntger 

30  geburt   tnit.     Homo   nascens   aliquid   habet  ex  parente,  sed  alius  fit.     £)a§ 
toirt  man  qui^  nu'^  angreiffen.    Sicut  de  sacramento.    lam  ostendit,  tüte  er 
got  fe^.    Non  solum  fuit  ante  creaturas  et  imago  dei,  sed  omnia  per  ipsum 
creata.     Deus    fecit   omnia   per  ipsum.    ' Visibilia'  i.  e.  angelos   et  homines.  as.  le 
Vides,  quem  dominum  habemus,  cui  omnes  angeli  serviunt  et  nobis  propter 

35  eum.  'Throni",  hoc  de  augelis.  Ego  non,  nihil  invenio  in  scriptura  de. 
Paulus  loquitur  simpliciter  de  visibilibus  rebus.  Throni,  reges,  i.  e.  talem 
habemus  dominum,  cui  reges,  principes  subsunt,  qui  non  solum  regnat  super 
reges,  sed  etiam  fecit  et  er  er^elt§,  ben  Turcam  etsi  non  faceret,  non  con- 
sisterent  uno  momento,   et  tamen  hunc  persequuntur.     Christianus  non  con- 

40  temnit,  sed  ut  textus  dicit  creatas  potestates  a  deo.    Si  vero  Cesar,  potestas 

zu  18/21  Lege  postillam  die  nativitatis  r  .  35/36  so  in  Hs.,  doch  ist  de  mit  Throni 
durch  einen  ütrich  verbunden.  zu  37  über  reges,  priucepes  steht  ^erfd^afft 


gyQ  5)3xebic3teu  beä  ^al)xci  1526. 

resistit  Christo,  cogitat  Cliristianus:  tu  non  solum  es  sub  Christo,  sed  etiam 
creavit  te,  si  volit,  inferior  esses  ruslico. 

'Per  ipsum  et  in  ipsum'  i.  e.  ha^  Cy  im   imtctlüorffeil  fei ,    <iuia  omnes 
ereaturae   sive  vclint  sive   uoliut,   coguiitur    ei  subesse,    IUIIJ3    (\n\\    ili    jeljClt 
^4Sf.  **,  ^  ps.  8.  Apostoli  hiinc  psahnuni  consyderariint  beiie.  * 

28. 

^^rcbigt  am  Souutno  ^ubiktc. 

(22.  ?lpril) 
S)iefe  U^tx  iiiiöcbnicfte  ^^U-ebigt  ift  iin§  in  'Mxn^  9tad)frfjvift  Cod.  Bos. 
o.  17'',  in.  7b''— lü^  erljalteu. 

Dominica  lubilate,  quae  erat  22.  Ap. 
Luth:     loh.  16. 
3of).ir,,i6if.  In  hoc  Euangelio  videtis  Christum  suos  pueros  solari  proptcr  crucem 

suam  et  illorum,  quia  duo  magni  casus  aderant,  1.  quod  cum  DciUcren  lUUfteit 
et  corporaliter  nid)t  bei}  1)1)111  fel)n:  hoc  erat  danmum  corporale;  2.  maior,  quod  10 
defieient  ab  eo:  hie  fuit  spiritualis  casus  et  horreudior.  Ideo  aununciat  eis 
tristiciam  futuram  et  raundum  gavisuruni  sua  tristitia  et  non  habituros  con- 
dolentes.  'Sed  tarnen  non  deseram  vos  in  hac  tristitia,  sed  gaudium  veniet, 
quod   muudus.'     Ideo   monet,   ne   desperent,    sed   constanter   fcft  'polten   ben 

bllff,  donec  2C.  '^ 

Haec  verba  indicant  i.  e.  'ex  oculis  removebor',  hoc  est  tempore  sepul- 
turae,  tristitia  plenum  verbum  et  consohitione ,  quia  non  erit  Inug  feilt, 
'oportet  perdatis  me,  sed  diu  non  durabit'.  Hoc  non  poterant  intelligere 
et  eis  fuit  impossibile  intelligere  cum  abiturum  et  statim  rediturum,  quod 
vero  deserturus  hac  vita  et  erucifigendus  et  sepeliendus,  hoc  non  sonuiiarunt.  20 
Ideo  dicunt  'Nescimus,  quid'.  Euangelium  lohaunis  saepe  repetit  quasi 
loquax.  Per  hoc  indicat  mysterium  diseipulis  et  incomprehensibilem  rem 
esse   naturae,   quod  Christus   abeat  2C.   et   magnum  Christianis   hoc   credere. 

^01)  u„  16  Verba  haec  tacile  discimus.    'Modieum^  'vado  ad  patrem',  Non  habent  lucem 

de  his  verbis.  Videbinuis,  c]uid  sit  haec  dictio.    Discipuli  putarunt  Christum  25 
fore  regem  in  ludaea  et  regere  corporaliter,  ut  duo  discipuli  ad  Emmaus  et 
ideo  occultum  eis  est.  'Vado  ad  patrem.'    Forte  coronam  adferet,  equites  jc. 
2)a  Icl)t  bev  !uob  scire,  quid  Christum  sit  ire  ad  patrem.    Prius  erat  omnium 

3o().  i;<,  31  dominus,   lege  c.  XIII et  habebat  omnia   in   manibus,   sed   nondum 

erat  clarificatus,   quod  talis   esset,  et   homines    cum  talem    non    agnoverunt.   -^o 
Non  it   ad  patrem   pro   sua  persona,   sed  rex   habet  populuni,   Sed  itio  ad 
patrem   fol   t(]omen   i>er  orbem  totum,   ut  homines  hxan  \)anc^m  et  credant, 

29 ]  ein  Wort  imlesbar 


'•lU'i'bifliiMi  bi'>>  ;3ii^}i'i'^^  lh'2{\. 


a77 


(|U(>(1  r(>\  ossol  ,  (Uli  ivissct  :\il  j)n(roin  i.  o.  doclnralns  iln  cl  luMKiralus  isse 
;i(l  |);i(i"oin.  I':iiui  hoc  cnMlimt.  I*i':»('(li<':iliir  (|iii(l('in  \u'y  orhciii.  (Jiiid  est 
lioc?  luK',  (jiiod  hoiiu)  Cliristus,  ([iii  imdis  iit  iiliiis  Ikhuo.  ([iiod  (>;ui<l('m 
|)olos(;»loMi    hahct^   (|uam    dinis,    (|U(>d    oiniiia    ilii    siildccta    vi    (|U(>d    iiiif^toil. 

.')  iSpirilus  novi  niiniin  diciinl  esse,  (juod  in  paiu'  sil  corpus  .U".  Uui  illl  fiMll 
C'3?  (]Uod  noii  iioiuiit  (lirisiiiiu;  si  crcdci'ciil  ("hrislmn  ixd  patrcm  iissc,  iioii 
cssi't  diriu'ilc  K.  iMulla  lacilius  i'si  crcdcrc  iissc  ad  palivin  ((uain  in  paiu; 
corpus.  (|uod  dchco  crcdcMV  (Mirisium  homiiKMu  !^lorialuin,  liahcn^  omnia  in 
siia    ii\:inii,    est     in    mcdio    maris    et   iil)i(|iic,    diccut    mirimi,    ('iirishiiu    liaUcnl 

10  (juciu  diciiiil  (>ssc  in  culc  sua ,  biiC-  luil't  illv  I)i"VIiad)  foli^dl.  Christus  siiiil 
si'  pra<>dicari  uhi(|uc  esse,  l'alcr  est.  super  oiiuies  croaluras  et  noii  super 
celos  est,  seil  supei"  [)ist'cs  maris,  su))er  Salanain.  et  nou  biU'ff  biUUflcf) 
(■\VciffiMI,  sed  hahci:  iu  luauu.  A«l  hunc  palreiu  i\  il  ( 'hristus,  ul  ,  iihicpie 
\ideani,  est  Christus,  et  pleuus  est   uuiudus  Christo,  e(   uhi(iue  inte«;'er,  haec 

1:1  niirahilis  r(>s  (>ril  illis  spirilihus.  Miruiu  est  illis,  (|iiia  nesciuut,  (piitl  ( "hrislus 
sil,  cui'  uon  uuiiari't  ('hristus  corpus  in  sau<;iuuem,  cum  j)imus  sil  iu  eo, 
cum  textus  dical  'l\it  ad  pairem',  Nisi  (|iiod  nos  li«>:avit  nil  hW  ,\tlHM  ftllrf". 
Non  coiumeudavit.  u(  «lueram  in  cohimua.  ISi  (hxisset  'in  hoc  li^iio,  la|)ide 
iuveuies   \nv\   ']o\    Ulyi  iV'UlllluMl. 

•^0  Qui    iu(cllii;i(    hoc,  oslciuhu    in   leutatioiie.      I''ac(iis  est    rex,   ut    tii'remus 

eins  r(\«;iuim.  Christus  evauuit  ah  eis  et  ipsi  didiceruut  hoc  inothtH)  tempore, 
(|iiod  Clu-isliaiH  iiou  ioUni  tilppi'll  Ilild)  (Mjlilto,  'putatis,  ^\\\o^\  velim  vos 
h(>rere  ad  rc^uum  meum:  uou  cmmI  iioc,  jd)  tuilC'  (VMUtlii'V  lUilii)Cn ,  taliam,  ut 
i'ordc  hcrt^atis   iu   uu'  et   (\i;d   iu  vos  et   se<l<'ho   i.  <>.  (piod   suni  dominus  super 

ar.    ouuiia  et    in  verho   siouil|c;iio   in   linem  \eiuivs   ad   me\    'Kt  cum   ahiero,  para- 
elitus'  ,n".  dum  siimus  ahstpic  teulatioue,  haheo  V(>rha.     Christus  est  servatoi' «.  7 
et  dominus    super   omues    meos  adversarios,    haheo  Cliristuui,   sod    iu  verba 
i^i'filft.    ^t'd  si  i'ouiicorer  iu  i'ari'civMu  vel  occiderer.  tum  viilercm,  lüO  PI]viflllv 
blcilit,    Silin  carnah's  Christiauus,    fo    itf)   t(\\^ ,    :ui    N'cniat    i>   ceh),    nihil    est, 

IUI    sed    sine    cum  c\-an(>sc(>rc,    nt    (>x    ociilis    discipuK)riim .    id)    lull    imil    t'l)OniCll 

Christo    Iciplid)    ^11    )in\\cn    l2.  Cor.  '>.    Scio  Christum   esse    in   oladii),    ((ui   m(>  j.Güi-.  :.,  ics 
oecidetur  h'.     Qui  sie  ai;iiosciint   Christum   ivissc  ad  |)alrein,   et  scetiri  sunt 
Christum  habere  cum  cms.  'ubi  ci^o  sum,  ibi  Christiani'  iu   loh.  l'J. 'ubi  en-oV^"-"'- '-' -'^ 
ibi    lid)  nu   et   ("(cbiMuf   im    itad),    paiu'os  iuveuies,    (]ui    hoc    norunt.     C^uando 

;t,'.    ila   iacemus  in  carccre,  sinet  nos  occidere,  ift   bilv  t'lciil   ftllilbleiu. 

Solatui'  nos  (>xemjdo  et  ex|>onit,  tpiid  sit  'modicum'.  \"os  ti"istitian> 
habcbilis  et  miuuhis  oaudebit :  'lU)i  iam  seduetor,  ubi  (hscijmH  eins,  ubi 
opera  et  miraciila  Christi?  i1)  Um'c  fcl)ll  i[t  i'V  cill  fl)OIli("(  Uiorbcif.  Seil  sinite 
ipsos  gaudore,    sed  tristitia  \-es(ra   convertetur  .'C.     Sic  Christianis  Iit  hodie: 

■!o    occiduntur.    Christus   sinit   cos    in    biMll   fbMH   [tllltbh'ill    [i|.UMl.      Ubi   iam   sunt 


5  Spiritus]  S 


1-2  tnVl'et 


'JS  dum 


378  ^^rebigten  be§  >t)ve§  1526. 

heretici?  Nos  interirn  flevimus  et  quasi  Christus  absit  longe  a  nobis. 
Dicendum  hie  *haec  omnia  habes  in  manu,  sed  palpabis  eum  minime',  sed 
pauci  eum  sie  apprehendunt.  Sed  qui  iam  gaudent  et  exultant,  peribunt  et 
damuabuutur,  ut  isti  principes  et  Episcopi,  qui  iam  Euangelium  persequuntur, 
tum  nos  gaudebiraus.     Uli  deeies  phis  tristabuntur  quam  iam  gaudent.  5 

Consolatur  per  exemphmi.  Mulier  quando  est  in  puerperio,  non  potest 
3oö.  16, 21  gaudere,  fie  tnuf»  ^^olten,  quando  adest  dolor,  non  est  spes,  sed  tamen  sperat 
post  horulam  melius  fore,  nempe  visuram  se  fructum.  Haee  unica  spes  est 
puerperae,  nempe:  melius  fiet,  quando  non  adest  animus,  defieiunt  vires,  qiiae 
veniunt  ex  corde.  Ita  solatur  discipulos:  mulieri  fit  dolor,  sed  in  dolore  10 
habet  spem  in  futurum  fruetum,  alias  dolorem  ferre  non  posset,  ergo  spes 
fruetus  eam  solatur.  Sic  in  tempore  tentationis  non  solum  videte  in  ten- 
tationera.  Sie  in  morte:  si  eciam  tum  respexeris,  damnaberis.  Sed  quando 
adest  eogitatio:  '^tnber  bem  tob  ift  ein  leBen,  Christus  est  vita  mea,  in  quo 
hereo.  Ubi  hoc,  non  difBdit  et  damnatur.  Sic  mulier  ^at  ein  QUgen  QUff  ^^ 
bie  friic^t,  quem  habet.  Sic  si  abiero  ha§  !letn  ftunbletn  bort  eud§,  nolite 
tantum  illud  respicere  jc.  oportet  ha^  er  ein  toenig  bon  un§  5t^e,  ut  disca- 
mus  herere  in  eo  corde.  Sol  ubique  est  in  mundo  et  totus  mundus  et 
omnes  partes  eins  illustrant  mundum  ^  Sic  profeeto  Christus  est  ubique. 
Caecis  est,  tanquam  non  esset  sol.  Sie  excecatis  Christus  non  est  Christus.  20 
SS.  22 'Nemo',  quomodo  hoc?  tamen  contrarium  videtur,  quando  carnifex  venit,  num 
hoc  gaudium,  num  non  aufert?  Non,  si  modo  me  habetis  pro  Christo,  nee 
mundus  nee  mors  gaudium  auflPeret.  Si  non  habeo  deum,  et  auifertur  mihi. 
Christum  non  auferent.  Si  uxorem,  liberos,  ita  plus  confortantur.  Civis 
Rhomanus  erat,  cui  omnia  bona  auferebantur  et  uxor  et  liberi,  dieebat:  25 
Christum  non  auferent.     Habuit  hie  gaudium  in  corde. 


zw  18  Notabene  r  zw  19  Sol  r  25  cui]  quibus 

*)  Die  Konstruktion  ist  verlassen,  man  envartet  illustrantur  ab  eo. 

29. 

^rcbigt  am  Sonntag  35occnt  ^ocnnbitatiö. 

(6.  «mai) 

2)ieye  BtSl^er  iingebrudtc  5prcbigt  ftnbet  fid)  in  9törer§  5flad}f(^rtft  Cod.  Bos. 
o.  17^,  m.  SO-'-SP. 

Dominica  Vocem   loeunditatis. 
Euangelium  XVI.     Luth: 
30^.16,2.3 ff.  Hoc  Euangelium  proponit  in    prima  parte,   quomodo  orandum,   et  sie 

orandum,  quod  exaudimur  et  fiat,  quod  oramus.     Et  illud  debet  omnes  nos   30 
•     pudefacere,  ne   tolleremus   oculos,   eum  Christus  fo  X'ci(f)ltc^   erbeut,   et   nos 
adeo  segnes,  ut  non  orcnms,  et  semper  manemus  in  mongl  bel)be§,  corporis 


^Prebigten  be§  3fal)re§  1526.  379 

et  animae.  Ergo  proprium  damnum  est  uostrum,  si  quid  deest,  quiu  dicit 
textus  'petent  et  adsequemini'.  Sat  luiberes,  si  velles,  quia  non  oras.  Sie 
omnia  bona  dat  gratis  in  totuni  niunduni,  tarnen  sinit  mauere  mangl,  ideo 
facit,  ut  exuscitet  nos  pigros,  ut  an  got  hcuätjä.  Si  nihil  mali  patereiyur, 
5   omnino  non  cogitaremus  de  eo.    Sic  videmus  eos  facere,  qui  vivunt  in  pro- 

speritate.  'Incassum'  impiis  deute,  k.  'et  ohlitus  est  dei  sui'  3C.  Et  hoc^.^!?'^'^'"*^ 
verum.  Si  aliquis  dives  esset,  qui  ita  promitteret  'non  sinam  te  inopiam 
pati,  tantum  ora',  quis  non  fideret  et  cogitaret  'sat  habeo?  (pn'a  promisit 
iste  omnia  daturum'.  Talis  putaret  se  dominum  in  mundo,  (pu'a  sciret,  ubi 
10  quaerere  deberet.  Sed  homo  hoc  non  facit  contra  deum.  Homo  homini 
credit,  qui  potest  lallere.  Sed  qui  non  potest  fallere  et  dat  omnia  gratis, 
tarnen  non  possumus  fidere,  ut  habeamus  pro  fideli.  Indignus  deus  est,  ut 
tantum  ei  crederemus?  Homo  vero  dignus,  p^n  uilferm  ^er^,  quod  crea'tori 
non  damus  honorem,  creaturae  vero  i.  e.  auro,  c§  ift  bev  teufcl.  Ut  ergo 
15  excitaretur  fides  nostra,  verba  declarabimus,  ut  videamus,  quam  rcic^lit^  fic^ 
bcr  ^err  erbeut.  An  non  nimium,  quod  maiestas  iuret?  cui  debemus  fünft 
credere,  ingeminatque.  Sat  fuisset,  si  dixisset  'Si  quid'  jc.  ad  hoc  iurat.  SoO.  le,  23 
Quare?    un§   3U   einer   f(f}Qnb,    quod   non   credimus,    et   quod    nos    exuscitet. 

Libenter  audit  et  videt,  quando  eura  imploramus,  hie  felt§  an  fide 

20  Verba  legimus,  sed  non  interim  videmus,   quam  amica  sint.     Nostra  culpa 

est,  quod  caremus  fide  2C.  quia  non  petimus  Mat.  7.  Culpam  da  tuo  infideli  mm.  t,  7 
cordi,  quod  non  potest  os  aperire  et  dicere  'domine,  da  hoc'.    Christus  non 
solum  vult  dare,  sed  exuscitat  ad  oraudum. 

1.  est,  quod  ad  precationem  pertinet.  Maxima  promissio,  quod  dicit  3of)  i«;,  23 
25  'Amen'  ic.  'e§  fol  gefc^e^en',  et  iurat  ad  hoc,  gjet)  feiner  treu,  qui  est  eterna 
fidelitas.  Ita  debes  incipere  orationem,  ut  deum  admoneas  suorum  verborum 
'deus,  iurasti  per  dilectum  filium  tuum  bis,  quod  debeo  orare  et  debeo 
exaudiri,  ouff  bife  öer^eifc^ung,  quam  promisisti  per  os  filii  tui,  venio  et  oro', 
et  hoc  est  fundamentum  orationis. 
30  Per  hoc  condemnatur  omnis  nostra   praesumptio  et  desperatio.     Sepe 

praedicavimus  de  falsa  oratione.  In  tota  Christianitate  mundus  est  plenus 
orationibus,  apud  Monachos  et  sacerdotes,  et  non  est  finis.  9iem6t§  all  3U 
mal  et  rogate,  an  velint  deo  bte  promissiouem  furfjalten.  Omnes  preces 
eorum  sunt  vel  praesumptuosae,  quia  adscribunt  per  has  sibi  iustitiam  et 
35  imaginantur  deo  placere  et  exaudire  cum,  ideo  quod  faciunt  hoc  opus,  nihil 
est.  Alii  orant  imitantes  alios.  Si  quaeris,  an  fidant,  dicuut  obediendum 
ecclesiae;  an  gratum  deo,  certe  nescio.  Et  cogitant  se  indignos.  Hae  ora- 
tiones  omnes  sunt  peccata,  et  melius,  ut  desisterent  praeter  iuveututem.  'Ante 
orationem  praepara  cor  tuum',  alias  deum  tentas.  Hoc  non  praeparas  cor,  ©ir.  is,  23 
M   quod  faciunt  monachi,  qui  nihil  verborum  reliquerunt  et  cogitant  auff  t^lid;e§ 

19    ]    ein  Wort   unlenbar  zu  24    1.    r  z«  :M    falsa   oratio  r  zu  84 

über  praesumptuosae  bis  has  steht  bermcjfcii  vel  dubiae         »u  36  obedire  debeo  r        zu  ;38/.39 
Eccii.  18.  r 


380  5ptebigten  bc§  ^ai)xe^  1526. 

tüort,  g'^et  in  iüte  f.  25ernl)nt;t,  qui  dicebat  se  nunquam  orare  pater  noster, 
quando  alia  cogitatio  incideret.  Et  patres  conqiiesti,  quod  nulliis  labor 
difficilior,  quam  orare.  Cogitare  solebant  tautum  super  verba,  sed  satan, 
iuterim  cogitant  proraissionem  Cliristi. 

Si  vis  bene  precari,    nou  ita  fac,   sed  veni  serio,   et  si  sentis   necessi-    5 
tatem  vel    corporalera  vel    spiritualem,   et   non  cogita   super  verba,   sed   sie, 
sed  ita  'pater  celestis,  bu  f)a[t  \\  mal  tnffen  fd)lt)ei-en'  2C.    Sic  quando  prae- 
dicandum,    non   cogito    super  verba,   sed   seusura.     Sic   in  oratione,   quando 
adest   aliquid   necessitatis,   sequentur  verba  i.  e.    ergo   oppoue    promissionem 
suam  et  tuam  necessitatem,   quae  docebit  te,  ne  alieuas  habeas  cogitationes.   10 
'Non  habeo  dignitatem  et  nihil,   propter  quod  dignus  sum  orare,    sed  quod 
tu  proniisisti."     Si  ita  paras  cor,    non  confunderis.     Si  contra,  nihil  est,  et 
quando   cessas  ab  oratione,   debes  certus  esse,    quod  sis    exauditus   et  quod 
certo'ja  sit  et  5lmcil.    Si  cogitas  'num  deus  faciet?'  melius  esset,  quod  non 
incepisses.     Teccator  sum,   incredulitas,   avaritas   adest,   sed  apprehendo   te   n 
per   tuam   promissionem",   ibi   nulla   adest  praesumptio  nee   desperatio,   non 
fidis  tuis  meritis,  non  diffidis  indignitate,  ha^  i[t  praeparare  cor. 

2.  ut  oratio  g^^et  ^er  grüntet  im  redeten  glauben,  si  etiam  sit  infirma. 
Ad  hanc  promissionem  pertinet  cor  credulum,  quod  ita  g^e  oratio  tua,  quod 

«ßi.  88,  3;sentias  eam  exauditam,   ut  dixi.  ps.  'Oratio  raea  venit  in  conspectu  dei'  et  20 
IS,  7'clamor  mens  intravit  in  aures'.     Unde  habet,  ut  ita  gloriaretur?   quia  pro- 
missum,    quod  quando  venimus,   fol  iDar  fein.     Si  certus  es,  quod  tetigerit, 
jo    mu§    alfo,    si   omnes  Satanae   contra   niterentur,   hü^  fein   i]   ftud:   pro- 
missio,  fides,  quae  coherent,  quod  non  diffidas,  quin  exaudiaris. 

3.  ir  folt  Bitten,  quid  hoc?   bo§  bu   etit)Q§   tüunfc^t.     Est  verbum  vel  25 
cogitatio,  quod  aliquid  orat  vel  optat,  ut  quando  es  in  fide  infirmus  'Utinam 
cor  meum  esset  ita  illustratum  cognitione  Christi.    Et  postea  si  vis,  eloquere 
verbum  'Domine,  oro,  opto,  rogo'  3C.     Hoc  disces  in  necessitate. 

4.  quid  orandura?  (5ttt)a§,  bu  mufe  ünb  nennenS  lege  im  ettüa§  für, 
nimb  bie  gan^  tüelt.  Euangelium  persecutionem  patitur:  ut  dominus  illu-  so 
minet  tyrannos  et  propitius  sit  eis,  qui  ita  impingunt,  nimb  fur  bic§  bein 
leib,  bcin  feel,  Utinam  hie  tyrannus  exaudiatur.  Sic  puer  nominatur,  pro 
uxore,  liberis,  pro  victu,  'da  gratiam,  ut  non  sim  avarus,  non  sim  solus'. 
Culpa  ergo  est  in  nobis,  quod  non  oramus.  Et  hodie,  quod  Euangelium  non 

3ac.  5, 15  ff.  spargetur.     Orationis,   sed  non  3C.   lacob.     Omnes   homines   fiunt  iam  avari    35 
praedicato  Euangelio,   prius   edificata   templa   et  ornata,   iam   nemo   obulura 
habet;  dedimus  Satanae,  iam  non  deo.    Deus  behalt  tüiber  ita,  ut  evanescant 
bona    unber  ben  ^cnbcn.      Si  omuia  arva  plena,   l)i(fft   ni(J)t§.     Hinc  venit, 

zu  2/4   Orandi   labor   diificillinms   r  zu    II    Praeparatio    cordis    ad   orationem   r 

zu  18  2.  r  zu  35  über  Orationis  steht  c.  i 

')  das  Kind  heim  Namen  nennen,  d.  i.:  du  musst  Gott  eine  bestimmte  Sache  vor- 
tragen. Vgl.  Catechiamus  major,  Einleitung  z.  Vaterunser:  „S)enn  lüct  bo  bitten  tniü,  ber 
inu§  etlüaö  bringen,  fürtiagcn  nnb  nennen,  hal  n  begehret".     Vgl.  auch  unten  S.  381,  5. 


5pi;ebtgtett  bc^  3fa^ve§  1526.  381 

quod  omnes  betlcr  fein,  et  non  sat  habcmus,  quod  abunde  siifficit.  Nemo 
dieit  'cur  ita  fdjar  id],  cum  habeam  deum,  qui  potest  ex  uno  haiistu  cere- 
visiae  facere  plemim  cellarium?'  sicut  hie  dieit.  5(if)  l)er  QOt  fol  unfer  l)ZX 
olfo  ftfjtoereu  gratis,  e§  ift  funb  Ullb  [cf^atib,  (luod  muim  gramilmn  eresci^  in 
f'   agris.     Promissio,  fides,  optare,  ha§  man  bo»  üiib  iicn  unb  tauff. 

5.  'lu  nomine   meo'  2C.     Ita  petite,    ut  in    nieo    nomine   petatis.     Pro- 3of).  i«,  23 
missio,    quam  deus  faeit,   et  promittit,    l)at  er  gefdjloQcn   in  Christum,    ideo 
noli  accedere  ad  deura.     (^uae  promittit  deus,   et  facere  vult,  non  dat  inter 
me  et  te  sohuu,  niliil  debet  tibi  esse  commercii  cum  eo,  nee  ipse  tecum  agit 

10  nisi  mediante  Christo.  In  illo  sunt  omnes  promissiones  Amen,  et  onmia 
dantur.  'Ego  venio  super  tua  promissione,  (piam  dcdisti  vel  promisisti  in 
Christo  et  per  Christum.  Non  anderem  hoc,  nisi  Christus  esset  mediator 
inter  te  et  me,  qui  reconeiliavit  te  mihi  et  acquisivit  gratiam  tnam".  Hi  sie 
venio,  venio  ut  Christianus.    Deus  non  audit  hominem,  sed  Christum.    Homo 

i'>  qui  intrat  ut  mahis,  nihil  acquirit,  quia  homo  et  deus  inimicus.  Christianus 
non  est  solum  homo  ut  alins,  sed  habet  fidem  et  heret  in  Christo  et  fatetur 
se  emptum  sanguine  Christi  et  membrum  eins  factum.  Ita  omnia  adsequi- 
mur  per  Christum  et  dat  omnil)us:  Turcis  et  impiis  regna,  sed  ilHs  in 
damnationem,    ut  excecentur,   Christiano   sat  dat  an  lei6,    fcel,    et  quod  illi 

20  serviat  ad  salutem,  ber  l^ettig  getft  g^et  ntd§t  tneibei*  bann  in  corpus  Christi, 
quia  Christi  Spiritus  est  i.  e.  8i  vis  orare,  ora  ut  Christus,  non  ut  liomo, 
ut  Indei,  Papa  et  qui  fidunt  sua  praeparatione  2C.  i.  e.  ut  omuis  qui  fidit 
Christum  pro  se  mortuum,  'per  hunc  et  in  illo  iurasti,  o  pater:  Amen"  ic. 
tum    impossibile,    ut   non   exaudiaris.     Ideo   omnes    oratioues    finiuntur   per 

25  Christum  dominum  nostrum  Amen,  quia  conclusum,  quod  nulla  oratio  audia- 
tur nisi  Christiana,  ut  sit  nobis  salutifera.  Hominis  oratio  et  gentilis  oratio 
etiam  auditur,  sed  ift  im  fd^eblirf),  öerbevBUd)  unb  t)crbamü(^.  Sic  legitur 
in  gentilibus  historiis,  quod  auditi  sunt  .'C.  sed  Christianus  dieit  'non  venio 
in  nomine  meo,  per  me,    sed  Christianus'  i.  e.  qui  venit  in  persona,  meritis 

•M)  Christi.  Ex  hoc  scis,  qui  locus,  terapus.  Papistae  alligarunt  choro,  mane: 
bonum  pro  pueris.  In  hac  oratione  non  est  tempus  statutum,  sed  quando 
adest  necessitas,  quae  semper  adest.  Si  velis  expectare,  donec  temjilum  tibi 
edificaretur,  sive  sit  in  aqua  sive  agro  sive  mane,  nee  modum,  ein  nia^ 
fe|en    debeo,    an    longa   esse  debeat.     Sed    ipsa   necessitas  ipsa  te   doeebit. 

3r)  Vera  oratio  non  habet  nioduni  certum,  locnm,  tempus,  sed  sicut  necessitas 
doeet,  ita.    Lex  non  debet  dari  verae  orationi,  sed  pueris  et  bcn  rudibus. 

Hactenus  1.  pars  Euangelii,  quomodo  oranduni,  et  adhortemur  nos 
mutuo,  ut  oremus.  Euangelium  blasphematur  et  Spiritus  illi  novi  re^ffcn 
ein.     Si  oraremus,    certe  plus   efficeremus    quam  propugnaculis.    Videndnm, 

40  ut  probos  homines  habearaus,  qui  sunt  per  Euangelium,  qui  possuut  oratione 

plus  efficere.     Vide  Helizei  historiam,   qui  indicat  secum  plures   et  'domine,  2- Sön.  6,  ig 

zu  5  über  promissio  steht  1,  über  fides  2,  über  optare  3,  über  bo§  man  4  zu  24  finis 
orationum  r 


382  ^ßrebigten  be§  3tfl'^re§  1526. 

sß.  17  aperi  illi  oculos',  brevis  oratio,  potuisset  illos  capillo  cadere.    Addidit  aliam 

sß.  18.  i9orationem  'exceca',   quod   factum,  'quem  queritis?    Venite,    ducam  vos,    ubi 

sj.  20  -n  sit',   oravit   3.  'oculos   ei   aperi\     'An   debeo    eos    percutere"  2C.      Tl^tX    fol 

man  btan  Itiogen,  ut  habeamus  fe^n  let)t,  si  tales  habemus,  haberaus  deum, 

tum  omnia  tuta:  si  deum  non,  nihil  valent  arma  JC.  s 

30. 

^rcbigt  am  ^immclfa^rt^tagc. 

(10.  Tlai) 

S)iefc  ^prebigt  t[t  Vi^ex  ungebvucft.     ©ie  mirb  t)iev  qu§  3törci-§  ^iac^fd}vift 
Cod.  Bos.  0.  17'',  m.  SP-SS»^  initget^eilt. 

smatcit;,i4ff.  Die  Ascensionis  Domini     Mar.  ult.     Luth: 

Peragimus    festum    ascensionis   domini    nostri,    quomodo   cum    externo 
2uc.  24,  r,o  fc^ein  gen  f)imel   gefaren  i[t,   ut  Luc.  ult.     Et  tandem  benedixit  Et  nubes 

9ipfl.  i,9-ii]^Qt   in   toed    genoraen   ex   oculis   Et   viri    duo   'Galilaei'.     Ita   Clmstus    ex- 
terno  geBerb  ascendit,   et  videut   oculis  corporalibus  eum  ascendere.     Prius   lo 
facta   erat    ascensio,    priusquam    facta   mit    bem    leipli(i)en    fc^ein,    ut    dicit 

sKattf)  28, 18  Matth.  ultimo  'data  est  mihi',  ergo  ift  er  fo  ^oä),  q(§  er  fein  folt.  Sed 
voluit  sie  ascensionem  occultam,  quam  credimus,  externe  depinxit  für 
bie  äugen.  Si  fides  non  plus  crederet  quam  visibilem  illam  ascensionem, 
nihil  esset,  sed  prius  credit  fides  quam  oculis.  Credimus  ergo  non  tantum  i^ 
in  nube  gefaren,  sed  ascendit  in  celum  et  sedet  2C.  hoc  non  potuerunt  videre, 
sed  nubem  viderunt.  Quid  hoc  sit,  sepe  audistis,  Et  pauci  sunt,  qui  recte 
intelligunt.  Qui  carnales  cogitationes  habent,  folgen  ben  äugen  naä)  et  putant 
Christum  habere  certam  sedem  in  celis  sicut  rex  in  terris. 

Sicut  et    nostri  rotten  geifter   et  faciunt   ei  certum  locum,   nescientes,  20 
quid  sit  sedere  2z.  Vident  ut  hodie  discipuli.    Si  aliter  non  sederet,  ftunben 
toir   uBel.      Et   postea   dicunt   stultum   esse   dicere   Christi   corpus    esse   in 
pane  2C.    Ascendere  Christum  est,  quod  sit  exaltatus  super  omnes  creaturas. 
Sicut   celum   est  supremum   inter   corporales   creaturas,    sie   Christus    super 
omnes  corporales  creaturas  exaltatus.     Et  insuper  sedet  ad  dexteram,  domi-  25 
nus   super   omnes  creaturas  Celestes  et  terrestres,   ut  sit   in   omni   loco.     In 
medio  inferni  est  et  diabolos  habet  omnes  in  potestate,  ut  deus,  sie  Christus 
est   in   celo,   quod   etiam   sit   in    inferis,    ut    quando    morior,    sciam    adesse, 
qui  possit  iuvare,   quod  sit  in  medio  hostium,    qui  contra  me  cogitant.     Et 
ne  cadit  quidem  folium  de  arbore,  nisi  habeat  urtaub  6§rifti.    Consolatione   m 
plenissimus   articulus:   qui   ascendit,   sedet   ic.   ad   hoc   ut  regat    Christianos 
suos:  tuetur  pios,  malos  percutit.     Vides  quae  potestas  Christi,  quod  habet 


zu  6  Ascensio  Domini  r  zu  1 1  Ascensio  r  zu  24  Ascendere  Christum  r 


^prebigten  be§  ^di)Xi%  1520.  383 

potestatera  super  demoues,  horaines  et  cogitationes,  potest  mortem  conculcare, 
potest  auferre   et  dare  iustitiam  ic.    sicut  et  hoc  dicit  super  egrotos  2C.     Et 
haec  omnia  'in  meo  nomine^,   uuius  Christi ,    qui   est  super  omnes  creaturas,  ^Wnrc.  ig,  n 
hoc  facit.     Si  Spiritus  illi  novi  scirent  Christum  ascendere  sie,   quod  omnia 

5  implesset,  facile  creditu  fuisset,  quod  in  pane  sit  corpus  um6  be§  iDOl'tä 
tüiEert.  Si  hoc  non  credere  possunt,  multominus,  quod  ascenderit,  quia  non 
loquimur  tantum  de  divinitate,  sed  etiam  de  hominc  nato  ex  virgine,  tamen 
deo  2C.  Si  cogitas  meditate,  verbi  symboli  mira  tibi  videbuntur.  Mihi  facile 
est  credere  in  pane  esse,   imo  credo  in  corde  omnium  tyrannorum.     Si    est 

10  ubique  et  super  omnes  creaturas,  ergo  est  in  vino  et  pane.    Magnum  creditu, 
quod   hominis  filius  ex  Maria,  veniat  ad  hoc  regnum,  ut  sit  ubique  et  omnia 
habeat    in    potestate  et  faciat  cum  creaturis   tüte   er§   tntl,    tüOlt    habes,    si 
cogitationes  sequi  vis,   nihil  credes.     Et  in  ps.  hoc  praedictum,   gebencE  beiH3f.  uo,  i 
iüorten   naä),   videbis   paucissimos,    qui   credant    eura    sedere    ad    dexteram, 

15   facilius  credunt  mortuum,    sed    quod  hominis  filius  habeat  omnem  cardinem 
in    celo.     Ideo   Paulus    aliis   verbis    utitur  quam   Euangelistae ,    Mattli.    ult. 
Paulus  'descendit  in  inferiores'  }C.  'ut  omnia  impleret',  quod  sit  bie  ful  om- epti- 4,  a  f. 
nium  creaturarum,    omnia  implet,    terram  jc.      Et  inquit    'huius  estis  pleni', 
nisi   quod  dift'erentia  inter  Christianos   et  geutes,   iu  nobis  per  spiritum,    in 

20  aliis  bie  creatur  t|t  in  im  JC.  fides  ergo  habet,  quando  sum  in  tentatioue, 
imploro  Christum,  si  vere  credo,  omnia  [tof»  i(^  luecf  per  Christum,  qui 
prope  adest  mihi.  Ad  articulum  ascensionis  ergo  pertinet  fides  et  !§alten  an 
ben  f(i)le(^ten  toort.  Ista  externa  ablatio  est  tantum  signum,  quod  tecum  facit 
cum    baptismo,    per    quem   abluit   peccatum   et  tamen  t)elt   externam  (^ebcib, 

25  ut  corpus  abluat.  Gratia  et  misericordia  me  pascit  et  tameu  !^elt  hk^  eufer= 
liä)  ge6evb  cum  pane  et  vino.  Sic  vera  ascensio  est  in  fide,  et  tamen  ^at  er 
gehalten  bay  euferlic^  geberb.  Qui  iu  verbo  simplici  non  heret  de  Ascensione, 
non  potest  herere. 

Videamus  Euangeliuni. 

30  'Recumbentibus  XI.'  40  illos  dies  varie  manifestatus  et  multa  locutus  «DJarc.  ig,  u 

cum  eis  et  aliis,  qui  audiverant,  tebten§  nac§,  et  tamen  non  credebant,  cum 
ergo  abiturus  esset  et  volebat  dicturus,  congregavit  uudecim  et  increpat  jc. 
2Bo(  an  ha  [ttietS.  Si  apostoli  non  poterant  credere,  et  fjaöcn  fie  ^  muffen 
fc^elten  laffen,  ut  hie,  quid  nos?    ^a  e§  h)il  6tei6cn,  sicut  dixi,  paucos  esse, 

35  qui  credant  Ascensionem,  cum  videamus  nostra  capita,  apostolos  ita  culpari. 
Gerte  fein  jtüu  ^arte  Buff,  et  groffe  lafter,  ungleubig  unb  öerf)cit.  Nolebant 
credere,  quod  praedicavit,  quod  auditum  ab  aliis,  non  credebaut.  Obduratum 
cor,   quod  se   fpert   tüiber  ben  fidem,    ut  Thomas.     Haec  praedicatio   nobis 


16  Matth.  iilt.  17  Eplic.  4.  r 

')  =  fi<^ 


384  ^l^rebigtcn  be-S  ^a^^rcl  1526. 

consolatione  pleoisBima,  bcnn  C§  un§  QU(i)  fet)lt,  ja  ml)er.  Maximum  raira- 
culiim,  quanclo  homo  hoc  credere  potest,  et  tarnen  miracula  sunt  bie  ge= 
vingften,  quaudo  magumu  praecedit,  biiimb  tft§  qI§  utnB  bett  glauben  ^u 
tl^urt;  Et  manebit  et  seiuper  in  nobis  iucrepatiu-  dnritas  et  infidelitas,  ^IBev 
bie  hjeil  er  intolerabile  peccatum  in  3U  gut  getjalteu  ^at  ein  3et)t  lang,  Sic  & 
neminem  nos  debemus  reiicere  propter  haec  duo  vitia:  forte  veniet  horula, 
ut  credat  cum  apostolis.  Interim  fateri  debemus  et  !(agen  istis  duobus  esse 
obnoxios.     Ubi  hoc  fecit  i.  e.  increpavit,  commendat  eis  officium. 

aj.avc.  !(.,  1-.  'Ite  in  Universum."     Hie  habes  doctrinam  Euangelii   in   2  ftu(f   gefaft, 

1.  est  proraissio,   2.  comminatio.     Et   commendat    non   solum   praedicandum    •" 
inter  ludaeos,  sed  in  totum  orbem.    Vides,  quid  deus  t)eU  de  mundo,  nempe 
quod  sit  incredulus,  ergo  est  damnatus,  alias  non  iussisset  'Ite""  3C.  unb  foft 
bie    feltg!()eit   !utl^  umB  in   bcn   glauben.     Brevia  verba,  sed  fxuntlic^  et 
potentia. 
^.15  'lu  muudum'.     Nemo  exemptus   est,    quia   omnes   homiues  utcmique   15 

docti,  sapientes,  potentes,  sancti,  damnati.    In  lioc  regestum  ge^^nt  aUt  tüelt, 
hoc  f ekelten   muffen  tüir   öon  im  leiben,   ut  damnati,  sicut  Apostoli,  ergo 
nihil  sufficit  nostra  vita,  quia  hie  aliud  docetur. 
j8.  ,.r,  'Omni  creaturae'  i.  e.  e§  fol  ein  öffentlich  prebig  gl)en,  bie  frei)  l)erau^ 

eoi.  1, 23g^en  unter  bcm  l)tmel  Col.  1.  i.e.  exeunt  e  Hierosolymis  et  fol  in  aEen  per  20 
totum  orbem,  ha^  lüen  oü  creotur  oren  ^et,  ^oren  moc^t,  ut  nemo  excusetur 
in  extremo  iudicio,  quod  non  audierit.    Nondum  per  orbem  totum  dilatatum, 
sed  iam  fit,  tum  extremus  dies.     Nemo  excluditvn-  sive  vir  sive  mulier, 

gjirtvc.  16,  ir,  'Qui  crediderit,  salvus"  sequitur,  quod  debent  redimi  a  peccatis,  morte, 

potestate  diaboli.  Hoc  verbum  'salvabitur''  bringt«  al§  mit  im,  ut  sui  abs-  25 
que  his  in  iustitia  2C.  haec,  si  rationem  consulimus,  mentita  sunt,  e§  glcubt 
unb  faft  fi(^  ni(^t.  Ideo  dico  rem  maximam  esse  fidem,  ut  homo,  qui  tot 
malis  obnoxiuö  est,  sit  dominus  et  sanctus,  et  possit  treiben  ben  teufel,  cum 
tarnen  unus  demon  fortior  sit  toto  mundo.  Ipsi  adduut  'et  facit  bona  opera'. 
Oportet  prius  sis  probus  et  dominus  Satanae:  si  habet  te  in  sua  potestate,  30 
non  permittit  te  bonum  opus  facere.  Non  curat  opera  monastica.  Si  vero 
debes  unum  bonum  opus  facere,  oportet  sis  ab  eo  liber  JC.  Per  Christum 
acquiro  iustitiam,  vitam  eternam  K.  Nulluni  peccatum,  malum  opus  tam 
magnum  est,  quod  incommodet,  quia  ubi  iustitia  2c. 

maxc  h;  u\  'Q^^  ^^^-    ^^ic^es  iterum,  quod  nulla  bona  vita,  opus  l)ilfft,  ibi  adest  35 

iudicium.  Simplicia  verba  sunt,  sed  latissime  patent.  Hoc  unico  verbo  dara- 
nat  totum  numdum  sua  iustitia.  Si  est  in  infidelitate,  habet  iuditium  suum, 
ba  iüil  man  md)i  l)alten,  volunt  asserere  liberum  arbitrium,  (piod  feceris, 
est  peccatum  et  danniatimi.  Ergo  vera  praedicatio  'Crede  in  Christum  et 
baptizeris'.     Si  non,  nihil  est.  ^o 


zu  10  über  promissio  sieht  creclulis      über  comminatio  sieht  incre  zu  19  omni  creat:  r 


^^rebigten  be§  >^reö  1526.  335 


ö 

.  17 


'Signa'.     Non  solum  haec  signa,    sed  tantum  qnaedam   angezogen   et»- 
alia  omuia  mit  Qngeaogeu  i.  e.  'Credenti  omnia  possibilia',  ut  Christus,  potest»,  22 
mit   Jüiinbcr^eidieu  fdjcinen,    si   quis   est.     Nam    homini,    (lui  credere  potest 
Christum  ascendisse  ad   celos   et   omnia   sibi  subdidisse,   reliqua   signa  nihil 
5    sunt.    Fides  est  dominus  super  Satan  et  pedibus  cum  conculcat.    Ergo  feljht 
e§  nid)t  an  ber  folge  i.e.  signis,  sed  an  bem  gleuöeu.    Paulus  'Non  omnesi.eor.  12,29 
apostoli'  1.  Cor.  XIII.     Et   tarnen    Christus   'omnia  possibilia',    et  hie  'haecDKaic  ic,  17 
sequentur'  ic.  quomodo  haec  conveniunt?    Paulus  ipse  exposuit:  Non  onmes 
habent   fidem  i.  e.   gleubt  nidjt  ibeimau  |o  tüol,  üU  er  fult.    Apostoli  cre- 
lo  dunt,  sed  non  satis,  ut  supra.    Et  pater  pueri  orat  et  fidem  habet  et  tarnen 
orat  IC.    Et  credo  firmiter:  ubi  Christiani  veri,  possent  et  miracula.    Euange- 
lium  habemus  i.  e.   verum    verbum.      Si  hoc  ergo  adest,   et  Spiritus  sanctus 
et  fides;  si  haec,  ergo  et  impetus  mii-aculorum,  sed  'non  omnes'  ^c.     Paulus 
1.  Cor.  XII.  hie  gratia    prophetiae  2C.     Invenies    plures,    qui    optime    norunt  «.Cor.  12, 29 
15   Christianismum    et    non    possunt    de   eo    loqui.     Econtra   qui   possent,    non 
intelligunt.     Ergo   Christiani   veri   haec   signa  faciunt,    quia  haec  verba  non 
mentiuntur  et  Christus  ift  in  Euangelio,    quare   nos  non  possumus?  propter 
incredulitatem.    Quare  nos  non  facimus  miracula?  propter  incredulitatem.    Si 
credimus,  possumus,    quia  idem  Christus  adest,  qui  olim,  facilius  est  facere 
20   miracula  quam  credere,  quod  Christus  sit  dominus,  qui  omnia  habet  in  manu. 

Et  in  loh.  'Maiora  faciet'.  Ergo  fel^Iet  e§  lüc^t  nisi  in  fide.  Et  S^'i,.  u,  12 
nostrum  quidam  fecimus  miracula,  sed  man  tviU  ntc§t  gefef)en,  dicunt  mira- 
cula cessasse.  ^a  fret)lid)  et  fides.  Si  fides  et  verbum  mansisseut,  pura 
mansissent  et  miracula.  Martinus,  Et  Elizabeth  plena  fide,  Sic  et  Christianus 
25  quisque  posset  k.  i.  e.  ubi  Euaugelium  g^en,  t^et  er  3eirf;en,  quia  erant 
creduli,  habuerunt  spiritum  sauctum  pleni  in  fide,  ergo  fecerunt  miracula. 

31. 

^rcbigt  am  Ä?immclfa^rt^tagc  $)?acf)mitta(j§. 

(10.  mai) 

2)ie  bortiegenbe,    btg^er  nngebrucfte  S^Uxbigt   ift   ini§  in   ^Jiörer§  5^ac^f(^nft 
Cod.  Bos.  0.  17«',  331.  83''— 85^  erhalten. 

Post  prandium. 
'Et  baptizatus'  k.  quamquam  hoc  satis  scriptum,  sed  quia  impu- a«arc.  i«,  1 
gnatur,  videamus,  ne  demus  locum  Satanae.  Omnis  generis  libri  huc  ad- 
30  feruntur.  1.  ceperunt  baptismo  puerorum,  fo  greiffcn  fte  bk  touff  an  et 
praedicant  contra,  quasi  non  necessaria  res  et  quae  nihil  sit  nisi  symbolum 
Christianoruni,  quod  nihil  promoveat  coram  deo  et  in  eis,  quod  nihil  Chri- 
stianis valeat,  per  quod   cognoscant   se  Christiani   mutuo.     Ego  moneo  vos, 

3  homini]  homo  zu  28  über  quamquam  lioc  sieht  de  bap;        über  scriptum  steht 

praedicatum 

2ut^er§  S3)etfe.  XX.  25 


386  ^tebigten  be§  ^ai)xt^  1526. 

ut  caveatis  et  adhoreatis  verbis  Christi  et  ne  seducamini  ab  illis,  quia  ©otan 
letjt  all  mac^t  bran,  ut  cor  a  verbo  trahat  et  faciat  uovam  speculationem  in 
cordibus.  Sicut  hodie  dixi  de  Ascensione  Christi:  si  vis  cogitare,  quomodo 
fte^  rel)met,  ut  hominis  filius  fiat  omuiura  dominus,  actum  est  jc.  Dominus 
dedit  verbum,  borin  er  un§  faffett  iüil,  et  econtra  nos  illum  verbo,  et  tantum  s 
nos  respicere  in  verbum,  6§  ret)m  ober  fc^itf  [teS  tt>ie  e§  iüol.  Ex  verbo 
egrediuntur  Spiritus  novi  et  dicuut:  quid  valeret  aquae  pugnus,  anima  est 
spirituaUs  res,  quomodo  animam  lavaret  aqua?  Hoc  nostrae  rationi  ita  verum 
apparet  ic.  si  aurum  et  argeutum  non  valent,  multo  minus  aqua,  in  qua 
ranae  jc.  verbum  ift  baf)in  et  mera  adest  ratio  humana,  quae  ita  concludit.  lo 
Et  dicunt  baptismum  esse  externum  signum,  per  quod  frater  fratrem  cogno- 
scat.  Si  sinis  te  baptizari,  agnoscis  te  Christiauum.  Econtra.  Sic  Sacra- 
mentum  vocant  signum,  quid  panis  ad  animam  l^ilfft?  Anima  non  bibit 
vinura  nee  edit  panem,  ergo  2C. 

Haec  a  me  non  didicistis  k.     Postea  tt)irt  ber  teufel  tüetjter  fortforn  15 
et  dicet  'Verbum  est  corporalis  vox,  quomodo  posset  in  animam  penetrare?' 
6r  tt)irt§  fein  tüeiter  re^ffen  Euaugelium  et  sie  omnia  3:  baptismum,  Sacra- 
mentum,  Euangelium.    Et  iuterim  gt6t  eilt  fein  f(f)etn  fur.    Sic  arguit  Satan: 
Papatus  externus    nihil  iuvat,    sie  nee  haec.     Si  haec   3  perdidimus,    actum 
de  nobis.     In  regno  papae  VXa^t  er  externarum  rerum    ju  bil,    ut  de  locis,   20 
temporibus,  vestibus,  ceremoniis.    lam  nihil  omniuo  vult  salvum  et  reliquum 
et  auferre,  quod  deus  ordinavit,  quisque  fe^e  brauff.    Nos  quoque  praedicavi- 
mus  nihil  externi  prodesse  ad  animam,  Et  quae  homines  statuunt,  nihil  valere 
ad  salutem,  sive  sit  Augustinus,  Papa  jc.    Sed  quando  deus  aliquid  ordinat, 
ba   fi^e   brauff.     üifferentiam    fac   inter   deum   et   homines.      Quod    homines    25 
faciunt,   nihil   öor   got  est.     Papa  ordinat   hunc   diem  ieiuuandi,    non    habet 
nisi   ex   capite   suo.     5Jlenf(^li(^   orbnung   fol    fein   jeitltd^,    ut  facere   debet 
potestas  secularis  in  regimine    suo.     Quando  vero  deus    aliquid  ordinat,    ba 
fi()e  brauff,  unb  lüen§  gleich  fo  euferlid^  unb  grob  tner,  ha^  et)tel  fletf(^  unb 
Bein  hier.     Nonne  corporalis   res    mater  Christi,   uonne  Christus   homo    esu-   30 
riens  20.     Satan  vult:  ut  hominibus  persuadeat,  ut  sie  sentiant,  ic^  geb    auff 
G^riftum  ni(^t  fo  bil,  quia  homo,  bo  toil  er  f){n  auf».     Nos  dicimus  verbum 
dei  gelten,   ubi  tale   est  ?c.    quod   papa   statuit  externa,   non   habet  verbum. 
Sed   quando   deus    ordinat   aliquid    et    adheret  suum   verbum   2C.    baptismus 
est  aqua  et  eadem,  ex  qua  bibit  vacca,  sed  non  mera,  quia  adiunxit  verbum,    35 
a^arc.  u,  16  (licit  enim  'Qui  crediderit  et  baptizatus'  Mat.  ult.  'Et  baptizantes  eos'.     Ibi 
verbum  Christi  cum  aqua.    Ego  alias  etiam  contemnerem.    Si  adderem  verba 

zu  7   über   egrediuntur    stc/it   gtjen  zu  10   über   ranae  steht  serpeutes         über  ift 

hd^in  steht  apud  tales  zu  11   bap:  r  zu  1:3  panis  r  zw  15  über  didicistis  steht 

moneo  verbum  r  zu  19  über  nee  bis  haec  3  steht  panis,  bap:  verbum  zu  20  über  tx 

steht  Sat:  zw  22    1.  r  zu  26/28  Ordo  <r  ?®'   •   •    r  zu  34  2.  r 

•J  =  fid) 


^^rebic3ten  bc-5  3nt)re§  1526.  387 

Christi  ad  Albim:  baptizo  2C.  non  esset  amplius  aqua.  S)cm  tüort  ift  er  feinb, 
et  vult  haec  duo  disiungere.  Nos  volumus  couiuugere.  Christus,  maiestas 
divina  praecepit  'baptizate'  2C.  quando  eius  verbum  habeo,  habeo  eius  vohin- 
tatem,  si  haue,  omnia  sua,  spiritum,  sapieutiam,  potentiam,  iustitiam,  vitam  jc. 

5  dicimus  ergo  in  baptismo  nou  sokuu  aquam,  sed  dei  sapieutiam,  iustitiam, 
deum  met  k.  deus  ipsemet  binbct  [t(^  QU  bo»  tnaffer.  '§te  bin  td),  iä) 
befelS,  bie  etüig  sapientia,  potcstas,  quando  baptizatis  in  nomine  patris  2C. 
habetis  remissionem  peccatorum',  Et  tu  vis  deum  eximere  ex  aqua.  Tales 
Schwermeri    et  talpis  ceciores  vohmt  sapere.     Nos   baptismum    non   dicimus 

10  externum,  sed  in  aqua  spirituaHssimum,  nempe  deum  cum  omnibus  suis 
bonis.  Christus  est  ubique,  sed  mu^  geglcuBt  fein.  Quando  Christi  verbum 
habeo,  dico  ^ttiein  liBei'  gcift,  non  facies  mihi  meram  aquam,  sed  spiritualera, 
in  qua  deus  est',  sie  in  pane.  Seducunt  illi  nebulones  suis  eloquentibus 
verbis  et  interim  negligunt  ben  Befel^  Christi.    Porro  dicunt  baptismum  nihil 

15   prodesse  coram  deo,  conclude  tu  quoque  cum  eis:  si  verbum  abest  2C.  nihil 
prodest,  ergo   eorum   baptismus   nihil  est,    quando  verbum    ablatum  est,   ut 
dicimt.  Vos  scitis:  verbum  dei  ubi  est,  ibi  Virtus  dei'  Ro.  1.  bQ§  treiben  fie  9?öm.  i,  is 
ntd§t    umBftoffcn.     Si  verbum   est   cum  baptismo    et   pane,   haec   duo   sunt 
salutifera  propter  verbum.    Sed  Satan  mot^nt  haec  duo  nid^t,  sed  Euangelium. 

20   6r  effet  alfo  bie  leut.    Quando  verbum  abest,  tum  merus  panis  et  aqua,  sed 
verbum  facit  baptismum  ein  bab.    Si  vero  fatentur  verbum  dei  hCt)  ber  tauff, 
tum  cogeutur  etiam  fateri  verbum  dei  esse  potentiam,  quae  !§ilfft  gur  feliQ= 
!et)t.     Et  Christus  in  Johanne  ^Qui  credit  in  me,  in  eternum  non  morietur'.  3oö.  n,  2e 
Ideo    si  deus  verbum  suum  ^et    geftecEt   in   ein  ftio^alm,    dicerem   in  culmo 

25  esse  salutem,  non  propter  ipsum,  sed  verbum  quod  ubi  adest,  adest  deus 
ipse  cum  omni  sapientia  2C.  sua.  Item  si  diceret  'in  hoc  piso  invenies  me', 
propter  verbum  domini  velim,  in  hoc  est  salus  mea.  Vide  ergo,  ut  armeris 
tu  contra  illos,  die  Verbum  et  aqua,  duo  haec'  3C.  Si  verbum  ablatum, 
aqua  est,  ut  dicis.    Si  vero  verbum  adest,  meutiris,  quia  verbum  est  "^potentia 

30  dei'.  Quando  Christus  dicit  coram  altari  'Edite,  hoc  est  corpus',  haec  sunt 
verba,  ntein  iä),  quomodo  somuiant?  'Hoc  corpus  pro  vobis',  hie  promittit 
suum  corpus  pro  nobis  traditum,  pro  peccatis  nostris.  Deberem  ego  ista 
verba  in  ben  tüindel  fted^en?  ba§  brob  i^,  bo»  bir  geben  ift  3ur  Dergebnng 
bei'  funben.     Sic  cum  baptismo,  qui  est  salutiferus  propter  verbum,  verbum 

35  quod  alligat  deus  externae  rei  ad  confirmandam  fidem.  Hoc  est  unum  fun- 
damentum,  ex  quo  debetis  fidem  vestram  giunben  contra  prophetas  novos,  qui 
volunt  sacramentum  umbftoffen.  Verbum  dei  est  nobis  veritas.  Si  est  verbum 
in  sacramento,  Iq^  mir  üuä)  ba§  leben  unb  lüQitjctt  brin  bleiben.  Satan  non 
potest  ferre  verbum.     Si  hoc  auferret  ex  aqua  et  pane,   auferret  et  ex  voce.    . 

zu  1  über  Albim  steht  aquam  ex  albi       über  et  steht  Teufel  zu  2  über  haec  duo 

steht  verbum  et  aquam  11  ge6(eutt  zu  14  3.  ?•  zu  11  Ko.  1.  r  zu  26  über 

pisu  sieht  vel  f)utffen  zu  32  Kd.  1.  r  33  OevBegung  zu  37  Verbum  r 

25* 


388  5prebtgten  be§  So^ve^  1526. 

ajjnrc.  16,  16  2.  habetis  in  ICuangelio  textum  'Qui  crediderit\    Quid  ad  hoc  dicetur? 

quod  6^riftu§  fe|t  salutem  in  hk  tauff,  non  propter  aquam,  sed  fidera.  Si 
saluteni  ponit  in  baptismo,  quis  vult  eximere?  Ubi  sunt  Spiritus  novi,  qui 
dicuut  niliil  esse  baptismum?  Si  relinquo  verba,  statim  seductus.  Si  vero 
dico  Satanae:  Quid  hoc  est  'Qui  crediderit"?  quomodo  iovxbt  ber  unöerftenbig  & 
man  6{)tt[tu§  ba^U,  quod  non  intellexit  verba  2C.?  quid  est  'salvabitur" ?  tto^ 
xelftUö  öon  einanber,  bem  glauben  gibt  er  bcn  öorlauff.^  Vides  sahitem  eum 
dare  baptismo.  Et  loquitur  deus  ipse,  quicquid  erga  deurn  agiraus,  Non  de 
opere  charitatis,  quo  alter  alteri  iuservit,  ut  ipsi  dicuut.  Est  ergo  opus  vel 
Signum  baptismus,  quo  erga  deum  agimus,  quauquam  etiam  sit  externum  lo 
opus.  Si  mea  praedicatio  non  valeret  amplius  quam  quod  tu  audires,  ego 
praedicarem  et  simul  agnoscimus  nos.  Nota  verba  'salvabitur",  alias  dixisset 
'qui  crediderit,  salvabitur,  qui  baptizatus,  cognoscitur  Christianus'  2C.  Videte 
lohannis  baptismum.  3  1.  Euangelistae  dicunt  eum  baptizavisse  ad  remis- 
sionem  peccatorum,  fuit  ordinatus  lohannis  baptismus  ad  hoc,  ut  populus  is 
veniret  ad  deum  per  remissionem  peccatorum,  quomodo  Christi  baptismus 
Sit.  3,  r,  minor  esset  ic.  Paulus  ad  Titum  ber  fert  ^er  au^  et  vocat  'per  lavacrum 
regenerationis  et  ein§  neuen  tüefen",  lna§  fol  man  fagen?  Paulus  ita  vocat 
baptismum,  ha^  f)eift  ntd)t  ein  hah,  bamit  tütr  un§  unter  einanber  trennen, 
sed  quod  ex  baptismo  fit  novus  homo.  Si  Paulus  audet  spiritum  sanctum  20 
[teden  in  baptismum,  quare  nos  vellemus  spiritum  sanctum  dividere  ab 
aqua?  Aqua  est  aqua,  sed  quia  domini  verbum  habet,  in  eo  adest  et 
Spiritus  sanctus.  Non  est  maior  commendatio  baptismi,  quam  haec  Pauli. 
Ubi  verbum,  ibi  trinitas.  Christus  quando  baptizatus  fuit,  quid  adfuit? 
Spiritus  sanctus  aderat  et  deus.  Si  in  Christi  baptismo  adfuit  deus  et  25 
Spiritus  sanctus,  ergo  et  in  nostro.  Et  spiritus  sanctus  confirmat  baptismum, 
quod  sit  Signum  inter  deum  et  nos.  Ubi  Christianus  fidelis  accipit  baptis- 
mum, accipit  spiritum  sanctum.  Petrus  ita  quoque  loquitur  de  baptismo 
'•|'""^'l.  Pet.  3.  in  fine  'Noe  servatus  in  aquis,  quae  sunt  ein  furbilb  l)aptismi,  qui 

etiam  salvat',  ibi  debebat  tacere  Petrus  et  hunc  honorem  non  dedisse,  sed  30 
quia  verbum  dei  est  in  aqua.  Si  haberemus  oculos  spirituales,  videremus 
merum  Christi  sanguinem,  omnia  in  baptismo  quae  Christi  sunt,  mors,  resur- 
rectio,  quia  verbum  eins  adest,  quod  adfert  Christum  gar  ^tU  ein.  Huius- 
modi  loci  plures,  quod  detur  honor  is  baptismo,  quod  quauquam  sit  externa 
res,  tarnen  ^elff  un§  jur  felig!el}t  umb  be§  loort§  tüitten,  fein  verbum.    Ad  35 

].<l5ftri  i.iiPaulum  dicit  Ananias  'la^  bi(^  tauffen'  2C.    Sicut  Petrus  dicit:  non  mundat 
pedes,  sed  bona  conscientia  et  cor.    Est  externum  bab  et  tarnen  externe  non 

zu  1  Qui  cred:  4.  r  zu  6  über  intellexit  bis  salvabitur  steht  et  Labuit  opus  in  bis 
duobus  fide   et   bap:  zu  18  über  Christianus   steht  vel    proximo  zu    14   loh:    bap:   r 

über   1.  Euangelistae   steht   mat:    mar:    lu:  zu    17    Tit:  'i.   r  zw   29    1.  Pet.  3.   r 

')  d.  i.  Trotz  (sei  dir  geboten),  reissest  du  es  (d.  i.  die  Bestandtheile  der  Taufe:  aqua, 
fides,  verbum  Z.  2.  4)  auseinander,  (doch)  gibt  Christus  dem  Glauben  den  Vorrang  (näm- 
lich in  den  Schlussworten  von  Marc.  16,  16). 


■iptebifltcn  be§  3at)re§  1526.  389 

lavat,   sed  per   balueum    Eph.  5.  'purgavit'  2C.    in   verbo   vivo,    quod  bringt  Gpft- s,  26 
'^tn  ein  fein  Blut   et   öcrbinft.    Vides,   quod  Ananias    det   baptisimim,    quod 
peccata    abluat.     Si    sinis    liaec   duo   segregari,    actum;    si  non,   nihil  potest 
efficere  Satan,     Si  verbuni  adest,  Christi  blut,  tob,  leben;  si  sie,  et  spirrtus 

5  eius;  si  Spiritus  eius,  deus  2C.  Quot  sunt,  qui  abutuntur  deo?  non  ideo  malus 
deus,  sive  credas  sive  non,  baptismus  per  se  i[t  Xtä)i,  si  credis,  bene  2C. 
lege  scripturam,  videbis  sacraraenta  non  ita  contenmenda,  ln[t  nn§  in  ei'^en 
^aben,  et  genua  flectaraus  deo,  quod  in  rem  corporalem  fein  tüOlt  I)at  gefaft, 
'!^te  foltn  miä)  qelDtflic^  Ijoben". 

10  Circumcisio   erat  crassa  res    et  tarnen  deus  dicit  'Erit  signum'  jc.   ad 

Noe  quoque,  quando  deus  ita  loquitur  jlDtfc^en  mir,  non  iuter  me  et  Petrura, 
intelligo.  Si  Circumcisio  est  signum  inter  deum  et  hominem,  ergo  fobbert 
ftC  JU  @ot  bem  "^errn.  Si  velim  dicere  'est  externa  res.  @§  gilt  ntir  unb 
btt,  qui  capiunt  hoc  signum,   foHen  mi(^  fnr  ein  got  l)aben  et  ego  ero",  et 

15   hoc  signum  confirmavit  fidem  eorum  et   gefobbert  coram    eis.     'Ex  fructibus  ©iatttj.  7,  le 
eormn'.     Et  loh.  13.  hü§  ift  signum  iuter  me  et  te,   non  inter  me  et  deum.  Sof).  i3,  35 
Si  baptismus    gelt   mir   unb  bir,  vellem  baptizari   pro  te.     Oro,   ut   redimat 
deus   me   per   baptismum,    panem  propter  verbum,  quod  intus  est.     Seimus 
panem  panem,   sed  verbum  adest,   fo  !!§an§  un§  l)elffen.     Maria   erat  virgo, 

20  advenit  verbum  et  fecit  matrem.  Magdalena  erat  peccatrix,  verbum  fecit 
iustam.  Nos  habemus  honorem  verbo,  si  nolunt,  servent  ipsi  panem  2C. 
Monui  vos  ego,  innocens  ero,  quia  Satan  loquitur  ex  ipsis. 

zu  IS  über  fie  steht  Circumcisio       dicere]  d 

32. 

^rcbigt  am  Sonntag  %anbt. 

(13.  mal) 

S)iefe   bi§l)er   ungebrudte  ^prebigt  ift   un§   in  9iörcr§  Olacfjfc^rift  Cod.  Bos. 
0.  17  d,  231.  85  b  -  87*^  erl)alten. 

Dominica  Exaudi     loh.  15.     Luth.  3or).i5,26ff. 

Hoc  Euangelium  proponit  2.  1.  est  quae  praedicatio  debeat  in  nmndo 
25  g^en  tempore  Christi  et  apostolorum.  2.  quomodo  mundus  suscipiat  et 
quod  praemium  det.  Dicit  'spiritus  veritatis'.  Ibi  duplex  testimouium,  S8.26 
unum  Spiritus,  alterum  testium,  et  tameu  utrumque  de  Christo.  Jn  bis 
verbis  l)Qt  er  abfonbert  omuem  doctrinam,  quae  non  est  de  Christo.  Nam 
dicit  'si  est  verus  spiritus  et  consolator,  nihil  aliud  praedicabit  quam  me'. 
30  Alibi  'de  meo  accipiet  et  me  clarificabit'.  Idem  quod  hie  dicit.  Plic  habetur  le,  u 
regula   certa    iudicandi    omnes    doctrinas,    et    indicatur,    quo    tota   scriptura 

zu  20  2'^  testiiiioniuiii  r  zu  31    Kcgula  iudicandi  omnes  doctrinas  r 


390  5prebiijtcu  be§  3al)re§  1526. 

spectet.  Non  dicit  spiritum  sanctura  praedicatiirum  de  Helia,  lohaune, 
Maria,  sed  *de  me'.  Et  hie  Spiritus  sanetus  loeutus  iu  oranibus  proplietis, 
et  Christus  ^i^et  ilhim  gar  auff  ft(|,  ergo  quaecumque  iu  scriptiu-a  et,  quod 
loquitur  spiritus  sauctus,  ita  loquitur,  ut  couveuiat  in  Christum,  non  alium 
nisi  persouara  Christi.  Si  etiam  loquitur  de  aliis  sanctis,  tarnen  ita,  ut  qU^  s 
fie  ^  ^i'^e  in  ß^xiftum.  Maguum  discrimen  praedicare  de  Christo  et  aliis 
Sanctis.  Ipse  est  sanetorum  sauctus,  alii  neu  possunt  laudari  plus  quam 
quod  deus  dederit  illis  suam  misericordiam,  nou  sunt  autera  alii  utiles. 
Johannes  baptista,  quem  Christus  commendat,  tarnen  neminem  potuit  salvare 
neque  pro  aliis  mori,  sed  fuit  vas  misericordiae  2C.  Christus  praedicatur  lo 
non  solum  suscepisse  gratiam  a  deo  et  vas  gratiae  et  spiritus  sancti,  sed 
3oö.  1,  16  dicimus,  quod  'de  plenitudine  eins  nos  omues\  Quotquot  sunt  sancti  etiam 
magni:  Caput  Christus  sanetorum,  !^Qt§  t)on  im  felber,  est  quel,  ex  quo 
fluit  omnis  sanctitas,  ergo  maximum  discrimen  inter  Christum  et  sanctos 
alios,  quantum  praedicas  Sanctum  virum  pro  sua  persona,  non  est  melior  is 
Johanne  baptista,  qui  etiam  pulchrum  exemplum  vitae  proponit  2C.  Quando 
vero  praedico  Christum,  praedico  talem  sanctum,  qui  det,  quod  hi,  et  quem- 
libet  possit  ita  fvom,  ^eiltg  ma(i)en,  ut  ipse  est,  quia  spiritus  sanetus,  quem 
habet,  dividet  inter  eos,  qui  non  habent.  Alii  sancti  possunt  praeire  exemplo, 
nou  in  cor  dare  spiritus  sancti  gratiam.  Et  hoc  est  quod  dicit  'de  me  et  20 
clarificabit  me"",  ut  sciatur,  qui  sim,  ne  sinant  Moses,  Petrus,  sed  quod  'de 
plenitudine'  2C. 

Ex  hoc  textu  sequitur,  quod  iudicari  potest  omnis  doctrina.  Item 
vocat  consolatorem  veritatis  spiritum,  quod  egreditur  a  patre.  Haec  omnia 
contra  Schuermeros  praedicata.  Satan  potest  pati,  ut  praedicetur  Christus  25 
rairacula  faciens,  moriens,  sed  quod  omnes  plenitudine  sua  impleautur,  non 
potest  pati,  quia  alioqui  regnum  eins  periret,  si  homines  crederent.  Nam 
si  omnes  de  fönte  Christo  accipere  debemus,  oportet  nihil  habeamus,  quia 
impossibile  est,  ut  aliquid  ab  eo  accipiam  et  ipse  habeam.  Muudus  dicit: 
num  omnia  bona  opera  nihil  sunt?  oportet  etiam  aliquid  faciam,  ut  in  30 
Papatu.  Hinc  tot  templa.  Sic  hodie  sunt,  qui  dicunt  nos  aliquid  esse,  in- 
terim  Christum  passum  dicunt.  Si  debeo  vitam  ab  Christo  accipere,  oportet, 
mera  mors  adsit  in  me  jc.  Quando  spiritus  aliquis  praedicat,  quod  per  te 
gratiam  adsequeris,  habes  falsum  spiritum  a  Satana  venientem.  Nemo  potest 
dare  sanctitatem,  per  hominem  possum  venire  ad  cogitationem  Christi  vel  35 
eius  praedicationem  vel  eins  orationem,  Si  dicunt:  si  ita  vivis  2C.  non  per 
fuxBit  (E^^rtfti,  non  per  verbum  itioEen§  I)aBen,  sed  per  sua  opera.  Et  iu 
locum  Christi  ftl^en  fie  volentes  sibi  adscribere,  quod  Christus  facit. 

zu   7    Christus    sanetus  sanetorum   r  zu   9    über    commendat    steht    matth.    11. 

zu  10  loh:  bap:  r        zw  12  lob.  1.  de  plenitudine  eius  r        zu  11  Christus  Sancti  r        zu  20 
de  me  r  zu  21  über  quod  ste?U  loh,  1.  zu  24  Consola:  r 


^pvcbigteit  bc§  3ar)te§  1526.  391 

'Et  vüs  ab  initio.^  Christi  reguum  cepit  a  baptisiiio,  quia  pracdicatione  s?.  27 
cepit.  Aüte  hoc  erat  plenus  gratia  et  saiictus  pro  se,  uon  pro  uobis,  uon- 
dum  sivit  fluere  a  se  spiritum  saactum  et  dona.  'Jbi  vidistis  et  audistis, 
quid  fateamini,  cjuod  aliis  servierim  et  quod  possim  dare  et  (piod  vos  datis, 
5  habetis  a  me.  Non  solum  sum  praedicator,  sed  etiam  dator.  Yos  habetis 
verbiim,  ego  bic  ttjat.  Quoraodo  testatur  Spiritus  sanetus  de  me,  et  vos\ 
Nos  Christiani  neu  vidiuuis  ut  Apostoli,  quaudo  ijob  nUcS  leljbe§,  Paulus 
Ro.  8.  'spiritus  sanetus  testatur  spiritui,  per  quem  clamanuis^  Rom.  8.  Hoc  3?öni.  s,  ig 
est  testimonium  dare  de  Christo;  quando  eius  dona  fluuut  in  nos,  tum  venit 

10  illud,  quod  Paulus  dicit.  Nonne  maximum,  quod  hominis  cor  dicat  sibi, 
quod  deus  sit  eius  pater?  5l(5§  quam  pauei  tales,  verba  nobis  in  lingua 
fluuut,  tale  cor  est  latius  mundo.  Si  omnia  contra  tale  cor  esset,  non  terre- 
retur.  Nos  omnes  vocamus  deum  patrem,  sed  non  ex  animo,  Vides, 
quomodo  puer  faciat,    mit   attei*  juüciftdjt  Q^et  ad   parentes,    quia   fulet  in 

15  corde,  quod  sit  eorum  puer,  unb  nid)t  fovc()t  fidj.  Hoc  tamen  est  sentire 
carualiter,  quaudo  fit  illud  spiritualiter  k.  illa  deus,  qui  omnia  creavit,  non 
solum  est  deus  meus,  sed  pater.  Si  hoc  credo,  coram  quo  [t(^  l]lU]|cn  QU 
Cieatuv  Beugen.  Camalis  pater,  si  videret  puerum  periclitantem ,  curreret 
per  iguem,  quid  spiritualis  pater  non  faceret?     Mat  .7.  'cum  mali  sitis'.     SiMott^.  7, 5 

20  homo  cogitat:  Christus  sauctissimus  ex  iudice  fecit  patrem  et  omnia  tibi 
dedit,  quae  habet,  iustitiam,  qui  hoc  sentit  in  corde,  hoc  testimonium  habet, 
de  quo  Paulus :  Spiritus  sauctus  vel  dei  testificatur  spiritui  nostro  i.  e.  Spiritus 
sanetus,  quando  venit,  ita  illustrat  cor,  ut  dicat  et  habeat  se  pro  dei  puero, 
tum   nihil    mali    tl^ut   btt  'tDl)^,    sed  adeo  audax  fis,    ut  leteris  in  adflictione, 

25  quae  sequetur  certissime,  ut  sequitur.  Externe  in  Christianitate  debet  prae- 
dicari  Christus  intus  in  corde  eciam,  nihil  aliud,  qui  det  omnia  sua  nobis, 
sicut  habet.  Hoc  non  potest  praedicari  de  aliis  Sanctis,  ita  debet  praedicari 
et  agnosci.  Econtra  vides,  qui  siut  falsi  s])iritus.  Non  debeo  dicere:  Jo- 
hannes gestavit  cilitium,    ego   quoque  faciam,    ut   salver.     Sed   ita  'quorum  ^-.cbr.  13,  7 

30  fidem  imitamini'.  Bernardus  multa  quidem  fecit,  sed  tft  ha§  ledjt  nic^t,  I)at 
Quffer  maffen  öil  bon  bem  G^iifto  ge'^altcn.  Sic  deinceps  omnes  sanctos 
in  Christum  lueng,  ut  scias  eos  tam  nudos  esse  ac  nos  et  dicaraus  'mi 
Christe,  si  tam  multos  meudicos  ditasti,  da  mihi  etiam  gratiam  pauperi'. 
Johannes   non   acquisivit   suis  operibus,   ut  salvaretur,   Sed    'de  plenitudine'.  3c^.  1,  le 

3^  Non  contidimus  nobis  meriti  k.  Vides,  (jui  falsi  sancti,  bie  un§  Quff  un§ 
vel  sanctos  !f)aBen  gefuxet. 

2.  quid  numdus  det  pro  ista  optima  pracdieatione.  Non  est  dulcior 
praedicatio,  quam  quod  Christus  sit  salvator  mundi  et  salver,  quae  facit 
dei  filios.    Sed  ift»  tlii^t  ein  jatner,  quod  mundus  non  solum  coutemnit,  sed 

''o   etiam  maxime  persequitur.     Vides  ex  hoc,    quis  mundum  regat,   et  non  est 


■iu  1  Ab  initiü  mecura  estis  r  9  dum 


392  5ßrcbtgten  be§  3at)re§  1526. 

humana  cecitas,  bonum  Euangeliura  ift  fo  QtO^  IC.  est  ergo  diabolica  malitia, 
quae  tarn  bonum  eximium  non  potest  pati,  man  fol  tl*  na6)  lauffen,  auff 
ftenen^:  et  ipsa  offertur,  et  nos  nihil  curamus,  alii  se  opponunt  et  quicquid 
possunt,  moliuntur,  oeeiduut  praedicatores.  Si  hoc  non  possunt,  est  diabolica 
doctrina  K.  et  eo  peior,  quam  praedicatores.  Et  non  tarn  bona,  ut  audirent  s 
praedicationem  et  si  praedicatur,  obturant  aures.  Sciunt  Christum  salvatorem, 
sed  quando  infertur:  si  Christus  fecit,  ergo  nihil  est  aliud,  hoc  non  possunt 
pati,  Spiritus  sanctus  testatur  de  me,  ipsi  volunt  utrumque  testimouium  ser- 
3ci.  49, 20  vare.    Esa.  'locus  angustus\    Euangelium  vult,  Christum  solum  habeo,  l^etn 

3ufa|,  ipsi  econtra,    boruBer   g'^ets,    e§  mu§  fein  seditiosa  k.     Si  Christus   lo 
nos  non  solaretur,  cor  rumperet  nobis.     Hoc  non  facit  humana  malitia,  sed 
diabolus,  qui  vult  obduratos  ita  homines  servare.    Et  quo  plus  sunt  doctiores 
homines,  eo  plus  deteriores,  ibi  t^ut  er  ba§  maill  tt)el)t  auff.    Si  per  poten- 
tes   g'^et  eron,    alii  habent  f)etlig!et)t  unb  fd^ein,   per  hoc  homines  seducit  et 
illos  ita  excecat,  ut  sint  cum  eo  excecati,  menfc^ttc^  "^erl  tft  gu  fi^tüac^  ba  ^u.    '^ 
Haec  dixi.     Non  solum  de  praesenti   dicit,  sed  de  tota  coucione. 
5of).  16,  2  ';^n  bau'  1.  qui  Euangelium  habet  et  vnlt  Christianus  esse,    ber   )X>axh 

bey   tttelS.     Tudei  quos  eiiciebant,   habebant   pro  satanae  filiis.     Sicut  Papa. 
SDJattt).  18,  IS  S5an  tft   ein  te(^tf(^affen  bing,  quando  Christiani  faciunt  pro  re  iusta  Mat.  18. 

An  non  jatner,  ut  in  bann  foßen  getl)an  lüerbcn,    qui  sunt  filii   dei,  et  a  20 
mundo  habent  uomen,  quod  diaboli  filii  sint,  heretici,  damnati,  inobedientes 
ecclesiae,  non  audientes  verbo  dei ,  quando  deus  sit  uoster  araicus  cum  suis 
angelis  et  sanctis  et  quod  omnia  perdiderimus,  spiritum  sanctum,  baptismum  ic. 
^sä)  mein,  hav  I)a6en  fie  it)ol  an  un§  bctüetft,  excommunicati  sumus  a  Papa, 
Cesare    et    comitiis,    insectamur,    quod    mundum    seducamus.      Sed   iudicem  25 
habemus,  qui  dicit  Vos  estis  veraces'  et  folium  vertet  se:    qui  dicuntur  iam 
filii    dei,   dieentur  filii   diaboli   et  ecoutra,    dicentur  filii  obedientes  ecclesiae, 
sunt  dei  verbi  servatores.     Sed  quando  dominus  aperiet  larvas  et  secundum 
cor   iudicabit,   tum  videbitur    ipsos  filios   dei,    be§   mu^   tDtr§    un§   ertüegen, 
quod   dei   filii    sumus,    et   tarnen    non    appellemnr.      Tolerabilius   est   habere   30 
malum  nomen  citra  rem  quam  econtra,  ipsi  temporalem  habent  tu|el,  quod 
ita   laudatur,    nos   nullum   damnum  intus   in  corde.     S)er  Bon  ntmt  qI§  mit 
fi(^,   aufert  deura,    Christum,  spiritum  sanctum,   omnia.     Hoc  ideo  dico,    ut 
memineritis,  ut  dicatis:  e§  fot  ülfo,  beneveneritis,  tt)en§  ni(^t  atfo  ging,   iste 
textus    erit   falsus.     Praestare  homini'^   ift   an   im  fel6§   bo§    et   prohibitura    35 
in  lege.     UBer  (5f)nften   gibt   man  frel)(}ett  gn  toben,   alii  tutantur,    Chri- 
stiani   non,    sicut    decretum   Cesareum.      Et   Interim    nomen   habent   sancto- 
rum.      Ibi    nulla    misericordia,    sed   dicunt  'e§  Intrt    got  im   t)er|en    lad^en, 

29  bai]  ba  36  frctj'^eit  uBer  (S'^riften  3U 

')  Sinn:  Das  Evangelium  ist  eine  so  Tcöstliclie  Gabe,  dass  man  ihm  nachlaufen  ufid 
(wenn  mans  hat)  sich  darauf  stützen  sollte,  [ftertcn  =  mnd.  stonen,  das  als  ftonen  auch 
sonst  bei  Luther  begegnet.  P.  P.J  *)  ?  loh.  16,2:  venit  hora,  ut  omnia,  qui  interficit 
vos,  arbitretur  obsequium  se  praestare  deo. 


^Prcbigtcn  bc'i  ^afjre»  1526.  393 

quotl  tarn  malus  hercticus  fet)  getob\  Omnes  occiduntur  cum  misericordia, 
tales  non,  sed  dicitur  'liereticus  t[t  gcftratft,  Qot  lüirt  un§  ben  (on  geben', 
ha^  i^ut  ber  luitlir  löl)e,  oportet  adsit  spiritus  sanctus,  qui  confortet.  Vides, 
quod  diabolica  sit    cecitas,    quia  humaua   etiam    malitia  condolet    einem  bi6, 

5   et  naturaliter  fit,   hie  nulla  misericordia,   sed  tro|,  r[)um  et  gaudinm.      Hoc 

veneuura   uou    uaturaliter  inuatuni.      Non    'est    recordatus   misericordiae'   ps.  ?  U  98. 3 
1.  privaut  nos  lionore  Christiauo,  2.  habent  gloriationem  inde.    Quare  faciunt? 
quia  non  noverunt.    Quare  audax  es,  Christiane,  quod  dicis  sanctum  Rhoma- 
uum   regnum,    quod   sanctum   est  ut  papa,    qui  unxit,    dicuut  nomen,    quod 

10   sancti  sunt,  et  Christus  dicit,  quod  eUm  non  norunt?  quomodo  hoc?  tamen 

clamaut   praedicat    esse uatum?   quomodo    dicit,    quod 

non  agnoscunt.  Verbis  dicuut,  leguut,  praedicant,  sed  in  cor  nunquam  venit. 
Quid  est  Christum  agnoscere  et  patrem?  Non  sie,  quod  creavit  omnia  et 
filium  in  bei-  etüig!f)eit  erzeuget,  sed  quomodo  erga  me  sit  adfectus.    Nempe 

15  quod  Christus  sit  sanctus,  a  quo  omnes  hauriunt  et  quod  solus  dividat 
spiritualia  doua  omuibus.  Sic  vere  aguoscitur.  Sicut  Christus  adfectus  est, 
sie  pater,  quia  Christus  dicit  se  facere,  ut  pater  vohiit.  Et  quod  ii  sancti 
sunt  2C.  qui  a  Cliristo  hauriunt.  Ita  deus  pater  est  adfectus,  alii  feljlen, 
qui   aliquid   adiunguut,   ergo   non   agnoscunt   nee  patrem  nee  Christum,    qui 

20  vohmt  dare,  a  quo  tamen  suscipere  debent,  oportet  dicuut  fieri  bona  opera 
bene,  si  aliter  venis  quam  acceptor,  non  acquires  celum,  quod  dat  gratis  et 
vult,  ut  a  Christo  sanctificeris  et  eins  sanctitas  tota  in  te  veniat,  quam  in 
omnes  sanctos  totara  infundit,  si  hoc  est,  oportet  ben  tuerifen  nirfjt  fein, 
sed  dicuut  'est  heresis'.    Et  spiritus  sanctus  ingessit  sanctis  patribus,  ut  sie 

25  erigerent.ordines,  ergo  cum  putent  eorum  statum  sanctum,  ideo  persequuntur 
vos  et  putant  vos  obsessos.  Hoc  est  praemium  pro  uostra  praedicatione. 
Christus  suis  quanto  plus  efiPudit,  tanto  plus  habet. 

1 1  einige  Worte  siiid  infolge  darüber  gegossener   Tinte  nicht  zu   entziffern. 

33. 

^rcbigt  am  ^fiugftfonntag. 

(20.  3Jhü) 

S)ie|e  fciä^er  ungcbrudte   ^rebigt  ift   mt§  in  9^örcr§  ^a($fd^rift  Cod.  Bos. 
0.  17^  «t.  87^-90^  erl^aÜen. 

Die  Pentheeostes  quae  erat  20.  MaiJ      Luth: 
Antequam   Euangelium   tractabimus,   videamus,   unde   Pentheeostes    et 
30  quare  ferietur.       Sic   Luc.   c.  2.  Act.    usque  '3   millia   animarum    addita'   2C.  apfl.s,  i-4t 
Audistis,  quid  factum  hoc  die.     Haec  praedicatio  prima  et  forte  fortissima, 

zu  28  Die  pentheeostes  luli.  14.  /•  zu.  'JO  über  Act.  steht  legit  textum  Acto.  2. 


394  ^Ptebtgteii  be§  ^a'^reS  1526. 

quae    facta    iu    testamento   dovo,   ut   nno    sermone   3   millia    converterentiir, 
baptizarentur   et  spiritum  sanctum  acquisierint.     Tales   sermones  fortes   non 
sunt   plures.     2.  Mos.  audistis  deum    eduxisse   populum   et   mandasse   hunc 
diem  servari  in  festum,  in  memoriani  redemptionis.    Postea  venerunt  50.  die 
in  Synai.     Illic   aceeperunt   legem,   ubi   deus   in  monte   locutus  cum  populo    5 
10  praecepta.    Hie  dies  est  penthecostes  i.  e.  quinquagesimus  a  pascha.    lu- 
stitutus  ergo  dies,  ut  recordaretur  populus  egressus    et  redemptionis   et  sibi 
jueignet  et  dedit  legem,  beut  naä)  mansit  inter  Christianos,  ut  serventur  haec 
duo  festa,  non  ut  rccordaremur  istorum  factorum,  quia  aliam  legem  et  agnum 
habemus,  quia  semper  sunt  in  novo  testamento  haec  duo,  et  nullum  discri-  lo 
raen  ic.   sed   propter    vulgus   3C.    nisi    quod    aliud   peragimus    maius,   nempe 
quomodo  Christus  verus   agnus.     Habes,    quid  deus   fecerit  mittendo  spiritu 
nnst).  (Bai.  sancto  etiam  visibiliter,  prius  fuit  etiam  in  mundo,  ut  dicitur  'Spiritus  domini 
5Pf.  139, 7  replet'  jc.  ps.  'Quo  ibo  a  spiritu  tuo?'   sed  hoc  occulte,   non  potest  f puren, 

ubi  est,  sed  Christianitatem  cinaufe^en  dedit  spiritum  sanctum  in  visibili  i5 
signo,  Sicut  Christus  baptizatus  accepit  spiritum  sanctum  \asibiliter,  quod 
9XM-  2.  ■'■  erat  iguis,  ut  Lucas,  ut  est  ein  gioffer  pU^  regen  et  ille  ventus  BrQ(f)t  feuer 
mit.  Ita  ut  quando  inspicerentur  ipsi,  eormn  linguae  viderentur  variae  et 
igneae.  Ibi  venit  Spiritus  sauctus  Ieipli(^  et  spiritualiter,  ut  scirent  homines, 
töte  c§  3Ugnngen  "^et  et  quando  cepisset.  20 

58.3  'Linguae',    quia    regnum    Christi    regitur    per   Euangelium,    Ideo    non 

accepit  fcber,  griff  et,  lapideam  tabulam,  ut  Moses,  sed  viventem  linguam 
apostolorum  et  tangit  suo  igui  et  hoc  non  solum  significat,  quod  potuerunt 
loqui  variis  Unguis  et  dona  varia  habuerunt.  Sed  Euangelium  est  ignea 
lingua  1.  quod  in  omnes  nationes  praedicatum.  lam  mihi  non  opus,  ut  25 
Italice  sciam,  Italo  non  opus,  ut  germanice  2C.  signum  !^at  fein  lüercf  0U§, 
Ideo  quia  t)at  secum  ignem.  Mose  scripsit  in  tabulis,  non  vivit,  ibi  est 
Viva  lingua,  adfert  ignem,  incendit,  facit  cor  vivere.  Et  illam  imaginem  f)Qt 
90t  gefuret  bie  (S^riftlic^  !trc^  an^ufa^en. 

Praedicationeni   Petri    videbimus,   ut   sciamus,   quomodo    praedicatum.   so 

3ot).  14,  23  Videaraus  Euangelium:  'Qui  diligit  me'  K.     Hie   habes  duas   conciones,   in 

quibus    non    est  medium.     Christus    dat    doctrinam,    sed   concludit   Christus 

neminem    servare,   nisi   diligat   deum.     Deus   habet  10   praecepta.     Non   ita 

®ar. 3,  10 scripsit,   sed  ursit  'Maledictus,  qui   non  manserit'  jc.  qui  servat,  vivet  i.e. 

non   morietur.     Sic    egit   cum   ludeis,   ut   regeret   rainis,    fc^Iegen,   quia   erat  35 
populus  regendus  lege   sine   spiritu   sancto.     Sed  Cliristus  segregat  omnes  a 
suo  regno,  qui  sponte  ipsum  non  diligunt.    S)ur  "^erau^  'Qui  me'  q.  d.  'uoli 
te  habere    pro   membro   meo,   si    non    sponte  facis,   quod   iubeo'.     Habemus 

zu  6/7    über   Institutus   bis   egressus  steht  Alius  agnus   et   lex  novi  testamenti   quam 
veteris  r  zu  8/9    Passah   et   pentecoste   Christianorum    r  zw  12  Agnus  r  zw  21 

Lingu:  r  zu  28  Lingua  Mosi  r  zu  'Sl  loau.  U  r         34  Maledictus]  Ma*'  zu  37 

Qui  diligit  me  r 


^4Jrebiflteit  be-?  3a()veö  152(5.  395 

Christi  verbuin,  imo  patris,  sed  venit  unter  utly  mit  CÜU  jcüjam  intcit. 
Omnes  habent  quidem,  sed  non  servant.  Auditur  quidem,  sed  paucissimi, 
qiii  servant,  ergo  nemo  servat  nisi  diligat  Cliristum,  docet,  nt  credamus  in 
eum  et   deseramus   munduni,   patrem  2C.   et    reputenius   inundum    pro  nili^lo, 

5  quis  potest  hoc  facere?  Vix  alter  alteri  XX  ft  l)n  hm  tüiilb  fc^tcc^t,  quid, 
si  oainia  deserere  debeo  et  me  in  pericuknii  vitae  dare,  ignoniiniam  pati? 
oportet  ergo  cor  sit  segregatum  ab  aliis,  solum  Christum  diligat.  'Haec 
vero^  inquit  nostro  capite,  'oportet  spiritum  sanctum  mittam,  qui  in  cor 
trahat.     Ego  in  aures,   ipse  in  cor\     Hoc  ut  tarnen  2C.   tamen  dicetis:    lam 

10  intelligimus,  quid  sit  servare  verbum  Christi.  Sic  facimus.  Christus  loquitur 
verbum  in  aures,  sed  non  intelligimus,  quia  dicebat  '8i  diligitis"  q.  d.  'nemo 
vestrum  me  adhuc  diligit'.  Sic  nobiscum  fit,  douec  Spiritus  sanctus  veuiat. 
Euangelium  praedicatur,  auditur  hoc  'Qui  me  diligit'  et  putamus  nos  intel- 
ligere,  quid  sit  diligere,  servare  pecuniam,  honorem  ic,  sed  Christum  diligere 

15  et  servare  Christi  verbum  nihil  intelligimus  neque,  quid  Christus  vel  dilectio 
Christi.  Ideo  Bleibt  e§  \)m  lüort,  donec  veniat  paraclytus  et  doceat  et 
criiinei"  un§  2C.  Et  tarnen,  inquit,  magna  gratia  est,  quod  praedico,  ante- 
quam  spiritum  sanctum  acceperitis.  Si  etiam  spiritum  sanctum  non  statim 
accepimus,  tamen  veniet,  ut  intelligamus,   quam  utilis  Euangelii  praedicatio, 

20  tum  dicimus  'Nunc  video,  ha^  recf)t  ift^  Si  Christus  tulit  discipulos  in- 
doctos,  sie  et  nostram  et  aliorum  negligentiam  et  infirmitatem  ferre  debeo, 
modo  non  siut  contemptores.  Ut  Christi  discipuli  habent  eum  pro  magistro, 
(|ui  loquitur,  non  tamen  intelligitur,  non  habent  pro  mendacio,  sed  veritate. 
Ideo    non    reiicit.      Sic    nobis    faciet,    si    etiam   nondum   habemus    spiritum 

25  sanctum,  non  audimus  verbum  Euangelii,  inveniet  horam  suam,  qua  mittet 
nobis  consolatorem.  Qui  spiritum  sanctum  habet,  intelligit,  quid  sit  'Qui 
me'.  Clariora  sunt,  quam  ut  exponi  queant  glossis.  'Diligere'  tft  ein  t)er= 
ftcnbtiifj  tüort  et  tamen  nemo  intelligit,  nisi  spiritus  sanctus  aperiat.  Bene 
audivimus,  loquimur,  sed  it)en§  jum  treffen  !!§om6t,  fo  fein  bie  tuort  t)er= 

30  f(^^üunbeu,  si  etiam  millies  biblia  praestes,  hoc  in  corde:  quomodo  effugiam 
damnum,  vel  quomodo  vindicer  vel  me  beronttüort?  Et  notavit  Christus, 
quod  omnes  audiunt  verbum,  sed  !§ernad^  pauci.  Si  adesset  spiritus  sanctus, 
si  aliquis  auferret  tunicam,  diceret  'far  ^in,  habeo  Christum'.  Si  deberet 
mori,   diceret  'Ego   te  diligo,   antequam   te  uegarem,   tüolt   3el§en   Iei6    bran 

35  inogen'.  Christus  habet  vitam  et  vitam  dabit  ic.  Si  ignominia  afHcerer, 
nihil  curarem,  si  Christianus  essem  et  Christum  diligerem,  paterer,  la% 
faren,  tt)a§  ban  feret,  fdjaub,  lefter,  et  aperi  os,  aperta  nihil  curo,  habeo 
maiorem  honorem  quam  haec  ignominia,  Christus  me  vocabit  fratrem,  qui 
houor    )t)trt   groffer  fein   quam   blasphemiae  ic.     Sed  neminem  vidimus,   qui 

40  posset  iniuriam  ferre.    Ergo  ^at  er  un§  dn  !nuttel  an  ben  ^aU  gefjengt: 


5  quis]  qui  zu  \l   über  q.  d.  steht  Si  quis 


396  ^Ntebigten  bi^  ^ai)xe%  1526. 

'Qui    me  non   diligit'.      Etiam    apostoli  non   dilexerunt,    quia   cruci   affixnm 
fugerent,    et    Petrus    negavit.     Si    dilexisset,    certe    ita    adfectus,    si    etiam 
nihil  manebit.     Sed  videbat  Christum   infirmum   et  praevalere  ludeos,   ideo 
cecidit  Et  verbnm   toax  !^in   tücg  'diligite   me"  jc.     Hoc   ideo    nobis   dictum, 
ha§  ein  {glichet  fic^  treng,    ba§    er  ^er|u  ti]om.    Nihil  est,   quod  dicimur    5 
Euangelici,  si  Euangelium  non  servamus.     Quidam  sunt  Euangelici  et  nihil 
dant   aliis,   quid   paterentur?     Notemus   hunc  textum:    si    non    laffen    faxen 
omnia   propter  ipsum,   non    sumus   eius   discipuli.      Servare   non   est    legem 
servare,    Sed  credere  in  eum,    diligere   eum,   unfer   ^er^   tnupfft  er   an  fid§, 
quod   pro   nobis    mortuus,   haec   sunt   sua  verba.     Mosi   alia  verba,   Christi   10 
verba  g^en    aU   an  t)n.     6r  h)er§  h3ol  hJerb,    ut  servaremus  eius  verba,   et 
nos  indigemus,  ipse  homo  factus  3C.   propter  me,   quid   potuit  malus   facere 
quam  hoc?     Si  hoc  in  corde  impossibile  est,    ut  eum  non  diligam,  imo  i(^ 
fe|te   bran   leib,    leBen   2C.     Sed    cor  humanuni   est  angustius,    quam  ut  hoc 
beneficium  Christi   comprehendat.     Et   cum   tam   magna    sinit  praedicare   et   is 
ultra  hoc  aliud  dos  dat,  qui  venit  lingua  fulgurea,  qui  incendit  lucem,  ut  intel- 
Hgamus,  tum  fit,  ut  spiritum  sanctum  haberes,  nunquam  satis  mirari  possunt 
de  Christi    misericordia  2C.    quapropter  faciunt,   omittunt,    6§  Bef^umert  ft(^ 
nit  mit  mundanis,  sed  de  rebus  divinis,  qui  pleni  sunt  spiritu  sancto,  eunt 
ut  ebrii,  nemen  f{(^  nit  i)art  an,  quod  externum,  sed  occupati  Christo.  20 

30^.14,25  'Dum  vobiscura   sum."     'Xoudum  do  vobis   spiritum  sanctum,   oportet 

35. 26prius  me  clarificari,  oportet  ad  hunc  locum  veniam,  ubi  donare  possum. 
Loquor,  sed  ideo,  ut  intelligatis.  Sed  paracletus,  Spiritus  sanctus,  quem.' 
Prius  dielt,  quod  dixerit  et  debent  adhuc  discere  i.  e.  non  intelligunt  et  t)er= 
gefjen.  Pulcher  titulus  scilicet,  fein  fc^uler,  audiunt  Christum  et  non  Intel-  25 
ligunt  nee  servant,  quia  non  intelligunt.  Bonus  intellectus  bona  memoria  K. 
Ideo  oportet  veniat  Spiritus  sanctus  et  doceat  intus  corde  et  ingerat.  Vide 
ante  15  dies  haec  verba  in  aula  Christus  locutus.  Sic  qui  Euangelium 
audiunt  non  intelligentes,  sie  non  intelligunt,  sie  non  capiunt  illud,  sed 
occupati  suis  rebus.    Si  sunt  ut  discipuli,  spes,  si  derisores  jc.    Si  cor  esset  30 

plenum   spiritu  sancto,  certe   homo  cogitaret   de  Christo,   essent Si 

edificaret,  regnaret. 
25.26  'Quod    ego.'     Traxerunt   textum    huc,    quod    Spiritus    sancti    naturam 

discipulis  non  dixerit.  Summa  blasphemia.  Sed  concilia,  illa  habuerunt 
spiritum  sanctum  et  duxit  in  veritatem  omnem.  Quid  docuit  eos?  Sed  35 
praevenit  Christus  'quae  ego  dixi.  lam  loquor,  vos  non  intelligitis,  con- 
solator  vero  docebit',  ergo  spiritus  sanctus  nihil  seiet,  nisi  quod  Apostoli 
prius  audierint  a  Christo.  Ubi  sunt  nequam,  quod  Christus  non  omnia 
docuerit.  Si  diceret:  Christus  non  dedit,  ut  omnia  intelligerent,  sed  omnia 
dixit    Spiritus   sanctus    veniens    in  lingua    ignea,   non    audita    est    vox,    sed  ^o 

1/2  affixum  et  Petrus  fugerent  et  negavit        zu  1 1  über  ut  steht  diligatur        ol ] 

ein  Wort  unlesbar 


^4-kebiiiten  bcö  ^atjreä  1520.  397 

rau[(^t  2C.  Ideo  spiritus  sanctus  non  lociitus,  sed  loquitur  in  cor,  quod 
priiis  Christus  dixit.  Spiritus  sauctus  uon  praedicat  de  ieiunio,  cappis,  hoc 
potest  ratio  facere  et  in  arbitrio  suo  statuere  ieiuniuni  ic.  Sic  fecerunt  probi 
Episcopi,  non  iustituerunt  ferias  ex  inspiratione  spiritus  sancti,  ad  hoc  non 
5  indigetur  spiritus  sanctus.  Sed  deus  creavit  hominem,  ut  haberct  dominium, 
per  hoc  dominium  possumus  facere  huiusmodi  leges.  Velim  huiusmodi 
ordinatioues  fierent  externe  a  pueris.  An  apostoli  ideo  intellegerent  ea  quae 
esus  et  cibus,  cum  fidem  in  C'iu'istum  intellexerint.  Sed  stulti  sunt  facientes 
spiritum  sanctum  legislatorem,  cum  sit  spiritus  libertatis.     Ipsi:  ubi  funes^, 

10  ibi  spiritus  sanctus.  Sed  ille  qui  in  inferis  est,  dominus  hicifer.  Christus 
'^c^  rebe  mä)  fold;  bing,  ir  folt  mi(^  libm  et  servare  ?c.  Et  hoc  docebit 
spiritus  sanctus",  ergo  non  est  ei  res  mit  bem  QQlKfeÜüeicf.  Christus  uun- 
quam  locutus  de  cappis  3C.  Ergo  spiritus  sanctus  non  docebit,  quia  dicit 
Christus  'omnia  suggeret  et'  i.e.  ^de  meo\    Si  ergo  aha  docet,  est  non  spi-aj.  2(;:  ic,  i4 

ir,  ritus  sanctus,  est  Satan.  Melius  statuerunt  externam  conversationem  JRho- 
mani  quam  omnes  pontifices,  quia  1.  uf  ratione,  illi  vokierunt  immiscere 
spiritum  sanctum  et  utrumque  perdiderunt. 

'Pacem.'     Solatur  eos.     'Non   iutelligitis,    quid   sit  diligere  et   servare  1 4,  &7 
verbum  i.  e.  laft  euc^S  ttiol  Q^n.'     Si    utitur   hebraica  lingua   in  adventu  et 

20  discessu  q.  d.  'id)  hjerb  mii^  fc^eiben ,   gehabt  tnä)  "moV.     Non  ut  mundus. 
Clara  verba,  et  tamen  non  intelligunt,  numdus  habet  pacem  in  externis,  edit, 
cantat  et  gaudet  in  carne.    'Vos  flebitis,  mundus  odio  persequetur,  doctrinam 
non   suscipient  vestram,   flagellabimini'   2C.     'Meam',  'ut  fjaltet  eU(^  an  tttirf)  a.  27 
et  verbum,  ut  dicere  queatis:  Si  etiam  omnia  sursum,  deorsura,  tamen  bene 

25   nobis  i.  e.  eufeilic^  tüirtS  eud)  uBel  g^cn  et  intra\     Hoc  quoque   non  iutelli- 
gitur.    Statim  lohannes,  Petrus  intellexerunt,  gavisi  sunt  econcilio.     Et  post 
'Vos  crucifixistis  illum\    '^urc^t':   6inb  anä)  troft  iDort,  sed  :§elffcn  ^i^J^t.  g«- 2^  ^^j? 
'Quia  habetis  meam  pacem',  q.  d.  'a  nemine  timere  debetis'.    Verba  quidem 
audimus,  sed  non  sequitur  2C.     Audistis:  'Nolite  terreri,  quod  discedo,  quia 

30  iterum  veniam,   ut   bene  vivatis'.     Haec  omnia  non  intelligunt.     Sed  postea 

spiritus  sanctus ^    Sic  nobis  coutingit  in  tentatione,  quaudo  redit 

gratia,  intelligimus. 

'Gauderetis':    e§   feit   bron,   ha^   ix   ntic^   nic^t   öerft^ct    nocf)    libet.'«.  28 
'Maior':  'ix  tüirt   mi(^  gern  laffen  faren,  si  me  diligitis  i.  e.  irirt»  larfjcn, 

35   si  desererem  et  quanto  plus  iufirmiores,  tantum  letiores',    sed    ratio  hoc  uon 
intelligit,  quando  auferuntur  Christiano  omnia,  plus  pacis  adest,  quia  diligit 
Christum.     2.  Cor.  4.     Hoc  viderunt   etiam  gentiles,   quando  viderunt  Chri-2.6or.  4,  sff. 
stianos  currere  ad  mortem,  putarunt  insanos  et  dixerunt  'f(^onet',  gentiles  non 
intellexerunt,  sed  Christiani  optime.     'Maior':    'quando  hie  sum,  praedico  insoi).  14, 28 

40  aures,  non  iutelligitis,   Sed  si  ad  patrem  venio,  accipio  potestatem,   ut  dem 

:J1   ]  ein  Wort  unlesbar 

*)  Luther  meint  das  Mönchsgewand.  *)  man  erwartet:  le'^rtc  e»  fic  öcrftef)cn. 


398  ^ßrebigten  be§  Sa'^rcS  1526. 

vobis  spiritum  sanctum  in  cor,  ut  ista  omnia  intelligatis,  de  quibus  iam 
dixi.  Sum  iam  in  meo  ministerio  et  loquor  tantum  verbum\  Arriani  non 
inspexerunt  'Vado  ad  patrera'  i.  e.  'honorem  habeo,  quem  deus'.  Christus 
habet  duplex  officium.  Iam  in  terris,  'quod  pertinet  ad  humanitatem  meam', 
postea  ad  patrem,  'ubi  venero  ad  divinum  officium  et  hoc  nou  potestis  s 
intelHgere",  nee  nos.  'Sed  ideo  dico,  quae  non  intelligitis  modo,  ut  postea 
dicatis:  bQ§  tft  tü^ar/  Quod  sit  spiritus  sancti  officium  unb  fein  ort,  vide- 
bimus  postea. 

34. 

^rcbigt  am  ^fingfifonutag  9latf)nuttag§. 

(20.  mai) 

Stefe    bi§l§er   ungebrudte    ^Prebigt,    liegt   un§    in  9iörei-§  5tad)frf)rift  Cod. 
Bes.  o.  17'\  331.  90'»  —  91»^  öor. 

Post  prandium. 
Hodie  audistis,    quomodo  Christus  discrunen   facit  inter  servantes  et   10 
non   sen^antes  verbuni  snum,   ut    charitas   sit   bo§  tüOräet(^en,  ubi  servetur, 
Soll.  14,  23ubi  non.     Omisünus  'Pater  mens  diligit",   bo§   fein  ti;effli(^  Ö^'offe  iüort  Itnb 
tüort,   quae  gefoft  lt)erben,    quae    etiam  non  intelliguutur   ut  superiora,    nisi 
veniat  spiritus  sanctus.    Düigere  Christum,  quid  sit,  hodie  audistis  et  quo- 
modo nobis  utile  sit,  et  carere  non  possmiius  2C.   sed  non  solum  umB  unfer   is 
nu^  tüiEen  gu  t^un,  sed  etiam  umB  feiner  er  iüiEen.    SiBen  est,  quando  ei 
optima   opto   et   omnia  facio.       Christus    ibi    beutet   bog    gut,    ha^   toit   im 
ii\un  tonnen.    'Si  me  diligitis'  i.  e.  tum  faceremus   et  ultra  gauderemus,  ut 
ipse   non   solmn   haberet  inde   honorem,    sed  etiam  nos  utüitatem,    de  qua 
hodie.     Sed  honor  Christi  est,   quod  declaratur  et  glorificatur  per  hoc.     Si  20 
mansisset   cmn   discipulis,    habuissent  gaudimn    an    im,    sed    non    regebat. 
Sed  multo  pretiosius,  quod  mortuus  et  ascendit  in  celuni  factus  dominus  K. 
quod  non  assecutus,  nisi  hac  vita  deseruisset  jc.  discipuli  ipsimet  düigebant 
se,  quia  quaerebant  suam  utüitatem,  ut  fierent  domini,  iste  sensus  fuit  car- 
nalis,   ideo  plus  quaesierunt  suam  utilitatem,   quam  Christi  honorem.     Ubi  25 
vero  abivit,  factus  est  dominus  i.  e.  non  facietis  müii  Inmc  honorem,  quia 
non  intelligitis.    Sicut  nobiscum  est,  debenms  Christo  facere  omnem  hono- 
rem,   quod    rumperet   super  omnes    creaturas.      Quando   habeo  praesentem 
bcneficiis  suis,  libenter  omnia  ita  habeo,  sed  per  hoc  non  glorificatur  Chri- 
stus et  tu  manes  sine  spiritu  sancto.  Expertus  ego :  te  deseram  i.  e.  ut  auferam   30 

tibi gratiam  et  honorem  postea in  te  et  lu[t,  quam  habes  carna- 

liter,  et  discas  me  dominmu  onmium,  ctsi  sis  in  media  tribulatioue.    Spiritus 


zu   9    A    prandio   r  17    optima   ei   opto  31 ]   ein   Wort  iinlesbai 

,  ]  ein  Wort  unleshar 


^^kcbifltcn  bcs  Sq^vc§  1526.  399 

Sanctus,  dens  vel  Chiistiis  noii  voiiit  ad  gloriani,  nisi  ogo  ad  ignominiaiu. 
Hoc  caro  iioii  intollioit.  'Qni  hoc  facit'  q.  d.  sequitur:  1.  diliget  2.  vcniemus, 
3.  mansionom.  'Qui  niilii  dat  honorenr  2C.  bcr  i[t  baö  li6  ünb  et  pater  mens 
diligot,  tanien  deus  prior  diligit,  cur  hie  inveitit,  quasi  per  charitatem  nostram 
5  venü-emus  ad  patris  dUectioneni  ?  Dilectio  Christi  öermng  bie  natur  lüc^t 
nee  iutelligit  supra,  oportet  spiritus  sanctus  doceat.  Ergo  dilectio  Christi 
veuit  ex  dono,  quia  spiritus  sanctus  docet  et  ertnnert§,  (piare  ergo  dicit 
'qui  me  diligit,  huuc  pater'  i.  e.  quando  venio  in  dilectionem  Christi  et 
f)a(t  an  feinem  'WOXt   et  habeo  spiritum  sanctuni,    (jui  dilectionem  opcratui-, 

10  tum  sentit  meum  cor,  ha§  got  ein  lu[t  jU  im  I)at.  Prius  etiam  dilexit  me 
deus,  antequara  Christum  dilexi,  sed  uon  sensi.  1.  terret  hominem  infusurus 
ei  gratiam  et  spiiitum  sanctum,  ut  hodie  in  c.  2.  Act.  noime  putas  cos 
territos?  Prius  terruit,  postea  consolatus  est.  Illam  dilectionem,  quando 
deus  incipit,   non   sentio,   sed   puto   inunicum,    ut    quando    in    ignominiam, 

15   mortem  nie  ducit,    signmn  est,   quod  me  velit  probum  facere.     Et  est  Sig- 
num ber  liB.     'Omnis'  Heb.  12.     Ista  charitas    est  occidta,   qua   me   diligit  §cbv.  12, 6 
deus,  quando  nie  vult  probum  facere,  illa  non  est  dulcis,  sed  amara,  attamen 
salutifera,   quando   hoc  factmn,  credis    et  vicisti  bexi  ftrou^,   tum  sequetur 
expermientalis  dilectio,    ut  dicat   cor:  D(>us   iam   est  pater.     Prius   sie   non 

20  dixit  cor.  Videnduni  ergo,  dilectiones  textus  an  loquantur  de  incipientc 
dilectione  vel  sequente.  Illam  dat  spii'itus  sanctus,  quae  sentitur,  qui 
Christiani  smit,  haue  sentimit  et  iutelligunt,  quid  sit  patrem  diligere,  nos 
alii  non,  sed  putant,  quando  sinit  eoruin  hJtEen,  haec  est  vulgaris  bonitas, 
non    dei   dilectio.      Sed   quando   ergebt   omnia  vestra  propter   me,   sentietis 

25  lianc  dilectionem,  nemo  de  hac  scripsit  nisi  sacrae  scriptm-ae  et  sphitus 
sanctus  solum  indicat  te  sie  diligi.  Ille  tandem  omnia  sponte  infortunia 
suscipit  IC.  Quare  dicit  'pater  diligit',  et  non  'ego',  ut  alibi?  Pulcher- 
rimum  verbum:  Christus  omnia  fecit,  ut  patrem  reconciliaret  nobis,  Christus 
fuit  in  officio  ut  hodie  'Maior'.    lani  dico  vobis  in  aures,  non  do  spiiitmn  ^otj.  i4,  25 

30  sanctum,  post  ubi  asceadero,  ero  patri  similis',  per  officium  binet  er  nn§ 
bo^U,  ut  patrem  reconciliet.  Mors,  peccatum,  infernus,  omnia  venimit  ex 
ira  dei,  quae  simt  eins  ftoc!mei[ter.  Tdeo  cor  humanuni  adeo  ber^agt,  ut 
per  montem  ferreum  volaret,  si  posset.  Ista  fordet  est  in  quolibet  homine, 
nullus   est,   qui   possit  frtb  bouani  habere  erga  deuni    et  hoc  naturaliter  et 

35  boc  non  potest  extirpari  nostris  \'iiibus,  sed  quanto  plus  agimus,  tanto 
finius  öergogter,  ut  nostri  monachi  2C.  Milites  moriuutur  ut  bestiae,  illi 
autem  cogitant  super  iuditio  dei,  mit  ben  ^at  (£l)riftu§  3u[cf;affcn,  ut  inculcet 
demn  nobis  esse  propitimn  et  öoller  Hebe  f)eraufrct)|fen,  ut  non  timeremus 
deum.  Hiere.  haec  conquestus.  Hoc  lotpiitur  in  terris  et  postea  dat  spiii- 


zu   12    Act.  2.  r  zu  \9   über  experimoutalis  stellt  flcfittt  zu  29    Pater   iiiaior 

me  est  r 


400  ?ßrebtgten  be§  ^ai)Xi%  1526. 

tum  sauctum,  (^ui  doceat  in  tenis,  Ut  non  timeamus  a  deo,  sed  habeamus 
fiduciam  in  demn  per  Christum,  'qui  ergo^  inquit,   'favet  mihi,  ut  eam  ad 
patrem,   sit  bono  animo  etiam  in  media  moi-te,    veniet  per  me  ad  patrem'. 
Per  hoc  verbmn  fenestra  quasi  aperitur  patris  cor.    Si  aliter  inspicis,  vides 
iudicem  ii-atum.     Sed   si  ita  Christus   est   in   officio,   ut  patrem  reconciliet    5 
et  ut  inheream  ülo,  iä)  tDtl  gern  fd^anb  ^afcen,  ut  ipse  magnus.    Ut  magnus 
Sftöm.  8,  15  sit  quacumque  occasione,  Pauhis.    Tum  sequitm-,  ut  clamemus  'Abba'  Ro.  8. 
Ubi  hoc  non  est,  non  est  düectio.     Iste  textus   non  mtelligitur  nisi  spiritu 
sancto.     Ibi  damnantur  quae   possumus,  quia  dicit:   oportet  me  diligas,   si 
hoc,  pater  me  diliget.    Si  econtra  pater  odio  habebit  cum  et  avertet  se  ab   10 
illo  et  non  faciet  mansionem  in  eo,  Satan  liabebit  in  eo  mansionem.    Ergo 
ordines  Papae   sujit  maiisiones  Satanae,    quia  incedunt  via   non   charitatis, 
sed  operationis.     Ideo  pater  odio  habet  illos,  quod  sentimit,  quia  non  sen- 
timit  dei   dilectionem.     Cor  quod   sentit  per  CJhristum,   quod   pater  diligit 
eum  propter  Christum,  hJoHen  im  nod)  mn  t^üU.  »^ 

'Veniemus",    quomodo  lioc  fieri    potest,    ut  mansionem  faciat.     Novis 
prophetis  hoc  esset  stultum,  qui  dicimt  Cluistum  non  posse  venh-e  in  panem. 
3cf.  66,  1  ff.  Humanitas  maior  est  quam  deitas,  quam  nee  cehun  nee  ten-a  capit  Esa.  66. 
Quomodo  ergo  deitas  est  in  corde?    Ratione  ergo  non  comprehendant  haec 
verba,  ut  deus  deserat  celum  et  veniat  in  cor.    Dens  non  indiget  venu-e  per  20 
scalam   et   per  foramen  veniat  in    cor.     Est   prius  ubique    et  Christus  Ultb 
gilt  mä)t  m^n,  benn  boy  er  ^ie  an  eim  ort  offenbar.    Est  in  lapide  jc.  ps. 
«P(.  139,  ö'Si   descendero'.      Ipsi   dicunt:    Multa  miracuk,   quod   est   in    sacrameuto, 
tarnen  ubique  in  quolibet  grano.    Oportet  credas  hoc,  aUas  salvus  non  eris. 
Si    non   credis   in  pane   et  vino,  multo  minus  credis  ascendere  celos.     Sed   25 
ubique    non   invenis,    sed   in  panem   alliga^dt   suum  verbum.     Si   est,    die: 
in   celum  ascendit,    ergo    etiam   ubique.     6r   ^ot   fi(^    gefaxt   tn§   tüort,    tu 
Claude  onmes  sensus   et  cape  verba,   alias  nimquam  tütrftu  in  f offen,    alias 
fcUeft   bu,    (juanquam   ubique   sit,    sed   verbum  non   addidit.     Prius   est  in 
corde    tuo,    aperitur    tibi   per    fidem,    vel    spiritmn    sanctum   in   corde   per  30 
verbum  in  pane  et  baptismo.     Quaudo   sentis   non  dilectionem  solum,   sed 
etiam  auctum  illius,  hoc  est  mauere  tecum  patrem  et  Christum.    Scire  uon 
possum,    quomodo    veniat    in    cor    vel    panem,    sed    verbum,    sentio    eins 
dilectionem. 
2p(j  j4  23  'Mansionem"   i.  e.   facit  te  adeo  secui'um,   ut  putes   etemmn   fore   ita.   35 

Similcj   quaudo  sanus  quis    est,   putat   eternmn.      Sic  in    adflictioue,   putat 
eternam.     Quid  hie  futurum,  bo  ba§  rec§t  elt)tg  gut  ift?  quando  homo  sentit 
dei  bonitatem   ie  lenger   ie  mer,    tum  homo  putat  iam  regnare  celis.     'Ego 
*jjj30  .ydixi   in  abundantia:   non  movebor',  is  optmie  sentit.     Non  quod  possit  non 

cessare,  potest  enim  heresis  venire  2C.    Sed  natura  venientis  et  manentis  dei  ^0 
ut  non  cesset,  sed  vas  Satan  potest  destruere,  ut  fias  hereticus.    Indicat  ergo 
textus    hie,    quando   trotiig   sit    cor   Christianum   super   dei   misericordia  3C. 


5Prebiflten  be§  ^a^xe^  1526.  401 

Deus  neminem  sinit  secum  sedere,  nisi  sit  ei  ecjualis,  'gloriam  meam  alteri'  jc.  3cf-  48,  ix 
Christus    dicit    'Veniennis',    ergo   idem   euin    deo.     Et  Christianus    spiiitum 
sanetum  habeus  sentiet  demn  et  filiuni  uiium  deum  et  tarnen  CJhristuni  per 
ministerimn   suum   fecisse  reconciliationem    euni  patre   et  filio,   et  hoc   giBt 

5  ntjmant  quam  spii-itus  sanctus  per  Christum.  Nonne  maximum,  ut  homo 
fiat  mansio  divinae  maiestatis  et  hoc  sentiat?  Et  Christianus  propter  Christum 
Icft  faxen  omuia.  Sed  quid  habet  econtra?  trinitatem  dih'gentem,  venientem 
et  mansiouem  habeutem,  eiBeut  fte^  gleic^  im  ^u  Mnen,  quasi  esset  ein  guter 
gefel,    unb   habet   fontem    omnis    boni,    sahitis.     Et  omnes    creaturae  habent 

10  sie  eum,  sed  non  sentiunt,  Christiani  vero  sentiunt,  qui  ita  adfectus  '@§  for 
]§tn,  tüQ»  feret,  habeo  deum  et  manet  mecum\  Et  vivit  in  securo  gaudio  et 
fide,  ut  putet  eternum  manere.  Carnalis  liomo  ista  verba  non  intelligit  k. 
Ubi  sunt  tales  veri  Christiani?  sed  tamen  praedicari  hoc  debet.  Alii  qui 
non  diligunt,  habent  contrarium  per  omnia.    Id  quod  mala  conscientia  optime 

15  intelligit,  praesertim  in  morte.  Ibi  adest  lucifer  cum  suis  sotiis,  quia  raedia- 
torem  non  habet,  ergo  nee  patrem. 

35. 

^rcbigt  am  ^fiugftmüutag. 

(21.  mai) 

S)iefe  Vi^n  ungebrucftc  ^4>^'tbigt   i)"t  Ijier  qu§  9törer§  3lacf)irf)rift  Cod.  Bos. 
o.  IT'i,  S3I.  91b  _  gS'^  mitgetl^eilt. 

loh.  3.     Lunae  2.     In  feriis  penthecostes. 
Hoc  Euangelium   habet   simplicia   et    clara  verba   et   intellectu    facilia, 
ut  apparet,    et  Christianitas  tota  comprehensa,   fides,   funb  ift»,   quod   unus 

20  homo  sit,  qui  audit  haec  verba  et  contemnat.  Non  esset  mirum,  si  tantum 
audiremus  haec  verba,  ut  öexfc^meÜjten  bur  freuben,  tüunber  i[t§,  quod  dici 
potest  tam  exprimibilis  res,  horrendum  magis,  quod  haec  verba  paucos 
inveniat,  quos  tangat  et  ber  anbei"  l§auff  odit  lucem,  ut  dicit.  Yideamus, 
quomodo  sonent. 

25  'Sic  dilexit'  3C.  simplicius  non  posset  loqui.     Apostoli  voearunt  'Mag- 3ot  3,  le ; 

nalia'.     Paulus    'Inenarrabile    donum\      Et   dicit    nos   hie   habere    primitias  2.  eor.  9,  is 
Spiritus,   non    plenitudinem    i.  e.  hi   qui   haec   verba    meditantur,    bie  beiffen 
!^aum   ein  tnenig    bxan.     A^ita  Eterna  est,   quando  haec  verba  agnoscuntur 
palam,  Et  tum  anima  et   corpus  tüixb  bxtnnen  leben.     5Pfu  vero  huic  vitae, 

30  quae  impedit  nos,  ne  capiamus  haec  verba,  et  anima  ita  submersa  est,  ut 
vix  modicum  sentiat  haec  verba,  et  alii  contra  toben  et  nos  persequuntur, 
qui  meditamur,   n)urg  ^in,   libet  f)er,   ut  non  impediat  nos  nostruni  corpus. 

zu  18  Luth.  r         21  Uerfc§(me^ten       über  üur  steht  prae  zu  2;J  ali  persequeatur 

blaspli  r         zu  25/26  Magnalia  Dei  r  28  Vita,  Eterna]  V  E 

•)  -  fiti) 
2ut^er§  2öer!c.  XX.  26 


402  ^ßtebigten  be§  ^af)Xi%  1526. 

lara   securi   sumus,    vos   liabebitis   horreudum  iuditium.      lam  non   potestis 
aiidire,  post  non  liabebitis,  sicut  meriti.     Nullibi  praedicatio  fuit  de  Christo, 

2.if)(^l  2, 10  sed  de  operibus  Papae.  Illud  tarnen  merebaraur,  2.  The.  2.  'quia  veritatis 
dilectionem^,  tüolt  it  ja  fett)  fein,  in  nomine  domini,  tum  praedicandum 
propter  illos,  qui  corde  suscipiunt,  det  deus,  ut  tantum  ein  ÖOl'f(|mad)  nnb  & 
creben|  ha.  öon  Kriegen,  ut  intelligamus  haec  verba,  quae  statim  dicuutur. 
Sed  intellectus  non  habet  finem,  @ot,  quis  hie?  statim  auditur,  sed  res  intus 
inconiprehensibilis,  imo  verba  vitae  sunt. 

Videamus  öon   ftucf   unb   ftutf.     'Deus'  sie  sonat,    quasi   esset 

sed  nulhis,  imo  unnufprcc^üi^.  Haec  dilectio  est  dei  erga  nos.  Non  potest  lo 
tantum  tibi  dare,  quantum  dedit.  Haec  dilectio  fol  bt(^  tro^ig  machen  super 
eius  misericordia.  Non  habet  ein  Befttmpt  bing,  posses  herere  in  aliquo  te 
non  exaudiendum.  'Dilexit',  Optimum  est,  quod  homo  homini  facit,  quando 
alter  dat  mihi  cor  et  diligit.  Si  cor  acquiro,  acquiro  et  loculum,  dilectio 
oninia  facit.    Nihil  sunt  sigua  externae  amicitiae,  quando  cor  adhaeret  alicui,    ir. 

mmi].  G,  21  fo  Tnu§  ber  menfc^  Ijinnac^.  Christus  'ubi  cor,  ibi  thesaurus'.  Ergo  maxi- 
mum  dicit,  quod  deum  diligere  nos  dicit.  Et  puto  hoc  Euangelium  legi  hoc 
die  propter  'dilexit',  quia  datur  Spiritus  sauctus,  dilectio.  Si  hoc  credere 
possemus,  essemus  salvi,  sed  non  intrat  in  cor.  Si  etiam  in  trat  vix  per 
guttulam,  Si  intraret  cor  deum  diligere  se,  et  sie  diligere  citra  raoduni ,  si  20 
enim  habeo  dei  dilectioneai,  quid  non  habeo?  Si  dilectionem  habeo,  habeo 
peram  et  omuia,  quae  habet.  Mundum,  aä)  bQ§  fdtjone  ünb,  bQ§  bei"  liö 
SKöm. -,,  G  tool  tijei'b  ift,  quia  odit  lucem,  quasi  est  inimicus  dei  ßo.  5.  Prudeutia 
inimica  est  deo,  ein  ftf)On  loB,  ha^  6eft,  quod  habet  mundus,  ift  got§  fetnb, 
quia  ratio  humana  sine  Christo  est,  Satan  regit  per  eam,  vivit  et  quamquam  25 
deo  displicet,  raubt  l)t)m  fein  e^r,  totl  from,  ftorc!  fein,  ergo  utitur  omnibus 
dei  donis  got  JU  leib.  Quomodo  dilexit  deus?  ^ft  ja  ein  ftud  iuexpressibilis 
charitatis,  quod  eos  diligat,  quos  suspendere  deberet,  mit  e^tel  funben, 
(eftern  unb  fdjme^en,  Beraubung  gotteS  e!§r  §aB  loir  berbint,  ha§  un»  got 
übt  et  det  filium.  Si  ipse  dilexit  muudum,  certe  prior  mundus  non,  Paulus:  30 
mundus  non  ex  deo.  lam  mensurat  deus  charitatem,  ininiicis  suis  dat 
Soft.  3,  lebonum,  quomodo?  'Unigenituui'  simplicia  verba,  sed  non  possunt  exprinii, 
trefftic^  dedit,  et  filium.  Vide  tantum  naturalia  bona.  Caecus  quid  daret 
pro  redimendo  uno  oculo,  hü§  lüilb  cr  geloav,  quando  cecutit.  lam  nobis 
vilis  videtur  ista  gratia,  quia  cognoscimus  vaccas  habere.  Item  sanitas  35 
corporis,  ratio  bona,  non  stulta,  quando  deo  dem  taleni  gebred^eu  ?C.  Ita 
contemnimus  bona  praesentia,  quando  autem  auferuntur  jc.  optima  dona  5  sen- 
sus,   sol,  terra,    omnia    animalia  serviunt   nobis.      Si   ununi    dieni   invideret 


zu  3  2.Tlies:  2.  r         zu  5  über  'ooxiä)ma^  sieht  gustum         G  Ifrtngcn         zu  7  deus  ?• 

zu  9  Deus  r      ]  ein  Wort  unleabar         zu  18  dilex:  r         14  Si]  Sic         zu  22  mundus  r 

zu  23  über  5  steht  8  25  quamquam]  q  zji  30   1.  loii.  r  zu  32  über  Unigenitiim 

steht  lio.  8.       ut  unigenitum  r 


5ßtebiflten  bc-3  ^afjreS  1526.  403 

nobis  solem,  clamaremus  onines  jctter,  sed  quia  videmus  quotidie,  nemo 
gratias  agit.  Si  in  4.  parte  anni  non  plueret,  quam  clamaremus.  Summa 
summarum:  Dum  habemus  boua,  nou  cogitamus.  Apud  pauperes  magna 
res  unus  gt,  dives  nihil  curat.     Haec  naturalia  sunt  optima  bona,  erga  hcn, 

5   qui   agnoscit,   sed  quid   erga  hanc  charitatem?     Scilicet  'dedit  filium  suum', 
non  simplicem  Petrura,  Paulum.     1.  Cor.  3.  'omnia  vestra',  sed  eum,  qui  est  i.  eov.  3, 22 
unigenitus,   cuiiis   non   habet  similem,    qui   est  verus   deus    et  nos  credentes 
sumus   dei   filii,   sed   non   ex    eo  geniti,   et  habemus  unfer  gotlid)  iücien  ex 
nativitate  divina.     Per  hoc  verbum  apertum  vivemus  et  anima  et  corpore  in 

10  etemum,  non  indigebimus  pane  et  vino.    lam  incomprehensibile  hoc  donum- 
Si    100    mundi,  nou   est  comparandum    cum  hoc  dono.     Si  daret  solum,  Si 
daret  100  regna,  tantum  non  daret  Ro.  8.     Cesaris  imperium,   omnia  lutum  aJöm.  s,  32 
erga  illud  donum.     Omnes  creatiiras,    si   crederem   his  verbis,    haberem,    ut 
aerem  vel  aquam,  quam  non  concludo  in  arcam,  ut  cras  uterer,  datus  nobis 

15  deus  cum  filio  et  omnibus  creaturis.  An  non  sequeretur  damnatio,  (juando 
hoc  eximium  donum  contemnimus,  unb  fol  fo  fc£)enbltcfj  angelegt  tüerbcn  bi» 
gut.  Recte  dicimus  mundura  regi  a  Satan,  non  possumus  saturari.  'Dedit", 
ha§  ift  audj  ein  ftud  de  incomprehensibili  charitate.  Si  dixisset  'misit"",  ge!^ 
i^in,  proposuit  videndum,  sed  dedit  tuus  proprius  esse,   desperet  in  nomine 

20  diaboli,  qui  his  verbis  credere  nou  vult.  Dare  est,  quod  meum  est,  quod 
noD  mihi  rantuo  datur.  Crede  hoc,  videbis  quäle  donum  habeas,  quo  potes 
mit  [(Raffen,  quod  vis.  Quare  utitur  Cliristus  talibus  verbis  eximiis?  notat, 
quod  adeo  infirmi,  nt  non  possimus  desperare.  Deus  dat,  est  ubique  filius, 
ubique  est,    quare  non  accurro  2C.     Tota   terra  et  celum  plena  charitate,   ut 

25  non  habeamus  occasionem  für  ^^m  3U  ftt^en.  Sed  quia  in  carne  sumns, 
facit,  ut  non  compreheudamus.  Et  tamen  audimus  deum  se  effudisse.  Si 
quis  hoc  crederet,  prae  gaudio  ücrfd;mel|t  er,  quia  Christus  eterna  vita, 
bonitas,  iustitia,  sapientia,  salus  et  quod  vocari  potest.  Vide,  quid  mundo 
deus    donarit,    Christum,    ergo   habet  liaec    omnia.      Sinas    mortem,    Satan, 

ao  diabolum,  legem  irasci  tibi,  quid  mors  erga  vitam  eternam?  ut  gutta  erga 
mare,  \vax  an  feilt  e§?  non  eredimus.  Est  enim  nobis  datus,  ergo  mors  est 
ac  favilla  in  culmo,  in  aqua.  Est  Christus  quoque  eterna  iustitia,  si  haberem 
totius  mundi  peccata,  credo  in  eternam  iustitiam,  quam  peccata  non  possunt 
umbftoffen ,    ibi    omnia   peccata   licrlefc^en ,    quia   haec  iustitia   mea   est.     Ibi 

35   fetet  nostra    iustitia,   quid   est  erga  hanc?     Paulus  Phil.  3.  non  pro  honore, ':pf)if.  3, 7f. 
sed    damuo   et    stercore.     Vide   quam   aperiat  Apostolus   os.     ^t)   laut  nbel, 
quod    ordo   monachorum    sit    stercus,    friß   bu  ben  orben,    quare  dicit?  quia 
habet  primitias,  ut  sequitur  'Inveniri  cupio  in  iustitia  Christi",  mea  imj)edita3. 9 
ut  istam  perderem.     Si  in  illam  agnitiouem  venis,  Christus  est  tuus,    habes 


zit  6  Uliig:  r  zu  19  dedit  r  zu  20  dare  r  zu  27  öcrfd^lmetjt       Christus  r 

SU  35  Pbil.  3.   r       lioiiorej   li 

26* 


404  ^prebtgten  bt^  Sa^veö  1526. 

eternam  iustitiam,  quae  est  dilatata  per  totum  munclum,  quia  Christus  ubique 
et  omuia  mea  sunt.  Sed  caro  damnata  facit,  ut  hoc  non  credamus,  sed  det 
deus  gratiam,  ut  tantum  per  guttam  sentiaraus.  Qui  vero  habeut  spiritum 
sanctum,  gustant  ic.  ubi  vero  cor,  quod  tiraet  mortem,  non  intelligit  haec 
verba,  quia  non  potest  timere,  quia  verba  dieunt  'deus  dilexit',  ergo  totus  5 
meus  et  deus  ipse  fecit,  cui  nemo  potest  resistere  et  nemo  poterit.  Sed 
Satan  faciet,  ut  perdamus  haec  verba.  Est  eterna  gratia  patris,  e^r,  loB  unb 
preif§,  quando  mundus  dicit  me  hereticum  jc.  dico  'trolt  ^er  liBen  gefetten, 
fc^enbt  unb  lej'tert,  quid  facitis?  omnis  ignominia  vestra  est  quasi  ventus 
!ul,  vos  stulti  ntu^et  eu(^  umB  fünft,  quia  deus  dedit  mihi  filium,  nihil  curo,  lo 
'  quod  das  mihi  diabolum,     Filius  dei  conculcabit  illum,   Xtlüä)  nti(^  unfertig, 

töte  bu  tüilt,  habeo  aeternam  gratiam\  Sed  quia  ignominia  dolet,  ideo  fit, 
quia  non  intelligimus.  Tale  cor  habet,  qui  credit  hie  in  primitiis,  illic  in 
plenitudine.  @ot  mundus  oppone,  videbis  quäle  donum,  ut  omnia  finb 
gering  mala  erga  illum  thesaurum,  qui  datus  nobis.  Satan  quid  est  contra  ir, 
hunc  thesaurum?  Satan  est  contra  talem  Christianum  ut  culmus,  quia 
quando  dicit  unum  verbum  Satanae,  niU^  er  in  g^en  laffen. 

Ideo  dixi  haec  verba  tam  magna,  ut  si  ratio  consulatur,  dicere  cogamur 
mendacium,  l^er  got,   qui  ubique  est,   beut  fic§  mir  QU,  'fc^e  !^in,   ha  t)aftu 
nii(^^  quid  aliud  cuperemus?     Et  Interim  nos  adeo  excecati,   imo   non  sus-  20 
cipimus. 
3o[).  3,  16  Quare  dedit?    'Ut  omnes',  tej:t  mit  ber  glo§:  non  dedit,  ut  in  arcam 

peram,  sinum  ftedteu,  sed  fide  capitur,  corde,  nihil  melius  habes  corde.   Vide 
in  istis  verbis  hereas,  et  dicas  vera  sunt  verba.    Christus  docet,  sed  oportet 
Spiritus    sanctus   imprimat   cordibus,    ut  sciamus   certo    vera,    tum   ift§    ge=   25 
tüunnen.    Et  Satan,  quando  talem  videt  Christianum,  ma(i)t  \xä)  nilj§t  öil  an 
t)^n,  sed  ric^t  unglaub  an,  ut  occidatur,  quia  hie  murus  est  munitior  quam 
si^f.  91, 13  quod  possit  oppuguare  eum.    'Super  aspidem^  ic.    'Qui  credunt^,  e»  let)t  am 
gtouben.     '9it)mmer',   his   verbis  ablata  peccata,  mors,  Satan  quaerit  semper 
tribulationem,  ut  damnemur,  sed  [sine]  mundum  irasci  cum  Satana:  hie  ver-   so 
bum  dictum  '(5ol  nt)mmer',   'sed  habere  vitam  eternam'.     Satan  irirb  ni(^t 
ein  lüden  in  haec  verba  Bcl)ffen,  finb  ^m  3U  fc^orff.     Concludit  sie: 

'Qui  credit  in  eum'  2C.  Haec  verba  ideo  praedicantur,  ut  fide  capiantur 
et  quod  nobis  non  consulitur  nisi  fide.  Si  potes  credere,  ut  hie  dicit  deum 
pro  te  dedisse  filium,  Si  confisus,  vicisti.  Sed  tu  non  potes  facere,  vide  35 
fiuc.  17,  sne  cogites  te  posse  credere,  quando  audis.  Apostoli  'domine,  adauge'  et 
mm.  8, 23  Paulus  dixit  se  tantum  habere  primitias.  Adest  quidem  bonum,  sed  vos  non 
potestis  capere,  ut  si  plena  domus  auro  et  deberem  in  loculum  ponere, 
postea  habebiraus  in  plenitudine,  ut  latior  sit  haec  cognitio  toto  mundo  et 
celo.     Vide  ergo,  ut  hunc  thesaurum  capias.  ^o 

zu   7   über   perdamus   steht   amittamus  zu   22/23  Ut   omnis    qui    credit   in   eum  r 

zu  23  über  suum  sieht  reeondas  s«  38/39  non  iudicatur  r 


5prebi(\h'it  bc§  3nl)tc§  1526.  405 

'Indicet',  tarnen  imiiidiis  (laninat,  nihil   hoc,  scd  abhüuni  indicinni,    ntsof).  3,  n 
non  timeat  mortem,  peceatnm,  Satan,  iuditiam  extremum,  quia  Christus  non 
iudicabit  te,  quia  tuum  donum  et  thesaurus,  sed  impios.     'Qui  non',  coram  ».  is 
mundo  non  apparet.     Infidelihus   praedicatur  etiam   hie  tliesaurus,    sed  quia 

5   non  credit,  est  damnatus.    Sinas  eos  gestarc  cilicia,  nihil  promove1)unt,  quia 
non  credunt  in  nomeu  Christi,  (pii  praedicatur  nostrum  donum.    Nomen  eins 
gTjct   in   ber    tnclt,    non    videtur   ij)se.     In  futuro   seculo   iuirt   bcr   imnic  et 
verbum    aBgctt)an   et    videbimus.      'lam    damnatus",    ideo   dicit   eos   damnari,35.  is 
quia  sie  vel  aliter  peccaruut,  sed  quia  non  habent  iustitiam,  Christum,  quae 

10  peceatum  absorbet,  nam  infidelitas  radix  omniura  peccatorum.  Hunc  textum 
non  solum  memoriter  scire  del)emus,  sed  etiam  semj>er  meditari  in  corde. 
@§  ift  etjtel  lurfett  prebig,  quod  non  diximus,  oportet   s])iritus  sanctus  dicat. 

zu  1  über  daranat  bis  iudicium  steht  melius  est  ut  occidamur  2.  Cor.  4.  5.  zu   I/o 

quia  caro  non  intelligit  hunc  thesaurum  r  zu  (i  nomen  filii  dei  r  12  dicat  fehlt 

36. 
^rcbigt  am  ^ftngftmontag  9lat^nnttafj§. 

(21.  mai) 

2;tefe  Big'^er   ungebnicftc  ^rebigt    ift   un§   in  5Hörer§  5^nd)fcf}rift    Cod.  Bos. 
o.  17^,  SSt.  93'^-95''  erhalten. 

Pomeridianus   sermo. 

Audistis  hodie,  quod  qui  credentes  sunt,  bie  fotten»  alle§  !^a6cn.     Hoc 

15   est  iudicium.     6v  cloget  felB§  uBer  hk,  qui  Euangelium  non  habent.    G§  t[t 
ein  uBcxfdjtoengflic^  gut,  e§  g^et  nit^t  balb  ein.    ß^riftuS  gifit  ein  fcfjledjt 
loB  benen,  bie  e§  tjOren.    'Venit  lux  in  mundum  et  magis  diligit'  2C.    quibus  3o^.  3, 19 
lux  mittitur,  bie  toerben  im  feinb,  nolunt  hoc  remedium,  hioHcn  in  nidjt 
'^elffcn   iQJfen   IC.     Hoc  iudicium.     'Lux',   ift§  nid)t   ein  jamcv  i.  e.  verita.s, 

20  quid  hinc  concludemus?  nempe  mundum  rofcnb,  toridjt  et  Satana  obsessum. 
Pro  insano  haberetur,  cui  daretur  bona  et  pulelu'a  uxor,  et  ipse  diceret  'id) 
t^et  nt(^t  btein'/  hunc  dicerent  esse  diguum  cesioue  virgarum.  Sic  mundus, 
got  Beut  ix  QU  lucem,  ipse  mundus  non  exoptat  et  non  solum  non  con- 
temnit,  sed  plus  diligit  tenebras.    Gerte  optare  deberemus,  ut  potius  essemus 

2.5  lapides,  quam  homines,  praesertim  si  lucem  non  putamus  meliorem  tenebris, 
serpens  non  expectat  iuditium  dei  ut  homines.  Omnes  Episcopi,  prineipes 
obsistunt,  Et  non  aliter  praedicamns  (juam  lesum  Christum  k.  Ibi  negare 
non  possunt,  quia  in  Christo  baptizati.  Sed  hoc  egre  feruut,  quod  eoruin 
rem  damnamus.    Si  meritum  nostrum,  est  nostra  res,  nihil  est,  econtra.    Et 

30  Interim  insaniunt  profitentes  verbis,  quod  habent  Symbolum,  sed  'nos  etiam 

28  bapti/ati]  bapt. 

')  Soll  das  hcissen:  ich  würde  sie  nicht  in  mein  Haus  einthun,  aufnehmen?    P.  P. 


40(3  ^4^vcbit5tcit  beö  ^jatjrc»  152ü. 

aliquicF.    Ita  regit  tmiiuliun  Satan.    Num  non  debeo  diligere,   qui  benefacit? 
cüiitrariuni,  non  est  ergo  naturalis  vel  hnmaua  malitia  in  mundo,  sed  Satanica, 
ut  illani  dilectiouem  et  bonitatem  non  possit  pati.     Si  commiuatur  non  cre- 
dentibus,  quod  iara  iudicium  habent,  quia  magis  tenebras  quam  lucem  amant. 
3oi).3,  IG.  isLux  est  verbum  supra  'Sic  dilexit'  K.  'Qui  credit'  2C.  per  hoc  indicatur,  ut    & 
»  laBlofy   !^Qltcn  QU  Christo   et   patre   et    dilectione   eorum,    ipsi  'phis  tenebras". 
Medium   non   est   inter   tenebras    et   hicem.     Ubi  non  praedicatur:    Christus 
datus  nobis,  ut  JC.  sunt  ibi  merae  tenebrae,  ne  putes  aduUerium  2C.  tenebras, 
sed  prudentiam  carnis   et   quae  est  excepto  fiho    qui  datus  est  nobis.     Nee 
in  rebus  secularibus  potest  pati  tncrbcn  ius,    quando  adulter  corripitur,    non    lo 
possunt  ferre,  quia  non  adest  hix.    Herodes  cum  meretrice  non  potuit  hicem 
ferre  ac.      Si   ahquis   magnus  corripitur  vel  mercator,   male   fit,   quia  volunt 
für  XCä)i  t)aBen,   quod  eis  placet,   ita  nequam  est  Satan,   ut  nihil  iuris  ferre 
possit:  quomodo  ferret  haue  lucem,  Christum  esse  iustitiam?  cum  non  possit 
ferre,   ut  adulter  puniatur,   quod  est  corporale,   quomodo  ferret,   quod  ratio,    15 
sanctitas,   iustitia  eins  nihil  esset?     Satan  inquit  'tot  ordines  erexi,   mundus 
non  potest  iudicare  malos  et  tu  damnares?'    Hoc  videmus  liodie.    Omnis  ergo 
homo  extra  Christum  non  potest  ferre,  quando  ei  ein  lütlb  QCrcbt,  nisi  cogatur, 
tro^  ut  dicas  hominum  merdam  nomine  suo,  si  est  über,  die  alicui  qui  falsam 
mensuram  habet,  an  non  sit  insauus.    Sic  clericis  hodie  dicitur  et  proponitur   20 
lux,   quid  illi?   si  mundum  possent  fluere  facere  sanguinem,  certe  ic.     Chri- 
stianus  sat  habet,   non  incommodatur   Ulis   et  Christianus  non  potest  alium 
plus  maledicere  aliquem,  quam  quod  faciat  uilfCl^t,  levissima  convitia,  quando 
imprecor   ei  pestem  K.   sed  quando  est  impius  et  est  damnatus  et  iudicatus 
coram    deo,    ^at    er    nt(^t    fc^obeil   ö«ilÖ-     Nemo   ergo  Christianum   ledit,   et  25 
quando   ledis   eum,   te   ipsum   ledis.     Non  est  gladius,   qui  ita  feriat  te,   ut 
tuum  ipsius  cor.    Vides  adeo  malum  mundum,  vult  libentius  esse  in  BuBerei 
corporaH  vel   spirituali   quam   lucem.     Cur  non  dixit  'lux  venit  in  mundum 
et  lux   ei   exorta',    sed   invertit  i.  e.  Euaugelium  praedicatur,    sed  deteriores 
fiunt   homines,   tüte   fol   ic§§    bell   madjcn,    quando  Christus    ipse  met  dicat?  30 
Et  verum    est,    quando    fides   in   corde  non    est,    homines    fiunt   deteriores, 
avariores,  superbiores,  lauter  2C.    lam  Satan  clam  ostendit,  quid  possit,  quia 
irascitur,   quia   videt  se   3U  fd^onben  lüOlben  feilt.     Ne  sit  mirum  igitur,   si 
videmus  homines  iam  malos,  ipsi  non  faciunt,  sed  Satan.    Nos  nihil  curamus. 
Si  Satan  laib  tf)Ut,  neminem  decipiet  quam  se  ipsum.  35 

58.  ly  'Quia   opera   mala"*,   ratio  dilexit    magis   tenebras,   quare?   quia   dilexit 

tenebras,  ideo  placuerunt  eis  opera,  alias  mala  opera  nihil  impediissent.  Ex 
doctrina  öolgt  bn^  leben.  Sic  ex  luce  lucida  opera,  ex  tenebris  tenebrosa, 
oderuut  lucem,  quia  erat  contra  eorum  opera.  Nemo  potest  inspicere  alteri 
in  cor,   sed  per  fructus   agnoscitur.     Clerici  exempli   causa   docent:   qui  sie  40 


SH  5  lux  r  zu   10  Teuebrae  r  über-  pati  steht  geUbcn  19  hominum]  ho 


^prebigtcii  bcS  ,3nt)tcä  1526.  407 

orat  K.  beatus  erit,  bog  tücirf  luüv  bojj,  (jctl^  (jettcu  fic  tüol  bor  ini(^  t)er= 
fcoic^en.  Postea  Eiiano;elinin  venit  et  dixit:  hoc  falsum,  Quando  damnatur 
ir  cufcrUdjcr  tnub,  lucrbcnS  bem  Guaiiflclio  feinb  et  odenmt  lucem,  volunt 
bei)  ircn  luerrfcu  bleiben.     Scd  volunt,  baö  tiuin§   aud)  ctluaS  ta^  fein,^et 

s  quia  voluut  ea  aliijuid  esse,  oportet  odiaiit  liiecin.  Et  sie  iu  oorporalibus. 
Ubi  lualiiin  regiineii,  si  dico  ad  aliqueiu  'male  agis",  bn  [(fjlag  idj  aincn  aiiff 
bcn  farf ,  si  uoji  subditiis  mihi,  findet  er  mid),  quia  propono  ei  luccm.  Et 
Christus,  (piia  dicit  opcra  eorum  falsa  et  lueem  hoc  iudieare,  ideo  odiuut 
eam.     Sed   deus    non   potest   ferre  mala  corporaliter,   quia  gladium  instituit, 

Hl  nee  spiritualiter,  (juia  Euangelium,  ideo  maxima  res  esset  in  praedicatiouis 
officio  et  gladii  admiuistratione,  quod  ea  mufj  leiben,  ut  persecutioneni 
patiatur.  Si  vis  tüeren  verbo,  opponit  se  contra  te  sapieutia,  iustitia  humana 
Sic  gladio,  prinuim  eorum  est,  bQ§  tnan  in  feinb  fclj,  fo  q^ct§  ben  rcdjt  ^u, 
(piia  habemus  remuneratorem.    Et  tamen  nuif]  maUa  nidjt  laffen,  f(ndjt§  ein 

i-'  tcuffel  Quff  mein  ^euBt,  fludjty  100  auf]  beinS. 

'Quia   (jui    malum   facit'.      Num    apostoli   et  saucti   non  peccaut,   cumas.io 
Christus  etiam  iucrepet  eorum  infirmitatem?     Qui  in  Christo  sunt  et  herent, 
si  etiam  peccaut  ex  infirmitate,   non    malitia  faciunt.     Ideo  peccatum  eorum 
dicitur  ein  fet)l,  ftrauc^eln,  non  6o§!^el)t,  (piia  habent  cor  anfflic^ttg,  quod  in 

20  Christum  credunt,  sed  interdum  t)erfel)en§,  ut  Satan  decipiat,  sed  statim  agnos- 
cunt  errorem,  non  dicitur  arg,  quia  iustitia  Christus  erfenfft  al§  ha^i.  Infideles 
faciunt  Qrge§  et  gl)cn  in  peccatis  mit  Infi  nnb  HB  unb  (juando  corripiuntur, 
nuirt  er.  Christianus  se  ipsum  castigat.  Si  im})ius  cogitur  pati  et  tamen 
murt  er,  arg,  ber  luft  nnb  lib  ba^u  ^at,  odiunt  lucem,  non  possunt  ferre 

25  lucem,  ut  dicatur  eis  veritas,  Euangelium  est  eis  mendacium,  heresis,  iudex 
ein  f(^al(J,  princeps  ein  Bub.  Si  non  ita  vocatur,  fo  loB  idj  fein  rcgiment 
nichts  nBer  al,  quia  hie  textus.  Satan  mu^  ft^ety  bültern  contra  lucem.  Si 
dicis:  fo  foltu  tt)un,  tük  fol  id)  ben  f^un,  lua§  bu,  Itiiltu,  ha§  bie  k.  Haec 
vox    est   non    eorum,    sed   illius   qui   regit   in  ipsis.     Si  Christianus  jc.  uou 

30  vivis  iuter  homines,  sed  diabolos.  Si  non  possunt  fugere  lucem,  volunt  se 
excusare,  si  non  opponunt  se  potestate  sua,  Si  non,  occulte  malcdicunt. 
Christus  dixit  et  ante  dixit,  fo  g^et§. 

Ideo  non  oranes  Christiani,   qui  audiunt  Euangelium.     'Qui  veritatem  aj.  21 
facit'.     Hoc  Christianus  audet  facere,   \vo  mit  er  umb  gf)e,    barff  e§  on  tag 

35  f^omen  laffen.  Et  in  numdano  iure,  qui  iustus  est,  bent  trolj  auff  fein  fad;, 
multoplus  in  hac  re  Euangelii.  Si  notat  veritatem,  seit  eam  contenmi,  potest 
pati,  ut  coudemuetur  et  interim  beut  er  trol^,  quia  est  ein  geredjt  Inertf,  non 
hypocrisis.  'Veritatem'  dixit,  non  solum  '(pii  recte  facit',  sed  'vere',  contra 
hypocritas,  adulterium  k.  est  unrecht,  Sed  quando  docetur  falsa  doctrina  et 

40  vita,  ba§  fein  opera  in  speciem  pulchra,  quibus  impositum  homiuibusS  palam 
malos  !^an  man  übertäuben  et  ratio  intelligit  malum.     Scd  hie  füren  got» 

1)    Oh  quibus  impositum  hominibus  als  Frage  zu  nehmen  ist'^  Der  Sinn  ist  unklar. 


408  5prebigten  be§  ^ai)Xi^  1526. 

iüort,  nomen  dei,  Spiritus,  ibi  captiva  est  ratio,  Ideo  maior  pars  cum 
hypocritis  heret  ac.  Qui  habet  veritatem,  dilectiouem,  tüagenS  !^im,  quia 
nituütur  dei  bouitate,  alii  g'^eit  mit  betn  f(^ein  umB.  Sic  cum  uostris  uovis 
prophetis.  Non  possunt  audire,  quod  coutemnantur,  veritas  potest  ferre. 
Et  Spiritus  sauctus  vocatur  veritatis  Spiritus,  qui  ducit  in  veritatem.  Ipsi  5 
dixeruut  fecisse  leges  suas.  Si  omues  leges  habeo  ipsorum,  sum  ideo  iu 
veritate?  Nou  est  veritas  sie  rasum  esse,  nisi  hoc  2C.  tum  nemo  esset  ne- 
(piam,  qui  non  esse  posset  verax.  Veritas  est,  boS  nic^t  fet)len  !^an.  Sieut 
omnia  opera,  ergo  oportet  veritas  sit  aliud  quiddam  quam  externum,  tüa§ 
fehlen  t^on,  ha  tft  bcr  spiritus  sanctus  nt(^t,  sed  ratio,  quae  potest  ordinäre,  lo 
ut  geras  cappam,  econtra  est  fides  vera  et  in  ea  vivere,  ba§  machten  liypo- 
criticum  opus.  Scio,  quod  deus  hoc  dixit,  quod  credo,  quod  facio,  et  ille 
consistere  posset,  alias  quomodo  posset  consistere  potestas  sine  veritate? 
princeps  amputat  gladio  caput  et  quamquam  ipse  nequam,  tarnen  opus  an 
im  felb  tec^t.  Sic  Christianus  certe  novit  opus,  quod  facit  rectum,  dominum  is 
non  curat,  sive  condemnetur  opus,  quia  seit  unum,  qui  est  deus  qui  hoc 
fecerit,  ut  habet  textum.  £)i-umB  lofS  fc^elten,  e§  !^at  !^cin  Beftanb,  fuerunt 
mille  persecutores  Euangelii:  ift  BUBen,  et  hie  sunt  plurimi,  veritas  vincet, 
quia  quod  factum  ex  deo,  ba^  mu§  BletBeit  et  econtra. 

37. 

^rebigt  am  ^fiitgftbienftag, 

(22.  mai) 
S)iefe  Bi§f)er  ungebnidte  ^pvebigt  fte^t  in  9törer§  ^ad^fd^rift  Cod.  Bos.  o.  l?'', 
m.  95^-98^ 
cjo^.  10,  iff.  Luth:      3.  In  feriis  Penthe:     loh.  X.  20 

Johannes  dicit,  quod  ludaei  hanc  parabolam  non  intellexerint,  quan- 
quam  in  prophetis  ubique  scierint  pastores  significare  doctores  et  oves  veros 
filios  dei,  sicut  prophetue  hoc  loquuntur,  sed  hoc  impossibile  erat  eis  in- 
tellectu  de  ostiario,  ostiarius,  qui  sinit  fures,  quia  non  poterant  intelligere,  quia 
putal)ant  se  bie  teerten  fein,  pro  se  habebant  legem  Mosi  et  Levitas  et  25 
putabant  ostiura  apertum,  sed  quia  dicit  Christus  contrarium,  nesciunt,  nee 
mirum,  quia  idem  nobis  contigit,  qui  putavimus  nos  Christianos,  Euange- 
licos,   et  nihil  de  intellectu  Euangelii  novimus. 

Videbimus  Euangelium,    describit   dominus   stabulum    oviuni,    gregem 

ovium.   2   sunt  haec.     Scitis   enim,    quod   deus   rexerit   mundum    per  legem,   30 

per  Mosen  et  alios  prophetas.    Postea  dedit  Euangelium,  in  quo  nos  sumus. 

SJiarc.  16,  15  Lex  nobis  nou  data,  nunc  totus  mundus  est  in  Euangelio.     Mar.  ult.  Vult 

3ot  9. 4idicere:  vos  ludei  putatis  vos   non   caecos  9.  c.  in  fine  et  scire  quae  scienda 

SRöm.  2,  18  Ro.  2.  vide  ?c.   et  putatis  vos  lucem   et  regere  mundum.     Sed  dicam,   quid 

bie  meljnung  fe^,  estis  caeci  et  ultra  hoc  fures  et  latrones  bQ§  ift  mir  mirum,  35 

20  darüber  steht  D  M  L  zic  32  loan.  9.  r  zu  34  Ko.  2.  r 


^rebifjtcii  bcä  ^ntjrc-J  1526.  409 

saDcti  non  solum  ceci  k.  Et  hoc  probat:  '(jiila  nun  intralis  per  ostiuni  JC. 
ergo  estis  fures  et  latrones,  quia  Inpus  venit  non  per  ostiuni,  scd'  jc.  'ut 
mactet'  ic.  Quid  hoc?  In  lege  inveniuntnr  2'^''^  praedicatores,  qui  eani  vere 
praedicaut  et  male.  6c§aff[tQl  est  hivi  rcgiment  be§  gfel^S,  nt  si  regimaiit 
5   priucipis  vocaretur  ein  |cf}afffta(.    Sic  deus  hunc  popuhnn    i)at  flcfaft   iinb  16c= 

fcfjlofjcn  iuy  gfe^.    Gal.  'Conchisi  sub  lege'  ic.  nee  non  faceremus.    Sic  oves  ®ni.  3, 23 

conclusae  in  ovili,  ne  errent,  ha§  eiifcrlirfj  vcgtmcut  hnxd)  gfclj  gcfaft.     Oves 

bie  fronten,  qui  sunt  sub  lege  et  nonduni  sub  übertäte  Euangelii,  ut  patres, 

qui  conquesti  et  cupieruut  liberari,  Petrus  Act.  15.  Esa.  9.    Propter  has  bonas ^J'^/^'j/.^: 

10  oves  data  etiam  lex,  quando  ita  regitür  lege  populus,  ut  salvetur  per  leges, 

bny  [tnb  morbcr  imb  hieb,  non  ingrediuutur,  sed  Brechen  3um  fenftcr,  qnia 

hie   non   est   mos   pasceudi   oves.     Sed   pertinet  t)nn   hai   loclttlidj  rcgiment. 

Princeps  debet  cohercere  et  urgere  jc.    Sed  non  sie  agendum  cum  iustifican- 

dis,  quasi  lex  iustificet.     Sic  vero  Pharisaei,    scribae  et  Sadducaei  doeebant 

15   tempore   Christi   et   sedncebant  populum,   quia  per  lianc  praedicationem    fit 

superbus  populus,  qui  putant  se  facere  jc.    Sed  praedicanda  lex  spiritualiter 

iustificandis,    ut  lex  sit  speculum,  per  quod  agnoscam,  tüie  tt)et)t  mir»  feljle. 

Quando  est  quis  sub  potestate  et  cogitur  per  eam  aliquid  facere,   tanien  ita 

natura  malus,  ut  murmuret,  si  posset.    Et  vides,  quid  fecerint  rustici,  omnia 

20   naä)  t)rem  freljen  mut  unb  Inillen  faciunt,  quia  Satan  tam  malus,  ut  externum 

ins  etiam  ferre  non  possit.    Dedit  gratiam  mundo  deus,  ha§  er  bie  potestatem 

!§Qnbf)oBt,  ergo  nemo  tarn  malus,  qui  possit  nocere  gladio  et  potestati.     Sic 

est  cum  lege  divina:  quauquam  Mose  regebat  populum  per  legem  dei,   ideo 

nou  erat  probus,  mit  ftreii^en  luarben  fte  getriben,  ideo  cogebantur,  ha  folten 

25  fie  tnetjter  gefe^en  ()akn.    ©l;  6i[tu  fo  bo^,   ha§  bn  bem  redjten  feinbt  bift? 

tu  non  patereris,    si  quid  tibi  mali  accideret,    tum    laudares  regimen  bonum, 

sed  ego  libenter  sine  culpa  velim  auferre  alii  uxorem,  pecuniam,   hü^  i[t  be§ 

teuffel§  famen.    Mose  dicit:  si  legem  non  servaris,  deus  te  maledicet  an  gut, 

c!)r,  deute.  27.  fuerunt  ergo  probi ,  quia  timuerunt  iram  dei  et  clavam.     Sed 

30  intus  cogitabant  'si  ira  dei  abesset,  fo  toott  iüir  f)uren\    Haec  probitas  est  in 

corde  hominis  et  Satan  impellit,  deus  ^at  fo  billtc^  redjt  ^U  jurncn  ut  homo: 

quando  fit  aliquid  contra  hominera,  irascitur,  quare  non  deus?    Lex,  cogitare 

debebant,  l^etft  mt(^  tf)un  ha§,  sed  ex  lege  video  me  habere  ein  niilinllcn,  ut 

homo  omnis,   quando  enim  imponitur  alicui  lex,   statim   adest  excusatio  vel 

35  pugnus.    Probus  fol  ft(^   er!()ennen  ut  in  spcculo,  bin  id}  bcr  gered)tig!ct)t 

feinbt,  alle  bem,  (piod  deus  fecit,  |)fu  ba§  mid)  bie  fonn  an  fcfjeint,  talis  ergo 

ex   lege   venire    deberet,    nempe   quod   non   solum   sumus   bojjtuidjt,    sed   et 

zu  4    Ovile   r  zu  G   Gal.  3.    r  zu  7    Oves   r  zu  9   Act.  15.    Isa.  'J.    r 

ZM  11   fures  latrones  r  zu   li  über  riiarisaei  steht  ut  Mattb.  5.  zu   14  19  Si  lii  sunt 

fures  quid  nostri  jiapistae,  bemt  fte  i§aBcu§  ötet  erger  gemacht  1".  tales  fuermit  irreprehensibiles  r  Gof.  i,  22 
zu  23/24  Lex  r  zu  27  über  culpa  liteht  poeua  -        zu  29  deute.  27.  r  zu  32  Lex  r 

34  excusatio]  exe» 


5.  TOof.  27, 
15  IT- 


410  5t?rebigten  be§  Sa^re?  1526. 

inimici   bonitatis,    et  tameu   in  nobis  placet.     Omnis  ergo  homo  i[t  ein  T6ub 
l)nn  bcr  I)aub.     Lex  ergo  docet  aguoscere  bell  lUlflat,    ut  postea  elamet   'nu 
1}CXX  l)ilff'.     Cor  si  irapium    est,   quid  prodest,    ut  oftcram  multa?     8i   sum 
luonachus,  quid  prodest,  venenum  hoc  pestiferum  in  me  est,  ut  sim  ex  geuere 
et  gemiue  viperarum,    gifftigc    Bofe  inurm  fdjtnutfcn   un§  externe,  et   interne     5 
tales.     Spiritualiter  praedicare  legem,  ut  liomines  agnoscant  se  et  sua  opera 
esse  hypocrisin.    Sophistae  'maä)  btr  ein  nencn  furfa|'.    Si  in  cute  haereret, 
irem  ad  balneuiu,  sed  {[t  mir  geiüafdjen  bnr(^  bUit,  f(eif(^,  abem  et  in  fundo 
cordis,   ergo   omnis   homo   est  ein  Bofcr  gifftiget  lüurm,    quando  ergo  homo 
insanit,  die  'nou  mirum,  quid  enim  faceret?'    Qui  hoc  aguoscit,  incepit  salus,   10 
tu  vocas  me  geniraiua  viperarum,  verum  est.    Si  me  quis  impetit,  odio  habeo 
cum.     Sie  monachi  quotidie  confitebantur,  surgebant  nocte,  sed  uon  fuerunt 
veneuatiores  libidinibus,    superbiores,   haec  vitia   uon  innotescunt.     Hi  g^eu 
3um  lod)  !§tncin  i.e.  gf)en  nirf)t  rcd^t  mit  umB,  öcrfuren  bte  leut.    Lex,  ut 
Paukis,  est  spccuhmi,  in  quo  videnuis  peccata,  ut  in  speculo  maculas,  gifftige   15 
iDnrm,    nihil  aliud   norunt   quam  f(^meifjen   vel   bergifften.      Quare   est   für? 
quia  furatur  deo  honorem  et   animas  rapit  et  occidit.    Quando  praedico  sie, 
conclude  hanc  doctrinam  in  cor,    quando  sie  oras,    dabo    in  pignus  animam 
meam   te  salvaudum.     L  rapit  animam  ex  ovili,   ducit  ex  lege,  ut  non  vere 
agnoscat  et  ducit  in  opera,  et  per  hoc  aufertur  deo  lionor,  quia   anima  fidit   20 
suis   operibus,    non    dei   misericordia.      Et   tahs    est  sanctus   seductus.      Ita 
fuerunt  omues  monachi,  Episcopi  fures  K.  quia  dixerunt  vitam  episcoporimi 
esse  sanctam,  quae  salvaret   et  alios.    Et  putabant  neminem  sanctum   nisi  jc. 
Ergo  sunt  fures,  feceruut  ^^r  bing  ^eilig.    Et  latrones,  quia  occiderunt  animas. 
Quando  ergo  sie  lex  praedicatur,  falso.    Ita  praedicandum:  deus  vult  ut  ex-   25 
terne  leges  serves,  ut  uon  fureris,  scorteris  et  lex  civilis.     Non  quod  habeat 
ein  gnug,   quando  facis  externe  ista,  sed  vult  bem  Bojen  lüiEen  iüeren,   ut 
alii  habeaut  pacem  öot  bit,    es  vipera,   alias  nemo  tutus  esset,  sed  pro  hoc 
nihil  tibi  debet  nee  vult  aliquid  dare,  quando  hoc  facis,   vide,  homo,  prae- 
dicandum, quäle  cor  habeas,  nemjjc  sentis  ])er  legem  te  invitum  facere,  et  si  30 
posses  3U  tüegen  Bringen  impune,  omnia  faceres  K.  quando  coguoscis  te  per 
legem,  venio  tecum  ad  ovile  et  ingredieris. 
3"^- 10. 2  'Qui  vero  ingreditur,""     Christus  se  ipsum  ex])onit,  quod  sit  ostium  et 

ostiarius,  ])astor,  er  lüilS  qI§  mit  einanber  fein.  Ostiarium  vocarunt  spiritum 
sanctum,  (jui  aperiat  Christo,  Sed  ostiarius  oportet  sit  servus,  non  dominus,  35 
quia  pastor  est  donu'iuis.  Nos  ostiarios  vocamus  veros  praedicatores  legis 
ut  levitae  et  Petrus,  Paulus.  Hi  f)utten  bcr  fd)nff  unb  §alten§  unter  bem  gefclj 
ut  et  Esaias  et  Hiereraias  k.  bie  fjolten  boS  populum  sub  lege  in  vero  in- 
tellectu,  ut  ita  praedicetur  facienda  opera  et  tarnen  non  salvari,  quando  veuit 

zu  ß/7  Legem  spiritualiter  praedicari  r       zu  in'14  iion  iiigredi  per  ostium  r       zu  \5 
Lex  r  zu  10    fures  r  zic   \8    über   conclude    steht   foffe  zti  19   über   ducit    steht 

rcl)ft§  zu  33,34  Ostium  Ostiarius  r 


^tircbic^tcn  beö  ^afjvcä  1526.  411 

paslor,  \o  rciimbt  bcr  ostiarius  belli  Ijirtcil,  ^uando  vciik  luiaiigclium,  lex 
tueidjt,    «juando   didici    ex  lege  me  esse  geninien  viperariiin ,    fü    [)ai  lex  Iciii 

otHcimn  Qii^QCVidjt,  tum  veiiit  Christus  et  dieit dum  nou,  an sed 

Christianus.     Haec  est  2.  ])raedieatio,  quae  unde  veniat  iustitia  et  ne  spere- 

5   mus    salutem    ex    operibus.       Postea   venit   Christiani Ex    hoc   fit 

Christiauus,  ex  vase  Satauac  dei.  Euangehum  nou  [)raedicat,  ijuid  facere 
debeam,  ut  lex,  sed  dat  gratiam  et  spiritum  sanctuni  et  invertit  nos,  dum 
ostiarius  aperit  pastori  i.e.  te[t  iil  icgircil,  ({uia  apostolus  nou  potest  (piid 
facere.    'Vocem',  naturaliter  oves  pastoris  vocem  aguoscunt   et   solius   et   ab 

10  alio  fugiunt.  Sic  hie  prius  captivae  oves  sub  lege,  ut  agnoseant  pastorera? 
(juandt)  tempus  venit,  r)ort  bct  ostiarius  auff  et  Christi  vocem  audit  i.  e^ 
Christiani  feien  fic '  !urij  lliub  an  ti)dn  In  nisi  Christi,  lupus  quidem  mactat^ 
sed  electae  oves  nou.  Omnis  vox  Euangelii  nou  est  hominis,  sed  Christi 
vox,  verae  oves  optime  norunt  vocem  Christi,  quando   quis  ])raedieat  opera 

15  vel  gratiam.  Et  fiunt  iudices  super  oves.  Ovis  ee  e§  einem  Qiiber  naä)  liff, 
CC  Uf§  C'5  fic  ^  eilunrcjen.  Sic  Christiani  merifcil  fein,  an  sit  conformis  Christo 
doctrina,  norunt  Christum  esse  iustitiam.  Ilaec  est  vox  Christi,  (piando  vero 
aliquis  oportet  etiam  opera  facere,  vide  quomodo  patres  fecerint  et  salvati, 
tum  Ovis  avertit  caput  ovis  et  novit  Christi  verbum  'Sic  dilexit  mundum"  k.  3"')-  3,  lo 

'20  fugit  ergo  haue  vocem.  Nihil  magis  consolatione  plenimi  [)otest  praedicari 
territis  per  legem  ovibus  quam  Christi  Euangelium. 

'Nominatim^  [o  gnug  l}at  hcx  I)irt  adjtung  brailff,  ut  vocet  nominatim, 
segregatur,  quando  dieo  homo,  neminem  voco,  sed  si  Petrus  K.  (iuilibet 
habet  suum  donum  Paulus  Ro.  12.  1.  Cor.  12.  manus  non  vidct,  sed  operatur,  i.  tso'r.  12,  i 

25  auris  dou  ambulat,  sed  videt  [fo]  K.  Sic  nos  sumus  t)it  gübcr  IC.  et  tamen 
unum  corpus,  quando  corpus  nomino,  nuUi  do  membro  nomen.  Si  dico  vero 
manus.  Sic  inter  nos  quidam  apostoli  2C.  et  tamen  omnia  in  uno  spiritu  et 
fide  i.  e.  dat  unicuique  suam  vocatiouem,  bei'  mu^  ^rcbigen,  lefcn  K. 

'Emittit'  i.  e.  Euangelium   f nit    un§    aufa    bcm    icfjluang   beö   legis  -    in  3oO.  10, 3 

30  Euangelii  libertatem.  Sed  spiritualiter,  ((uia  lex  est  speculum,  ut  agnoscam, 
quod  nihil  sum,  dum  ftec!  noc^  in  bei  fcfjluang,  ex  isto  Ic|"t  Cl  mic^  i.  e.  facit 
nos  liberos  a  lege,  ue  timeamus  legem  modo  damnare,  antequam  in  Christo 
eramus,  concludebat  lex  me  viperam  et  bub,  ha^  i[t  nun  an§.  Et  hoc  est 
libertas  spiritualis,  nou  carnalis,  (juod  cor  sit  liberum,  et  (juando  sie  liberos 

35  fecit,  'praecedit  ante  eos',  feret  (Jhristus  nun  ein  anbei  tüefcn,  g()ct  boian  an 
bei  fpi|en,  servit  uobis  operibus  et  passione  sua,  ut  ([uando  aderat  in  cor[)(»re, 
cecis  dedit  visum  K.  Passione  servivit  non  solum  praesentibus ,  sed  onnii 
mundo  ab  principio  et  in  finem,  (jula  mortuus  non  solum  pro  praesentibus 
ludeis,   sed   pro  omnibus,  ut  Prophetae   praedixcrant,   opera   cessaruut,    sed 

0 ]  refo        ]  ein  Wort  unlesbar  5 ]    vo*""»  ?  1 7  iusti- 

tiain]   iust  zu  30  über  quia  lex  est  speculum  steht  me  nihil  esse 

1)  =:  fic^  ^)  fd^toong  in  der  Bed.  'Gehraucli,  wie  noch  heilte  in  bestimmten  Ver- 
bindungen.   Vgl.  'il,  ivo  ber  Gm.  Sg.,  erg.  etje  (=  lex,  Dietz  482^)?    P.  P. 


412  ^rebigten  be§  Softes  1526. 

passio  gfjct  noc^  tmet  bar,  g'^et  bot  on  imb  trcgt  ein  e^tmptX,  et  faciunt  oves 
ut  ipse.  Et  non  faciunt  ex  legis  coactione,  sed  sponte,  serviuut  potestati, 
diligunt  proximum  mit  tib  unb  lu[t,  ut  Christus  fecit.  Si  pati  cogitur  mor- 
tem, ignominiam,  um6  ber  6f)xiften^eit  tüillen  et  sponte,  ut  primus  Christus 
^at  fein  leiben  aulgeridjt,  Paulus  nud§  et  alii  sequentes  suam,  Sed  ibi  non  s 
est  custos,  virga,  sed  sequuntur  per  quod  coguntur?  Voeem  eins  audiunt, 
Christian!  laffen  fic^  lenrfcn  mit  bem  toort.  Non  opus,  ut  Christianus  con- 
iiciatur  in  turrim  vel  ^uttel  ei  mittatur,  statim  facit  quod  praecipitur  jc. 

S8-  ^  'Alienum',  natura  est  oviuni,  ut  non  sequantur  eura,  quem  non  noverunt, 

sed  quando  pastor  nui;  pfeiffet,  statim  veniunt,    ita  tamen  voce  nominantur.   lo 
Sic    Christian!    quando    aliam    doctrinam    audiunt,    fugiunt    scientes    adesse 
Satanam.    Sic  est  in  Christi  regno.    Christus  fui't  un§  bon  bem  bofen  tnefen, 
bQ§  un§  angeboren  ift  et  ducit  in  aliam  viam,  quam  sponte  sequiniur.     lam 
exponit  se  Christus  'Ego  ostium",  tüie  boben.     Num  prophetae  etiam  fuerunt 
homicidae  Ut  Esaias,  Hieremias,  qui  venerunt  ante  dominum.     @§  le^t  an  bem   is 
hJOrt  '!!§omen',  prophetae  sunt  missi,  alii  venerunt,  urgent  se  ad  hoc,  qui  pleni 
scieutia,  ha§  fie  ^erbeifen  mochten,  tum  praedicant,  n)a§  in  getreumet  '^at, 
oportet  quis  sit  missus  et  vocatus  ut  ex  deo  veniat,  si  non,  non  praedicabit 
verbum  dei.     Sed  quomodo  scitur,    quis  ex  deo  veniat?   quando   me  iussit? 
quomodo?  tarnen  non  locutus  mecum.     Ita,  Christiauus  sum  et  fc^ulbig,    ut  20 
serviam  proximo.    Si  petor,  debeo  praedicare.    Si  venio  ad  locum,  ubi  nuUus 
est  praedicator  Euangelicus,  ipse  debeo  facere,  et  si  vocer,  multo  plus,  Wx 
ben  tro^  nirf)t  !)at,  ber  brcbigt  ni(^t  tt)ol  al§  bte  rotten  geifter  t^un.    Spiri- 
tus sanctus  non  urget  te,  si  iactas  spiritum,  adfer  signum  ut  apostoli.    Quem 
deus   vult  mittere  sine  homine^  sie  mittet  ut  apostolos  in  die  Peuthecostes,  25 
quando  venit   quis   se  missum  a  deo  et  adfert  signum,    conclude   eum    esse 
Satanam,  quia  deus  non  rumpit  ordinem.    Quando  ergo  mitteris  per  me  vel 
alium,  est  dei  vocatio. 
3ot).  10, 9  'Salvabitur'':  hoc  satis  auditis,  quod  pe  rnihil  salvatur  nisi  per  Christum 

Egre  ift  doctrina  libertatis,  quam  habemus  ex  Euangelio,  quando  Christianus  30 
factus,  possum  unter  baö  gfe|  unb  tüiber  "^erau^  g'^en.  Paulus  1.  Cor.  9. 
'factus  tanquam  sub  lege'  jc.  Sic  Christus  non  erat  sub  lege  et  t^et  unter 
bo§  gfe^.  Christiano  non  nocet  lex,  sed  potest  red)t  brauchen,  non  utitur 
operibus  pro  salute,  sed  facit  omnia  proximo  in  commodura.  Sicut  iam 
facimus  quaedam,  non  quia  putamus  aliquid  mereri,  sie  fit  dominus  omnium  35 
legura  Christianus.  Pascua,  quia  Christus  est  ubique.  Si  est  cum  illis  qui 
sub  lege  sunt,  habet  Christum  K.  für  i.  e.  falsa  doctrina,  f^onnen  ni(f)t  Inffen 
ut  sua  falsa  doctrina  seducant.     'Vitam',  hoc  satis  audistis  hcri,  quod  deus 

23.  iidilexit,   habemus   non   solum  vitara,   sed  etiam  talem,    ut   non  possit   capi. 
Hoc  est  Christi  officium  dare  vitam,  alii  mortem.  40 

4  primus]  p  10  angc'6ornen  H  boticn]  bo 

»)  =  fiel)         ^)  d.  I.  ohne  ihn  durch  einen  Menschen  zu  heauflragen  (unmittelbar). 


^Prebtgten  beö  3a]^ve§  1526.  413 

38  [unb  38»]. 
^rcbtgt  am  ^riuitatt^^fcftc. 

(27.  aJJat) 

©ine  ^luf^eicfinung  ber  am  S^rinitatistage  1526  öon  Suf^er  ge'fialtenen  %^xi= 
bigt  fjahm  toix  in  Cod.  Bos.  o.  17^',  ^t.  98^—  lOP.  Sler  ändere  Umfang  bcr= 
felbcn  i[t  ber  Bei  einzelnen  ^^Uxbigten  gelüöt^ntic^e.  ^Daneben  ^abcn  wix  einen 
Söittenbergev  (5in3elbrucf  üon  1526,  bev  auf  bem  Xitel  gleid}fallö  alö  ^^^tebigt  biejey 
SageS  Be^eidjnet  ift.  .^ier  i[t  bie  ^^vebigt  üiel  umfang(icl)er  unb  in  ^ttjei  X^eile 
äertegt,  beren  erfter  fic^  genau  mit  9{orerg  9(uf]eicf)nung  becft.  S)a  ber  ^tueite  Itjeit 
mit  ber  ©rflärung  be§  (S^öangeliumS  genau  ba  einfe^t,  too  fie  ber  erfte  ^at  fallen 
laffen,  au^erbem  aber  bie  Üiörerfdje  'Ocicberfdjrift  am  ©d)[uffe  biefelbe  «öinbeutung 
auf  ein  „2.  ftud"  f)at,  bie  auc5  ber  S)ru(f  aufn^eift,  fo  liegt  bie  5lJermut()ung  nalje, 
ba^  Sut^er  in  einer  5tac^mittaggprebigt  beffelBen  Jageg  hk  2Iu§teguug  fortfe^te 
unb  biefe  un^  in  bem  3tt>eiten  2f)eit  be§  £)rucfe§  erhalten  ift.  S)ie  alten  i|3rebigten= 
öer^eid^niffe  ertoäljnen  aüerbingS  eine  foti^e  9lad)mittag§prebigt  nid)t. 

ßtn^elbrud. 
„S)a§   @uange=  |1  lion   am  erft=  ]|  en  Sontag  ber  Srel)=  ||  uaüideit,   gepre=  || 
bigt  burc^  1|  max.  Sut^.  ||  äöittemberg  ||  1526  j ".     9Jlit  liteteinfaffung. 
Xitetrücffeite  bebrudt.     24  iBIätter   in    Dftaü.     %m  (Snbe:  „©ebrucfet 
au  ä^uittem=  H  berg,  burc^  dUäd  \\  ©d^irten^.  H  m  2)  Xmi  \\" 
'^  33or^anbcn  in  5ßerUn,  «Rönigäberg  U.,  Sonbon,  Strapurg,  SBotfenbüttcI. 

^n  ben  @efammtau§gaben  finbet  fi($  ber  Sermon  nac^  bem  ©injelbrucfe 
ei§teben  Sb.  I  m.  264"  —  270^  i^on  Stephan  ^oti)  n.nirbe  bie  ^^^rebigt  in  bie  ^eft-- 
poftille  aufgenommen  aU  5t>rebigt  am  Xage  ber  Grfinbung  be§  .ft^reujeä:  Erlangen, 
S)cutfc^e  Schriften,  1.  ?lufl.  Sb.  XV  g.  313—338,  2.  9luft.  «b.  XV  ©.  334-358. 
^n  einer  Überarbeitung  be§  ©injelbrudeS  finbet  fie  fid)  juerft  in  ber  Sufftfd^en 
5Iuögabe  bes  Sßintert§eit§  öom  Sa^^re  1532,  erlangen  SSb.  XII  ©.427—460.  - 
äöir  geben  9ti3rer§  SLejt  unb  barunter  ben  erften  2^eil  be§  S)rude§,  barauf  (unten 
©.  426ff.)  „ba§  anber  teil". 

2)ay  @uangclion  3o^annt§  om  brüten  ßapittel.  sorj.s.i-is 

/C^S  h)ar  aber  ein  menfdj  unter  ben  ^U)arifeern,  mit  namen  9licobcmu§, 
^^  ein  uberfter  unter  ben  ^u^en,  ber  fam  5u  ^i)cin  bei)  ber  nadjt  unb 
fprac^  3n  l)t)m  '^Jleifter,  lüir  tüiffen,  ha§  bu  bift  ein  lerer  bon  ©ott  fonnnen, 

5  benn  ntjmanb  tan  bie  ]tiä)m  tfjun,  bie  bu  t()uft,  e§  fei)  benn  ©ott  mit  ljl)m\ 
S^efus  Qntlüort  unb  fprni^  5u  i)I)m  'äßarlid;,  tparlic^,  id)  fage  bir,  @y  fei) 
benn  bay  ijemanb  bon  nehjcn  geporn  Inerbe,  fo  tan  er  ba§  xeiä)  ©otte»  nid)t 
fe'^en'.  5licobemu§  fpridit  3u  Ijljm  'tüie  tan  ein  menfc^  geporn  lüerben,  Uienn 
er  alt  ift?  tan  er  aud)  öon  nelüen  i)nn  feiner  mntter  leib  gel)en  unb  geporn 

10  Serben?'  ;3f)efu§  antmort  'äßarlii^,  marlidj,  id;  fage  bir,  ߧ  fei)  benn,  ba§ 
^manb  geporn  tuerbe  au§  bem  lüaffer  unb  geift,  ber  tan  nidjt  ijnn  ba»  rcid; 

1  (Suangalion  8  ißm 


414  ^Prcbigten  be§  So^reS  1526. 

Luth.     Trinitatis     loh.  3. 

His  3  dicbus  satis  de  spiritu  sancto  audivimus,  quanquam  multa  prae- 
dicauda  de  eo,  si  videremus  apostolorum  praedicationes,  sed  in  lectiouibus, 
quae  ex  Actis  habentur,  quottidianis  ^  audire  potestis. 

Hoc  pulcherrimum  est  Euaugelium,  in  quo  proponitnr  ein  f(i)on  Qeiftlid)  5 
lpt1,  quo  bie  grofte  fromitfctjt  auff  erben  anlaufft  mit  ber  rechten  töar^cit. 
Nicodemus  laudatur  a  lohanne,  quod  luaguus  fuerit  in  externo  regimiue  et 
speciosa  vita  i.  e.  fuit  consularis  vir  et  Pharisaeus,  doctissimorum  unus,  quia 
tum  habebatur  doctissimus.  Et  erat  probissimus,  quia  secta  illa  habita  pro 
sanctissima,  et  xeblidj  est,  seeundum  potestatem  est  supremus,  secundum  lo 
scientiam  doctissimus,  secundum  iustitiam  sanctissimus.    Et  ultra  hoc  placent 

©otteS  !omen.    3öq§  öon  fleifd^  geporn  tütfb,   ha§  tft  f(et[(^,  unb  iüa§  öom 
geift  geporn  Inixb,  ha^  ift  geift.    Sa§  bi(i)§  nii^t  tüunbexn,  bog  iä)  bir  gefagt 
f)a6e,  t}i}X  nuiffet  Don  netiien  geporn  tüerben.    2)cr  iüinb  liefet,   tüo  er  tüil, 
unb  hn  !^orcft  fein  ^auc^en  Inol,   aber  bu  tciet)[t  nicfit,  bon  tüannen  er  !ompt  i^- 
nnb  \vo  T)t)n  er  feret.    5ll|o  ift  ein  igUd^er,  ber  au§  bem  geift  geporn  tft." 

9Ucobemn§  nnttoort  unb  fprai^  ^u  t)l)m  'äßie  mag  folc^»  ju  gel)en?' 
3]§efu§  antiüort  unb  fprn(^  ju  tj^m  'SSiftu  ein  meifter  l^nn  ^\xad,  unb 
tneljffeft  ha§  nicfit?  3[ßarlic§,  tüarli^,  ic^  fage  bir,  tüir  reben  ha^  ioir  tüiffen, 
unb  äcngen  ha§  iuir  gefc^en  t)aBen,  unb  l)f)r  nempt  unfer  3eugni§  ni(f)t  an.  20 
©lelubt  p'^r  nid)t,  tücnn  iä)  eurf)  t)on  prbifctjen  bingen  fage,  tüie  Innrbet  pl)r 
gleiüBen,  h}enn  i(^  euc^  Don  t)pmelifdjen  bingen  fagen  tüurbe?  Unb  npmanb 
feret  gen  t)pmel,  benn  ber  Don  ^pmel  ernpbbcr  fomen  ift,  nemltc^,  beS  menfdjen 
fon,  ber  pm  ^pmel  ift,  unb  iDte  5Jlofe§  pn  ber  tüuften  eine  fd^langen  er^ol)et, 
alfo  mu§  be§  menfd;en  fon  erI)o!§et  tücrben,  auff  ba§  aEe,  hu  an  pl)n  gletoBen,  25 
nid)t  Derlorcn  tDcrben,  fonbern  hiVj  eiüige  leben  l^aben'. 

5lu§legung  bey  ©uongelij    Wax.  ^ut^. 

''^N^ö  ift  ein  fd)on  ©uangelion,  barpn  un§  furge^atten  tt)irb  ein  fdjon  getft= 
'V^(id)  fpiel,  äßie  bie  aller  Befte  Dernunfft  unb  fc^onfte  fromteit  auff  erben 
anleufft  mit  ber  reiften  luarl)eit  unb  geiftlidjem  loefen.  2)enn  bifcr  9licobemu§  30 
toirb  fc^er  gerinnet  Don  bem  (Suangeliften  ^io()annc,  ba«  er  gro§  ift  gelDcfen, 
bcibc  eufferlid)  für  ber  iDelt,  unb  audj  pnn  einem  fdjoncn  gciftlic^en  leben. 
2)enn  er  ift  ge^uefen  ein  uberfter  ber  Swi^cn,  ha^j  ift,  ©in  9{übl)err,  mit  pm 
rcgiment,  \x)\iä)§  ein  groffe  ^irfdjofft  iDar,  ba^u  ein  ^^arifeer,  bo§  ift,  ber 
gelcrtiftcn  einer,  benn  biefe  l)ielt  man  für  bie  tliigeftcn,  ba3u  aud)  unter  ben  35 
frumiften  einer,  benn  bie  fect  t}ielt  man  nud)  für  bie  l)etligftc.  -^Ifo  ha^  !ein 
mangcl  obber  tabel  ift  auff  p'^n  ju  bringen,  unb  man  pl)n  nid;t  groffer  tan 
mad)en.  ^tad)  bem  regiment  ift  er  ber  Oberfte,  nad;  ber  tunft  ber  tlngifte, 
nad;   bem  leben  ber  I)eiligfte.    Über  ha§  ift  ha  nad)  ein  glnde,  ha§  er  luft 

1)   V(jl.  in  der  'SEeutfci)en  3)ie)je',   Unsere  Ausg.  ly,  79,  27. 


^Prcbigten  bc§  Sn'^rcö  1526.  415 

sibi  doctrina  et  miracula  Christi,  quo  insigDior  est  nno  super  3  supra.  Alii 
consulares  non  laudabunt  ic.  hie  vero  amabat  Christum  et  vcnit  uocte,  ut 
amorem  suum  ostenderet,  ut  alii,  nou  restaret.  Cogitavit  'Christus  tüirt  fl'O 
loerben,  quod  venio,  unb  Jüirt  im  janfft  t()uu,   quod  tarn  maguus  douüinis 

5  veuiat  ad  simphcera  lesum  et  paupereiu',  et  uou  cogitat,  quod  aliquid  ex  eo 
discere  vellet,  sed  voluit  se  exhibere  al§  ein  QUter  freunb,  et  ut  iteruiu 
Christus  ^elt  in  für  dn  guten  freunb.  Christus  tuuft  tnol  InaS  im  fcljlet, 
et  uou  respondet  illi  2C.  et  quod  Nicoderaus  est,  damnat.  Gerte  magnura, 
quod   potuit   pati,    sed    debebat    decedere   a    sua  iustitia.     Si   iam  fieret  tarn 

10  magno,  ut  orauia  damuarcntur  eius  opera  et  cousilia,  statim  succenseret. 
Videbimus   ex   hoc  exemj)lo,    quam    miseri    simus,    Si    Christus   uou    regat. 


5  non  fehlt 


jnm  ^ern  6f)rifto  l]at,  ba§  tnar  I)0(^  \^b^x  aEc  brel).  3)ie  anbercn  06erften 
unb  ^!§arifeer,  flugiften  nnb  I)e{ttgftcn  tierfolgeten  t)^n  nnb  a^abcn  l)()u  bcm 
tenffcl,  ba§  niemanb  borluibber  tnrfte  mutfen,  obbcr  er  mnft  auä  bem  rab 
i.'s  geftoffen  unb  l)nn  Bon  get^nn  tnerben.  Scnnorf)  Wax  btefer  fo  frnm,  I)Qtte 
(S^riftnm  lieB  nnb  madjet  firf}  C)eimUc§  ^n  l)f)m,  bay  er  mit  l)f)m  rebe  nnb 
feine  licBe  fegen  tj'^m  erzeige. 

6o  ftefjct  nn  ha  bei)  einanber,  tuie  man§  folt  malen,  gemalt,  aÜer 
^o^iftc  frumfeit  nnb  !lugl)eit,  ba3n  and)  liebe  ^n  6l)rifto,  9tadj  fil)c,  mie  er 

20  nnlenfft.  Sr  ge!^et  mit  bem  gebandcn  ^n  l)l)m  '6r  tnirb  fro  mevben,  ba§  lä) 
3u  t)§m  !ome,  e§  mirb  l)()n  fnljcln  unb  molt()nn,  ha§  ic§,  fo  ein  groffer  man, 
ber  ubirften  unb  beften  einer  alfo  mi(^  bemutige  nnb  ^u  foldjer  geringen 
:perfon  !ome\  @el)et  alfo  allein  frenntfdjafft  mit  l)l)m  ^n  fndjen,  meinet,  er 
fol  gar  milfomen  fein  nnb  inol  entpfangen  loerben,  l)atte  be§  feine  forge,  ba§ 

25  er  öon  i^m  geftrafft  merben  folt  unb  fi(^  laffen  meiftern,  fonbern  bencft  fidj 
gegen  l)l)m  3U  belneifen  aly  gegen  einem  guten  freunbt,  mil  mibbernmb,  ba» 
er  fic^  jn  tj^m  freunblic^  ftcEe  nnb  el)rlidj  l)alte.  äi3ie  noc^  modjte  ein 
\ä)kä)kx  ß^riften  man  alfo  betrogen  merben,  menn  ber  gcift  nidjt  finget'  luere. 
^2Iber  ßl)riftn§  ift  l)l)m  jn  fing,  fdjledjtö  alle^  äurucf,   ioomit  er  nmb  gcfjet, 

30  ntjmpt  feine  freunbfdjafft  on,  left  fid)  nt(^t§  futjelen,  mirfft  aüeS  l)inmeg, 
ma§  5licobemny  Oermag,  DaS  er  on  jtneiffel  ein  from  man  miiS  gcmefcn  fein, 
ha§  er  nid)t  barnmb  3nrnet,  Unb  tbm  ber  redeten  finber  cin§,  bie  ba  füllen 
gebemntiget  merbcu.  SoltS  6l)riftn§  ijt^t  einem  foldjen  groffcn  man  tljun,  ev 
folt  balb  äorn  nnb  nngunft  Herbienen. 

30  §ierau§  laft  nn§  nn  lernen,  mie  gar  orme  lente  nnb  nid^tö  tüir  finb, 

hjenn  un§  6f)riftnv  nic^t  regieret.  3)enn  5Hcobemuä  fompt  bal)er,  mci§  fein 
fonberlic^e  äuüerftc^t,  benn  ba§  er  6l)riftum  nur  tuil  gruffen  unb  frennbfdjafft 
mit  t)^m  madjen,  nidjt  öon  ljl)m  lernen,  8o  feret  6l)riftn'3  3u,  ncrbampt  ijljn 


416  ^Prebigten  be§  ^ü1)xe§  1526. 

Nicodemus   non  venit,   ut  discat,   sed   ut   ineat  amicitiam  cum    eo  Christus, 
sed  damnat  fo  jemerlic^,  ut  nihil  boni  in  eo  maneat. 
3or;.  3, 3  'Amen'  ha§  toa§  ein  l^nrter  tejt  unb  fc^arffe  anttoort  auff  ein  fold)en 

fruntUd^en  gtu§.  Ipse  putat  se  esse  in  reguo  dei,  Christus  dicit  eum  nihil 
de  eo  scire  uec  videre,  Et  debere  eum  reuasci.  2)q§  tft  ein  fein  ftinf.  Si  5 
dixisset  'tf)U  muft  anbcr§  t^un,  ita  ieiuna',  si  proposuisset  ein  fet)ne  ler, 
Nicodemus  dixisset  '£)  ha^  t)aB  x6)  al§  getf)an,  multum  ieiunavi'.  Pharisaei 
et  orabant  ut  Carthusiaui.  Christus  ntmbt  in  fiel)  bem  !opff  unb  fd)Ieubeit 
in  Juetf  mit  operibus  et  prudentia  i.  e.  'non  solum  opera  tua  et  tu  damnatus, 
sed  et  tüefen,  quo  vivis,  oportet  penitus  novus  fias,  oportet  arbor  cum  fruc-  10 
tibus  pereat',  bQ§  tft  ein  unfruntlicf)  onttüort  geben  auf  folc^e  Bruberlii^  l)eim- 
fui^ung.  Nicodemus  laudat  Christum:  ipse  'bu  bift  ein  fd)enblid)ev  man, 
bu  tüilt  tüiffen  bon  im  fagen,  quod  ego  ex  deo'  2c.  'bu  t)aft  ha§  leuten  tüol 
gebort,  ober  ha§  3Qmf($taf)en  ni(f)t'.  Tales  sunt,  quibus  hodie  Euangelium 
SKatt^.  7, 2iplacet,    oportet  hoc  iudicium  habeant,   quod  hie  Nicodemus.     Mat.  7.  'Non   15 

zu  5  Renasci  non  operari  r 

fo  iemerli(i§  gar,  ha§  er  ni(^t§  an  tj'^m  ungctabelt  left  unb  fpric^t  'SBortid^, 
tnarlii^,  iä)  fagc  bir,  6§  fe^  benn  ha^  ^emanb  bon  netoem  gehören  lüerbe, 
!an  er  ha§  reitf)  @otte§  nid^t  fe!^en\ 

'Sja§  toax  tjf^e:  ein  !^arter  tej:t  unb  ein  unfreunblic^e  anttüort  auff  fo 
ein  freunblid^en  gru§.  6r  erbormet  fid§  aber  über  t)!^n  unb  ^eigt  t)f)m,  iüo  20 
e§  t)l)m  feilet,  ha^  er  nod§  fo  toeit  öom  reic^  @otte§  fe^,  ha^  er§  nie  gefe'^en 
l)atte,  unb  fagt  'bu  muft  anber§  geporen  Jüerben'.  3^  ^ci^  ift  ein  fein  ftud, 
ha§  er  bod)  fagte  'bu  muft  anber§  t^un'  unb  fc^Iug  ^^m  ein  feine  leer  für, 
iraS  er  tt)un  foHt,  So  lüere  er  flui*  ^ugefaren  '0  ha^  ^ah  iä)  alle§  get!^an, 
id;  fteiffigc  mic^  öiel  gute  h)erd  ju  t^un  unb  bin  frum\  £)arum  ^cbt  er  an  25 
unb  tüirfft  ^()n  t)inlüeg,  belebe  mit  luerden  unb  perfon. 

S)enn  lt)a§  ift  l)nn  ben  h)orten  anber§  gefagt  benn  fo  öiel  'S)u  t^uft 
biet  fc^oner  tücxä  unb  meineft,  bu  feift  from  unb  unftrefflid^.  ^ber  e§  ift 
aHe§  üertoren  unb  berbampt,  nid)t  allein  beine  tüerd,  fonbcrn  auä)  ba§  !^er^, 
bie  tDur^el,  aüe§,  lt)a§  bu  bift  unb  bermagft.  6§  mu§  allc§  aht,  ber  bäum  30 
mit  ben  fruchten  au§getüur^elt,  l)ingelborffen  unb  gar  berbrant  unb  ein  nehjen 
bäum  gemacf)t'. 

^a§  ift  ja  ein  falure  anttbort  auff  fo  gute  meinung.  (Sr  lobet  ß^riftum 
al§  einen  bibbcrman,  fo  fagt  (5l)riftu§  'bu  bift  Ibibberumb  ein  fdjcnbÜdjer 
man,  benn  ha^j  bu  rebeft,  ift  nic^t  red)t  unb  011  gcift,  Inilt  fo  l)od)  tomen,  35 
ha§  hn  bon  föott  töilt  reben,  tüie  id)  bon  @ott  lomcn  bin,  l)aft  tnol  froren 
leuten,  aber  ni(^t  ju  famen  fdjlagcn'.  (Sben  tük  l^ljt  biel  finb,  bie  ha^j 
(^uangclion  lieb  traben  unb  fagen,  eS  fei;  bon  @ot,  finb  aber  and)  nod)  tbeit 
barbon.  2Ber  ni(^t  lueiter  fompt,  benn  ha^  er  fagen  tan  '@y  ift  bon  @ott 
3Katt^.  7, 21  tomcn",  mu»  ba»  urteljt  aud)  l)oren  ^JJtattf).  7.    '@§  iüerben  nidjt  alle,  hu  ^u  40 


^h-cbigteii  bc?  3nt)ve?  152G.  417 

omnis  qiii  dicit:  tlomine'.    51c^  quot  nostrnni  sunt  qui  putaiit,  si  Euangeliuni 
non  perseqnuntur,    et  sunt  securi,   mcljncu,    fic  fein  tüol  hxan.     Christus  'e§ 
gilt  Tlt!§Cf'.     Vide,    quid  Nicodemus  'venisti'  2C.  'et  veritatem'  ic.  adhuc  ba§3oi).3, 2 
rcd)t  f)cr^  non  adest,   quia  nondum  renatus,    'dicis  quidem  me  filiuni  dei   et 

■>  l^oft  Iu[t  an  tneim  tooit,  sed  quando  credis  et  servas  verbuni  meunr.  Ita 
dieet  ad  nos  '5Hmb  birc-  mä)i  für,  quod  scias  omnia,  adhuc  cecus,  oportet 
aliter  liat  tecum,  bu  tniift  ein  neu  Tuenfcfj  luerben,  non  est  bie  fndj,  ba§  bu 
neu  toort  lauft  reben ,  bu  mnft  bie  alte  t)aut  aufeji^en'.  Vide  Pharisaeum 
inculpabilem ,   bei*  mu^  gar  ^u  uid^t  iuerbcu,   nt  dieat  'iä)  tri!  gern  lernen, 

10  iä)  löei^  uid)t§  gut§,  ut  penitus  fianr  pner".  Vide,  toie  bcr  gut  Nieodenius 
QU  Icufft.  Christus  proponit  ei,  quod  deberet  renasci.  Yide,  quomodo  in- 
telligat.  Quanto  plus  Christus  instruit,  tanto  minus  intelligit.  ^eret  mit 
ber  ratio  ju,  ut  cogitet  an  ein  iüeib.  'Quomodo  potest  fieri,  ut  vetus  renas- 
catur?^    Ratio  non  comprehendit  hoc,  intelligit  de  corporali  renascentia.    Sed 

ir.   secundum   cor   bundtel  !lein  löerben ,   quando  cor  ita,  scilicet  f lein ,   fo  tüirb 

mir  fagen  "§crr,  Ijerr"'  Ijun  ha^  l}t)rm\xdä)  fomen,  fonbcrn  bie  ben  iDiUen 
t^un  meine§  öaterS  l^m  Intimer.  D  tnie  t)iel  finb  uufer,  bie  e§  t)oren,  leren 
unb  prebigen,  (äffen  fid)  buntfcn  unb  meinen,  fie  finb  am  beften  bron,  be= 
ginnen  (S^riftum  aurf)  mit  lüorten  gu  t)ebcn  unb  toben  über  oEe  Inelt,  ^^ber 

20  e§  ift  mä)  fd^aum  auff  ber  jungen,  nic^t  l)m  ^er|en,  benn  fie  finb  ni(^t  an- 
ber§  geporen. 

©0  tüit  nu  6[)riftu§  fügen  '3a  bu  fagft  h)ol,  boy  id)  öon  ©ott  fomen 
bin  unb  lobeft  mid).  Söenn  ttjuftu  aber  barnad^,  ba^  ha^  tüefen  unb  toerct 
nadj  öolget?    S)arumb  nljm  bir§  nid)t  für,   bo§  bu  ha§  reidj  ©otteg  fe^eft, 

25  bu  bift  noc^  t}nu  ber  blinb^eit  unb  alten  ^aut,  S)u  mnft  gar  anberS  Jüerben, 
nid)t  alfo,  bo§  bu  anbere  tnort  unb  tüerd  fureft,  fonbern  gar  ein  neluer  ge= 
poxmx  menfc^  lucrbeft,  ber  ba  nidjt^  lüiffe,  nic^t  from  nod)  fing  fei),  fonbern 
gar  bie  alte  ^aut  au§äie^e\  3)oü  t^ut  nu  tuee,  bay  einer  aHe  fein  tüefen, 
fromfcit,   leben,    !unft  nic^t  iuiffe  unb  l^alte  e§  für  tort)eit  unb  funbe,   unb 

30  fdjledjt  nibber  unb  fage  'ic^  lüil  mic^  bemutigen  unb  nii-^t§  Don  mir  Juiffen', 
alfo  ha§  e§  otte§  Don  ^er^en  grunb  ^tjntoeg  gefi^lagen  merbc  unb  bcr  mcnfd^ 
jn  einem  ünbe  Inerbe. 

2)a  bridjt  er  nu  ^erou5  ber  9Hcobemu§,  l)e  me'^r  d^riftu«  barüon  fagt, 
t)C  lücniger  er  öerfte^et.    S)a  bei)  man  luol  fet)en  fan,  luie  fid)  bie  oernuufft 

35  fd)ic!t  Ijun  ein  6t)riftlid)  leben.  (5r  üernljnipt  nid)t  mcl)r  baröon,  benn  ba§ 
ber  alte  menfd)  nidjt§  fol  gelten,  lüie  e§  benn  luar  ift.  äßic  e§  aber  ju  gel)en 
fol,  bü§  er  nclo  gepoien  tuerbe,  ba  triei§  er  nidjtS  öon,  bcnrtt  nid)t  Uieiter 
benn  nac^  einem  öater  unb  mntter  unb  cinent  ünb,  meinet,  ba»  man  muffe 
mibber  ju  einem  jungen  Ünb  iüerbcn. 

4u  S)a§  ift  nid)t  bie  meinung,   fonbern  ba   ligt§  an,    bu  mnft   l)erunter 

fomen,   ha^:^  baö  l)erlj  unb  bundel  Hein  unb  bemutig  unb  nclu  tucrbe.     äßie 

yutf)ei-§  äUeiie.  XX.  -'? 


41g  5ßrcbigtert  be§  ^ai)X(%  1526. 

ber  leib  auc^  h30l  gebemuttget,  omuia  reguntnr  seeuiulum  cor,  quo  illud  in- 
clinat,  sequitur  corpus.  'Noli',  ioquit,  'ita  intelligere.  Nou  renasceris  ex 
carne  vel  matre,  sed  ex  aqua  et  spiritu.  Talis  est  nativitas,  ad  quam 
sequitur  non  raulier,  sed  aqua.  Sic  renasci  debes,  si  modo  vis  venire  in 
regnum'.  Sanctus  ille  pharisaeus  'tüilt  te  lenger,  te  totter',  et  minus  intelligit  s 
quam  prius.  'Quis',  cogitat,  'unquam  audivit,  ut  ex  aqua  nasceretur  aliquid, 
praesertim  homo.  Num  deberet  ^urfc^merttert  toerben  et  in  aquara  poni'  k. 
«■  6  Christus  inquit  'loquor  de  nativitate,  quae  fit  ex  aqua  et  spiritu.  Quia  quod 
uatum  ex  carne'  ?c.  ber  mu§  ein  nar  iet)n.  Prius  dixerat  Christum  doctorem 
a  deo,  fol  er  in  t|t  fc^enben,  lüolt  ficf|§  nic^t,  sed  cogitat  'quomodo  tam  lo 
stulte  loquitur  ut  purus  stultus'  et  iam  pugnat  secum,  an  deberet  eum  pro 
doctore  an  stulto  habere.  (5g  gilt,  ba^  got  fein  artidel,  fein  gleuöen  [telt,  ut 
ipse  sapiens  maneat,  nos  stulti,  sed  hoc  non  fit.  Dens  rationem  vult  stultam, 
1,  Sot.  1, 23  ipse   sapiens   esse   vult.      Traedicamus  lesum',  'stultitiam"*   1.  Cor.  1.     Qui 

zu  1  über  aquam  steht  ttog  2"  9  über  eilt  steht  Nico 

nu  ha^  l)er|  ift,  fo  regiret  fic§  aEe§  l^tjnad^.    3ft  ba§  flein,  fo  ift  alle§  !lein,  i.^ 
ift  W:>  gro§,  fo  ift§  aEe§  gro§.    ^^Ifo  meinet  er  nu,  W:>  bie  Ictblid^e  gepurt 
äu  nickte  taug,  äßie  er  fic^  tüeitcr  öertleret  unb  fprtdit  'S)u  muft  öon  netoem 
geporen  tücrben,  'ta'^  fage  ic^  ni(^t  öom  njeibc  obber  fleifi^e  unb  blut,  fonbern 
au§  lüaffer  unb  geift\    3)a§  ift  i)l)m  aber  noc^  üiel  tüunberlic^er ,   tüirb  tje 
lenger  ^e  t)rrer  unb  toller.     3ut)or  l)telt    er   bo(^  noc^   me^r  baröon   unb  20 
meinet,  ba§  er§  beffer  öerftunbe.    äßenn  man  Oon  geperen  rebet,   müft  l)^c 
ein  toeib  barju  !omen.    2)a§  fc()le(^t  \)^m  nu  6^riftu§  auc^  nt)ber  unb  fagt 
'(5§  fol  m6)i  ein  tneib  fein,  fonbern  Inaffer  unb  geift\    äßer  l)at  ba§  l)l)e  ge= 
t)ort,   ba§  au§  lüaffer  etn)a§  fol  tuerben,   fonberlic^  ein  menfc^?   fc^ictt  ft(^§ 
boi^  gar  nic^t.    60I  man  t)^n  ju  pulöer  ftoffen  unb  l^nn  h^^  maffer  legen,  fo  25 
lange  bi§  er  tüibber  geporen  inerbe?    60  öerlleret  er§  nu:  *'JJkn  mu3  au§ 
bem  maffer  unb  geift  geporen  toerben.    \\x\(\6),  'ma§  üom  fteifd^  geporen  tüirb, 
ha^  ift  fleifcl),  unb  ma§  öom  geift  geporen  tuirb,  ba§  ift  geift\    S)a  ftel)et§ 
nu.    9ticobemu5  tüeljS  nic^t,  mie  er  brau  ift,   unb  ift  gar  ^u  eim  narren 
tüorben,   tl)ar  6l)riftum  nid^t  ein  narren  fc^elten  (3)enn  er  l)at  l)l)n  Oor  ge=  :>.> 
lobet)  noct)  fagen,  ba§  e§  lugen  unb  tt)anb  fein,  S)en(fet  aber  fo  'S)er  mcifter 
!ompt  öon  ©ott,  trie  rebet  er  bcnn  4)^t   fo  tute  ein  naturlii^er  narr?^    ©0 
flehet  bie  Oernunfft,  ba§  fie  nic^t  Xot\^^ ,  ob  fie  t)l)n  für  ein  lerer  l)altc  obber 
für  ein  narren,  e§  gilt  aber  aEe§  W^.   ha^  ic^  gefagt  l)ab,  ha^  @ott  feine 
lere  unb  ben  glauben  fo  fteEet,  "iiai  iüir  muffen  ju  narren  merben.    5tu  toil  :i5 
bie  öernunfft  nid)t  ein  narr  fein,  Xji^t  groffer  fie  ift,  l}^e  lüeniger,  60  ift  @ott 
ou(^  fteiff  \)\m  feinem  fl)nn  unb  mil  fie  3U  eim  5iarren  ^aben  unb  er  tlug 
bleiben.    2)arumb  oerbirget   er  fein  !lugl)cit  mit  fo  ncrrifc^en   mortcn  unb 
i.ttor.i,23ftutfen,  5Ißie  ^4^auln§  1.  (^or.  1.  nerflcrct,  Da«,  menn  c§  ocrnunfft  ^orct,  mnö 


^rcbigtcn  be?  3al)vc§  1526.  419 

vult  salvari,  oportet,  ut  Christus  dicit,  liic  stultus  fiat,  ut  deserat  sapientiam, 
in  qua  natus  et  aliara  susoipiat,  oportet  fiat  puer  et  fateatur  se  nihil  scire. 
Novi  prophetae  sciunt  loqui  de  Christo,  sed  im  Qiunb  finb  t)offcrttc\c  f(^atft= 
finnige  t)od;gcIert  Icut.    Doctrina  Christiana  vult,  ut  pueri  fiamus,  illi  tüoHcn 

5   üng  fein,  qui  volunt  doctrinam  cimeffcn  secundum  rationeni,  ipsa  non  vult, 
sed  credi  ei. 

'Aqua'  i.e.  debet  fieri  puer,  qui  nascitur  non  senex.      Idem  18.  'Nisi^JJatt^  i8,  3 
efficienüni  parvuli'  i.  e.  oportet  eis   toibex   JU  ünb  tüetbcn  et  hoc  per  aquam 
et  spiritura,  non  per  opera,  vires  et  libertatem,  sed  per  baptisinuni  et  spiri- 

10  tum,  qui  ift  Bei)  bem  lünffer,  ut  fatear  'mea  potentia,  scientia  nihil  est,  ic^ 
befel  miä)  in  bein  gotlic^  gnab,  extiugue  lumen  rationis  meae,  ut  cecus  fiam 

zu  3  über  ^offerttge  sieht  e^tef  ratio 

e§  tjfjx  tontet  narf)eit  fein.  2Ber  nu  Jüit  fclig  hjerben,  mn§  fnr^nmB  auä) 
3U  eim  narren  tücrben.  £)a§  ift  ouc^  bie  anber  gepurt,  ha^  man  ^crab  trettc 
öon  ber  !lugf)eit,  bartjnne  Irir  gelpodifen  finb  nnb  un§  hierunter  (äffen,  nid)t§ 

15  toiffen  nod^  !onnen  nnb  aHe§  auSfdjlagen,  tüQ§  nic^t  geift  ift. 

6oIcf)§  tan  bie  lüelt  nirf)t  lernen.  SDorunib  gefietS  Ijnn  ber  tnelt  fo  an, 
ba§  l^bermon  ioil  6f)riften  fein  nnb  t)om  Suongelio  leren  unb  prebigen.  (S§ 
fet)let  aber  boran,  ha?>  nt^monb  tuil  ein  narr  fein,  fonbern  tuotlen  qU  ^o^e, 
öernunfftige,   !luge,  liel^lige  leute  fein.     S)al)er  fomen  benn  fo  öiel  fecten  qI§ 

•ju  t)mmer  gen^efen  finb,  ftreitten  eben  tüiber  ba§  ©uangelion,  On  ba§  bifer  9Uco= 
beniu§  beffer  ift,  left  firf)  noch  lenken.  So  leret  nu  boS  gan|  (Suangclion 
t)nn  ber  fumma,  ba^  h)ir  fotten  narren  lüerben  unb  nic^t  tüollen  llug  fein, 
©ie  aber  IxioKen  flug  gel)alten  fein.  0  tüie  (^aben  fie  fic^  aütoege  gebrochen 
bie  fe^er,  ba§  fie  iüolten  !lug  fein  unb  mit  ber  üernunfft  an§l>i|en  unb  meffen 

•25  bie  artitfel  be?^  glauben§,  aÜ  bie  5lrrianer  t^on  ber  breionltigfeit,  Sie  UJoUen^ 
ou§  meffen,  bie  tuort  ^iefjen  nnb  beuten,  Inie  fie  bunclt,  baä  fic^§  fc^ic!te.  ^Ta» 
t)eift  t)nn  ber  l)aut  bleiben  unb  nidjt  tüotlcn  ein  narr  fein,  fo  mn§  föot  ein 
narr  fein.    SDenn  e§  ift  fein  mittel,  toir  muffen  norreu  fein  obber  er. 

2)arnm  ift§  eben  fo  öiel,  ba§  Lü)riftu§  ^ie  fagt  '(s:ö  fei)  benn  haii  ijmanb 

3ü  Don  netnem  geporen  ioerbe,  !an   er  bo§   reid;  föotte«  nidjt  fe()en',  aU  ba«  et 

fagt  'DJIattl).  18.  '@§  fet)  benn  ha^^    l)f)r  end)  umb  feret   nnb  Werbet  lüie  biewat»,.  is,  s 
finber,  fo  tüerbent  \}^x  nid)t  l)n  ha^  t)l)melreidj  fomen'.    So  t)eift  nn  iüiber 
geporen  tüerben  3U  eim  ünb-loerben,  unb  fol(^  ein  finb  lüerben,  ba§  an^  bem 
tüoffer  geporcn  tnerbe  unb  bem  geift,  ber  ha  bet)  ift  t)m  trafjer,  5llfo  ba§  lüit 

35  fut  ©Ott  fagen  '^H  mein  öermugen  ift  nid^t§,  aU  mein  flugf)eit  ift  blinbl)eit 
unb  bie  groffe  totlieit,  aE  meine  ftomfeit  nnb  leben  ift  ^nr  ()clle  ocrbampt. 
S)rumb  befeie  id^  mid)  beiner  gnabe,  regirc  mid)  nad)  bcincm  geift,  la»  nur 
ui^t§  t)nn  mir,   ba§  mid)  felbS  regire  nnb  fing  fei),  nuid)  meinen  fi)nn  nnb 

21   guangeton 

'J7* 


10 


420  ^Prebigten  be§  ^a^xi^  1526. 

et  te  duce  videam,  ut  iu  spiritu  puer  sim'.  Loqiümur  haec  verba  et  pos- 
sumus,  sed  tDen§  3um  treffen  f^ombt,  tum  videbimus,  quando  damnatur  mea 
possibilitas,  scientia,  tum  videbo,  an  reuatus  sim,  si  possum  pati  me  culpari 
stultum,  sum  renatus  et  puer  dei.  Si  ex  spiritu  est,  manebit,  si  non,  fai' 
]^tn,  diceremus.  Dicimus  quidem  Christianum  debere  esse  stultum,  sed  quando 
bo|u  f^om,  uolumus  pati.  Si  papistae  possent  ferre  damnationem  suorum, 
tum  essent  renati.  Ipsi  quoque  hodie  praedicant  "^debemus  renasci'.  <So 
bleibt»  nur  auff  ber  jungen.  Urfac^  ifty,  ha§  inquit  'Quia  quod  natum'. 
Si  fieret,  ut  tu  sentis  renasci  debere  puerum  ex  matre,  si  fieret  centies, 
maueret  caro,  non  nova  nativitas,  sed  antiqua,  quia  ex  veteri  nativitate. 
Ideo  aliam  uativitatem,  quae  non  externe,  sed  spiritu  venit,  quod  ex  muliere 
nascitur,  nascitur  ex  carne,  non  spiritu.  3)a  ft^et  imfer  re^m,  lütr  fein  fo 
ftug  tüix  fein,  hunc  reljm  fc^Ieuft  ex  über  bie  gau^  tnelt.  Si  tantum  eximeret 
prophetas,  apostolos,  sed  neminem  excipit.  Ubi  ipse,  tamen  natus  ex  virgine. 
■"^Iber   er   t)at  ein    3ufa^   'Conceptus  e  spiritu  sancto'.     Si  homo  tantum   ex   is 

2  dum 

bernunfft  gar  gu  etm  narren  unb  l)alte  mid)  t)nn  beinern  f(^o§\  ©oldje  tDort 
aber  reben  mir  aUe  n^ol,  3lber  inenti  e§  an  ein  treffen  ge§et,  fo  fi^et  man 
e§.  äöenn  bu  leiben  !anft,  fo  bu  loo»  für  gut  anfi^eft,  ba^  man  e§  alle§ 
Oerloirfft,  unb  !anft  bi(^  ba  für  ein  narren  (galten  unb  auc§  ein  narr  fein 
unb  laffen  §^n  faren  unb  fagen  '^ft  e»  auy  bem  geift,  fo  toirb  e§  befte^en,  m 
ift§  nid^t,  fo  fa'^r  e§  t)mer  junt  21euffer.  So  auc§  mit  betnen  loerden  unb 
f romfeit:  äßenn  bu  ^oreft,  ha^  e§  ni(^t§  fein  fot  unb  loirb  angegriffen  unb 
öerfproc^en,  J^anftu  e§  ba  nid§t  leiben  unb  toilt  e§  Oerfed^tcn,  fo  ift§  nichts, 
äßir  reben  ja  alle:  bie  (Ji)riften  muffen  narren  fein,  aber  e§  letbt§  nljmanb. 
S)ie  papiften  fagen  au(^  bie  toort  '^}Jtan  mu§  nein  geporen  merben,  aber  toenn  lt, 
man  t)^  fagt  'ßioer  bing  ift  nid^tü',  bay  tonnen  fie  nic^t  ^oren.  2Bir  fagen 
alle  öon  ber  nelnen  gepurt,  bleiben  aber  t)mer  ijnn  ber  alten  gepurt.  5lber 
baju  tonnen  totr  nic^t  mc^r,  benn  ba§  mir  e»  bem  ^ei)ligen  geift  bcfeUjen. 

So  fagt  nu  6l)riftu§:  tnenn  bein  öerftanb   folt  gelten,   ba§  man  müfte 
mibber  geporn  Serben  öom  loeibc,  mere  e§  boc^  nichts,  menn  bu  gleich  "^unbcrt  ■■^ 
mal  nu§  mutter  leibe  geporen  lourbeft.    3)enn  id)  ftraffe  eben  bk  gepurt,   fo 
oom  mibe   tompt,   atleö  toa§  öon  fleijd^  unb  blut  tompt,  mie  offt  e§  fome, 
i.eot.ix.M) bleibt  eg  fleifd)  unb  blut,   äßie  ^auluS  fagt  1.  Forint.  15.  'gleifd§  unb  blut 
tunuen  bas  reid^  @ot§  nirf)t  ererben'.    3)arumb  meine  id)  nidji  ein  toibber 
gepurt  Oom  lueibe.    3)enn  e»  ift  !ur^  befc^loffen:  'maö  Oom  fteifd)  geporen  ift,  -'^ 
ba^  ift  fleifct)'.     2)a  ftel)et  nu  uufcr  reim,   bm  mir   atte  füren,   ba§  loort 
fd}leuft  über  atte  melt   unb  l)eiltgen ,  fc^cloct  feinet  menfd§en  unb  leffet  gar 
nl)manb  geift  fein,  locr  Oom  fleifc^  geporen  ift.    Spric^ftu  ',3ft  bod)  6l)riftn§ 
aud)  öom  \in]d)  geporen?'    ßr  l)at  aber  ein  ^ufatj,  ba§  er  empfangen  ift  öom 
^eiligen  geift,  barumb  mar  er  nid^t  lauter  fleifdj.    3)a§   ift  nu  ber  fdjlu§,  « 
bas   mir  allzumal   fteifd)   finb,   unb  merc  gut,  bai  mir  bod;  ein  mal  etma» 


^;^vebi(iteii  bei  ^a\]xcs,  1526.  421 

c'unlo  lioc  sciitiret,  fo  toiib  n  |"id)  idjcuicn  in§  I)cilj,  fo  Juitb  im  gt)en  luie 
bem  Pfauen,  (jui  habet  [o  fc!)cbii^  fiif],  hai  er  fid)  fdjcmt.  Quid  est  hoc? 
Caro,  tüQ^  id)  bon  bem  feljll,  ift  flcifdj,  ibi  nee  vera  iu.stltia  est  jc.  Et  ut 
tlicit  textiis,  nihil  scimus  de  regno  nee  videre  possunius,  quid  iactare  possii- 

5  mus  miseri?  Si  non  aliter  iiasciniur,  in  damnatione  sunius,  (juod  regnum 
dei  non  videmus.  Quid  est,  (juod  iaetant  Sanctos,  monachos,  papas,  qui 
oi-dinarunt  ordines?  bn§  lutcil  blliber  ift:  e^j  ift  fleifdj ,  ergo  est  damnatio, 
ergo  euni  phittis  et  cappis,  si  non  adest  spiritus,  ift  Deibampt.  Onines 
ordines  non  videruut  regnum  nee  intrant,  quia  sunt  earo.    Spiritus  c^i)d  mit 

10  folc^cn  bingcn  ni(^t  umb,  quia  ein  Bofet  lm6  tiegt  aiid)  ein  Wappen.  Et  ipsi 
coguntur  fateri  ab'ud  esse,  quod  salvet,  quam  eorum  ordo  K.  Quis  hoc  cre- 
dit? si  crederent,  desererent  cenobia,  si  non,  tarnen  hoc  verbum  'Est  caro' 
intelligerent.    Ipsi  ])utarunt  ordines  tantum  habere  valoris  ut  aqua  et  spiritus, 

3  vera]  v 

QU§  bem  ßuangelio  (ernetcn.    Ä^enn  luir  ba§  toort  oEein  Ocbec^ten,  fo  lüur- 

LS  bell  U)ir  fe^en  toaS  \mx  iDcren,  iinb  tüiivbe  itn§  getjen,  luic  bem  pfalucit,  bei* 
bie  febbern  nljbber  f(^lcd)t  unb  fein  ftol^  (offen  mn§,  menu  er  feine  fuffe 
fif)et.  Denn  U)a§  ift  gefaxt,  luenn  einer  Don  §erljen  fngt  '^id)  Bin  f^teifdf? 
^leif(^  ift  tierbampt,  tob,  eitel  funb,  ba  !ein  geift  noc^  ©ott,  nod)  C^ottlid) 
bing  obber  KeBen  ift,  Summa,  e§  ift  be§  teuffelS  unb  ein  emiger  tjette  Branb. 

20  @§  mu§  anber§  iuerben  ober  !an  ni(^t  ^nn  l)imel  !omen. 

2;ert]al6en  ift  biefcr  fprudj  fo  ein  ftarder  bonnerfi'^Ing,  ba^  er  alle§ 
nibberfc^(ed)t ,  h)n§  menf(^en  erbenden  unb  ouffric^ten.  3ft  cy  fleifd),  fo  ift 
e§  fc^on  öerbampt.  2i^a§  ift'?'  benn,  ha?^  man  räumet  'ba§  '^aBcn  bie  t)eiligen 
(Soncilia  unb   feter  Befd)Ioffcn   unb  auff gefetzt,   fold^  regiment  georbent,   fein 

«  l^eilig  leBen  geftelt'?  2ßa§  ift  ha§  alle§?  ^ft  e§  auc^  nom  fteifc^  unb  men= 
fc^en,  fo  ift  e§  mit  aEcm  nerbampt.  l'Ut§  bem  mag  id)  nu  atfo  fd)lieffen, 
ha§  ber  gan^  orbcn  ^yrancifci,  SBenebicti  unb  Gart^eufer  jc.  fet)en  @otte>-'  rcid^ 
nii^t,  !omcn  audj  nic^t  ^l)nein.  SBarumB?  benn  e§  ift  fteifi^.  Denn  ber 
geift  ift  t)e  ein  onber  bing.    ®aa  Belueifet  bie  erfarnug,  bas  fiel  BuBen  l)nn 

30  tappen  unb  platten  funben  Incrben.  äUenn  eö  aBer  geift  tuere,  fo  muft  fein 
BuBe  barunter  fein,  äßeil  ba§  nid^t  ift,  fo  ift§  Befc^loffen,  ha^j  e§  nid^t  bie 
frafft  !§aBe  frum  3U  madjen,  es  mu§  dtüa^  me^r  ba^u  gel)6ren.  (v-:?  muy 
eth)aö  fol(^§  fein,  ha§>  ba^  gani^  hjefen  unb  pcrfon  anberv  unb  nem  mad)C, 
tt)il(j^^  fein  Orben  nljmmcr  mel)r  t^un  tan.     3)rum  lueil  er  mci^ .   ba^  eä 

3.S  flcifc^  ift,  fo  get)6rt§  nidjt  pn§  ()imelreid);  ,^ompt§  nid^t  pnn  l)imel,  fo  feret§ 
3um  teuffei. 

9Benn  fie  ba§  funbten  ein  mal  gteuBen,  äßer  h)olt  fo  töricht  fein  unb 
\)m  flofter  Ukn  Bleiben?  Sie  l}aBen  pa  p()rem  ftanbe  fo  Diel  ct)re  gegeben 
al§  bem  geift  unb  iuaffer.     SBenn   fie  e§  für  fleifd)  l)ie(ten,   Unirben  fie  l)l)C 

•<o  fagen  '©ol   id;  nidjt  ijn   l^imel  fomen  unb  jum  tcuffel  farcn,   tnag  mad^  ic^ 


422  ^prcbigtcrt  be§  3at)ve»  1526. 

Et  habereut  statuin  suum  sie  communem  et  secularem.  Si  Status  aliquis 
salvaret,  certe  certus  talis,  quem  deus  instituit,  ut  erat  ludeorurn,  et  gladius, 
matrimoDiura,  servi,  quot  sunt  in  magistratu  Christiani,  gemetnigli(5^  al§ 
bufien.  Est  divinus  Status  et  tarnen  est  in  carue  et  sanguine.  Si  salvaret 
Status,  omnes  salvarentur.  Couclusit  ergo:  quicquid  uon  est  Spiritus,  est  s 
caro,  für  bei"  lt)elt  ntog  tnir  hJol  eth)a§  fein  ut  Nicodemus,  sed  coram  deo 
fetemus.  Erat  doctus,  magistratus  et  eeli(^,  habuit  omnes  tres  Status  altissi- 
mos,  et  ultra  hoc  pharisaeus,  5*°  etiara  dilexit  Christum,  et  tamen  nihil  pro- 
fuit  IC.  quia  non  natus  ex  aqua  et  spiritu  sancto,  per  hoc  quod  dicit  'caro'. 
Si  crederem,  lierem  eins  puer  et  filius,  quia  quae  agimus,  loquimur,  est  caro,  lo 
quia  binet  aU  auff  mid^,  ntt  auff  got,  aU  ju  meim  nu|.  Novi  prophetae 
habent  intellectum,  sed  mera  caro,  non  aliter  utuntur  quam  ad  eorum  hono- 
rem, non  dei.  Ideo  caro.  Magnum,  quod  is  damnatur,  in  quo  omnes  Status 
boni  sunt  JC.  Omnes  nos  sive  vir  sive  mulier  coram  deo  sumus  caro.  Si  hoc 
iudicium  sciremus,  tüUfben  md)t  unein^,  non  aliquid  de  nobis  hielten.  is 

benn  l)m  !(ofter"?  ha  muften  fie  ^^e  abtretten,  bay  fie  ber  f)elle  enttieffen. 
6olt  ein  ftanb  frum  matten,  fo  folten»  freiließ  bie  t^un,  bie  @ott  etngefe^t 
t)at,  al§  ber  3fuben  ftanb.  'Mä)  tf)ut  er^^  ni^t.  äßarumb'^  e§  tft  norfj 
aEe§  fleifc^.  3itent  bie  iDeltlic^  ober!eit  tft  au^  Don  @ott  eingefc|t  unb  ge= 
orbenet,  noc^  ift§  f(eif(^,  mu§  aud)  ^um  teuffel  farcn.  So  auä)  ber  eelic^e  20 
ftanb,  toilc^cn  )t)te  tool  er  t)^n  felö§  ctngefe^t  unb  gefegnet  ^at,  noct)  feret  er 
jum  teuffei,  hjo  nic^t  geift  tft. 

©0  ift  !ur^  Befd^loffcn:  iüa§  nid^t  geift  ift,  ba»  feret  ^um  teuffel.  3^o= 
mit  finb  iüir  t)a  gebemutiget,  ha^  tun  für  ©ott  gar  nic^ty  ftnb.  ^ur  ber 
inelt  mugen  lüir  luol  ettoa»  fein,  tük  biefer  5licobemu§,  ber  lüor  t)m  tneltlic^em  25 
ftanbc,  baju  auc^  ^m  geiftlii^en,  ha  gu  ein  edid)  man,  ha§  \vax  allc§  ©ottlic^, 
über  has  anä)  ein  |3i)arifeer,  tüil(^§  menfc^en  taub  Inar  unb  ^euc^Ier  ftanb, 
ba^u  ba§  funffte,  ha^j  er  anä)  ß^riftum  lieb  Ijatte,  no(^  tjilfft  ber  leini§. 
2)arumb  !unb  er  ^l)n  nic^t  !^ol)er  bemütigen,  benn  mit  bem  einigen  toort,  bog 
er  fagt  *S)u  bift  f(eif(^\  2)amit  l)ebt  er  gar  bie  alte  gepurt  auff  unb  marf)t  ■■;» 
l)t)n  äum  ünbe.  äßenn  man  t)f)xn  benn  folget  unb  glcubct,  fo  n)irb  mon  netu 
geporn,  alfo  ha§  tuir  fagen:  ^ä)  iueiy,  ba§  alte  meine  gcbanc!cn,  toercf  unb 
furnemen  fteifc^  ift.  ®enn  ey  bienet  aöey  auff  mic^,  tüibber  @ott,  bay  machet, 
ha^Q  iä)  alter  creaturn  fleifd^tid)  brauche,  gu  meiner  tuft  unb  el)rc.  %U  lj|;t 
bie  netocn  fctjloulftigen  leere  ouy  ber  t)eiligen  fc^rifft,  ift  aüey  flcifc^,  benn  fie  ;ir> 
broud)en  l)t)r  gu  l)^rem  fleifd),  ha^  fie  mugen  ettoay  fein  unb  gert)umet  lt)er= 
ben,  fie  ^aben  etn)a§  fonberlid)§  funben,  ift  aüc§  auff  ^^r  jeitlirf)  iüefen  ge= 
rid)tet.  ^Ifo  ift  mit  bem  toort  oEe  Juelt  burd)  unb  burd)  befd^loffen  für 
©Ott,  einer  tt)ie  ber  anber,  aÜe  bie  ^e  auff  erben  finb  fomen  obber  no(^  lomcn. 

S)arumb  laffet  un§  ba§  urteil  ju  t)er^en  nemen.   äßenn  toix  ba§  tl)cten,  io 
iüurben  mir  unter  cinanber  uidjt  uneiuy  fein,    nod}  auff  unferm  f^n  fteljff 


^IJrcbiötcii  bi"?  3üt)tc§  1526.  423 

lu  inuiulo  est  vir,  est  niulier.    Corani  deo  sumus  oinnes  caro.    Minimus 
uou  est  deterior  maximo,  Ego  non  melior  rustico,   secundiim  numduni  sum 
doctus,  sive  rex,  sive  princeps,  corani  deo  est  caro  Esa.  59.  'Noli  despicere  5f|- "if ,  7 
caruem  tuanr,   bei"  mir  nt(^t  ^u  flcl)ert,   ift   mein  f^eifd)   coram  deo,   ift  be§ 

5  tviä)§,  be§  icf)  bin,  bon  ber  U)ol  gefpnnncn.  Noli  ergo  cogitare  super  car- 
ualeni,  ift  mer  bcn  ^n  ging  semel  natum,  quod  fit  ex  aqua,  fit  alius  homo, 
qui  tantum  quaerit  honorem  dei. 

lam   consolatur  Nicodemum,  cum  videt  eum  non  posse  capere.     *Ne3o^.  s,  7 
mireris' :  'est  tibi   mira  mea   praedicatio,   sed  noli  sapere,   sinas  me   sapere, 

lü   tu  sis  stultus'.    'Spiritus  ubi':  'Non  potes  rationeinteiligere,  et  non  intelligis,»- « 
quod   tuum    fol  gu  ni(^t§  tocrben ,   bu  bi]t  fiom    et   nemo  potest  te   arguere 
in  mundo,    nee   tu    putas  nialum  te,   quia   in   magistratu   es   et  uxoratus   et 
doctor,  omnia  a  deo\    Num  haec  omuia  nihil  sunt?    Christus:  coram  mundo 
aliquid  est,   sed  coram  deo  non,   hcx   gei[t   tf)ut§,   ber  muft  btc^   leren.     @§ 

15   g^et  3U    olfo.     Velles    libenter   spiritualem  videre,   quomodo    natus,   qualis 

14  deo  fehlt 

fte'^en,  nodj  biel  bon  un§  fel6§  galten,  fonbcrn  bem  anbern  meiij^en,  angefel^en, 
hüi}  e§  feiner  für  l^f)m  beffer  t)üt,  benn  hü^  geringfte  finb  unb  ber  attcr  nn= 
gclertifte  kt),  ob  bu  fc^on  für  ber  melt  ber  befte  feift.  6o  ift  oEeg  fleifc^, 
got  gebe,   e§  luerbe  fonig  obber  ein  bettler,   flüger   obber  ein  narr  brau§. 

20  S)Qrumb  :^at  füld)§  ber  5|^ropI)et  ^elflio»  fein  gefügt  am  58.  2)q  er  rebet  Don3cf.58,  ? 
ben  armen  gu  tjelffen,   'äßcnn  bu  htn  nacfenben  fi^eft,   fo  bebccfe  t){)n',  unb 
fe^et  ba^u  'unb   terac^te  bein  fleifc^  ntc^t',   %U  tüolt  er  fagcn  'bu  bift  eben 
be§  tuc^§  unb  ber  n)oUe,  ber  er  ift'.    Sil^e  ba§  f)eiffet  ein  ftein  urteil,  bo§ 
bo(^  fo  toeit  gef)et,   aU  bic  loelt  ift.    2)arumb  barff  man  nic^t  benden  auff 

2r.  eine  fleifd^Iic^e  luiberge|)urt,  eS  ift  noc§  auöiel,  ha§  tüir  ein  mal  öom  fleifc^ 
geboren  finb,  fonbern  ha§  man  mu§  Dom  geift  gehören  tuerben,  luildjer  nic^t 
naä)  fic^  felby  fragt,  fonbern  noc§  ©otteö  reirf)  unb  cl)re. 

2)er^al6en  troftet  nu  ß^riftu»  ben  9licobemum,  tneil  er  fo  nerftur^t  ift 
unb  äum  narrn  tüirb,  Inil  fo  fagen:   laffc  bic§§  nid)t  tounbern,  äöeidje  nur, 

30  loffe  mic^  fing  fein,  ^c^  Iril  btr  fagen,  lüoran  e§  ligt.  S^aran  Iigt-5,  ber 
Ininb  blefet,  tno  er  tuit  unb  bu  ^oreft  fein  ^au(^en  lüol,  aber  hu  tneift  nic^t 
Hon  luannen  er  fompt  obber  lüol)l}n  er  feret.  511»  lüolt  er  fagen:  ^3ht  ber 
üernnnfft  öerftel)eftu  ber  bing  fcineö,  bu  bift  frum  unb  fing,  ha^  bid)  nljmanb 
ftraffen  tan  auff  erben,  aber  id)  fagc  '3)u  bift  fleifc^\    6o  modjte  er  [agen: 

35  6§  ift  ja  ein  Öottli(^er  ftanb,  ben  iä)  füre  bon  @ott  georbnet,  gelobt  unb 
gepoten.     6olt  e§  benn  nid^tS  für  ij^m  gelten?    ?lntn)ort.    3a,  eS  gefettet 
l)l)m  tüol,  ha^i  c§  für  ber  tüelt  gel)ct  unb  gilt,  ber  ftanb   gefettet  if)m  Irol,    . 
aber  nidjt  atte,  bie  brl)n  finb.    (gS  gel)et  nid^t  fo  ju  (lüil  er  fagen)  mie  bu 
gcbencEeft,   hav  bu  eS  gerne  mit  ber  nernunfft  au^mcffen  motteft,  unb  für- 


424  ^i^rcbiatcii  beö  :^al}xe^  1526. 

oolor,   quomodo  iret,   etk-ret,  bu  luilftS  lltdjt  cubcn,    uon  ita  invenies  taleiu, 
dabo  tibi  siniilitudiueni.    Naturale  cor  videt,  (jualis  natura,  quae  corporaliter 
creata,    quae   praecipitur  a  creatura.     lllud    ^oreftu  per  sonitum,   sed   ut  in 
regulam  faft,  ut  dicas:  ibi  incepit,  ibi  desinet,  bie  '^oc^gelortcn,  Ut  Aristoteles 
IM.  135, 7  docuerunt  vim  venti.     'Qui  producit  ventos'  ps.  bei'  ^aftS   getroffen.     Nemo   a 
unquam   expertus,   ubi  veutus    inceperit,   tantum   sonus   auditur.      Vide,    mi 
Nicodeme,   de   naturali   creatura   non   potes  dicere   aliud   quam   quod   souet. 
Non  vides  spiritualem  homiuem,  vide  me,  sed  (piod  vides,  non  est  Spiritus, 
sed  per  vocem',  bQ§  ift  ha§  aUerrec^tfd^  ampt,   per  quod  agnoscimus  adesse 
spiritum.      Ubi    verbum    est,    ibi    statim    triff  tu    spiritum,    quando    externe   lo 
metiris,  feilftll.     Non  vult  ergo  fpuren  lüerbeu  Christianos,  nisi  ubi  sit  ver- 
bum eins  IC.  per  opera  !§an  manfe  nidjt  tütffen.    ^2ln  ber  (er  t^an  man§  beffer 
merifen  quam  vita,  ubi  spiritus  sit,  sive  praedicet  firmus  in  fide  sive  fortis. 
Euaugelium  per  se  ift  dar  Ultb  lauter.    Vult  ergo  Christus  ei  au§  ben  äugen 
gü^en  omue  externum,  quod  externum  est,  est  caro.  %m  l)aU(^en  toirftu  in  fuleu.    is 

2  Naturalis 

bilben  ein  geiftUc^  mmiä),  Wu  er  felje,  h)o  er  tüere,  tüüS  er  tfiette,  ba^  bu 
\)^m  ein  euffcrlic^  geperbe  tunbeft  angetüinnen.  5I6cr  bu  barfft  nic^t  fo  uuiB 
bic^  furfen,  bu  finbeft  l)f)n  uic^t.  ^d)  h)it  btr  ober  fagen,  h)te  e§  3ugel)et. 
er  ift  gleid)  ItJte  ein  iüinb,  ber  ba  ein  leiblidje  creatur  ift,  ben  fjoriftu  l)aucf)en 
unb  blafen,  aber  bog  bu  t)f)n  folteft  t)nn  regel  f offen,  tüo  er  ant)ebt  obber  jo 
ouff^oret,  tüo  t)t)n  er  gel)et,  !onftu  nic^t  tl)un.  2ßte  tool  e§  unfere  t)o()en 
f(^ulc  ouct)  f)oben  tüotlen  ou§  meffen,  unb  5triftotete§  gcfoget  ^at  '6^  finb 
'^olc  l6(^er,  bor  ou§  ber  luinb  !ome  unb  tnibber  l^innel^n  gel)e\  ?Iber  '^a'oib 
m.  135, 7  ^at§  troffen  ^\aim  135.  'Gui  probncit  bentos  be  tt]efouri§  fui§\  '3)cr  bie 
lüinbe  fomen  leffit  bon  feinem  ^cimli(^en  ort,  olfo  bo§  e§  n^monb  fi[)et  no(^  25 
h)et§,  bo'3  tnan  ij^n  nic^t  me^r  benn  ^oret  für  über  ge^en.  äßie  toeit  obber 
breit  er  bleffet,  Inei»  nt)monb. 

äßie  e§  nu  ^u  gefiet  bnn  ber  leibüdjen  (Sreotur,  lufft  unb  tninb,  60  ift 
e§  ouc^  mit  bem  geiftlidjen  menfC^en,  bendt  nirfjt,  tüoS  er  für  ein  nofe  unb 
moul  ^obe,  60  bolb  ol§  bu  ein  nafen  unb  maul  fil)eft,  fo  ftlieftu  ni(^t  ben  30 
geift,  6onbern  bu  f)6rift  tool  luag  bor  bon  bo§  ift:  äßo  bu  bo§  @uange= 
iion  f)ortft  baudien  unb  roufc^en,  bo  lonftu  fagen  'S)o  ift  geift\  5lber  fo 
bolb  bu  ouff  bie  berfon  fif)eft,  bo§  er  fo  ftf)et,  l)ie  obber  bo  iüonet,  fo  gelleibct 
ift,  fo  georbet,  fonftu  bf)n  nic^  treffen.  2)arumb  öerbirget  Öot  bie  61)ri|ten 
olfo,  ba§  mou  fie  nic^t  fpiiren  fon,  benn  ottein  om  (^uongelio,  er  leffet  fie  35 
gu  hjeilen  gute  \vexd  tbun,  bie  man  fulct,  tnie  mou  ben  toinb  futet,  ober  fie 
tunnen  bolb  toibber  ftrouci^len,  bo§  man  mu§  fogen  'bo§  ift  nid)t  geift\  ?Ufo 
bo§  mou  ouff  bie  merd  nic^t  !an  getoiS  fuffen  unb  grunben,  !on  Inol  feblen, 
ge^et  munberlii^  mit  ben  6l)riften  3U.  5lber  bie  leere  ift  bcftcnbig  unb  on 
t)i)x  felbö  xit)n.    äßo  bie  ift,  bo  9el)et  (^otteä  geift,  bo§  fcljlct  nljmmcr. 


'43rebiöteu  be§  ^ntjres  1526.  425 

'Sic  omnis'.  I;iin  luivt  Cl'  uoä)  boUci.  -ilrf)  mini  pniedicatio,  bnö  mir«.« 
ba§  6l)ii[tlidj  icQimcnt  0.1113  bcii  aiigcn  QCiifjcii  lucrbcii,  ut  noii  dicere  (Ichonin: 
liic  probus,  haee  imilier.  Si  hoc,  tum  JNLose  lex  nihil  erit.  'ild)  fdjlucii^  [ti( 
vel  in  cruce  snspenderis.  IjCK  u  deo  data  et  circiimcisio,  hoc  certe  iiitellijj;im>is, 
5  (juomodo  iucipiat,  quomodo  desinat  ein  |taic!f)cr  6uff,  non  ^c(t  (^()ii|tum  für  ciil 
uancii,  sed  Bternitur  tantimi.  Vide,  quomodo  occurrant  siinplex  veritas  et  ratio, 

'Es  tu  in',  'loquimur':  '^c^  f()Qn-3  iticf)t  lücl)tcr  Oiiiigcn,  bcn  luv  Inort, «  i'Jf. 
ix  folt  gleiiBen  et  euer  sensus  laffen  fnren  et  audire,  quod  loquor,  sed  tu  et 
alii  vultis  cogitare,  an  verum  sit,  quod  dieo\  3)a§  ift  ein  feilt  hing,  quando 
10  puer  quis  deberet  discere  a  sutore  et  cogitare  prius,  an  rectum  esset.  Hoc 
fit  in  Omnibus  artibus,  nc  cogites,  an  verum,  solum  in  verbo  dei  inol  tuir 
qot  luetftevtt.  Dicit  ergo  Christus  'si  me  non  audis,  nun(|nam  ali(juid  disces. 
Xoii  facio  aliud  nisi  loquor.  Spiritus  sanctus  vero  docet\  Qui  vult  con- 
sulere  rationem,  an  ita  sit,  nuncjuara  venit  ad  doctrinam,  sed  ita  ducendus. 

15  £)a§  rebct  uu  6t)riftuy  bavumb,  ba»  n  \mi  bic  iielu  flcpiivt  anzeigen, 

bie  Qlte  gebancfcit  imb  bitb  öoti  ber  alten  cjepnrt  auö^iet^cn,  fo  an  ftcte,  pcrfon, 
iuerden  l)afftet,  nnb  leeren,  ha5  ein  fold)  geiftlicf)  menid)  l)an9et  allein  am 
t)au(^en.  1)a  tüirb  nu  yHcobemu'5  noi^  toller,  lierfte(]et  bo^  g(eic^ni^3  gar 
nici)t  nnb  bendet  'äßitd)  ein  neiüc  feü^ame  pvebigt  ift  bay,  ba§  eö  adeö  aus 

20  ben  äugen  nnb  Mtben,  ba§  tein  perfon,  ftet,  lueife,  nod)  luerd  ()at'.  äßiltu  fo 
prebigen,  fo  tüirb  ^Jlofcy  lere  nichts  fein,  bie  ift  ja  bon  perfon,  ftete  nnb 
It^eifen.  SBittu  fo  (eren,  fo  tuirb  man  bid)  nid)t  (eiben.  SÖir  fet)cny  [a,  iuo 
eö  anhebt  obber  bleibt,  benn  luir  ()aben  bie  bcfd^neitnng,  bcn  tempcl,  opffer  nnb 
fo  mandjerlcl)  @otte§  bienft,  tin(d)§  allzumal  enfferlic^  bing  ift\    Boidyi  \)xxd 

25  l)f)n  nnb  ftofjet  t}f]n  für  ben  fopff.    Denn  es  ftoffct  luebber  einanber,  bie  Oer= 

nunfft  mit  ber  tlug()eit  au>^  bem  gefe^c  tüibber  6()riftuni  nnb  ba§  6iiangelion. 

S)rumb  antwortet  nu  (Ef)riftu5  '2i3arlic^,  tuarlid)  iä)  fage  bir,  luir  rebeii, 

ba§  iüir  tniffen,   nnb  geugen,   bai  lüir  gefcl)en  ()aben,   nnb  ijf)r  nempt   nnfer 

jeugni^i  nid)t  an',    ^d)  tan^   nid)t  meiter  bringen  benn  ijm  lüort,   bei)  bem 

30  ^aud)en  bleibt  e§.  3^r  foltct  aber  etnern  fopff  brechen  unb  ben  buiidet  laffen 
faren  unb  bon  mir  lernen,  äßal  folt  ber  fdjiiler  lernen,  ber  gnbor  tüii 
bendcn,  ob  ber  meifter  redjt  lerete^  S)ay  tl)nt  man  natnrlid^  pn  allem 
regiment,  on  i)k  nid^t.  Da  filmet  man  unb  bendet  Hör,  ob  ey  anc^  red}t  fcp, 
tDoUen  el)e  meifter   fein,  el)e  fie  fdjuler  ftnb.     ÜÖer  ey  lernen  toil,  ber  muS 

35  5ut)oren  unb  an  feiner  rebe  (jangen,  fo  mirb  ber  l)el)tig  geift  fomen  unb  lernen. 
Drumb  fagt  er  'mir  reben  luaS  loir  miffen'.  ^c^  mciö  ey  unb  rebe  c§,  iueiter 
fan  idyi  nid;t  treiben.     ^2lbcr  ber  ^eilige  geift  bringt^  puy  l)er^.    ''Jilan  mu§ 

M  ZiceifeUoii  fehh  in  dienern  Satze  etwas.  Eisl.  hat:  ift  ba?\  bic  c-3  .  .  .  bilbcii  iiiinet, 
ba§  fein  .  .  .  Steph.  Roth  in  der  FeatpostiUe  setzt  (Erl'^  l5,S47j:  ift  ba-i,  ba%  e^  qüc*  nuf? 
ben  ^Jdiflcu  iiiuü  gctf)on  feiti  unb  man  nui§  if)m  für  bilben  bai  feine  ..  .  tfat.  Offenbar 
ist  jene  erstere  Besserung  aus  dem  Handgelenk  gemacht,  letztere  aber  ist  nolU  ans  einer 
Nachschrift  geflossen,  vgl.  425,  2.     P.  P, 


426  ^prebigteu  be§  ^nt^reö  1520. 

Christus  dicit  me  reDasceudum ,  fo  TtlU^  gefc^e^cn.  Ut  Magdalena  Lii.  10. 
^SoVs'n'^^^  suscipitis",  'quia  vultis  bor^ill  regil'lt  et  scrntari.  Et  verbum  vult  vos 
».  12  3U  narren  machen,  vos  econtra  non  vultis  stultificari'.  'Si  uon  potestis  cre- 
dere':  *Ego  dedi  tibi  similitudiuem  de  nativitate  et  veuto,  Et  doctriua  mea, 
quae  dicit  de  spirituali  nativitate,  Qefoft  in  ein  leiplic^  glci(^nu§,  quid  si  ego  s 
celestia'  2C.  Si  Christus  tantum  uudis  verbis  locutus,  nunquam  eredidissemus. 
lam  similitudinibus  et  bilben  Ü^ontbt  er  et  prius  sivit  scribere  totum  vetus 
testamentum  pleuum  mit  imagiuibus  unb  bilben.  Doctissimi  hodie  suut 
caro  et  secundo:  hoc  non  sciunt  nee  credunt.  2.  ftu(f  loquitur,  quoraodo 
vivificandi  simus,  ubi  mortificati  et  veniendum  ad  spirituni.  lo 

^l)n  loffen  reben,  für  !Iug  unb  frum  f)alten,  bu  aber  l)ore  gu,  fc^toetg  ftitl 
unb  lafje  tj'^n  mct[tcr  fein,  h)te  ^iaria  fi(^  ^u  ben  fuffen  ß^riftt  fa|te  unb 
t)oret  feiner  rebe  ^u.  '2Iber  t)^r  (fagt  er)  mmpi  e§  nid^t  an'.  3^r  tüolt  ei5 
3Ubor  au§e(fen  unb  uberüugelen,  fo  tütt  ba§  U)ort  cuc^  mciftern,  ba§  ^^r  folt 
narren  lüerben.  15 

Unb  fagt  toeiter  '@Ieh)bt  t)^r  nidjt,  trenn  it^  euc^  büu  irbtf(^en  bingen 
fage,  iute  hjurbet  t)^r  gletoben,  tncnn  td)  euc^  tion  !^iniclifd)en  bingen  fagen 
Irurbe?'  2^)  f:}ühc  ein  grob  gletd()niy  gegeben  bon  ber  gepurt,  barnac^  bom 
tüinbe,  ha§  ift  t)e  tjrbifi^  bing,  noc^  gleubftu  nic^t.  3«^  ^ci^^  "^ie  leer  gefaffet 
t)nn  btlbe  unnb  ejempel,  lüie  follt  e§  toerbcn,  tnenn  tc^  blo§  on  bilbe  unb  20 
©nigmata  babon  rebet,  barl^nn  6^riftu§  gemeinigtirf)  feine  leere  gefaffet  I)at 
unb  ba^  alte  Seftament  gor  bor  ^er  !^at  laffen  gelten,  mit  etjtel  bilben  unb 
figuren  gefaffet.  60  treit  get)et  nu  biefe  bifputatio,  baburd^  befc^loffen  ift, 
ba§  atte§  trag  an  un§  ift,  unb  bic  gan|  loelt,  Jüo  fic  am  flügeften,  frommeften 
unb  {)ol)iften,  berbampt  ift  gum  einigen  feinr.  Über  ha^  ift  nod}  ha§  bie  25 
groffefte  fdjanb,  baö  ioir  folc()§  nti^t  feljen  nod)  lotffen,  laffen  un§  nodj  !lug 
unb  frum  bunrfen.  ^a§  finb  hk  ^loel)  grofte  unglud,  noc§  meinen  lüir,  \vn 
finb  iüol  brau  unb  looUens  nii^t  glelnben  h)a§  er  bon  menfdjen  fagt,  Juie 
folten  tnir  gletobcn,  tnenn  er  bon  (^ot  rebet '^  golgt  nu  ba§  anber  teil,  it)te 
bie  felbe  geiftüd^e  gehurt  jn  ge^et,  ba§  ift,  Inic  man  Ijun  geift  tompt,  locnn  -^^ 
ha^  ftcifd^  getobtet  ift  unb  t)nn  ©ott  bleibet. 


£)a§  onber  teil. 

jY^manb  (fprid)t  er)  fcret  gen  liimel,  bcnu  ber  bom  "^imel  erntjbev  fomen 
"^  V  ift,  uemlid)  bes  menf(^en  fon,  ber  l)m  l)tmel  tft\  Xa  fttjeftu,  ha'^  er 
c§  gar  jeudjt  5U  fic^  auff  hk  eljuige  perfon,  U)a§  ^ubor  gerebt  ift  bon  ber  35 
nelnen  gepurt  unb  ha^  retc§  @otte§  feigen  obber  pnn  ^imel  !omen,  unb 
fc^leuffet  fur^,  ba§  ntemanb  ©otte^J  rcid^  fel)e,  nod)  gen  l^tmcl  fome,  bcnu 
allein  ber  l)crab  gefaren  ift.  S)a§  ift  fo  biet  gefagt:  SBcnn  glcid)  ein  meiifd) 
fo  bermeffen  loerc,  ber  gel)ovt  §ctte,  bog  tuir  allzumal  flcifd;  finb,  unb  luolt 


^IJtebirttcii  bf'i  :3rtl)i-cö  1526.  427 

ha  I)ljn  bringen,  b(i§  n  m6cf)tc  gciftürf)  (^epoin  tuerbcn  unb  ÖottC'i  rcirf)  fef)en, 
ift  and)  üergcblicf)  nnb  lierloreii,  bic  t()ur  ift  jn  feftc  jUQcfdjloffen  ,^nm  t)inic(, 
bQ§  nljmanb  t)l)nein  fompt  bcnn  bcr  mcnid)  6f)ri[tu§. 

9licmQub  filmet  nod)  fennct  ©otc-J  rcid),  nod)  fonipt  tiljncin,  benn  er -ift 
ö  nnb  Bleibt  brl)n  noc^  f)cntiq§  tag-S.  3)enn  gen  t)imet  faren  fan  man  nid}t 
anbery  üerfte^en  benn  ^nn  @otte§  reid)  faren  nnb  !omen.  äßo  iooüen  lüir 
benn  f)l)n,  bie  lüir  fteifd)  ftnb  unb  nidjt  fonnen  l)ijnein  tomen?  2)a§  Jotrb 
er  balb  fjernad^  fagen,  Inenn  er  juöor  auSgeftri^en  i}ai,  tüer  ber  erfte  ift,  ber 
(leubtman,  ber  bie  pan  bridjt  nnb  ben  lueg  mad)t,  ba§  luoUen  h)ir  burd)  fcljcn. 
10  3ft  "u  hk  fumnm:  Q^iemanb  lueiS  hjiber  tnege   noc^  fteige  jum  :^imcl= 

reid^,  nl)manb  !)at  mad^t  t)l}nein  3u  !omen.    ''Mio  ba§  ^ie  mit  gar  aOgefagt 
ift  eljgem  öermugen,  ha§  e§  nt^manb  t)at,  benn  tüem  er§  mitteilen  lüit.    ^a'^ 
e§  fd)led]t   alfo  öerftanben  tüerbe,  tnie  bie  tüort  lauten,  hav  nl^manb  madjt 
l^aBe,  mä)  fuge,  räum,  lücife  löiffe  brein  ]u  !omen  unb  barlinn   ^u  bleiben 
in  benn  er,  2)a  mit  aber  bertüorffen  ift  aller  menfd)en  tanb  unb  funbe,  ftenbe 
unb  @otte§  bienft  bal)t)n  gerichtet,  hiV&  man  barburc^  ha^n  renmen  unb  l)l)n= 
burd§  brechen  tüil.    e§  ift  atle§  öerloren,  On  bo§  noc^  einer  ift,  ber  e§  !an, 
ber  ift  unfer  einiger  troft,   ^ft  auä)  ein  menfc^,  ber  fleifd^  unb  Blut  ^at, 
unferg  tnä)^  unb  eben  Don  ber  iuoUe  gefpunnen,  bon  einem   tüeibe  geporcn, 
•>u  on  ha^  er  nic^t  burd§  unb  Don  fleifc^  geporn  ift,  benn  ba^^u  !am  ber  l)eiligc 
geift,  ba§  bie  magb  fd)ttianger  lüarb  l)m  fleifc^,  aber  nid)t  Don  fleifc^,  3llfo 
ha^  e§  nid^tS  bojuget^an  l^at  mä)  eine  frafft  beut  fteifd)  eingepflanzt  geluefcn 
ift,  burd)  (5)otte§  iüort  unb  orbenung,  fonbern  uBernaturlid)  unb  ubcrfleifd)e§ 
Irofft.    3)enn  ha§  ein  lueiB  ein  finb  tregt,  ^at  fie  üon  bem  fegen,  benn  öott 
lin  fprac^  über  ben  menfc^en  @ene.  1.  unb  2.  £)a  t)l)m  ©ott  dn  \oiä)cn  h)unbfd§  i.  ^of.  i,  2s 
unb  fold^  gut  gab,  ba^:,  fie  toai^fen  unb  fid§  mehren  folten,  ^nn  frafft  bc§ 
tDorteS  gc^etg  ^u,  2Bcnn  ha§  nid)t  tüere,  fo  luere  !ein  frafft  ba,  5llfo  ba§  ba§ 
öermügen   alle   !ompt   an§   bem   iDort,   fonft  tncnn  alle    menfc^cn    aufamen 
t^etten,  Inurben  ftc  ntjmmcr  ein  finb  ^u  tücgen  bringen,  (^otte^  loort  mad;ct 
30  atteine  ünber. 

2)a§  ^eiffe  iä)  nu  fleifc^eg  !rafft,  fo  t)[)m  ©ott  eingepflanzt  l)at,  burc^ 
hav  loort,  befel^  unb  fegen,  'äbn  ju  ber  gepurt  tarn  fein   man,   ba§  biefe 
frafft  nic^t  fonbe  barju  tl]un,  fonbern  luie  bcr  (5ngcl  au  ber  ^uncffralocn  fagt 
Suce.  2.  '3)er  l)eilige  geift  toirb  über  bidj  fomcn  unb  bk  frafft  bei  l)6t)iften  «ur.  i,  3s 
35  hjirb  bid)  uberfd)atten\    2)a5  mar  ein  nelüe  frafft,  nid)t  \)nv  fteifd^  gepflanzt, 
i)oä)  unb  lüunberbarlic^,   3tlfo  ba^  fie  nic^tö  mel)r  tl)ete  bmn  liey  l)nn  i)^r 
arbeiten,  unb  fie  ftill  ftunb.    Daruntb  ift  er  uic^t  auö  frafft  bc§  fleifdjcä  unb 
Bleibt  boc^  fleifc^  unb  Blut  Inie  lüir,  on  ba»  c5  reine  ift  oom  geift,  ber  barcin 
leuchtet  mit  feinem  glant^.   ^Jllfo,  3)aa  lüir  ba§  urteil  muffen  tragen,  ba-^-  lüir 
40  fleif(^  finb,  geboren  3um  teuffei,  be§  reic§  Wotteg  Beraubt,  fo  tieff  oerbampt,  ba§ 
h3ir  auct)  nic^t  erfennen,  lüie  loirö  beraubt  finb.    2)er  menfd;  aber  bat  ein 
anbcre  frafft,  Brid;t  ben  lücg,  fan  ben  l)imel  auff  fd^liefen,  bau  fonft  nicmanb 


428  ^4-kebigten  beö  '^a\)Xii  1526. 

f^un  !onbc,  ja  nicmanb  tüeiS  tt)ibcr  toeife  imä)  xah  ha^u,  3ft  au(^  baiiimt) 
"^erab  gefarcn  uiib  meufd)licljc  luitiir  angezogen  \-jat,  'Baninib  tnie  cv  marf)t 
I)at  f}aüh  3U  farcn,  ^at  er  aud)  inodjt  t)tnauff  311  fnren.  ©0  ift  im  bie 
incinuitg:  .^Tein  tiienfd)  l)at  gclnalt  tjmt  (jimel  511  !omen,  muffen  ntlc  l)nn  bic 
t)eUc,  gel}6ren  311111  tcuffel,  er  ift  aUciiic  bc§  ^{nicl§  iitcc^ttg  unb  l)evi-.  äßaS  •'> 
ift  aBcr,  bn§  er  fagt  'S)cy  mciifdjen  fon,  ber  t}in  I)tmel  ift"?  äßtc?  ^ift  er 
2ipivi,'.i  nid)t  erft  nad)  ber  aiifferftcl)iing  aiiffgefarcn  l)n  ben  Uiolrfen  3lct.  1.?  äBaruniB 
fogt  er  beim  i)ie  '@r  feret  ^crab,  bleibt  brobcn  imb  feret  l)inaiiff"?  er  gieng 
l)e  boS  mal  auff  erben. 

3)a   ftljeftn,   ba§  ha^j  biug  mu§   geiftlic^  äUÖ^^fien,  ift  niii^t  genug  an   i" 
euferlic^cn  gcperben,  ha§  bie  junger  gefe^en  Ijobcu  l}^n  t)inauff  faren,  fonberu 
ift  nur  ein  ^eidjcn  geluefeu.    ©eljftlid)  ift  er  l)m  t)l)melifd)en  lüefen  Ijmer  bar, 
leiblich  feret  er  t)t)nauff  fie  3U  reiben.    Söie  er  ober  filmet,  tan  man  nic^t 

(£oi.  3,  nf.  fel)en.    S)at)on  :^at  auc^  ©.  5paulu§  gefagt  gun  ßoEoffern  .3.  'Setjt  t)\)-c  nu 

mit  (5l)rifto  aufferftonben,  fo  fudjet  iuaS  broben  ift,  ba  6()riftu§  ift  fi|enb  15 
311  ber  rechten  f)anb  ©otteö,  feit  be§  gcfinnet,  lüa§  broben  ift,  nidjt  be§,  ba§ 
auff  erben  ift.  ®eim  l)()r  feit  gcftorben  unb  etucr  leben  ift  berborgen  mit 
(^!^rifto  l^nn  ®ott\  :3l)r  feit  geftorben  (fagt  er),  nemlic^  bon  ben  menfd)lid}en 
fa^ungen,  mie  er  balb  3ubor  rebet,  bog  elnere  l)er|en  lo§  finb  bon  aEen  gefe^en, 
ha^  hin  ''JJtofeS  bar  l)nn  3ufd)affen  l)at,  fonbern  mit  bem  l)er^en  lüonet  unb  -^^ 
lebt  tjijx  Ijun  (Bott,  aber  berporgen.  ©agt  burre  au§,  ha§  \v\x  t)nn  ÖJott 
leben,  bod)  olfo,  ba§  manS  nic^t  fi^et.  äßenn  tbir  l)nn  (Sott  leben,  fo  leben 
iüir  nid}t  auff  erben,  fonbern  muffen  ba  fein,  ha  er  ift. 

Lfpf).2,4ff.  :3tem  alfo  fagt  er  aui^  3U  ben  ©p'^efern  .2.  '©ott,  ber  ha  rcid)  ift  bon 

barm^er^ideit,  bind)  feine  groffe  liebe,  ba  mit  er  un§  geliebt  !^at,  ba  inir  2b 
tob  toaren  Ijun  ben  funben,  l)at  er  un§  fom|)t  6l)rifto  lebenbig  gemadjt  unb 
l)at  uu§  fam^t  t)l]m  aufferinedt  unb  fampt  l)l)m  ijuu  ba§  ^t)mclifc^  luefeu 
gefegt'.  CS§  ift  aber  aüee  ber|:)orgen  l)in  geift.  @in  gletnbiger  lebt  feine§ 
gtatbbeng,  fo  lebt  er  @otte§.  ©ott  ift  fein  leben  unb  narnug,  nic^t  bon 
effen,  triiideu,  tlcib,  gelt,  babon  ber  leib  lebet,  bie  feie  aber  tuirb  nid)t  fat  30 
babon,  benu  luag  cufferlic^  ift,  tan  fie  nic^tö  t)elffen.  5llfo  lebete  (5f]riftu§ 
ba  ^nn  föot  berporgeu  unb  Ijeljmlid),  baruad)  für  er  auff  ftdjtbarlid^,  alfo 
\vixb  er  anä)  fid^tlid)  toibbertomen  am  jungftcn  tage  unb  ibir  and)  mit  t)l^m, 
ha^  lüit  fe^en  tüerben,  it)ie  tuir  tjnn  \}^m  leben  unb  er  t)nn  @ott.  S)a§  l]eift, 
bo§  er  t)m  '^imel  ift,  feret  l)erab  unb  auc^  f)inauff,  bleibt  broben  unb  !ompt  35 
^erab,  eiue§  gciftlii^,  ha^  anber  leiblid),  (Beifttid)  bleib  etüig  broben  unb 
feret  bo(^  leiblid)  l)l)nauff.  3)ariimb  gel)ct  feine  t)l}melfart  unb  aller  G^riften 
fart  geiftlid),  nid)t  leiblid)  3U,  alfo  ba§  fie  an  feinen  ort  gebunben  ift.  äGenn 
id)  gleube,  fo  lebe  id)  l)nn  ©ott,  bin  über  alle  cveaturn,  Seuffel  unb  alle 
getnalt,  e§  fi^ct§  aber  niemanb.    SBenu  man  bie  d)riften  nad)  bcm  leibe  an-  4o 

11  bic]  bc 


^rcbifltcit  be§  Sofjve?  1526.  429 

fi^et,  fü  feljlet»  iinb  tant-^  nii^t  tretfcn,  beim  er  ()Qt  feine  na)e,  2ßie  mit  bcm 
lüinbe,  bcri  id)  nid)t  ineiy,  Wo  ()er  er  fompt.  %i)ü  hin  icf)  lüic  (£l)ri[tii», 
unter  aEen  nacfj  beni  leibe,  '2lbev  naä:)  bcr  feete,  trol^  aflen  tcnnclu,  cufletn 
unb  iuelt,  ba'5  fie  mir  ein  leib  tl)un.    ^JJceiner  feele  fan  nidjtö   fd^aben  l)tm 

5  !^t)mel  unb  erben.  3A>enti  gleid)  ber  teuffei  einem  (£()riftcn  leib  unb  gut  nimpt, 
tOQ§  I)at  er  I)f)m  genomen ?  (Sr  I)at  bie  fetalen  uub  Ijulfcn,  id)  bet)alte  ben 
!ern,  bleibe  gleid)  tuol  über  hm  leuffct  unb  trette  l)t)n  unter  bie  fufje.  ^iltfo 
jil^eftu,  ba»  ein  (£l)rift  an  feine  ftet  noc^  eufferlidj  bing  gcbunbcn  i[t,  fonbern 
über  ailm  creaturn  fe^mebt.     3d)  ^^^^  '^i.   Wo  ^l)n  id)  Woiie,  bin  id)  ein 

10  6l)rift,  fo  fan  mir  niemanb  fi^aben,  inenn  gleich  alle  f reffte  ^nn  l)l)mel  unb 
erben  ^n  famen  tl)eten,  nac^  ber  fccte  nnh  leben,  fo  id)  öon  unb  l)nn  @ott 
i)ahc,  tro|^  baö  fie  mir  ein  fd)erff  abbrei^eu,  fie  muffen  mid)  nur  fobbern. 

5i"ageftu  nu  'äBie  fomeu  lüir  benn  l)inauff  \}n  i]imd,  lueil  burr  ab= 
gefc^logen  ift,  ha5  niemanb  baf)in  fomeu  fan  on  hm  (£t)riftum?    £)a  ift  fein 

15  anberc  toeife,  bmn  ha5  Wix  un»  muffen  Ijinauff  fc^leiffen  laffen  burd;  (i()riftum 
unb  fo  f)t)nciu  tragen,  @r  ^at  bie  brude  §inanff  geumd)t,  trolj  ha^  e»  l)l}m 
iemanb  nac^  tt)u,  Wii  muffen  njol  l)erunter  bleiben  bel)m  teuffcl,  Serben  ^^m 
nic§t  nad)  gel)en.  äßenn  er  un»  aber  auff  htn  rüden  faffet  unb  tregt,  fo 
mögen  tüir  mit  l)t)m  tjinauff  fomen.   S)a§  lüort  ^^Ifccnberc  'l)inauff  faren'  lautet 

20  ouff  etjgene  geJualt,  un  i)ai  er  bie  gelualt  unb  Ijerfc^afft  alleine  über  ben 
^imel,  fo  faren  Wix  nid)i  Ijinauff,  fonbern  tnerben  t)inauff  getragen.  £)arumb 
befdjleuft  nu  ß^riftuy  'Unb  tüie  ^ofeö  l)n  ber  touften  eine  fdjlangeu  erl)ol)et, 
alfo  mu§  be§  mcnfc^en  ®on  ev^o^et  luerben,  auff  ba§  alle,  bie  an  t)^n  glelö= 
ben,  nidjt  öerloren  luerbcn,  fonbern  ha^  elüige  leben  ^aben\    2)ay  er  l)iuauff 

25  unb  t)erab  feret  unb  broben  ift,  ba§  ift  fein,  l)ilfft  noi^  un§  nid)t,  er  l)aty 
geJralt  unb  fan  t)§m  niemanb  nad)  tf)un  noc^  rinnen,  hau  \)i]n  fein  lüerd  l)nn 
l)^mel  bringe,  fonbern  l)nn  bie  ^eEe.  -^Iber  Inenn  er  fo  fprid)t:  id)  l)ab  für 
mid)  aüe»  unb  bin  broben  Ijm  ^t)mel,  aber  id)  li^il  nid)t  fo  alleine  faren, 
fonbern  ctlidje  mit  mir  l)inauff  jiljen  uub  fdjleiffen,  bo§  fie  and)  broben  feien, 

30  ob  fie  fd)ou  nic§t  funben  Ijinauff  faren,  hai  fol  alfo  jugeljen,  ba§  fie  fid^  an 
mid)  foEen  l)engen.  3*i)  löil  mic^  laffen  creu^igen  uub  aufferftel)en,  lriild)e 
benn  an  mid)  gleuben,  ba^i  id)  für  fie  geftorben  blju,  hie  felbigcn,  ob  fie  au§ 
t)§rer  frafft  nid^t  ijun  ^ijmel  fomeu,  loil  id)  fie  bcnnod)  mit  mir  ^ieljen.  'itlfo 
tregt  er  uns  unb  l)cngt   un»  an  feinen  t)al»;  Wo  er  l)in  feret,  mn»  er  un» 

35  mit  fc^leiffen.  6o  ift  e»  nid)t  unfer,  fonbern  frombbe  frafft,  h(\<:  Wix  feiig 
tüerben,  bamit  abermal  alle  unfere  mercf  ueriuorffen  finb. 

.S^ie  füret  er  nu  ein  feine  liebliche  figur  ein,  bie  un»  (^l)riftum  auff§ 
aller  feineft  abmalet,  barumb  fie  aud)  i)nö  l)erlj  jubilben  ift.  -illfo  Icfeu  mir 
l)m   öierben  biid)  ^JJbfi  am  21.  2)a  hie  ^nhcn   tjnn  bcr  muffen  jogcn   uub  i.9)joi.--'i,4(i. 

40  murreten,  ha^  bcr  tueg  fo  lang  n^ar,  unb  fein  brob  nod)  lüaffev  l)attcn,  mur= 


:}2  gleubct  :J9  6üc^ 


4o0  ^U-cbigten  be§  3nt)re§  152fi. 

ben  feer  ungebitttig,  bo  \ä)'iäd  @ott  feutige  fd^Iongen  unter  fie,  bie  fie  biffen. 
5ll§  l^un  bem  lanb  tnuften  finb  fo  gro§  aU  ein  lonb  ijnn  i)eutf(^lQnb ,  bor 
tjnn  man  ntd^teg  ju  effen  noc^  trindfen  finbet,  bQ§  nuc^  bie  groffen  Könige, 
qI§  öetobeg,  unb  bie  9iomei:  niuften  Inffen  mit  fid^  füren,  ©o  finb  nu  treff= 
lit^  öiel  bofer  Innrm  gegen  ben  fonnen,  aber  bQ§  tüar  ein  fonberlidje  bofe  5 
ort  öon  fd^Iongen,  h)enn  fie  ein  menfrf)cn  bciffen,  hQ§  fie  grof§  ^i^  unb  fetür 
l)m  uienfc^en  ent3nnbten  unb  fo  groffen  unlef(i)lid§en  burft,  boS  er  muft  bran 
fterben.  S)arunib  man  fie  l^eift  feurige  fdjlongen,  qI§  man  auff  ©reüftfc 
fprac^  nennet  Dipfabc§,  Itiie  tüol  man  üuä)  lieft,  ha^  ettli(^e  fo  :^eif§  ijnn 
ben  lanben  finb,  toenn  fie  Mafen  obber  obbem  geben,  ba^  e§  t)er  au§  ge^et  10 
ol§  fei  e§  feur. 

S)a  tüor  nu  ein  ^emerlid§  fifiretjen  über  bie  unmenfd)lid§e  plage  ^m  öolcf, 
unb  rieffen  3U  ÜJfofe,  ber  teufte  aud)  feinen  rob,  aber  al§  er  bat,  erbarmet 
fid)  ©Ott  über  fie  unb  fprad^  ju  5)^ofe  '^Jlaä)t  bir  ein  e"^erne  f(^lange,  bie 
tj'^ener  e^nlid^  fet),  unb  rid^te  fie  jum  jeic^en  auff,  iuer  gebiffen  ift,  unb  ft^et  i,'. 
fie  an,  ber  fol  genefen'. 

5J?u  fif)e,  tüie  6^riftu§  tjnn  ber  t)iftori  furgebilbet  ift.  ^um  erften  ift 
bo§  l^eubtftuif  barinn,  ba§  bie  ^uben  gebiffen  öon  ben  fc^langen  l^atten  !ein 
^ulff  noä)  rabt  bah)ibber,  h)a§  l)alff§,  ba§  fie  fic^  bamit  fd)lugen  unb  mit 
bei:  gifft  umbgiengen,  e§  tüarb  bo  mit  nur  erger.  ^a  mit  aber  tnar  t)^n  so 
ge^^olffen,  ba§  fie  bie  eherne  fd^langen  aufaßen,  ha§  boc§  ein  geringe  bing  tüar, 
S)a  fi^eftu  !ein  h^ertf,  ha§  fie  gebuffet,  gebet  obber  gereuc^ert  fetten.  9lu  bie 
f(^lange  ^atte  ein  anfeilen  toie  eine  redete  fd^lange,  fie  Inar  ober  tob  unb  on 
gifft,  boju  ouc^  ^eljlfom,  ba§  fie  t)elffen  !unb,  5^i(^t,  ha§  fold^§  bog  er^  t^un 
lunbe,  ^ber  bn§  tt)et  e§,  ba^  ein  tüort  bobet)  ftel)et  '2ßer  gebiffen  ift  unb  fil)et  25 
fie  an,  ber  fol  genefen'.  S)i§  tüort  flebt  an  ber  fc^langen,  unb  l)nn  frofft 
be§  toortg  ^olff  bie  fc^lange.  5llfo  beutet§  nu  6l)riftu§  auff  \\ä)  '2Bic  5Jlofe§ 
bk  fd)langen  er^o^et,  fo  mu§  bc§  menfcf^en  fon  ouc^  erl^ol^et  trerben'  ?c.  2)a§ 
ift  bie  redete  au§lcgnng  unb  beutung  be§  bilbe  obber  figur.  2Bir  finb  ou(^ 
gebiffen  öon  ber  fc^langen,  ba§  ift,  öon  ber  funbe,  tvk  5Pau.  fagt,  S)ie  funbe  s» 
ift  ein  §ciffer  gifftiger  bi^,  legt  un§  olle  ^jlog  on,  tvo  fie  l)n§  getoiffen  lumpt, 
bo  ift  n^mer  feine  rüge,  fie  jaget  ben  tob,  ber  tob  jaget  ben  menfc^en,  bo§ 
nid§t§  bo  ift  benn  ein  redete  ()etle.  2)a  ift  feine  ^ulffe  nod^  rob,  benn  etoiger 
tob  t^u  \vnd  toie  tiiel  bn  tnilt,  fo  biftu  boc^  Oerbampt,  hi^  ba§  tnunber 
unb  gnobe  fumpt,  ba§  mon  ein  onbere  fc^longe  mad)e.  äßorumb  nimpt  er  35 
ober  nid)t§  onber§  für  benn  bk  fd^longen,  bie  fie  gebiffen  l)atte,  ^ette  er  bod§ 
tool  etttia§  onber§  mögen  nemen?  S)a§  ift,  ba§  5paulu§  jun  9iomern  am  8. 
»löm.  8,3fogt  '£)e  peccato  bomnaOit  peccotum'.  @r  '^ot  funbe  mit  funbe  t)erbampt,  tob 
mit  tob  öerjagt,  gefetj  mit  gefel?  über  munben.  äßie  bo§?  (£r  tnorb  ein 
fnnbcr  am  crcnlj  mit  bem  titcl  mitten  unter  ben  buben,  oty  ein  erpo§lüidt)t  40 
leib  bo»  gerid)t  unb  ftraff,  bie  ein  funber  leiben  fol.  6r  tnor  unfdjulbig,  §at 
nlje  feine  funb  tl)an,  nodj  loaven  bie  jtuel)  über  l)t)m  ber  nome  mit  ber  tljot. 


5prcbinhMi  bc§  3ot)rc§  152(1  43  j 

£)a§  f)eif]t,  baö  cv  ein  funber  ift  loorben,  f)ot  [te  Quffgcrabcn,  bic  boä)  nid^t 

fein  ttinr,  nnb  eben  mit  ber  funbe,  bie  er  fo  anff  [icf)  iub,  unb  lie§  fic^  richten 

nnb  hcrbaminen   aU  ein  uhdii)dkx  ^at  er  bic  funbe  üertilgct.     äßcnn   man 

l)§n  nnfif)et  am  creuti   nad)  ber  öeruufft,   )o  ift  er  ein  ubeltfietter,   brumb 

5  \>a§  er  bon  ©ott  fo  fieftrafft  tnirb,   ba?^  bie  ^^nbcn  faxten,   er  lüerc  bon  &ot 

lierlaffcn.    S)a  ift  eitel  fnnbe  unb  geftalt  ber  fdyiangen,  md)  ift  er  nnfd;ulbig, 

hjte  aud)  bie  et)erne  fdjlange  unfc^ulbig  luar,  t)a  bar  ,^u  ^eitfam.    Qh  er  nu 

toor  l)cilfam  unb  unfd^nlbig  ift,  fo  ift  er  bod^  einem  funber  gleich,  ba§  allein 

hk  geftalt  ba  ift,  nnb  mit  bet  funbe  ^ilfft  er  un§  üon  unfer  funbe.    5llfo 

10  ^at  er  am  creulj  Derbampt  bie  funb,  ba§  fie  nu  tob  ift.     Sunbe  ^at  l)§m 

unrcd^t  getl)an,  ha§  er  mufte  fterben  al§  ein  6o§loid}t,  unb  l^at  !ein  red)t  au 

tjf)m.    3)rumb  tüil  er§  t)f)r  beaalen  unb  ha§  hah  laffen  aufgieffen,   getpinnet 

rec§t  über  alle  funb  t)nn  ber  Hielt,   Oerbam|3t  fie  rec^t  unb  biEid^,  Weit  fie 

^^m  t)aik  unred}t  getl)an.    2llfo  baii  nu  aKen  bic  ba  gleuben,  ba&  urteil  ge-- 

i&  geben  ift:  £)ie  funbe  fol  bir  nic^t  fd^aben,  benn  fie  ift  mir  fd^ulbig  unb  bu§-- 

fettig.    3)rumb  fol  eS  feine  funbe  fein  obber  tje  eine  berbampte  funbe.    S)a§ 

ift  mir  eine  feine  funbe,  ligt  unter  mir,  ba^  iä)  fie  mit  fuffen  trettc,  aU  bie 

berbainpt  ift. 

S)a§  ift§  nu,  ba§  6l)riftu§  befi^leuffct  'anff  ba§  atte,  bie  an  l)t)n  glelüben, 
20  nic^t  berloren  tx)erben,  fonbern  ba^:^  etüige  leben  l)aben\    3ft  eben,  ba§  bort 
gefügt  ift  öon  ber  fc^langen  'SBer  fie  anfifiet,  ber  fol  genefen\   3)enn  Ci:t)riftum 
am  creu^  anfclien,  ift  an  l)£)n  glelöben,  babon  ift  bk  funbe  bertiiget,  ba^  fie 
un§  fein  leib  tl)un  fan,  obber  lücnn  fie  fd}on  letjbt  tl)ut,  fol  fie  nid§t§  iä}abcn. 
60  ligt  e§  altein  am  anfc^en,  unb  an  feinem  hierdE.    äöie  l)l)ene  leiblid),  alfo 
25  töir  mit  bem  ^er^en,   2)a§  ift,  ba§  tuir  gleuben,   ba§  (^t)riftu§   mit   feiner 
unfdjulb  bie  funbe  i)ai  ju  nid)t  gemadit.    5hi  f)ulffe  un§  ba^  audj  nod)  nidjt, 
toenn  er  glcid)  taufent  mal  am  creu|  geftorben  loere,  cUn  fo  tocnig  al§  t)l)ene 
gel)olffen  §ctte,   locnn  fie  bon  fid)  felb'5  taufent  fc^langen  l)etten   auffgerid^t, 
tüo  nic^t  ba§  b3ort  ba  lüere,  aU  nmiiä),  ba§  §ie  ftctjct  '(Sin  l)glic^cr,  ber  an 
.io  l)f)n  glctübt,   fol  nid;t  berloren  Ineiben'  ?c.     ©0  fome  idj,  ba§  iä)  mid)  an 
6l)riftum  Ijcngc,  ber  l)m  tjtjmel  ift,  Ijerab  unb  l)t)n  auff  feret,  unb  loerbc  bon 
lytjm  getragen  unb  fome  and)  mit  l)l)nauff,   got  gebe,  e§  fei)  gefaren   obber 
gefurt,   ba^i  id)  nur  barljnne  bljn.     6i^e  ba§  ift  bie  fignr,   barpnn  6l)riftu5 
fo  fein  abgemalt  ift,  on  oße  funbe,   bodj  bm  funbern  glcid;,   al§  boU  funb, 
35  tregt  bic  funbe,  unb  finb  bodj  nidjt  fc^cblii^,  fonbern  l)ilfft  allen  funbern,  fo 
ba  gleuben,  baS  fie  ^aben  baä  etuige  leben.    2)a§  fie  nid)t  mel)r  fleifdj  finb, 
fonbern   netb  gcporen  unb  mit   (^t}rifto  l)m  l)imel.     S)05   finb    ja   allzumal 
folt^e  lüort,  bie  gcloaltiglidj  fc^licffen,  bai?  unfer  tt»efen  oUc-S  nidjti?  iii.    ißcm 
er§  gibt,  ber  l)at§,  unb  bleibt   bei)  i)f)ni.     So  bleibte  beibe§,   bay  id)  nl)mcr 
4u  gen  l)l)mel  fare  unb  fome  bodj  bin  ein,  er  feret  aber  aEcine,  aber  burdj  fein 
lieben  unb  gieljen  fome  idj  mit  ijljm  tjinein.    Xai  felj  bon  bem  (Suangclio. 

31  onff 


432  ^rebigten  bei  ^ai)re?^  1526. 

5]u  folt  iä)  aiiä)  prcbigen  üon  bem  fe[t  bcr  fietjltgen  £)tet)faltidfeit,  ouff 
tüilc^c  man  hivj  C^iiongelion  liefet,  iä)  f)alt  ober,  e§  fei)  ntc^t  not  f)oc^  ju 
treiben,  ift  auä)  nic^t  gut  biet  baöon  anheben  ^u  reben.  2)enn  ber  teuffcl  t)at 
t)n  ber  töelt  ba§  t)er|  Ieib\  ba^  er  nur  fd)u(ge5eng  anhebe  unb  ijmer  nein 
rotten  auff bringe,  ba  mit  baö  ßuangelion  üerruttett  tüerbe,  unb  folte  nnter  5 
ben  leuten  t)Qmer  lüerben,  ba§  einem  ha  für  grainen  mo(^te  gu  prebigen,  unb 
loenn  ber  ijm  bljmel  tl)ete^,  fottt  mtd^  niemanb  öermugen,  eine  prebigt  p  tt)uen, 
fo  grejSlid)  t^uet  ber  S^euffel.  (Sr  lüirb  auc^  nid)t  rügen,  bi§  bQ§  er§  haf^in 
bringe,  bay  c§  t)ie  mit  auc^  fo  getje,  Inie  mit  bem  6acrament,  mi(ct)ö  tuet)l 
töir  e§  ^üben  bem  S^abft  mibber  aus  bem  rad^en  genomen  unb  t)nn  recf)ten  10 
braud)  mibbergebrac^t ,  faren  hu  rotten  ^u  unb  trettenö  gar  mit  fuffen.  ©0 
tüirb  ey  aud)  mit  biefem  artitfel  ge^en,  ba§  mir  luibber  ^uben  toerben.  ©rumb 
rebe  ic^  nicfjt  öiet  baöon,  on  ha^j  man  bleibe  bet)  ben  lüorten  einfeltig  unb 
laffe  fic§  bie  töort  fangen.  3Sir  ^aben§  t)m  glauben  gnugfam,  ha  mir  fagen 
'3(^  gleube  an  ©ott  üater,  fon  unb  ^etjligen  geift'.  9hi  fol  man  an  niemanb  n 
gleuben  benn  allein  an  ©ott.  S)rumb  Ijot  er  auc^  lüoUen  menfc^  luerben, 
ha§  ha^  §er^  nt)mer  an  feinen  ©ngel  no(|  menfct)en  l^ienge  benn  an  i)l)m. 
äBenn  bu  ha^i  fnffcft  unb  tueift,  fo  l}aft  bu  argument  genug,  ha^s  ߧriftu§ 
mu»  ©Ott  fein,  fonft  funb  mon  an  t)t)n  nic^t  glemben.  äßie  aber  bret)  perfon 
t)nn  ber  ©ott^cit  unterfiiiiebtid^  finb,  unb  boc§  ein  @ott  mit  inefen  ift,  mirftu  20 
nic^t  begreiffen,  tunb  mon§  ermeffen,  fo  burffte  man^  nid^t  gleinben.  äßic 
bie  arme  leute  narren,  fo  ha  fo((^  bing  tüollen  mit  öernunfft  f äffen,  menn 
fie  e§  benn  nic^t  funben,  fo  leugnen  fie  ba§  6acrament.  äßenn  ber  2euffet 
t)emanb  bal)t)n  bringt,  ba§  er  fagt  t)nn  ben  artitfeln  unfer»  glalöben»  '^fty 
auc^  re(^t'?  ift§  auä)  fein  olfo?'  fo  gnabe  iljm  ©ot,  er  ift  frf)on  ba^in.  2ßere  2^ 
©üa  fing  getnefen  unb  ^ette  nicf)t  fo  gefragt,  fo  tüerc  fie  mol  geblieben.  £a 
aber  t)()r  ber  2;euffe(  für  fcf)lug  'ift§  aui^  fein,  hai^  un§  Oiott  folt  bem  bamm 
Verbieten'?  unb  fie  ^t)nadj  gebac^te  *D  ifty  auä)  tüar?  e«  reljmet  fid)  t)a  nid)t', 
i.xim.i,4n. lüar  e§  ft^on  öerloren.    3^0»  ift,  ha§  ^^auluy  fagt  1.  Xim.  1.  öon  ben,  bie 

mit  fragen  umbge^en,  unb  bar  burd)  tüolten  bie  fdjrifft  unb  ©otte§  tüort  30 
meiftern,  fo  mirb  gebend!  brau§,  boy  fein  enbe  i)ai.  2)arumb  ^ute  fi(^  l)ber^ 
mau  unb  gebe  fid^  nidjt  ijun  folc^  gc^encf  unb  fragen,  ©onbern  tx)enn  bu  ha^ 
tüoxi  ^aft,  fo  t)alt  bran  unb  la§  biet)  ni(^t  baöon  meifen,  augeu  unb  fljune 
äuget^an  unb  nid)ty  lueiter  gefraget.  ©0  lüirb  ber  leuffcl  bicfen  articfel  aud) 
befubbeln  unb  fragen  aufftuerffen,  ob  fid)y  audj  reljme,  baS  brel)  ein  ©ott  :'-^' 
fein,  unb  bergleic^cn,  fo  merben  fie  aber  tnibbcr  un§  fd^reien,  tüie  fie  i^t  tl)un. 
3)erl)arben  tüil  id)  jubor  getüarnt  §abcn,  eö  h)irb  fid)  getoifytid)  regen,  eS  ift 
nod)  nid)t  ,]eit,  bay  mon  fic^  felbd  t)erfure  mit  fragen  unb  gctiencf,  mie  unfer 
rotten  geifter  fid)  unb  ben  pobcl  üerfuren.     ©ott  Ijelffe  uuv.    ^^Imen. 

14  gnngfam 

1)  ehenso  Eis!.,  in  der  Festpostille  Roths  fehlt  der  Abschnitt.  Ob  aiigeric^t  .:ii  er- 
gänzen'^ und  ob  das  foh/.  mir  vielleicht  als  'mm,  grade  jetzf  (Grimm,  Wlbch.  7,  1008)  zu 
nehmen  '^     P.  /'.  *)  d.  i.  nicht  icäre.     J'.  1'. 


5)3vebigtcn  beä  Snt)rc^  152().  433 

39. 
^-I^rcbitjt  am  SroukirfjUflmötart. 

(31.  2}Joii 
S)iefe  bieljer  unsebnicEte  ^^.k-ebiöt  liegt  un§  in  'Mxn^  ?lad)fc^vift  Oov   Cod. 
Bos.  o.  17'',  m.  lOl^'-lOS'^. 

2.  Cor.  VI.     Die  Corporis  Christi  31.  Maii. 
'O    Corinthii,    os    nostninr,    'dilatatum    esf.      In   priori   epistola  con-2.  eor.  c,  n 
tristavit,  iam  erigit  in  hac.    Consolatiosic  cepit,  nt  snas  angiistias  enumeret 
et  adeo  scientifice,    ha§  er  n{d)t   tto^  urtb  Bodjt  tüibet  \\ä),   q.  d.  'si  etiam 

5  mnlta  passi,  tarnen  vestra  passio  nihil  est',  sed  tacet  unb  g^et  Qliinpfig 
mit  in  innB.  Hinc  enumerat  muka,  qnae  pati  debemus.  Ita  nt  Chri- 
stiana vita  in  hoc  capite  sit  depicta  externe.  Quando  externe  pacem  habe- 
mns,  ft^etS  nirfjt  tnol  mit  Christianis.  Oportet  pax  sit  in  regimine,  pro 
qua   orandum.     Christiani   vero   non    debent   pacem   habere,    e§   tnuft   ee    ein 

10  rotieret)  oriri.  Et  potestas  ipsa  perseqiiitur  Christianos,  nt  Christianus  sit 
scopns,  cui  contradicitnr,  si  non  potestate,  tarnen  odio  k.  k  fter(ff)er  fülrfjc 
tentationes  g'^e,  te  fterd^er  sunt  spes  et  gratia.  Et  econtra.  Quia  divina 
potentia  est  eterna,  ideo  h)il§  tttc^t  gering  bing  3U  f($Qffen  f)at  ^  ?c.  Cum 
ergo  ea  potentia  in  nobis  sit,  ergo  (e[t  er  im§   niäjt  muffig  gt)en  unb  gibt 

15  un§  gro§  bing  ^u  fdjoffen.  Ideo  imposuit  nobis  potestatem  secularera  et 
mundum  Satanae.  2.  Spiritus  falsos  3.  carnem  nostram,  ut  sit  unfer  treffen. 
Ita  Christus  mnlctat  cum  3  hostibus,  carne,  mundo,  Satana.  Christiani  per 
hoc  probantur  et  fortes  fiunt,  quia  habent  potentem  deum,  per  quod  ostendit 
se  potentiorem   in  nobis    quam  Satan,    ut   dixit  'Eandem    habeutes'   qII§  im 25.13 

20  toibeifpil.  In  corde  est  totus,  quia  intus  est  dei  potentia,  externe  nostra 
infirmitas.  Ubi  haec,  feret  er  eran§  mit  ÖoUer  freub.  Et  hebraica  phrasis  quasi 
dicat:  ad  vos  singukiriter,  quia  habemus  remunerationem,  multos  Christianos, 
aperiet  se  os  i.e.  adeo  plenus  gen  uBer  eurf),  boy  iä)  gern  tnolt  Ijunbert 
taufent  prebig  t^nn,  et  non  fierem  satur,  et  hoc  facit  bic  gratia  unb  luft,  bie 

25  iä)  an  tuä)  f)a6,  quia  video  tristes  vos,  tamen  debetis  esse  gaudentes  intus 
ut  ego  i.  e.  ir  fctjt  frnm  finber,  ir  maäji,  hQ5  iä)  tüol  |)rebig  ttjan.  Ita 
!u^elt  er  sicut  pater  pnerum.  Iam  oleum  infundit,  ubi  prius  vinum,  Et 
dicit  propter  eorura  tristitiam  sibi  fuisse  occassionem  maximi  gaudii.  Et 
verum   est:    ubi    Christiani    sunt,    quando    audiunt    Christianos   gun^emen   et 

30  prius  fuisse  in  periculo,  quod  adsit  gaudium  in  corde,  tum  fit  etiam  os 
gaudio  plenum  et  loquitur.  Corinthii  non  solum  erant  facti  Iq^  et  pigri,  et 
unus  novercam.    Ibi  Paulus  increparat  et  admiserant  pseudapostolos  vix  illo 

3  über  \iä)  steht  fte  6  enumerat  mu!ta  enumerat  quae  12  ftcvd^c  2o  loolt 

iä)  f)imbert  24  gratia]  g 

V)  für  h)itö  .  .  .  !)ot  (—  'veil  sie  .  .  .  haf)  ist  vielleicJit  \viU  .  .  .  I)ab(cn)  zu  lesen, 
vgl.  prebig  ff^on  Z.  26,  ivo  doch  v:ohl  eJier  Inf.  als  Sahst,  anzimelimen  ist.     P.  P. 

Sut^erä  SSJetfe.  XX  28 


434  5ßrebigten  be§  Sa^te§  1526. 

discesso,  qui  tarnen  fecerant,  ut  Paulus  nihil  mer  galt.  Et  iactaruut  plus 
pseudapostolos  quam  Paulum.  Sic  fit,  quando  deus  struit  templum,  Satan 
capellam.  IIlo  tempore,  quando  apostoli  praedicabant  verum  Euangelium, 
statim  aderant,  ubi  apostoli  abieraut,  et  seducebant.  Si  hoc  Paulo  contigit: 
non  mirum,  si  nobis  2C.  ut  dicatur  '^{e  ift§  xeä)i,  nihil  mit  beut  t)origen\  s 
Cum  ergo  pigri  facti  erant  et  in  doctrina  et  vita,  Paulus  non  potnit  pati, 
ut  labor  irritus  esset  et  hoc  praemium  esset,  ut  nihil  de  eo  2C.  Cum  iam 
prehendat  eos  resipuisse,  ba§  tt)Ut  im  fo  fcinfft,  ut  verbis  laboret.    Ego  puto 

1.  sijeff.  3,  2  me   vivere,    quod   2C.     Thes.  'Misimus    ad  vos  Tiraotheum",    ut  sciamns,    an 
Wt.3,  isadhuc  IC.     'Flens  dico,  inimicos  crucis  Christi'.     S3or   freubcn  hxiii)t   er  QU§   lo 

i.  e.  loquor  mit  freuben,  si  prius  fui  contristatus ,  nihil  curo,  bte  freub  ift  fo 
«ßi.  4,  TQVO^  iDOrben  per  vos,  ut  nihil  moveat  Satanae  impostura,  'Cor'  hebraica 
^ti8,20;4,2phrasis  ps.  4  et  ubique  in  ps.  'Edaxit  me'.  *In  tribulatione  dilatasti'  i.  e. 
f rollet)  loerben.  Et  hoc  videtur  naturaliter  in  facie  hominis,  quando  tristis 
est,  |ct)lumpt^  fi(^§  all  3U  famen:  quando  laetus,  omnia  latiora  fiunt  in  gaudio^  15 
Facies  est  ein  bilb  cordis:  sicut  externe  facies,  sie  intus  cor.  Quando  letum 
extendit,  quando  triste,  queritur,  non  potest  usurpari,  quando  letus,  potest 
consulere,  laborare  2C.  econtra  non.  Ideo  est  res,  ad  quam  non  sit  aptus, 
potest  canere  i.  e.  iam  possum  loqui  et  omnia  facere.  Omnia  quae  ehumeravi, 
nihil  sunt.  Audivimus  hoc  c.  !^at  ein  fnret  5U  ejempel  eloquentiae.  6in  20 
f|)int,  ein  pand  ober  30  ober  40  et  hoc  inde,  quia  gaudio  plenus.  Et  hoc 
facitis,  quia  confortatis  spiritum  sanctum  in  me.  Vides,  quäle  cor  habeat 
Paulus,  qui  se  ad  hoc  ergeben  ^at,  ut  aliis  inserviret:  cum  illis  bene  suc- 
cederet,  et  ipsi;  econtra. 

2.  Eor.  6,  12  'Unferttjolben'.     Corinthii  ubi  audierunt  Pauli  iram  et  correptionem  in   25 

1.  Epistola,  territi  et  male  habebant,  quod  ita  ergumet  fetten,  et  virtus 
Christiana,  quod  in  tanto  honore  habuerunt,  cum  ipse  contrarium  putabatur, 
ideo  male  habuit  eos,  quod  2C.  ba§  rurt  er  et  abiicit.  Ut  supra  i.  e.  nolite 
curare,  quod  sinistre.  Vos  recreastis  me,  ideo  ne  male  suspicemini  de  me, 
quia  cor  meum  dilatatum  mit  freuben,  ut  taceam  me  iratum,  ego  vester  30 
pater,  frater,  praesertim  cum  audio  vos  resipuisse,  Ubi  hoc  verbum  accipit? 
quod  ita  loquitur,  quasi  t)eud)Iet  et  tarnen  nihil,  quod  angustiatur,  ift  QUd) 
n}ol  gettjan.  Si  manemus  in  doctrina,  gitt§  qI§  sive  gaudium,  sive  tristitia. 
©olc^e  !unft  fan  spiritus  sanctus.  Verum  est,  quod  tristis  est  Spiritus  vester 
propter  me.  Christian  um  cor  in  mediis  tribulatiouibus  gaudet.  Ibi  tristitia,  35 
cor  ^tlfft  3Ur  freub.  Ut  mors  est  medicina  vitae.  Paulus:  quod  morbet, 
quanquam  immeriti,  datum,  crux,  causa  est  iustitiae.  Lex  btnet  ba|u  2C. 
Si  ipse  letus,  ergo  spiritus  sanctus,  quia  c.  1.  dicit  se  consolatum  per  deum 
2.eor.  1,  3f.  misericordiarum.     Per  hoc    Corinthii   ostenderunt   se   Euangeho   favere,    non 

vult  Paulus  se  respici,  sed  aderat  cura,  ne  in  Paulo  desererent  Euangelium  40 

30  taceain]  taceo 

*)  ist  fc^tumpt  zu  lesen?  vgl.  in  den  Nachtr. 


^^rcbigten  be?  ^a^xcd,  1526.  435 

et   Christum.       Pro    hoc    Paulus   abstulit    omuem    causam   tristitiae,    sed    ut 
gaudeant,  ex  quo  a  pseudoapostolis.^ 

'Loquor  ut  filiis',  sie  ago  vobiseum,  ut  mulier  cum  puero,  iu  sinum^.  Sor.  e,  i3 
legt,  lac^t  an,  et  tamen  non  adest  iiypocrisis,  quia  ift  ted^ter  ernft.  Ii'>sa 
s  leta,  quando  puer  ridet  et  ecoutra,  ift  bod^  ein  ted}ter  crnft  et  nullum  gaudium 
excedit  hoc.  Sic  agit  Paulus  cum  apostolis  et  hoc  ideo  ut  consoletur,  sicut 
ipse  consolatus  est.  Et  hoc  ideo  quia  tarn  magni  sicut  ego,  bQ§  ift  hurai- 
liatio.  Futura  vita  tanta  erit,  quanta  mihi.  Ego  plater,  sed  quod  mater 
habet,  est  et  pueri.    Sic  quod  nos  habemus  in  futura  vita,  et  Brubei'  habetis. 

10  2)o§  ift  !^oc^  Qe{)alien.  Sic  putamus  Sanctos  in  celis  t)0(f)  über  un5  fein. 
Tandem  fecerunt  ex  eis  idola.  Nos  scimus.  Christus  est  idem  iu  Petro, 
qui  est  in  Magdalena.  Idem  Spiritus  fuit  im  fd^cd^et,  qui  fuit  iu  Paulo.  Et 
omnes  Christum  habent  totum  Christum,  ergo  totum  spiritum  sauctum, 
deum,  ergo  unus  Christum  non  habet  plus  quam  alius.    Non  possum  habere 

if)  alium  Christum,  deum,  spiritum  sanctum,  quam  Paulus.  Sed  habeo  alium 
nasum  i.  e.  aliud  suum  instrumentum,  got  !^Qt  5|3aulum  Hier  ge6rQud)t  quam 
me,  unicuique  dat  suam  partem,  per  quam  utitur  eo,  et  tamen  idem  Christus 
est  in  Omnibus  ministris.  In  artificum  domibus  sunt  varia,  sed  opus  est 
impar,  et  tarnen  unus  dominus.    Sic  nos  sumus  ut  membra  diversa,  boy  tüol 

20  gegiert  "§at  nid^t  mer.  Sicut  una  Stella  differt,  sed  tamen  ab  eodem  sole 
illustratur.  Sic  habemus  eandem  mercedem,  quanquam  non  sumus  similes. 
Hinc  est  üna  remissio  peccatorum,  sacramentum,  deus,  verbum,  quamquam 
facimus  aliud  nos  quam  vos,  tamen  de  hoc  non  gloriamur. 

'Dilatamini'  i.e.  sitis  leti,  trerb  gef(^icE  ha]U.     Qui  unluftig  sunt,   beu as.u 

25  g^et  bie  erbct)t  unluftig  ab,  econtra  bcn  gf)et3  öon  ^anh  gum  tücxd,  quia  est 
luftig.  Sic  vult  Corinthios  suos  Paulus,  ut  sint  leti  et  fructum  faciant.  Si 
rebus  mundanis  cor  letum  fortius  laborat,  multoraaius  hie.  Tum  seit,  quod 
deo  fit  in  honorem  et  proximo  in  salutem.  S)rumb  g£)et  er  frifcf)  ^inburd§, 
si  etiam  adsint   omnes  tribulationes,    quas  supra  receusuit.     Christianus  qui 

30  non  letus,  ret)mbt  sicut  nigrum  et  album.  Sed  deus  permittit  suos  quando- 
que  tristes  ut  Corinthios  et  Paulum  c.  1. 

'Ne    ducatis    iugum    cum."      Hie   iam    redit    ad    increpationem    prioris  as.  u 
epistolae,   quia  cum  idolis  k.    bn§  ftreidfjt  bQ§  )üet)tcr  au§.     Et  servat  haec 
duo:  'Idolothita'  et  pseudoapostolos    iu   hac  epistola,    quia  bie   3ttiet   treffen  ^-^^^^y: 

35  ben  glauben  et  doctrinam,  sed  quia  iam  resipuerunt  in  vita,  non  tangit 
amplius  vitam.  Erant  tamen  infirmi  Christi  ut  nunc,  quia  eundem  spiritum 
et  verbum  habemus,  fortiores  potuissent  esse  nobis  et  tamen  infirmi.  Gen- 
tiles  tum  regnabaut  et  regnum  rhomanum  ftunb.  Gentiles  ornabant  uxores 
suos.     Quando   dives    matrona  Christiana  fiebat,   rtere  fie   ben    beibcn    gern 

40   gleid§  gelDcft,   ne   contemneretur,   ut  Cyprianus   et  Tertullianus.     S)a   l^ub  e§ 


2  a  c  aus  ex       pseudoapostolis]  ps 
•)  ergänze:  befreit  feien. 


28* 


436  ^Prebigtcn  be^  ^a^xi^  1526. 

fi(^  mit  bem  effett  2C.  bte  f(^am  itjar  tum  ftarif ,  sed  iam  l^at§  ni(^t  raunt. 
Christiani  tum  erant  contempti,  et  divites  contemnebantur  quasi  insaui,  qui 

1  ißctr.  3, 3  respueraut  patrios  deos  et  non  ederent  quidvis.  Sic  Petrus  1.  Pet.  2.  'Non 
in  auro'.  Sic  Paulus.  6ie  !§etten  gern  gefaren  ut  amici,  si  non,  fo  lt)ar§ 
iren  frunb   ein  f(^anb.     Sic  etiam  faciunt  Mouachi  et  Nonnae.     Ideo  raonet    5 

i.Eot.  8, 9/10  Paulus,  in  priori  Epistola  admisit:  Si  quis  idolothyta.  Videte  tarnen  offendicu- 
lum  ne  detis,  neque  gentibus  nee  infirmis,  melius  est,  ut  gentes  habeant  vos  pro 
stultis  quam  quod  oiFensio  sitis  infirmis,  sed,  vero  non,  !§alt  in  mer  auff 
ber  f)etben  tnefen  quam  Christi.  Vult  dicere:  sie  bergimpfft  eu(^  ntc£)t  in 
fjeibnifcf)  tüefen,  Etiamsi  habeatis  occasionem  et  rideamini  ic.  '^og,\  ba§  man  i'J 
fic^  gibt  unter  tr  gefegt,  quomodo?  In  priori  Epistola  geutiles  offerebant 
et  vendebant  et  f)t(teny  für  gro^  bing,  ut  nos  ftaben  putamus  meliores  quam 
alios  cibos.  Quidam  iufirmiores  putabant  se  Christum  negare,  si  ederent 
idolothyta,  si  ingrederentur  templum  idoli.  Non  statim  deserit  nos  pateriia 
traditio.  Videmus  hoc  in  papisticis  legibus.  Si  venerit  persecutio,  quam  is 
desererent  monachi  uxores,  quot  faterentur  se  edisse  carnes.  Omnes  pos- 
sumus  edere,  sed  bruber  galten,  ha^  X^ä)i  fet),  paucissimi.  Et  quidam  dicunt: 
Papatus  nihil  est.  Si  haberent  carnificem,  aliud  confiterentur  *male  feci', 
inter  1000  vix  uuus.  Nemo  credit  quam  imbecilles  conscientiae  siut,  quae 
captivae  fuerunt  legibus  et  altem  gebraud)t.  Si  urbs  desideretur.  Ego  dico:  20 
nolo  defendi  me  per  civitatem  neque  propter  me  malum  pati,  ba§  bo  ntuft 
tüir  bcn  ^aly  lofjen.  Aliis  fieret  iniuria,  qui  ederunt  6.^  quia  nunquam  cre- 
derent  et  dicerent  "^sinite  in  pace,  quia  nihil  contra  vos  fecerunt\  Tum 
videremus,  quot  essent  Christiani,  et  dicit:  libenter  viderem,  bo§  lengft  anber§ 
n^ar  njorben.  Dicit  ergo,  ut  utrique  et  infirmi  et  fortes  cum  gentibus  non  25 
habeant  commercium,     ^rentb  i.  e.  f)eibnif(^. 


10  occasionem  oc  zu  25  über  infirmi  sieht  qui  non  intelliguut       über  fortes  sieht 

propter  infirmos 

')  =  sexta  feria. 


40. 

(grftc  ^rebtgt  ükr  $falm  112. 

(9.  3uni) 

9.  lunii  praesentibus  duobus  Saxoniae  principibus  patre  et  filio  et  iuniore 
Luneburgensi.  2)ie  unter  biefer  Überfc^rift  in  Bos.  o.  17^,  531.  105*^  —  107^  ftc^enbe 
^rebigt  ift  bereitg  mitgettieilt  in  Unferer  2lu§g.  19,  ©.  298,1—315,6  ^ufammen 
mit  ber  auf  biefer  unb  jftiei  weiteren  ^ßrebigten  ßut^erä  über  5pf.  112  (9lr.  42  unb 
44j  berutjenbeu  2)rucEfd)rift  „S)er  112.  «Pfalm  S>Qbtb§  gcpvebigt". 


'i^rebigtcn  bc?-  ^nTjrcg  1520.  437 

41. 

^rciitgt  am  2.  ©onntarj  und)  ^riuitatt^. 

(10.  Sunt) 
3)iefe  BiSl^er  iingebrudfte  ^U-cbigt  finbet  fic§  in  9{örer§  7Iad)fdjrift  Cod.  Bos. 
o.  17d,  m.  112''-115".  Sic  ftdjt  auö  i^cileljeii  Ijüiter  ber  ^rebigt  be§  3.  (Sonntags 
Tl.  Zx'm.  unb  ift  baljer  aud)  irrig  mit  3.  Doininica  post  Viti,  bie  anbere  mit 
2.  Dominica  be^eidjiiet,  linifircnb  bic  ^-^rcbigttieraeidjuifle  ^Wax  aud)  bie  falfdje  ^otgc, 
aber  bie  ridjtige  Sejeid^nung  l^abeu. 

2.  Dominica     Luth:     Luc.  XIIII.  cuc.  i4,  leff. 

Hanc  similitudinem  locutus  est  Christus  in  prandio,  cum  invitatus  a 
Pharisaeo,  ubi  erant  sancti,  Et  ftrafft,  qui  volunt  oben  an  filjcn,  ut  in  in- 
fimo  jc.  et  hospitem,  ne  divites  invitet.  Et  fecit  miraculum,  Et  unus  incepit 
5  'Beatus'  jc.  ille  prae  aliis  voluit  esse  aliquid,  ut  nos  Euangeliei,  bem  gi6t»i5 
er  auä)  ein  fi^nappen  unb  maii)t  fid)  unnu^  an  bem  tifd),  auff  ben  geizigen 
tüanft  unb  suos  socios  g^et  fein  geifeln.  Sed  uoluerunt  q.  d.  hu  gibft  auc^ 
für  ba§  (Suangelium  mit  betn  munb,  sed  in  corde  nihil  est. 

Homo  qui  fecit  coenam,  est  deus  met,   qui  etiam  cibat  corvos,  voluit  ss.is 

10  semel  coenam  facere,  ut  anima  cibaretur.  Et  maguam  fecit,  sie,  ut  populo 
ludaico  prius  promiserat  Euangelium  se  daturum  illis,  per  quod  Euangelium 
eternaliter  cibaret  et  animam  ex  morte  eriperet,  hoc  habuit  in  prophetis  et 
libris.  Et  vocat  Coenam,  quia  erat  futurum  ultimum  verbum,  post  quod 
nihil  sequitur,  ut  post  coenam  sequitur  dormitio  et  naä)t.    Sic  post  Euange- 

15  lium  non  expectanda  alia  praedicatio  quam  Euangelium,  sed  sequetur  dor- 
mitio et  nox.  Johannes  et  apostoli  vocant  novissimam  et  horam  et  tempus. 
Et  magna,  quia  ludaei  et  gentes  invitati,  quia  tot  multos  invitasset,  quia 
Euangelium  dilatatur  per  orbem  totum  et  nulla  auris,  per  quam  Euangelium 
non  ivit,  ut  omnes  invitentur,  bay  ift  allS  t)f)n   ha  Öor^etffcn,   hü^  alfo  folt«.  i; 

20  fronten,  quia  dicit,  fecit.  Ubi  venit  hora,  ha§  ba§  (Suangelium  folt  an 
g'^en?  Est  hora  novi  testamenti,  qua  adsceudit  ad  celos  et  dedit  spiritum 
sanctum,  emisit  spiritum  sanctum  et  dixit  invitatis  i.  e.  ludeis,  quibus  erat 
prophetatum  per  prophetas,  hora,  quod  iam  adesset  tempus  gratiae. 

'Omnia  parata"",  ha  gf)et  ha§  fdjon  btlb  ber  löblichen  Inelt,   quomodo».  is 

25  fie^  !f)alt  gegen  bem  ßuangelio.  'Omnis',  inquit,  'excusare',  ba  ift  nljnuinb 
ba  !^et)men  et  nemo  venire  vult  et  tripHces  numerat.  3"^  g'^et  norf)  fiuijcr 
!^in  bur(^.  Hi  sunt,  qui  Euangelium  audiuut  et  tuirt  an  in  öcrlorn.  Hor- 
rendum  est,  quando  cogitas  haec,  quod  mundus  adeo  maliguus,  ut  ita  con- 
temnat   salutem.      Cogitet   quis,   quid  Euangelium   sit,    quod    dominum   dat 

30   propitium  cum  omnibus  donis:  et  nemo  gratias  agit  nee  accipit,  ba§  ift  ein 

1   2.  Dominica]  3.  Dominica  post  Viti  zu  7  Hocne  et  r         zu  9, 10  Coeua  magna  r 

zu  15/16  über  sed  his  nox  steht  Coena   uovissi:   ,  16  über  apostoli  bis  novissimam 

'  tempus  '^ 

steht  Ecce  emitto  vos 
')  =  fic^ 


438  5Prcbigteu  bc§  ^dijxe'i  1526, 

»•  19 fc^cnblic^  tugent  i.e.  non  mögen  ha§  ßuangetium,  quia  'ego  5  iuga',  cum 
ex  Euangelio  sequatur,  ut  qui  agrum,  boves,  uxorem  habet,  ftjan  ni(^t  gtjen 
!§t)mel  t^omen.  Ergo  eessemus,  galten  töeiber,  erf^er.  S)ie  glo§  Bringt  ft(^ 
®-  21  felbert  mit,  quia  statim  dielt  'Exi',  !^ol  bie  caecos,  claudos,  pauperes.  Signum 
est,  quod  hi  3  fuerunt  divites,  ergo  nolebant  venire,  qui  sat  bonuni  habent.  s 
In  plateis  sedentes  nihil  habent.  Sententia  ergo  est:  Non  est  periculum, 
sive  habeant  uxores  2C.   sed    am  ^ex|en  leitg,  Christus    alibi  'Divites   facile, 

^"•^•jl^j^^'facilius  camelum''  K.    Post  hoc  Eiiangelium  'qui  non  odio  habet  patrem'  k. 
'non  potest  mens   esse  discipulus\     Ergo    nemo  venit   ad  cehira,   qui   habet 
eol.  3,  i8?parentes,    vix    omniuo   2C.    quomodo    ergo    manebit    4.   praeceptum     Honora   lo 

?^'or.\!'iipai*eQtes'?  Et  Pauhis  'mulier  honoret',  et  'non  f (Reiben'  IC.  Ita  exposuerunt 
sanctissimi  et  in  desertum  cucurrerunt,  et  einftbel,  monachi  et  9lonnen  facti 
et  vocarunt  deserere  haec  omnia  talem  vitam  an  n^emen.  Si  ita  mundus 
fugi  posset,  ego  adhuc  facerem,  sed  fugerunt,  ne  viderent  malitiam  mundi, 
ut  Hieronymus  scribit  ad  duos  Episcopos.  Et  hodie  quis  posset  fugere,  i5 
quod  nihil  mundi  videt  ex  Euangelio  et  certe  non  fuerunt  stulti,  qui  fuge- 
runt ad  deserta,  sed  Christus  et  apostoli  hoc  etiara  potuissent,  sed  Christus 

OTarc^'/e*' 15  ^^^^*  ad  apostolos  'Ecce  emitto'  Matth.  10.  et  'Ite  in  mundum  Universum', 
non  in  cavernas  sylvarum,  sed  in  mundum,  ut  sentiatis  malitiam.  Est 
duplex  desertio  horum.  1.  Corporale,  quod  non  debet  fieri,  ut  mundum  20 
deseres  corpore,  quia  iam  nati,  ut  aliis  serviamus,  si  etiam  male  tractatur 
aliquis,  ut  sua  dona  tüerff  unter  t)6fe  6uBen,  ut  nihil  commodi  inde  habeat, 
sed  totrb  t)m  gefpart  in  ben  §t)mel.  Ut  apostolis  factum,  qui  ubi  diu  prae- 
dicarunt,  praemium  datum,  nempe  mors.  Midti  fuerunt,  qui  recusarunt  opes, 
mulieres,  sed  in  desertis  plus  cogitabant  de  his  quam  alii,  qui  sunt  in  medio  25 
illorum,  Alius  qui  ita  agit  solus,  mac^t  ein  lipli(^  gebantfen,  bQ§  mog  intr 
gulaffen,  ut  Hieronymus  dicit,  ben  infirmis.  Hieronymus  incedit  muliebri 
veste,  abivit  ergo  ex  Rhoma,  qui  ergo  non  vult  pati,  ut  ignominiam  patiatur 
a  mundo,  uescio  quo  fiigiat,  quia  in  peius  periculum  iucidet,  ut  Hieronymo 
accidit,  ergt6§  ergo  [lä)  qullibet,  ut  dicat  'fol  i^  be^  ben  leuten  fein,  fo  mu[§  30 
xä)  Be^  Bofen  teuten  fein,  si  nihil  aliud,  tantum  fraudabor  quotidie  emptione'  zc. 
Et  si  Christianus,  plus  incommodi  senties,  bruniB  gib  bic^  froltd§  brein  Et 
die  'ego  nequam  in  cute,  et  inter  tales  vivo\  Ipsi  ergo  intellexeruut  locos 
Christi  corporaliter,  sed  male,  quia  Christus  haec  non  vult.  Quomodo  euim 
possum  deserere  mundum?  non  possum  ex  mundo  ire,  oportet  sit  locus  in  35 
mundo  ic.  ^eift  e§  einanbcr  öertaffen  nempe  spiritualiter.  Corpus  da  in 
mundum,  ut  serviat  et  utile  sit  mihi,  auima  fol  in  ber  irelt  nicfjt  fein,  et 
secundum  animam  et  si  non  debes  habere  uxorem,  dominum,  praeter  solum 

zu  2/4  Pauperibus   annunciatur   Euangeliuru.      Divites   dimittit    iiianes.    /■  zu    10 

4.  praecep:  r            zw  13  fugere  mundum  r            zu  18  Matth.  X.  r             zu   19/20  über  sed 

bis  horum    steht   Qui   non   renunciaverit   omuibus   quae    possidet            zu  20    1.  r  zu  21 
Hiero:  r           zu  .33,34  2.  r 


^Nrebigtcn  beä  3at}re§  1526.  439 

Christum  habe.     Sic  potest  fieri,    ut  uiillo   in  loco  sis  in  mundo,  quia  ubi- 
cunque    es   in  foro  2C.   adest  quidem  corpus,  sed   cor  est  in  celo.     Pauhis 
1.  Cor.  7.  'tempus  breve',  'qui  uxorem'  jc.   ita   Paulus   praedicavit.     Paulus  1  «or.  7, -.9 
dicit  omnia  adesse,  mundum,  uxorem,  sed  fol  fein,  Qt§  ^et§  bli§  nic^t.    Oportet 

5  emam  panem,  tu  vendas,  tu  iacis  tunicam,  qua  indi^eo  i.  e,  mein  f)ertj  fol 
nt(^t§  biumb  U)iffen.  Sic  habeuda  uxor,  liberi.  Habes  eam  corporaliter, 
quia  tibi  commissa,  ut  habeas  eam,  sed  cor  debet  adherere  Christo,  quo- 
modo?  sie  ut  nmb  ber  !^ein§  ftud§  triUen  fidem  abneget.  Sic  debeo  omnia 
habere   jc.      Quaudo    veuit    periculum   fidei,   fol   tc^§   faren   laffen    omnia   et 

10  dicere  'itf)  !t}en  bic^  nid^t'.  Sic  vitam  deserere  debeo,  si  venit,  ut  fateri 
cogar  fidem,  debeo  dicere  '§tn  corpus,  ego  aliquid  malus  habeo,  Euangelium'. 
Et  hoc  est  odio  habere  pareutes,  uxorem  2C.  Sed  magnus  deus  venter  impe- 
dit,  bQ§  tütr  tlici^t  !§in  an  üjomen  et  malus,  quod  nos  excusamus  et  dicimus 
'6t)  bin   Ttid^t  fo  16o§,   ^d§  lt»il   gern  Euangelicus  fein,  sed  quia  habeo  do- 

15  mum'  2C.  q.  d.  die  de  Euangelio  quicquid  velis,  mihi  grave  est  deserere,  quod 
ego  li6  habeo,  e§  f^ut  faul,  deserere  onmia  propter  Euangelium.  Uli:  Non 
possumus  invenire  modum,  ut  simul  duo  ista  servaremus?  Quando  quidem 
tuerben  geftrafft,  quot  sunt,  qui  deserunt  ventrem  propter  Euangelium?  Et 
hoc  non  solum  fit  in  tempore  tentationis,  sed  alias.    Quando  video  proximum 

20  indigere,  ego  habeo,  nihil  tamen  ei  do.  Euangelium  bene  audimus,  Inir  ft^en 
aber  nidjt  bar  be^  neque  tempore  pacis  neque  tentationis. 

'Duxi   uxorem'  i.  e.  iä)  it)il  nic^t»  t!^un  umb  be§  ©uangelii  UnUcn,  suc.  u,  20 
neque  patiar.     Omnia  huc  tuenbct,   ut  habeat  gemad^  in  hac  vita,    ut  solum 
sibi  serviat.     Si  Christiauus  esset,  haberet  uxorem  quidem,  sed  butt  ift  ein 

25  armer,  qui  etiam  indiget,  huic  etiam  inserviam,  si  tu  non  eges.  5l(Jer  adest, 
curandus  est,  sed  non  ideo  solus  curandus,  sed  si  exigit,  proximo  inservio, 
bCL§  ift  tüar,  ut  domesticos  curemus,  quia  officium  tuura  est,  quia  habes 
familiam,  loquor  iam  de  externa  toefen.  Paulus  'qui  suos  non  curat,  est 
deterior"  1.  Timo.  5.  hoc  enim  gentes  faciunt.    Sic  lacob,  ubi  serviit  Laban,  i.xim,  5,  8 

30  dixit  'tuen  bencf§  benn  ein  mal  auff  mein  ^au^,  ut  mea  domus  nutriatur?' i.otoIc  30,  ao 
Ergo  Qob  er  ben  binft  auff.     Postea  iuvandi  alii  de  nostro.     Sed  ibi  venter 
adest,   qui  dicit  'oportet  prius    meis   provideam.    Et  de  meo",   hie  se  ornat. 
Sed  videat,   qui   decipiatur.     Sal.  qui   oben  ift,   ber   tütrtS  rid^ten.     21II   biei89i.©pr.2o,8 
ftud  ift  ber  gei^,   non  segrego  i.  e.  ^in  ein  !§auflt)irt  tuorben,  vix  possum 

35  amicos  nutrire,  non  possum  tibi  subvenire.  Si  nihil  habes,  es  excusatus. 
Si  vero  tuos  curasti  et  habes. 

S)te  ftenb  finb  an  in  felber  gut  et  necessarü,  et  deus  ita  ordinavit  et 
deus  gibt  personas  et  bestias,  Sed  quando  habent  unb  Icft  fidem  et  Euange- 
lium bruber  faren,   hoc  est  diabolicum.     Sed  contrarium  fieri  debet,  baa  ift 


ZM   3    1.  Cur.   7    r  zu  12   deus   venter   r  zu  29   l    Timo.  .5.   r  zu  31 

lacob  r 


440  5ßrebi(3teu  be§  ^of)rcg  1520. 

mundum  relinquere,  parentes.  Corporaliter  debes  honorare  parentes,  si  te 
cogerent  ab  Euangelio  et  minarentiir,  die  'non  nosco  vos\  Si  uxor,  noli 
loqui  3C.  'ubi  ego  manebo  cum  pueris"?  die  "^uon  novi',  mane  hie,  quis  pos- 
sidebit  bona?  non  novi.  Si  vita  deserenda,  die  Vita,  iä)  f^ett  btc^  nicf)t, 
oculos'  IC.  Sed  hoe  nee  iu  tempore  tentationis,  sed  paeis.  Quando  pater  5 
irapedit,  ne  dem  ac.  die  'nou  uovi  te'  zc.  omnia  deserenda  in  dei  rebus,  tum 

1.  eor.  7, 29habe.s  domum  quasi  1.  Cor.  7. 

Hi  ergo  triplices  non  ideo  arguuntur,  quod  emerunt,  ille  duxit  uxorem, 
quia  omnes  creaturae  dei,    sed  ideo,    quod   exeusant   se   per   hoc,    et  nolunt 
venire  ad  ceuam  i.  e.  fidem,  et  faeiunt  hoe   propter  creaturas,    quas  libenter   lo 
eis  deus  dat,  sed  displieet,  quod  nolunt  eas  deserere  propter  se. 

Nohierunt  venire,  S)aran  lel)t  e§,  quod  Euangelium  non  suseipitur, 
ut  bona  serventur.  Cum  tarnen  deus  posset  eeutuphim  reddere.  Et  illi 
volunt  tarnen  esse  probi  et  excusari  ic.  Sed  vult  dominus  honorari.  Hoc 
dictum  ludeis  et  praesertira  divitibus  i.  e.  herentibus  in  divitiis.  Abraham,  is 
Isaac  erant  divites,  sed  habebant  divitias  quasi  non  habentes.  Sic  Christiaui 
habent  corporaliter  divitias,  sed  corde  non. 
2"c.  u,  21  "^Exi    iu   plateas.'     Hoc   totum  in   ludeis   factum ,   colentes   manserunt 

sedentes  et  contempserunt  Euangelium,  fuit  ille  populus  avarissimus  populus, 
ut  solet  esse,  Euangelium  ubi  est,  quia  Satan  est  iratus.  Si  Euangelium  20 
non  esset,  nihil  curaret,  sub  papatu  fuit  quietus  ic.  et  superbus,  ideo  non 
venit,  sed  excusavit.  Habemus  legem  Mosi,  ff)ortnen  be§  nic^t  gelüarten. 
Sed  quosdam  acquisivit,  sed  pauperes  2C.  spiritualiter.  Sic  supra  de  bobus  2C. 
i.  e.  sunt  muvrige»  geij't  et  agnoscunt  se  miseros  peecatores.  Hi  suscipiunt 
Euangelium,  qui  saturi  sunt  et  pleni  luft,  non  sentiuut  Euangelium,  sed  alii  25 
sentiunt  suam  infirmitatem  fidei,  avaritiam,  impatientiam.  Illi  sunt  in  plateis, 
non  in  domibus,  non  sunt  mundani.  Hi  fuerunt  apostoli  et  alii  2C,  Sed 
».  22his  non  contentus  paterfarailias.    Servus  dieit  Tactum  est'.    Ex  ludaeis  ergo 

Christian!  adsunt,  oportet  locus  compleatur  pro  divitibus. 
33.23  'Exi  in  sepes'  zc.  ut  numerus  eleetorum   congregetur,   quod   hodie  ad-   30 

huc  fit.  Non  sumus  in  civitate  i.  e.  populi  ludaici  ligati  lege,  sed  fret)  unter 
bem  t)imel,  Apostoli  et  successores  venerunt  ad  nos  et  invenerunt  sub  sepi- 
bus  i.  e.  sine  legibus. 

'Compelle',   quomodo   hoc?     Num  crinibus   trahendi    ad  celum?   maxi- 
mam   mu^e   !oftet§,    ut   quis  veniat  in   regnum   celorum,   maneat   intus,   qui   35 
sponte  intrarunt  1.  Pet.  3.^  et  Christus  'regnum  celorum  vim  patitur,  et  vio- 

awatt^.ii,  i2lenti'  i.  e.  qui  t)tn  ein  tnoHen,  brcngen  §in  ein,  aU  luoEen»  fie  e»  umbftoffcn, 
alfo   mui)en   fie   fic^  i)nnaä),   quomodo    ergo   compellendi?    loquitur   hie   de 


zu  34  über  ad  steht  in  zii  :34;:35  über  maximain  steht  gvoffc 

*)    Welche  Stelle  Luther  meint,   lässt  sich  aus  dem  Zusuminenhange  nicht  mit  Be- 
stimmtheit erkennen.     Ob  1.  Pctr.  5,  2  (spontanee)? 


5Prebigten  beä  3o^re§  1526.  441 

spirituali  et  fide.     Sic  compellitur  ad  regnum  celorum,   Incu  man  einem  ein 

luft,  begtr  unb  [enen  mad)t.    Nempe  quando  praedicatur  omnia  nostra  daiu- 

nata,   ut  loh.  3.  oimiia   sunt  pcccata,  'Arguet"  IG.  loh.   Bona   corda   capiunt  30^.3,«;  ics 

haec  verba  et  urgentur,  quando  euim  audiunt  omnia  danuiata,  et  oj)tinia-4u 

5  mundo,  fo  hlad  bcr  teufet  f)ie  mir  bei  lebend  nidtjt,  tum  jaget  er  unb  cl)lt, 
ut  Euangelium  discat  et  fidem  acquirat.  Ita  urgeutur  et  veuiunt  tarnen 
spontissime,  ut  ex  corde  credamus  et  non  iudigeamus  amplius  exactore. 
Ergo  Doli  intelligere,  quod  aliquis  cogatur  ad  cehim.  Sed  servus  dicit  'bu 
Iretft  ni(i)t,   tüie   übel   bu  mit^  got   ft^eft',    tum  dicit  'quid  facere   debeo'? 

10  'Compelle',    quia  revehit  eis    peccata   et    postea  veniunt    sponte,   ba§    ift   ein 
tüiUtge   not,   nunc   venit   iudicium   unb   ber   fd^njor,    cum   sit   plena   domus. 
Simplicia   verba,   sed   horrenda.     Quid    enim   est  'uuuquani   gustabunt'  i.  e.  iiuc  m,  2t 
iadurabuutur  et  excecabuutur,  ut  nunquam  intelligant,  quid  Euangelium  velit, 
ergo  manebunt  in  peccato  sub  satana  et  in  peccatis  morientur. 

5  dum  9  dum  11  über  fd^hjor  steht  iurameutum 


42. 

3tüeitc  ^rcbigt  ü6cr  ^fa(m  112. 

(16.  3uni) 

16.  lunii  quae  erat  Sab:  post  viti  praesentibus  principibus  in  Arce  Luth. 
Unter  biefer  Überf(f)rift  in  Bes.  o.  17^  35t.  110=*-112^  Slbgebructt  in  Uniercr 
3lu§g.  19,  <B.  315,  7-334,  2.     Sögt,  ju  9k.  40. 


43. 

^rcbigt  am  3.  (Sonntag  narf)  !I^rinitati^. 

(17.  ^mi) 

S>iefe  bisher  ungebruiite  ^rebigt  finbet  fic§  in  9törerö  Dlad^fcbrift  Cod.  Bos. 
o.  17^  331.  107»^— 110^    %(.  bte  «emerfung  p  'Jlr.  41. 

15  Dominica  3.     Luc.  XV.     Luth.  8uc.  i.s,  i  ff. 

Hoc  Euangelium  est  facilo  vobis,  qui  scitis,  quid  Christus  et  mundus 

sit.    Sed  quia  redit,  et  nostra  caro  semper  nos  decipit,    1.  vides,  quam  mala 

res  sit  umb  ein  hominem  mundanum  et  quanto  sanctior  k.    Nihil  dilectionis, 

ut  sepe  dixi,  videtur  in   mundo,  non  sit  ergo  mirum.    Prius  ante  Euangelium 

20  revelatum  uon  videbatur  et  Satan  reget  ft(^  nic^t  alfo,  sed  quia  iam  non 
permittitur  facere,  sed  Satan,  Euangelium,  tum  erat  quietus,  et  raanebant 
omnia  iu  ordine  et  pace  et  habebatur  papae  ecclesia  pro  vera,  sed  quia  iam 

15  3.]  2. 


442  5pi-cbigten  be§  ^ai)xc^  1526. 

iratus  Satao,  ideo  toBet  er,  ut  videmus,  ut  non  sinat,  quos  obsedit,  quiescere. 
Hinc  venit  tairi  esse  multos  blasphematores  orationis,  tot  totten  unb  fecten 
veniant,  qui  omnes  iactaut  spiritum  sanctum.  Prius  haec  non  vidimus,  quia 
Euangeliura  indicat,  quid  Sacrameutum  sit  et  sui.  Cum  ergo  sie  ostenditur 
mundo,  iratus  magis  fit.  lam  praedicatur  Euangelium,  ne  mirum  nobis  ^ 
videatur,  deo  gratiae  agendae,  quod  habemus  adhuc  pacem,  et  quod  in  qui- 
busdam  locis  adhuc  non  sunt  sectae,  magna  gratia  ift,  si  iret,  ut  habet  in 
voluntate,  clamares  adeo,  ut  non  sineret  momentum  vivere.  Sed  Satan  in  suis 
operatur,  in  filiis  diffidentiae.  Ideo  inquit  Paulus,  non  quiescit  ut  ante,  quando 
praedicatum.  Paukis  ubi  dorsum  vertit,  omnia  inversa,  non  dormiebat  Satan,  'o 
donec  inverteret  edificium  Pauli.  Et  haec  videmus  hodie.  Mirari  non  debe- 
mus,  sed  cogitare:  mirum  est,  quod  non  est  peius  et  mirum,  quod  tu  duras. 
lam  sacramentarii  asserunt  coenam  tantum  panem  K.  sed  adhuc  non  cessabit 
Satan,  donec  Christus  nihil  sit.  In  hoc  blasphemo  mundo  vivimus,  in  quo 
Creator  noster  blasphematur.  (S§  ift  bem  teitfel  let)t,  quod  habes  sanum  i5 
oculura.  Hoc  vides  ubique  in  Euangelio,  quam  ingens  malitia  in  eins  regno, 
econtra  in  regno  Christi  omnis  bonitas. 

SS.  1  *Accesserunt  publicani'.    Quod  hie  fuit  peccatum,  per  quod  male  fece- 

runt?  Christus  Salvator  adest,  iuvat  in  anima  et  corpore.  Nonne  per 
omnia  laudandus  Christus  in  operibus  et  verbis  et  homines  foÜen  leiB  unb  20 
le6en  bron  hJOgen,  ut  hoc  adsequerentur?  Veniunt  ad  Christum  non  propter 
lesum,  malum  aliquid,  sed  ad  audieudum  verbum  eius.  Utinam  totus  mun- 
dus  ita  sanctus  esset,  ut  desyderaret  verbum.  (5^ri[tu§  ift  ftotn  et  illi,  in 
ambabus  partibus  nihil  mali,  xioä)  ift  bet  teufel  fo  6o§,  qui  nescit  bonum  et 
sanctum,  tamen  non  patitur.    Nos  non  cogitamus,  neque  Satanam,  quod  tam   25 

58. 2  malus  est,    neque  quod  Christus  tam  bonus.     Illi  contra  rationem  faten   JU. 
Pharisaei  murmuraut  et  blasphemaut  utruraque,  praesertim  Christum. 

'Hie  suscipit",  e^  ein  gro^  lefterlid;  tvexä,  quod  publicanos  et  edit,  quid 
debebat  facere?  Publicanos  debebat  dare  carceribus  et  Pharisaeos  accipere 
et  eorum  bona  opera  et  vitam  hypocriticam  laudare,  fo  tüet§  2C.  Ibi  vides  3o 
2.  gentes,  Pharisaeos  et  scribas.  Satan  non  habet  simplices.  Ibi  sunt  doctis- 
simi  et  sanctissimi,  ba§  ift  bex  tcuffel.  Quando  incipit  sectas  per  simplices, 
nihil  est,  sed  quod  sunt  Pharisaei  et  scribae,  qui  sciebant  scripturam.  Et  quod 
plus  habebant  potestatera  leges  condendi  ut  Papa.  Pharisaei  erant  speciales 
homines,  vivebant  non  ut  alii,  signum  in  cappis,  gestabaut  Phylacterium.  35 
leiunabant,  oiferebaut,  orabant  et  omnia  opera  externe  faciebant,  quae  agun- 
tnr  bona  vita.    6^riftu§  ^at  QU(^  gelert  leut,  sed  Satan  doctissimos  et  sanctis- 


zu  7/8  über  si  bis  clamares  steht  it)en§  gtctig  tote  c§  bet  lleuffel  im  finn  l^at  9  über 

Operator  bis  diffidentiae  steht  ift  fi^efftig,  ntniBt  im  bit  311  tl§un         zu  10  über  vertit  steht  abiit 
über  edificium  steht  doctrinam  zu  18  Luc.  15  r  2u  18/19  über  per  bis  fecerunt  steht 

in  quo  peccarunt  zu  .'il  Pliarisaei  r  zu  87  über  I)at  auä)  geictt  Icut  steht  Satanae 

j-egnum  mundus  zu  37/443,  1  Populus  Satanae  r 


■"I^rebigteii  bee  ^nljtfö  1520.  443 

siraos.    Hinc  sequitiir  Christum  nihil  esse.   Vide,  quis  Satan,  optima  membra 
in  SLio  regno  sunt  pessimi  blasphematores  Christi,  quid  ergo  7C. 

Audi  ergo  Satanae  regnum  esse  mundum,   nos  eius  hospites,   tüQy  fo( 

lüir  uiiö  beu  gut»  3U  im  bexfel)en?     Si  est  tabernarius  in  sylva,  qui  owidit 

5   K.  quis  tam  stultus  est,    qui    novit   eum    esse   homicidani,    qui  conmiittat  ei 

ghidium  et  thesaurum,    sciret  ic.     Sic    muudus   est    ein  QQft^off  Satanae,    in 

quo  sumptum  facimus.     Est  tamen  maximus.    Oportet  ergo  simus  instructi, 

cum    sciamus   cum   ein    morber.     Oportet  veniamus,    ut  eo   fortiores  simus. 

Et  hoc  fit,   quando  crediinus   in  Christum.     Ubi  Christus  est,   ibi  et  angeü. 

10   Ergo  ubi  Christianus,  ibi  Christus,    qui  docet  eum   et  angeli  custodiunt,  ne 

quid.     Et  tarnen  non  cessant,  oportet  ergo  in  Euaugelio  nos  defendanms  in 

fide  finua,   ut  respiciamus  in  eum,  sicut  ipse  in  nos.     Si  vero  securi  sumus 

non  orantes,   tum  actum  est  et  ^ai  hid)  halb  ein  genomcn.     Ut  videmus  in 

istis   Dovis   spiritibus.     Ergo   optimi   in    mundo    sunt  pessimi.     An  non  hoc 

15   horrendum,  ut  tarn  docti,  sapientes,  sancti,  iustitiarii,  elemosinarii,  quod  nihil 

aliud  sint  quam  larvae  Satanae,    sub  quibus  ein  treibt  fein  f^il.     Dixerunt: 

'videte,   an  non  Satan  sit  in  eo,   habet  luft  3U  peccata,   habet  commertium 

cum  peccatoribus.    Nos  smnus  Pharisaei,  oramus,  ieiunamus,  quando  ad  nos 

venit  et  amice  nobiscum  loquitur,  habemus  certum  siguum,  quod  bona  opera 

20  nostra  diligat.    Non  vult,  ut  fiat,  sicut  nos  facimus.    Si  esset  a  deo,  laudaret 

haec   opera,  Sed  zc.  ergo   sua  doctrina  est  Satanica ,   gl)et  mit   in  unib ,    ut 

doceat  homines  peccatores  esse,  er  Xüil  fte  !rouen'. 

Sic  fit  hodie.  Euangelium  suscipit  publicanos  et  peccatores  et  con- 
temnit  iustitiarios.  Sic  dicunt  'suscipit  publicanos'.  Sic  Paulus  dicit  eum  epO.  2,  2 
25  operari  in  filiis  diffidentiae,  ut  Christum  et  Euangelium  blasphemet.  Et 
coram  mundo  ift  mirum  spectaculum,  quod  suscipit  peccatores,  quasi  habeat 
Iu[t  311  ben  funbern.  Et  ideo  concluserunt:  Satan  est  in  eo  2C.  Vos  vide- 
bitis  adhuc  magis  mira.  lani  incipiunt  se  gloriari  bonam  et  honestam  vitam 
se  gerere.  Ego  maneo  cum  his,  qui  vitara  suam  arguunt.  Si  tam  longe 
30  promoverunt,  ut  vita  sit  inculpata,  faciant  ein  luden  Qm  pater  noster  et  non 
orent  'Remitte\ 

Per  hoc  agnoscimus  Satanam,  qui  sua  commendat,  dei  blasphemat,  ber 
Bauer  red  fnr^er  bte  fu§.  1.  nituntur  sua  iustitia  et  habent  se  pro  puris  et 
sanctis,  non  indigent  'Remitte"  2C.  Sed  'hie  rccipit  peccatores'.  Hoc  verbo 
^5  dividunt  peccatores  a  se  et  non  numerant  se  in  numero  peccatorum.  Ergo 
oportet  sint  sancti,  iusti,  probi  et  inculpati.  Ibi  est  Cuculus,  qui  clamat 
suum  nomen,  fc|en  fic^  in  ben  fjimcl,  in  dei  sinum.  Vide,  quid  Satan  opere- 
tur  in  suis  filiis  jc.  ncmpe  negant  deum  cum  omni  sua  misericordia  et  gratia 
et  faciunt    se  deum,    quae   maior    impietas   quam  quod    homo   se   habet   pro 

zu  5  Circumit  tanquanj  leo  r  13  dum  ,       zu  li  Notabeue  ?•         zu  36  Cuculus  r  i-  ¥ctt.  5,  8 


444  5prebtgten  be§  3oI)re§  1526. 

sancto  et  ex  operibus  suis?  Christiani  iactant  sanetitatem,  sed  per  celestem 
et  Christi  sanetitatem.  Si  video  raeam  vitam,  dico  me  esse  miserum  pecca- 
torem,  et  hoc  durat  per  totam  vitam.  Ideo  manet  pater  noster  teilt  'ßemitte'. 
Haec  1.  virtiis,  quod  kicifero  deo  suo  collocant  se  ad  dexteram  patris  et 
faciiint  se  demii.  Qui  enim  facit  hoc,  quod  velit  salvari  per  sua  opera,  ^ 
facit  se  similem  deo.  Haec  est  maxima  blasphemia  et  peccatum.  Si  vide- 
mus  hoc,  cogitare  debemus:  oportet  ita  fiat.  Tediosum  nobis  est  videre, 
ober  h)ie  fol  U)ir  im  tl^nn'?  Euangelium  depingit  ita  futurum  et  dicamus: 
Laus  deo,  quod  adhuc  pauci  sunt,  qui  deo  adherent. 

2.  non  sohim  contra  deum  peccant  et  auferiuit  honorem  eius,  sed  etiara  lo 
contra  homines,  et  hoc  horrendissime.  Contemnunt  cum,  sed  volunt  ipsi 
sancti  esse.  @ot  la§  e'^et  un§  fallen  in  omnia  peccata  quam  in  hoc.  Velim 
potius  confundi  ut  für,  quam  hoc  peccato  maculari.  Non  est  humanus  casus, 
e§  ^eift  öon  bem  ^imel  ^nab  gefallen,  non  ex  ponte.  Item  auferunt  sibi 
opus  i.  e.  sabbatum,  ut  deus  in  ilUs  non  operetur.  Sic  contra  3  1.  praecepta.  is 
Hos  peccatores  ratio  non  agnoscit,  sed  Euangelium  revelat.  Contra  proxi- 
mum  peccant,  quia  vocant  eos  peccatores  et  damnant  ut  Christum.  Christus 
habet  pro  peccatoribus,  quasi  non  sint.  Suraus  quidem  corara  Christo  pec- 
catores, ut  Lucas  vocat,  sed  sumus  in  gratia  coram  deo.  Pharisaei  autem 
comparant  eos  ad  se  et  peccatores  dicunt,  ergo  sequitur  ncib,  l)af§,  gorn,  20 
non  facientes,  ut  gratiam  adsequantur.  Si  quis  eos  suspendisset,  dixissent: 
bene  actum.  Et  omnium  praeceptorum  fiunt  rei.  In  Summa:  in  omnibus 
g'^en  fie  contra  dei  praecepta,  nulla  fides  erga  deum,  nulla  dilectio  erga 
proximum,  vokmt  ipsi  dii  esse.  Hoc  est  mundi  regnum:  qui  vivere  ergo 
vult  in  mundo,  ita  discat  agnoscere  eum.  35 

Et  Satan  se  fingit  dare  eleeomosyuas,  ut  hie  vides  in  Pharisaeis  et 
tamen  vide  hie,  qui  adfecti  sint.  Haec  horrenda  peccata  contra  deum  et 
homines  fein  gefd)niu{ft,  quod  gerant  ein  grau  tleib,  foften  unb  betten,  per 
quae  imponunt  tot  in  mundo,  qui  iudicant  ista  optima  esse.  Sed  spiritus 
sanctus  quid  respondet  btauff?  ©in  paternoster  am  !§al§,  ein  fc^old  im  3o 
l^cr|cn.  Uli  peiores  sunt  quam  publicani  et  meretrices,  ergo  cavere  debemus 
tales.  ß^er  bt[^  bian  on  ir  betten,  faften.  Latrones  etiam  interdum  per 
totum  diem  ieiunant,  ut  capiant  divitem.  Opera  bona  metienda  secundum 
cor,  quae  sunt,  quando  mit  leib  unb  gut  servire  cupio  proximo,  et  hoc 
occultissime.  Si  non  potest  occulte  fieri,  ha§  iä)  mic§  ha  fui*  im  Eleemosyna  35 
sWQtt^.6, 2abscondita  in  sinu  pauperum.  Pharisaei  non  sie  faciunt  raat.  6.  Et  nostri 
scripsernnt  totos  libros,  sie  vivunt.  Oportet  adsint  opera,  sed  hoc  non 
faciunt,  quod  tu  geris  cappam,  i[t  mit  nid)t§  ge^olffeu.  Sed  quando  habes 
poculum,  panem,  vestem,  ego  non,  et  dares  mihi.    Item  quando  blasphemor, 


SM  4  liucifer  r  zn  12  E  coelo  cadere  r  zu  24  Muudi  regnum  r  zu  33 

Opera  bona  r  zu  35  Eleemosyna  r  39  poculum]  poc 


5Prebiateti  bcS  ;3af)re§  1526.  445 

tu  diceres  'luiuriam  facis  ei',  tum  gloriam  meam  redimeres.  Si  es  infirmus, 
ego  ad  te  venirem  zc.  Haec  opera  non  vident,  sed  ea  habent,  hie  m  mctm 
hib  njol  ftf)cn.  Christus  non  dicct  in  extremo  die  'Non  ieiunastis,  non2}!atto.  2r.,< 
cappam'  2C.  Sed  'non  nie  cibastis^  quibus  opcribus  proximus  tuus  ornahis, 
5  non  tua  persona.  E.-go  hi  sunt  deteriores  publicanis  et  meretricibus,  qui 
adferunt  bie  frf^aitb  itiib  [tiaff.  Sed  hi,  qui  sibi  tantuin  serviunt  vel  si  ser- 
viunt,  vohuit  habere  honorem,  decipiunt  totuni  niunduni.  Ibi  debebant  ex- 
hibere  peccatoribus  charitateni,  ut  ad  Christum  adducerent  et  rogare  debereut, 
ut  a  peccatoribus  liberaret,  ipsi  contrarium  faciunt. 
10  ^  2.  pars  indicat,  quomodo  Christus  depictus  est.  Christus  respondet 
amicissime  istis  serpeutibus.  Duabus  similitudinibus  depingit  fo  lipiiä),  mit 
bem  fd^efflein  auff  bcm  xnd.  Duae  simllitudines  gt)cit  auff  ein  biiig,  quan- 
quam  eant  in  duos  populos,  ludeos  et  gentes. 

'Quis  ex  vobisr  Dignum,  ut  haec  verba  exponerentur.  Vos  estis  in-2uc.i5,  4 
1:.  sensati.  Et  naturaliter  hoc  facitis,  ut  99  sinatis.  Hoc  facitis  in  temporalibus 
propter  vestrum  commodum,  quod  cessat.  Inde  ego  phis  non  flicerem  homi- 
uibus?  Deberetis  gaudere,  et  contrarium  facitis  et  me.  Vides:  longe  absunt 
a  cogitatione  Christi  regni.  Ego,  inquit,  verus  pastor  sum,  qui  nimb  niid^ 
an  ber  redeten  fd^aff.  Unam  perdidi,  non  cesso  quaerere.  Facitis  etiam  vos. 
20   Ego  facio  opera,  quae  aliis  commodant,  non  mihi. 

Ovis  perdita  est,  non  potest  redire,  est  animal  alBer,  nisi  quaeralur, 
laufftS  lupo  in  os.  Sic  est  homo,  est  perditus,  non  potest  redire  in  viam, 
quia  Satan  captum  tenet,  oportet,  inquit,  veniam  et  fu^  bi\§  ovem,  nam  per 
Euaugelium  currit  per  totum  mundum  ut  pastor  pedibus.  'Quando  invenit'58.5 
25  1.  e.  acquirit  hominem,  qui  suscipit  Euaugelium  et  agnoscit  vocem,  iste  est 
probus,  alii  currunt  in  deserto,  et  agnoscit  et  pro  vero  habet.  Tum  \üixt  er 
anä)  fro  unb  treget  e§  in  dorso,  ba§  ift  ha§  atterfeinft  teirf;,  quando  susce- 
pimus  Euaugelium,  tregt  i.  e.  omnia  peccata,  vitia  fidei  et  vitae  fert  et  videt 
uos  öcrfc^mad^t  fc^efftein.  Diximus  ergo  Christi  reguum  tale,  in  quo  nos 
30  omnes  ferat.  Sic  contra  nos  debemus  ferre.  Si  proximus  est  infirmus  in 
fide,  si  h)unbeiitc§,  si  sitit,  nudus,  fol  iä)  aU  tragen,  Christiani,  bk  finb 
bun  gefe^et.  Tarnen  nemo  contemnendus,  modo  Euaugelium  non  contemuat 
et  in  ventum  fd^tog. 

12  jd^lefftetn.  zu  21   Ovis  perdita  r 

44. 

2)nttc  ^rcbtgt  üöcr  ^-Pfatm  112, 

(17.  Siini) 

Sft  in  Bos.  0.  17''  nic^t  überliefert,  tüirb  aber  burd)  bie  alten  '^h-eblgten- 
regifter  aU  gleid^faltS  am  3.  ©onntag  nad^  IrtnitatiS  (17.  3uni)  gc^atten  bezeugt. 
35gt.  ]n  gir.  40.     3öir  be[i^en    biefe  '^rebigt,    bie  offenbar   nur  fura    bie   2(u§= 


446  ^45vebiGtcn  be§  Sal)re§  1526. 

legung  ber  noä)  üBrtgen  S3erfe  be§  112.  ^^fatm§  (9.  10.)  brachte,  allein  in  ber 
f^^orm,  n>etd§e  [ie  in  ber  au  9ir.  40  unb  42  erttjä^nten  S)rudf(^rift  ert)alten  t)at,  unb 
aU  X^eil  biefer  i[t  [ie  in  Unferer  5lu§g.  19,  ©.  334,6-336,29  mitgetf)eilt. 

45. 

^rcbtgt  am  5.  Sonntag  nat^  ^rinitati^. 

(1.  3uli) 

S)iefe  tig'^er  ungebructte  ^^kebigt  finbet  \\ä)  in  9Jörer§  9Zad)f(^ritt  Cod.  Bos. 
0.  17^  m.  116"— 118^  ^lad)  ber  ÜBerfc^rift  ift  bieje  ^^^rebigt  am  1.  Sfuti,  bem  ' 
4.  SlrinitatiSfonntag  ge'^alten  unb  legieren  nennen  auc^  bie  33er5eic^niffe.  S)a§ 
ßbangelium  i[t  jebocl)  ba§  be§  5.  XrinitatiSfonntagö,  auf  ben  aud)  bie  (^u  448,  10 
am  9tanbe)  citivte  ß^piftel  n)eift.  ^ermutfilidE)  lt)ät)lte  ßutf)er  ba§  ßöangelium  be§ 
4.  Srinitatiöfonntagg,  weil  berfclbe  mit  bem  3io'^anni§tag  .^ufammengefallen,  aljo 
ba§  ©üougelium  beffelben  nic^t  be'^anbelt  ttjorben  mar. 

auc.  6,  36ff.  1.  lulii  dominica  4.       Luc.  6. 

Hoc  Eiiangeliiim  est  facile  intellectu,  quia  loqnitur  de  conversatioue 
Christianorum,  quamquam  mutuo  statim  dicitur  et  intelligitur,  sed  non  faci- 
mus.  Sed  quia  tempus  dat,  loqueraur  de  eo.  Deus  det  gratiam,  ut  facia- 
mus  opere.  5 

«.  36f.  1.  dicit  ^Estote   misericordes'  2.  "^nolite  iudicare'.     Ibi  vides   eum   uon 

loqui   de  fide,   sed   de   fructibus,   qui  veuiunt  ex   fide.     Et   omnia   ordinata, 
ut   proximo    serviaut   et  1.  est,    ut  sitis    misericordes.     Qui  est  Christianus, 
facit  et  libeuter  audit  et  ubi  perfecte  non  facit,    tarnen  facit.     Ideo  doctrina 
pro  Christianis  est,  alii  g'^en  ha  ^in.    Quid  est  esse  misericordes?   Hoc  ver-   lo 
bum  indicat,    quod  nullus  homo  sit   in  terris,   qui  non  indiget  misericordia. 
Quis   indigeret    misericordia,    nisi   esset   in    statu   misero?     Bene   ergo   dicit 
"^estote   misericordes\     Indicat  omnes    nos   esse   in   raiseria,   et  quod    omnes 
indigemus  dei  et  proximi  misericordia.    Et  nemo  adeo  altus  in  regno  Christi, 
qui  iactare  possit  se  non  miserum.     Si  tibi  dat  divitias,  in  hoc  non  bift  JU    ir, 
erbarm,   alii   dat   pueros   et  hie   miserendus.     Et  econtra  qui  pauper,   habet 
Sanum  corpus,  omnia  sapiunt,  alius  dives  habet  omnia  et  non  sanus,  in  hoc 
miserendus.     Et  si  omnia  prospere  succedunt,   potest  tibi  multum  deesse  in 
spiritu,  vel  quod  es  superbus,    in  fide  infirmus,    ut  etiam  sis   inter  infirmos 
fratres   et   dignos   miseratione.      Cum    ergo  nos    tücrffen    unter   einanber,    ut  20 
omnes   indigeamus   misericordia  dei,   et  proxime    Q'^et    be§   t)ern  ler,   ut   sint 
misericordes,  ut  ipsi  misericordiam  adsequamur  hie   non  tantum  coram  deo. 
Quisque  eat  in  conscientiam  suam:  inveniet  se  egere  misericordia  et  inveniet 
occasionem,  ut  misereatur  ahis  et  alii  se.     Ergo  regnum  Christi  est  regnum 
misericordiae,   in   quo   quisque   alterius   onus   fert,    tum    adest   dominus  i.  e.   25 
effundit  misericordiam   abunde,   \a  mit  tooltfeil    brot.      Hoc  dicitur  tantum 

zu  1   Luth  r  10  esse  misericordes  esse  hoc 


!prebi(]ten  be§  Sa^te§  1526.  447 

de    verbis   et    operibus,   quia   maxinie   discernenda  doctrina   et   verba,    quia 
nuilti  loci  Christi  regiraen  ducunt  auff§  leben. 

Quando  video    aliquem    contemnere   doctrinam   dei,   nulla   misericordia 
habenda.     Ut  iam  sunt  sacrameutarii   et  adversarii,   qui  misericordiam  ^il^en 

•'■'  auff  bie  leer,  sed  nulla  habenda.  Tu  vide,  ut  scias,  quid  Christus  lo(]uatur 
de  doctrina  et  vita.  Quando  contemnunt  doctrinam,  non  dicendum  'diliga- 
mus  nos  inutuo  et  sinamus  doctrinam',  bu,  ater,  bene  agnosceris.  Ibi  non 
est  iocandum.  Nulla  est  doctrina  Christi,  quae  cedere  potest  charitati. 
Christus   dixit  'Non  veni',   "^sed  ut  gladium",  ^it  pater   sit   et  domesticus'  et    ui      ' 

10  ubi  5  sunt  jc.  Ergo  non  misericordia  et  charitas  |ol  räumen  gclüClb  in 
doctrina,  sed  in  vita.  Hoc  facere  possum,  ut  pro  heretico  orem,  increpeni, 
admoneam  et  benefaciam,  sed  tarnen  ita,  ut  non  suscipiam  eius  falsam 
doctrinam  et  conniveam  misericordia,  quae  utenda  est  in  infirraos.  Quando 
vitam  inspicio  tuam,  non  est  tarn  infirma,  quam  non  indulgeam,  Sed  doctri- 

15   uam  non  possum  te  non  iudicare,  condemnare.    Ita  iuvandus  homo,  ut  deum 

non    perdam.     Si   enim   conniverem    ad   doctrinam   falsam   jc.     Christus  'sit  aKattt).  is,  n 
tibi  velut  ethnicus',  ita  ernftli(^  Inil  Qot  gcfjalten  ijahm  ukr  feiner  leer. 

'Nolite  iudicare.'    Ibi  iterum  accipimus  doctrinam.     Christus  non  dicit  Suc  6.  3? 
'deus   non   debet  iudicare',   sed  Vos',    qui   commendat  uobis,   ut   iudicemus, 

20  non   dedit   ^in   tü^d  iuditium.     Quando    audio   aliquem    sie   docentem  ic.   fo 
muf§  iä)  richten,  ja  e§  ift  frf)on  geridjt,  quia  deus  vult,  ut  suo  verbo  ad- 
hereamus.     Christus  'Cavete  a  pseudoprophetis'  et  loh.  10.  et  Paulus  'spiri-soi».  io,'i'ff! 
tualis  omnia  ,  quia  dei  est  uiditumi,  non  raeum.    Quando  ergo  audis  auquem 
falso  praedicare,  averte  cor  et  ore  resiste  et  praedicatione,  et  es  f(f)ulb{g,  ad 

25  hoc  certe  adtinet  iuditium,  ut  dicas  'hoc  falsum  est,  ex  Satana'.  Hoc  tamen 
dicunt  Satanicum,  et  intolerabiles.  His  Christianus  non  habet  misericordiam, 
sed  Satan  habeat  2C.  Homicidam  non  iudicat  iudex,  sed  deus.  Si  est  vita, 
Claude  os:  si  doctrina,  die  'est  hereticum,  Satanicum'.  Dtic^ten  ift  ba§  affter= 
reben,  ba§  trifft  6£)riftu§  am  aller  meiften,  posset  enim  increpare  fratrem 

30  errantem   mat.  18.  Haec  est  admonitio  fraterna.     Sed  quando   ego   eura   non  awattö.  i«,  ir. 
moneo,  sed  Breng  in  unter  bie  leut,  baS  ift,  quasi  ego  sim  iudex.    Si  iudicas, 
habes  iudicium  severum,  quia  tu  iudicaberis.    Horrendum  est,  quod  inclinati 
sumus  ita  ^u  offter^ureben,  et  communissinuun  vitium  est  et  quando  iudicas, 
duplex  iudicium  habes  super  te.     1.  habes  in  te  quae  iudicanda  sunt,  et  alte- 

35   rum    fei    non   vides,   ut   sequitur  in    textu  'Trabem'  2C.     2.  greifft'3   in   got§  a.ic  f.,  4i 
getoalt  et  urteileft  fratrem  tuura  et  sie  peccas  etiam  contra  deum,  (juia  iudicas 
fratrem,   quod   deo    attinet,   quod   fit    per    doctrinam    peccatum,    manifestum 
iudicium.     1.  est  damnatus  propter  tuum  geBrerfjen     2.  propter  tuum  fci^enb= 
lid^g  urteile  tottten,  frater  habet  unum,  quod  est  getrec^ltd),  tu  et  id  et  quod 

40  iudicas.    Certe  aliquis  si  vult  iudicare,   fol  fie  ^  ee  in  bie  jung  Bctffcn.     Si 

26  Satanicum]  Sat 


448  ^tebigteii  be§  Sa^te?  1526. 

increpes  pro  bono,   bene,  vel  si  defers  ad  potestatem,   ut  melior  fiat,   bene; 
sed  quando  habes  luft,  bQ§  bu  einen  311  fc^onben  machen',    Hoc  est  vulga- 
tissimum   vitium   et   praesertim,    qui   libenter   seribuut   et   praedicant.      Nos 
fteEen  un§  ober  ad  doctriuam  Christi,  quasi  rusticus  scriptiirus  literas. 
^-  ^^  3.  sequitur  hoc  'I^olite  daaiuare'.    ludicare,  quando  ridfjten  naä)  liuferm     5 

berbinft,  quando  h3tx  ba§  unter  bie  leut  bringen.    Ita  facieudum,  ut  proximo 
QUß   [eim    gebrechen   ge^olffen   tüerb   et    id  docebit,  ut  omittam  indiciuru   et 
damnatiouem    proxirai   in    proximum.      Si    vero    contrarium    faciuut,   habent 
suum   iudiciura.    Vides,   quam    misera   vita   sit  in  terris,   nihil  aliud   est   in 
terris  quam  giffttge  beft,  diaboliea  malitia.    Quando  video  homiuem  peccare,   10 
Video  eum  incidisse  in  dei   iudicium,   {)unbert  feuet  fein  über  int  an  ge^unb 
et   ego    adiicio   Camino    aliam,      Quando   doraus   comburit,    accurritur   et   fit 
be):)bcn   gut.     In  hoc   quod   est   spirituale,   quod   incidit  in  Satanae    laqueas, 
faren  tvix  ^u,  richten  in  unb  berbamnten  unb  mai^en  ben  armen  mcnfc^en, 
qui    est  üerbampt,    ju   fd^anben.     Qui  Satan   et   mundum    non   agnoscit,   in-   is 
spiciat    hoc    vitium.      Ubi    maxima   occasio   est   nobis    faciendi   bene,    male- 
facimus. 
Suc.6, 38  '33ergebt.'     Non    tam    pure   vivimus,    ut    non   indigeamus   ?c.    superbi 

sancti  nesciunt  hoc  peccatum.    Vide,  quot  sint,  quibus  fc§ulbtg  bift  miseri- 
cordiam,  et  non  facis,  iuxta  hanc  doctrinara  quot  sunt,  quos  iudicasti  k.  hoc   20 
non  vident.     Estis   in  hoc   statu,   in    quo    habetis   ftU(f,    bie  Uton   eud^   mu^ 
bergeben   et  coram  deo  et  hominibus.     Hoc  t[t  anä)  ein  ftuif,   propter  quod 
velit  non  vivere.     Qui  ergo  est  peccatis  hostilis,  est  et  huic  vitae.    Si  esset 
tantum  periculum   et  tantum  inimicicia,   ha§  et)tel   petn  ift,   aliquid  est,  sed 
ultra  haec  omnia  facta  vita  ista  est  plena  peccatis.    'Remittite"  dicit  textus.   25 
^z  lenger  ie  erger,  tren  man  met)nt,  mon  ttjolg  beffer  madjen,  fo  toixt  nur 
erger,   quia  peccatum   est   gu   t)tl,    sanctuli  vero   hoc   non  vident.     Sed   hoc 
nostrum   solatium,   quod    cogitamus   Christi  regnum   adventurum.     5Jlan   fol 
bir  gut§  t^un,   sed  non  fit.     Hie  habes  occasionem  esse  misericors   iudicare 
sed  ^alt,  fol  greiffen  in  beinen  bofen,  videbis  te  talem  esse,  qui  non  facies  ?c.   3o 
Unumquodque  verbum  Euangelii  huius  comprehendit  totam  vitam,  unb  mad^t 
un§  3U  fc^anben.    Quicquid  ergo  fit  tibi  iniuriarum,  quando  iudicaris,  patere, 
quia  tu  similiter  peccas  2C. 

'Date^*  et  'Remittere"  trifft  an  bie  beletbigung  quae  mutuo  fit,  betrifft 
tüa§  gut,  ut  alter  alteri  servat  et  addit  promissionem.  Christiauis  est  bona  35 
praedicatio,  sed  aliis  ift  fc^ab,  ut  audiant.  Nos  omnes  per  hoc  increpamur 
avari.  Non  est  praedicatum  lapidibus,  sed  Christianis,  ergo  omnes  in  eo 
gebred^en,  quod  non  dant,  ut  dare  debent.  Hie  habent  excusationem ,  clara 
sunt   verba,    sed   non    f)aben§    angegriffen    et  tam    aliena  sunt   opera  illa  ut 


l.i'ett.  3,  Sff.  zu   10   1.  Pet.  3.  legenda  hodierna^  doniiuica  r  29  misericors  esse  iudicare 

')  erg.  lüilt  *)  Das  ist  die  Epistel  des  5.  Stys  n.  Trin.,  vgl.  die  einleitende  Bern, 


^^Ntebigteii  be?  3af)tc§  1526.  449 

rusticc  2C.  Quod  hie  sit  modus  divitias  colligeudi,  hoc  non  credit  mundu«. 
1.  dat  deus  domum,  agros,  quos  non  fecisti  tibi,  sed  habes  a  deo,  ut  demus. 
Alius  laborat  die  noctuque  et  tarnen  vix  habet  panem,  tu  vix  dimidiuni 
laboris    facis  et  phis  habes.     De  hoc  dono  debes  dare  et  sie  deus   te  bene- 

5  dicet.  Sed  quis  unquam  audivit  dando  divitem  fieri.  Quia  hie  adest  promissio. 
Sed  da  exeniphmi,  quod  quis  dando  dives  fectus  sit.  Sed  deus  semper  est 
verax,  qui  hie  promittit,  fo  fol  tuibcr  leiplic^  reddi  et  abunde,  ut  sequitur. 
Sic  mensuratur  toxn  1.  f^ut  monS  eilt  3C.  i.  e.  satis  reaccipietis,  de  eo  elar- 
giti  estis.     Tentatio  est,   quod   omnibus   non   eque  dat  et  quomodo   divitem 

10  facit,  etiam  tentat,  an  agnoscat  se  hoe  a  deo  habere  et  impertiri  aliis  cogi- 
tando  se  sat  habiturum.  Christiani  ergo  dando  fiunt  divites,  alii  mit  fd^ain 
unb  fragen.  Cenobia  prius  rapiendo  divitia  facta,  iam  iterum  rapiuutur.  In 
Mat.i  ^d)  1:)ah  ein  roft  in  euer  ^au^  gefanb. 

Duo  fratres:  'date'  et 'dabitur'.    Exemphnn  de  his  dixit:  ubi  aher,  ibi 

15  et  alter,  ubi  1.  abit  et  2.  abiit.  Haec  sunt  bie  ftud£  Christianae  vitae,  ut 
invenimus  an  aüen  orbern,  e§  treff  bie  fei  an,  ut  non  iudieemus  et  corpora- 
hter,  ut  demus  et  remittamus.  Ghristianitas  ergo  nihil  aliud  est  quam 
hospitale.     Hactenus  de  vita  dictum. 

zu  5   über  dando  bis  fieri  steht  de  suo  Esa.  66.  zu  11/12  über  fc§axn  unb  fr.  «/e/i<  5cf.  k6,  i  f- 

]paxn  unb  i)ali  an  \iä) 

*)   Welche  Stelle  Luther  meint,  ist  nicht  ersichtlich.     Oh  Matth.  6, 19 f.  ? 

46. 

$rcbigt  am  2:age  9Jiariä  A^eimfucljung- 

(2.  Sult) 

S)iefe  Ix^tx  ungebrurfte  ^^^rebigt  finbet  fic^  in  9törer§  3^ac^fc^rift  Cod.  Bos. 
o.  17^  331.  118^— 120^ 

Die  Visitationis   quae  in   lunae   cecidit. 

20  Luth.     Lu.  1.  Suc.i,  39ff. 

Hoc  festum  est   institutum  a  papa,    ut  invocaretur  mater,    ut  iret  per 

montana  et   eonculcaret  Turcam   pedibus.     2)a§   lofS   tütr   foren,   quod   ipsi 

abusi  sunt  scriptura,  non  est  iniustum,  quia  in  toto  mundo  gt)et§  alfo,  sed 

nos   qui  seripturam  novimus,   ista  debemus   abiicere.     Sed   quia    est  pulchra 

25  historia  et  salutiferum  opus,  quod  deus  operatus,  est  dignuni,   ut  tractemus 
ad  gloriara  dei    et  nostri  confirmationem.     Qui  enim  contra  nos  est,    Satan 
non  dormit  Pet.  5.  et  alia  arma  non  habemus,  nisi  ut  ei  proponamus  verbum  1.  qjctn  f.,  8 
dei.     Ideo  tt){)er  e§  Billic^,    ut   semper  verbimi    in    ore  haberemus,    si   otiani 
non  praedicatur.     Percurramus  Euangelium,  (juancjuam  intelligatis. 

26  gloriam]  g  28  cfj]  cft 

Sut^etg  SBerfe.  XX.  29 


450  ^ßtebigten  be§  Sotjteg  152G. 

Suc.  1,  39  'Exurgens'  et  hoc  'cum  studio",  'mit  f(eif§\  bo»  QeBtrge  est  ludica  regio, 

quae  est  montana  regio.  Galilaea,  ubi  Maria  habitavit,  non  ita  montana, 
sed  um6  ^ierufalem  ift  gar  bergig.  Non  fuit  montana  ut  hie  deserta,  sed 
habebat  fein  grunb  et  t)od§  culta  2C.  Venit  Inda,  non  in  Hierusalem,  quia 
non  est  sita  in  luda,  sed  Beuiamin,  quae  fuerit  civitas,  nescio.  In  Mose  5 
habetis,  quomodo  deus  diviserit  ha^  lanb  sacerdotibus ,  tinber  i^^frael  '^abeil 
omnia  praeter  paucas  civitates,  fonbert  got  aufy  pro  sacerdotibus  et  eorum 
familia  et  feris.  Sic  in  Inda  fuerunt  ut  Bersab,  Hebron,  credo  in  unam 
illarum  venisse  Mariam,  in  qua  habitabat  Zacharias  i.  e.  eo  tempore  quo 
fuerat  angekis  cum  ea  et  annunciaverat  et  dixerat  signum  Elizabeth  esse  lo 
praegnautem,    quae  erat  occulta  et  6.  t^ut  fie  fic^  ^ei'fux  et  6.  mense  venit 

»40  Maria,  'et  salutavit'  et   ideo,   ut   non    contemneret   signum    angeli.     Ut  non 
putetur  ex  levitate  et  fiitlüi^  cucurrisse,   ut  alias   solent  mulieres.     Et   hoc 

SB.  39  öertüarct  angelus,  quod  dicit  'Illo  tempore'  ?c.  quod  voluit  videre.  Et  'mit 
f(ei§'  2C.  ut  exempkim  daretur  raulieribus  et  puellis  ni(^t  bei*  leid§tfei*tigfet)t,  i& 
ut  [ie^  fd)emeten,  dicit,  quod  ivit  bur(^  anregen  be§  engel§  et  tamen  mit 
erbern  geberben,  non  ivit  in  platea  et  tnerff  ben  !opff  ^erumb  et  oculos,  ut 
solent,  aU  toeren  fie  fail  i.  e.  habebat  fteif§  branff  nnb  ift  fein  ftil  unb 
3ud)tig  getüeft,  ut  illi  faciunt,  qui  non  habent  Studium,  tüK  fie  g^en.  Ita 
describit  virgiuem,  ut  sit  exemplum  in  isto  externo.  Puto  eam  solam  non  20 
ivisse,  nee  loseph  permisit,  sed  credo  eum  cum  ipsa  ivisse  vel  aliara  habuit 
secum,  fuit  humilis,  ut  canitur,  non  fuit  e'^r  nO(^  gut,  et  ivit  pedibus.  Et 
fuit  ein  eben  rei^  ex  Nazareth  in  Inda. 

aj.  40  'Salutavit."    5)a  'ij^bi  fict)  ha^  tüunbertoerif .    Elizabeth  erat  in  6.  mense 

et  5  occulta,  quia  verecundabatur,  sed  quia  dei  opus  et  miraculum,  gaudium   25 
malus   fuit  verecundia   et  fit  gaudium  malus,  quia  dominus   ipse  venit   cum 

S8.4imatre  et  adfert  amicam  salutationem.  Et  hoc  miruni  est  'Saliit"*,  ba§  anber. 
Elisabeth  plena  spiritu  sancto  et  gelüon  alfo  ein  fc^arff  gefid^t  ex  salutatione, 
ut  agnoverit  illam  domini  matrem.  1.  vox  tam  potens,  ut  excitet  infantem, 
ut  mirabiliter  saltet  et  mater  sensit  ha^  ünblein  mit  freub  uberg'^en.  Ibi  30 
vides,  quid  verbum  dei  faciat,  tüie  gering  e§  ift.  Novi  prophetae  betüeifcn 
Ijr  tunft  ha  mit,  ha^  fie  nur  got§  hjort  laftern  unb  im  euferlic^  abbrechen, 
Sed  nunquam  senserunt,  quid  Spiritus  sanctus  sit.  Si  quereretur,  unde  habe- 
rent  praedicationem  de  Christo,  certe  cogerentur  dicere :  ex  verbo  lecto,  prae- 
dicato,  scripto,  et  quod  audivi,  legi,  iam  in  spiritu  intelligo,  Sed  ipsi,  quasi  35 
omnia  haberent  sine  lectioue  et  auditione,  defendat  nos  deus  ab  isto  alto 
spiritu,   quem  ipsi  habent.     Idem  Spiritus  sanctus  est,  qui  est  in  corde,  qui 

zu    1  Montana  r  zu   i   In  Civitatem   Inda  r  zu  8   über  feris  steht  pecoribus 

Bersaba  Hebron  r         zu  IG  cum  festiuatione  r  zu  20  Non  sola  r  zu  24  ut  audivit 

Salutationem  r  zu  21  Saliit  r  zu  "iO  verbi  dei  vis  r         zu  34  über  praedicationem 

steht  Cognitionen! 

'j  =  ftd) 


5Prf bieten  bc§  ^a'^tes  1520.  45 j 

loquitur.  Quando  ipse  noraiuat  verbiini  suuni  vitae  verbum,  lafS  Metben. 
Et  viele  hie,  quid  corporalis  ftieiat  vox.  Non  dieit  'quando  Spiritus  tuus  nie 
tetigit',  sed  'ubi  vox  facta'  k.  Hoc  fuit  carte  corporalis  res,  sed  ubi  in-i8.4i 
sonuit  in  auribus  3C.  quid  sequitur  lianc  vocem?  Infaus  saliit  et  ipsa  fyit 
r.  plena  spiritu  saucto.  Hoc  quideni  verum,  quod  spiritus  sanctus  non  tangit 
onuies,  ut  vox,  sed  tarnen  conclusum,  si  vis  particeps  fieri  spiritus  sancti, 
non  fit  aliter  quam  per  verbum,  quod  est  ianua  et  fenestra  spiritus  sancti, 
fenestrae  sunt  in  domo,  ut  lux  intret.  Si  velles  claudere,  deus  non  dabit 
spiritum  specialem  jc.  sed  utetur  ista  ianua,  quae  est  verbum  sive  scriptum 

10  sive  dictum,  quod  est  fortius,  per  hoc  vult  illustrare  cor  tuum.  Si  aliter 
vis  facere,  claudis  fenestram  et  Satan  veniet  in  cor  tuum  et  iactabis  spiritum, 
qui  est  Satan.  Levis  vox  'Wdn  Hb  ÜJlume,  Qot  geB  bir  frib",  et  tamen  per 
hanc  infans  salit  et  mater  plena  spiritu  saucto  et  insuper  adfertur  ei  fides 
raaxima,   ut  videat  eam  virginem    esse   matrem   et  domini.     Et  haec   omnia 

if.   iuceperunt  per  vocem.     Et  deus  potuisset  virgini   dare  spiritum  sanctum,  ut 
conciperet  Maria,   sed  noluit,   sed  ubi   aliquamdiu   disputavit,   tandeni   dicit 
'Ecce  aucilla''  k.     Sic  hie  Elizabeth  sentit  iufantem  ic.  et  se  plenam  spiritu  as.  .is 
saucto  et   habere   fidem.     Maria  non   fuit  praeguans   8  dies.    Vides,   quales 
oculos,    quia   Lucas    dicit    'In    his    diebus".      Scire    potuit   Elizabeth    datam  sb.  39 

20  Mariam  loseph,  sed  nescivit  praeguautem,  et  fuit  humilis  et  ivit  ut  pauper- 
cula.  Ibi  ft!§et  ein  tunge§  arme»  meiblein,  quam  inspicit  ut  sponsam,  Et 
senex  Elizabeth.  Quis  docet  eam,  ut  habeat  senex  mater,  ut  vocet  iuven- 
culam  dominam  suam  et  matrem  domini,  vide  quomodo  se  humiliet  matrona 
ex  sacerdotali  tribu   et  famosa  ita  deiiciat.     Est  ein  magnum  verbum,   dicit 

25   'Unde  mihi  hoc"  ?c.     Si  matrona   sie  diceret  ad   iuvenculam,  aut  superbirets.j;! 
aut  putaret  se  rideri.    Si  hie  adfuisset  cor  mulieris  in  Maria,  superbivisset  et 
elata  nimium.    Quis  euim  honor  huius  Elizabeth,  quam  defert  Mariae,  quod 
velit   ancilla   eins    esse  2C.     Maria   nimbtg    an,    quia   novit   ffjciu    fc^crlj   unb 
fd^impff.     Nos  putamus  levem  rem  fuisse,  qui  non  bem  waä)  gebeutf^en,  sed 

30  sublimis  res  est.  Nemo  est  in  toto  mundo,  qui  novit  hoc,  quod  illae  duae 
feminae  locutae  sunt.  'Tu  geris  dominum,  qui  est  dominus  omnium'.  Quis 
hoc  credidit  in  toto  mundo?  nemo,  nisi  illae  duae.  Ibi  vides  veram  naturam 
fidei,  ut  postea  nemo  videat,  quid  alii  credaut.  Si  hoc,  nunquam  credemus 
deo,  oportet  cor  oEein  gefaft  tocxh  in  vocem  Mariae.    Sic  omnis  Christianus 

35   adeo  certus  esse   debeat,   ut   si   omnis   mundus    diceret  'non",    ipse  'ita'.     Et 

hoc  in   periculo  vel    morte  ftnbet   ftd^§    ps.  'unicus  et  pauper  sum  ego',   n)te-^f.25,  1« 
ein  f(^oner  2^itel,   quaudo  totus   mundus   deficit  vel  occultum  est,   quod  ali- 
quis  sit,  qui  secum  seutiat,    ut  cogitet  'nemo    habet  hoc   pro  veritate   (juam 


zu  2  Verbum  externum  r  zu  4   Act.  X.  r  zu   12/i:}   I   2  3  r  zu   14  fides 

Elizabeth  r         sw   18  per  verbum  facta  mater  domini  r         zu   19 '20  In  illis  dicbus  exiirg  ?• 
zu  23  Humilitas  Elizabeth  r  zu  2ö   Unde  mihi  hoc  r  zu  31   fides  Elizabeth  r 

29* 


452  ^Prebigten  bc§  3o^re§  1526. 

ego  solus',  ha^  ^eift  fet  au^gejogen  et  bie  sponsam  nudam  gemacht.  Vera 
fides  facit  hoc  et  cum  gaudio  ut  hie  Elizabeth.  Hoc  est  aliquid  credere, 
quod  non  videtur.  Oculi  Elizabeth  vident  iuvenculam  spousam.  Spirituales 
eius  oculi  vident  illam  gerere  dominum  omnium,  hü§  facit  vox  per  spiritum 
sanctura.  Vides  ergo  verbum  contemuendum  non  esse,  si  ubique  nou  ope-  s 
ratur,  tamen,  ubi  debet,  et  frustra  nou  praedicatur.  Habes  fidem  et  fructus 
fidei.  lam  incipit  et  laudat  deum  et  praesertim  matrem  domini,  se  deiicit 
et  sinit  matrem  Christi  suam  dominam.  Ubi  vera  fides,  ibi  charitas  et  qU 
tugent,  humilitas. 
suc.  1, 4G  'Maria:  Magnificat.^     SBie  feret  ha^  ünbletn  ^erau^,   quia  fuit  pauper   lo 

meiblein.  Obliviscitur  gratias  agere,  quod  debet  oratione  gratias  agere,  et 
uon  fc|le^et  ba§  lob  öon,  sed  ut  cor  plenum,  ita  g'^et  ber  tnunbt  uBer.     @r 

2«nttö- K',  34 '^at  ntdjt  öil  cum  ßüjabetf)  ju  jci^affen,  sed  confert  omnia  iu  deum,  ha§  ift§ 
3ef.  29,  i:i  tnagnificat.    Pulchris  verbis  usa.    Non  solum  os  facit  ut  Esa.  29.  Sed  anima. 

Hebraica  locutio  et  omnia  fer  ^efftig  verba,  nos  'ber  grunb   meiriy  l)ex|en^   i^ 

3.SKoie2r.,  11 'bei'  gan|  mut,  ftjtltt^  Levi.  'Et  abiiciet  vos  anima  mea.  Si  anima  nostra 
nausea,  e§  tnibeit  unS  öon  ganzem  fl)n  unb  ^er^.  Peccasti  auima  tua,  bu 
Sei.  26, 9  f)Qft  mit  grofjcm  mutlütt  öon  ganzem  ^er^en  grunb.  Hie.  'anima  mea 
desyderavit  te",  öon  ganzem  ^er^en.  Sic  Maria  non  solum  'lingua  mea',  sed 
'metn§  ^er^en  grunb',  'im  grunb  ^ali  i^  fer  gro[e  bon  grofü',  ut  eins  20 
maiestatem  nemo  satis  laudare  queat'.  Nou  feit  auff  bie  guter  i.  e.  quae 
habet  a  deo,  sed  in  datorem.  Non  dicit  'Anima  mea  magnificat  in  donis, 
quae  habet.  Tu  dicis  me  matrem,  est  quidem  verum'  2C.  Sed  1.  ergretfft 
fie  bie  perfon  dei  et  incipit  ha§  liblein  am  !§o^ften. 
2uc.  1, 47  'Et  Spiritus  tft  mens  ^elffer,    creator,   a  quo  omnia  habeo  et  uBer  ben   25 

fret)  iä)  mic§.'  Vides,  quäle  cor.  Nos  ore  loquimur,  sed  utinam  deus  daret 
gustum  huius  rei,  ut  über  bcr  gnab  un§  erfreueten.  S)a§  inlücnbigft  ift  üoller 
freub  an  got.    Habet  maximam  securitatem  in  conscientia,  ut  timuerit  deum, 

1.30^.  4, 18 non  habuit   pro  iudice   ut  peccator,   qui  timet  deum,   non  diligit.     1.  loh.  4. 

Timor    non   est   in    charitate.     Non    habuit    tiraorem    für    got.      Nos    autem   30 
miseri,    quando   cogitamus    de   deo,   timemus,   quia   scimus  iratum   umb    ber 
funb  iüillen,  ad  quod  plecteudum  fecerit  l^ell  2C.    Oportet  ergo  habeamus  ein 
ftucfletn  ber  securitatis:  si  ita  plane  uon  ut  Maria,  tamen  aliquid  partis,  alias 

*i.  139,  7  ff.  non  consistimus,   quia  deus  ubique  est  ps,  ba§  liblein  iDirt  nl)mant  fo  ^OC^ 

nac^fingen  et  habet  uomen  cantici  Mariae  et  manet.     Ipsa  ebria  est  ex  illo   35 
gaudio,  utinam  nos  haberemus  guttam  ex  illo. 
S2uc.  1, 47  'i^reuet',  ibi  nullus  timor,   sed  mera    securitas    et  gaudium,   quid   fuit 

mundus   für   bem  meiblein?     Plenum   fuit   cor  dei  et  quod  vidit  in   mundo, 

zu  3  Vox  r         zu  6/7  fides  fructus  fidei  r         zu   10  Magnificat  r         zu   \'>  Anim.a  r 
äm  23  domini  r 

')  grofo  ist  wohl  Schreibfehler  fm  öJott.    Sinn:  Im  Grunde  meines  Herzens  erhebe 
ich  Gott  (Imlte  ich  Grosses  von  Uim),  so  dass  niemand  71.  s.  w. 


20 


^Prebigten  bc§  Sat}rc§  1526.  453 

fiiit   ei  ut  pastura  et  si  veDissent  omnes  Satauae,   nihil  eurasset.     Dens  det 
gratiam,  ut  jc. 

'§el)(anb',  quare?  'quia  Respexit'.  Sic  loquuntur  Ebrei  'doniine,  sis».  48 
propitiiis  suo  servo'.  Nos  'respexit  me',  quid?  bte  nid)tifcl)t,  ein  fcf;oH£r 
5  i-t)um  WnM),  bQ3  ^eift,  mein  tc^,  gratiam  dei  redjt  lauter  gcprciffet,  quam 
enim  posset  plus  laudare?  'Respexit',  quare?  propter  raerita?  non,  sed  erat 
mera  vauitas.  Tossum  habere  fiduciam  ad  deum,  quia  adest  experientia, 
quia  ubi  eram  paupercula  indocta,  uou  saucta,  venit  et  respieit  meam  hurni- 
litatem,    cum  potuisset  et   intrare  regum  filias,   divitum,   doctorum,   oruatas 

10  virgiues,  non  respexit,  qui  ubique  oben  onflljet,  sed  me  quae  servil  parenti- 
bus,  me,  de  qua  nemo  aliquid  Ijclt,  et  nihil  erat  in  me,  bQ§  er  nüff)  [olt  an 
fef]Cn,  et  tamen  respexit'. 

Non  iactat  suam  virgiuitatem,  sanctitatem,   obedieutiam   erga  parentes 
ex  tribu  David,   sed  inquit  'nihil  in  me  respexit  quam  meram  humilitatem'. 

15  Vide  quam  uaturam  dei  depingat,  quod  novit  nempe,  quod  humile  hoc 
respieit  et  econtra,  ut  sequitur.  Consule  matrem,  ipsa  docebit  te  et  faciet 
te  securam,  quomodo  potest  fruntli(^er  praedicari  quam  hie  Maria  praedicat? 
'Ego  fui  deiecta  et  ad  me  respexit."  Vides  dei  naturam.  Si  hoc  miseri 
crederemus,  qui  sumus  in  adflictione,  veniremus  eciam  in  hanc  experientiam  7c. 
si  non  ita  magnam.  Quid  enim  laetius  contingere  posset,  si  essem  in  ad- 
flictione, periculo,  et  tamen  crederem  eum  respicere  hurailes,  gaudio  plenus 
essem,  quod  ita  essem  miser.  An  non  tristitia  plenum  divitibus,  magnis, 
quod  Maria  dicit,  quid  iuvat,  si  omnia  haberem,  et  audio,  quod  dominus 
non  ber  naä)  ftf)et.    Quid  ergo  subtilitas  hominum?  stercus.    Quando  corona 

25   regem  !u^clt,  habet  hie  suum  indicium,  si  vero  gerit  ut  onus  et  in  commo- 
dum  aliorum,    non  obest.     Sic  si  princeps  agnoscit  se  gerere  gladium  2C.  et 
timet,  ne  praetereat  et  non  inspiciat,  ps.  'ubi  est  deus  sicut  noster",  Excelsus  *i-  7?,  u 
doQiinus,   hie  etiam  fuit  plenus  gaudio,  suscitans.     Sic  fecit  David  et  frater 
eius  fluchet  im  itnb  f)tf0  in  ad  oves  ire,  ober  er  muft  auf§  bem  [taub.    Et 

30  nisi  fuisset  deiectus,  iterum  deiecisset,  ut  Saul.    Sic  Hester  fecit  opulentissima 

regiua,  'ostentationem  gloriae  meae',  vocat,  'ben  greuel  meljncr  l}Cxiiä)U\)i  ijah  ^^lla^aia^ 
iä)  Jt)te  ein  fu[tucfj\     Unde   hoc?   quod   inspexit   illum    in  alti.s,    qui  respieit 
humilia.     Sic  qui   coram  mundo  deiecti,  habent  ben  troti,  ut  sint  leti,   quia 
habent  deum,  qui  suscipiet  nos,  quando  omnes  deserunt.    Nolumus  deos,  qui 

35  respiciunt  tantum  altos  divites,  sed  ut  ps.  @r  filjet  nad^  ber  nid)tigfcl)t.     Si^Jf.  .11,  s 
nihil  aliud  sciretur  de  eo,  fo  mad)[t§  unfcr  l)erl^  froltd;,  ut  Mariae. 

'Beatam',  hoc  est  houor  mihi,  non  quod  mater  sum  et  virgo  et  quau- üuc  1, 43 
quam  habeo,    timeo,    ne   praetereat   dominus,    sed   quod   ego   respecta   sum\ 
Num    debes   laudari    propter   materuitatem ,   fidem?     Iste   erat    verus   honor, 

40  quamquam  habes  eximium,  utcunque  sit,  est  tantum  douum,  pro  quo 
banden,  sed  hoc  debes  räumen,  quod  propitium  habeo  dominum  et  respiciat 

38  timet  zu  .39  über  honor  steht  pxii]^ 


^^4  5ptebtgten  bc§  3af)teä  1526. 

me,  utut  sua  in  ignorainia  K.  hactenus  ben  gtüel  huius  cantici,  quae  sequuu- 
tur,  veniunt  ex  hoc  fönte.  Omnera  mundiun  in  hoc  cauticum  amplexa  est, 
potentes,  sapientes,  divites  2C. 

47. 

^rcbigt  am  6.  Sonntag  na^  ^rtnitati^. 

(8.  Suti) 

®tefe  t)i§f)cr  ungebvudte  5|]rebigt  i[t  img  in  ^örerS  ^lad^fd^rift  Cod.  Bos.  o. 
17^,  5ßl.  121*  —  123^  ei-t)a(ten. 

Süiatt^.&.sotf.  Dominica  VI.     Mat.  5.     Luth: 

Hoc  Euaugelinm  facile,  utinam  faceremus,  sicut  iutelligimus.     Videtis,    5 
quod  Christus  mit  gtoffem  ernft  f)craelet  bie  [traffen,   quae  non  sokun  über 
ben  morbt   g^en,  sed  uBer  reliqua  ic.     Et  hoc  venit  iude.     Ita  ftunb  in  hoc 
populo  veuiente  Christo,   ha§   bo»  gut  leben  et  vera  doctriua  subversa  erat. 
Pauci   erhalten,   Maria,   Syraeon.     Magni   docti   jc.   quando  doctrinam   sub- 
versam    punit,   quamquam  vitam   etiam   puniat,   tarnen    ^tikx  ftrafft.     Ideo   10 
»•sodicit   'Nisi   iustitia',   bo»    tOQt   ein   f{^eblt(^   tUOlt   super  optimos,    qui    legem 
sciebant,   praedicabant.     Et  pharisaei   optimi   erant   i.  e.   segregati    ab   aliis, 
habebaut  pkis  ceremoniarum  durarum,  vestium,  ut  capita  sequentia.    Si  illos 
abiicit,   ergo  scholasticos  eorum,    et  non  sohim  condemnat  crassa  vitia,  sed 
Optimum  in  illis,  nempe  iustitiam,  q.  d.  Videtis  illos  coram  mundo  sanctos,   15 
cavete  ne  ita  sancti  sitis\      Fuit  bem  ^ern  ein  groffet  ernft  sie  loqui  contra 
iustitiam.    Et  ideo,  quia  si  homo  huc  venit,  quod  putet  hanc  iustitiam,  quod 
est   malitia,    uou    est   consilium.     Quando    vero    homo    venit   et   habet    con- 
scientiam,  quae  indicat  sequentia,  huic  consuli  potest,  quia  est  convictus  de 
malitia  sua,    ergo  habebit  quandoque  ftunbletn,    ut  etiam  coram  deo  sentiat  20 
suam  malitiam,  sed  quando  impia  vita  geritur,  ut  mouachi  et  datur  ei  titulus, 
3cr.  2,  13  quasi  sit  divina,  ibi  nunquam  homo  agit  se  peccatorem,  ba»  ^ei[t  Hiere.  c.  2. 
'duplex  peccatum'.     'SSerleft  mid)   unb  grebft  faule  Born'  i.  e.  facis  peccata 
et  non  vis  culpari  peccatorum,   vestra  vita  est  mecum  abominatio.     Sic  nos 
fecimus    in   ordinibus   nostris,   maluni   habuimus    pro  bono   et  econtra.     Ita  25 
faciunt   omnes    heretici   et   rotieret,    quod   ipsi    habent  pro  bono,   est  coram 
deo  abominatio,  et  ibi  nulla  persuasio,  sed  manent  ftetfen  in  sua  2C.    Nostra 
vita  etiam  culpabilis,    utinam  melior,   sed  tamen  regula   unb  mofS  re(i)t,    ut 

1.  $ctri  5,  ssciamus,  quomodo  eundum,  utinam  servemus,  quia  Satan  1.  Pet.  5.  ut  auferat 

a  nobis   hanc  lucem,   id  quod  fiet.     lustitia  pharisaeorum  non  est  tüerb,    ut  30 

ad  regnum  celorum  veniat,  ergo  ad  diabolum.    Quod  haec  iucrepatio  Betrifft 

ir  ler,  darum  est  ex  sequentibus.    lam  vero  Christus  glossat  et  interpretatur. 

Pliarisaei  et  scribae  sie  exposuerunt  hoc  praeceptum,  ut  habeatur  tau- 

3oö.  18, 4otum  pro  homicida,  qui  manu  occiderat.    Ut  in  loh.  18.    Et  Actis  ad  Petrum 


^vebigtcit  bee  3a!)te§  1526.  455 

et  loh.  'sauguiuem  huius  vultis  über  un^  füren'  JC.  Ita  docuerant.  Sic  Saul  sipg.  s,  28 
voluit  David  occidere,  quia  non  potuit,  .sed  inansit  ad  Philistaeos  ic.  haec 
ergo  erat  doctrina  et  iiistitia  Pharisaeoruni,  ut  non  esset  rcus  homicidii  nisi 
qui  manu,  sed  ^af§  unb  äorn,  bog  üerbreuft  ben  ^erni,  (luod  haec  deberet 
5  vocari  iustitia  et  nititur  contra,  non  dividit  liomineni  in  inembra,  sed  aliter. 
Sed  dixit  ex  verbis  Mosi  'Tu  non  occides',  unumquemque  singulariter 
nominat  et  totum  nimbt  er  für  fid^,  ergo  manus,  os  et  quia  habet  corjjus  et 
animam,  ergo  totus  homo  comprehenditur  his  verbis.  Non  ergo  est  ex- 
ponendus  textus:  'Tua  manus  ne  occidat",  'sed  tu'  k.  quid  es  tu?  ad  te  1. 
10  pertinet  cor,  anima  et  Optimum  in  te,  bs,  lingua,  membra  omnia,  quae  omnia 

dicuntur  Tu,   ergo  non    eftugies   tua  glossa.     Et  Christus  exponit  ita  'Ego :  swott^.  ,=.,  2- 
qui   irascitur',    iuditium  quod   tulit  Mose   super   homicidam  manu,    ego   fero 
super  irascentem.     Ibi  non  est  ullum  membrum,  sed  ligt  im  §er|en,  contra 
pharisaeos,    qui  orabant,    ieiuuabant,   intus    pleni    iuvidia.      Ipsi    tarn    stulti, 
15   ut  gentiles  melius  docuerint,  ut  Satan,  ubi  Euangelium  semel,  ita  postea  ex- 

cecat  ut  mat.  12.  'septem  alias  adducit  secum'.  Factum  huic  populo,  ubi  a?Jatt^.  j2, 45 
legem  habuerunt  et  deseruerunt,  facti  deteriores,  gentiles  dixerunt:  Opus  non 
est  bonum,  utcunque  magnum,  non  est  bonum,  hoc  etiam  ratio  docet,  ut 
opus  metiatur  secundum  cor.  Et  ibi  tam  ceci,  ut  non  secundum  cor,  sed 
20  opus.  Sic  nobis  factum  et  fiet,  ut  iterum  adoremus  lapides  et  ligna  et 
fidamus  cappa,  platta,  quas  faciunt  balneatores  et  sarctores.  2)Q§  ^eift  Blinb 
fein  in  meridie,  redibit  statim,  quia  sectae  adsunt. 

Haec  una  pars   huius  legis  interpretationis ,    ut   ge'^c  tn§  ]^er|.      2)q§ 
anber  ftud    'ßacha',   ein   3ornig§  geilten  geben,    maul   rumpffen,    anforen, 
25  fc^arren  mit  ^ai§,  mit  grimmen,  ha§  man  mit  im  reb.    Qui  hoc  facit,  non 
solum  reus  iuditii,  sed  etiam  consilii.     3.  'Fatue',   ha^  ()eift  red;t  anf§gemu|t 
iustitiam  pharisaeorum  et  sie  laudare  eam,  putabant  onmia  ista  non  peccata, 
modo  non  manu  occidere,  'ia',  inquit,  'ha^  fftUi]^  feuer  ift§'.    lam  tacet  be§ 
bierben  ftud»,  qui  occiderit,  non  venit  ad  \X)txd,  quod  semper  eat  ad  falsam 
30  doctrinam,  gratias  agamus  deo,  quod  haec  intelligamus.     In  hoc  irata  verba 
contra  proximum,  f(u(f),  ^^eHifc^  feur,  fc^ult  am  ^Qubt,  nar,  bub,  affterrebcn 
^eift  qI»  'bn  nar\    'Tu  non  occidas'  i.  e.  neque  manu  neque  ore,  corde  occi- 
des,  morb  est  opus  irae,  ergo  Christianus  non  habeat  iram  neque  in  manu 
neque  ore,  oculo,  corde  tc.  ut  Mose  voluit  i.  e.  debes  esse  sine  ira  unb  fanff= 
35   mutig.      Respice   te   et   omnia    tua   membra,    an   huic   praecepto   satistacias. 
Detur  pharisaeus,   qui  possit  dicere,  quod  non  irascatur.     NuUus.     Et  illud 
dicit  non    tam   propter  malos,   qui   ita  fecerunt,   sed   docuerunt.     Tamen  in 
scriptm-a  saepe  de  ira.    Et  Christus  vocat  'o  stulti'  Et  Paulus  Gal.  Act.  XIII.  ©ql  .3,  '1 ;  ' ' 
An   non  est  hoc   f(u(^en   unb   gcfrfjolten?     Nemo   debet  irasci  Ro.  XII.  'nesRö?n.'"i'2,^% 
40  vindicetis',  dicit  de  ira,  quae  nisi  una  sit,  nerape  dei.    Vestrum  est,  ut  dili- 
gatis.    Sicut  honor,  ftraff,  xad),  ita  ira  soIi.    Ideo  ins  mundauum,  quo  dam- 

3  nisi  fehlt  zu  21  über  fcCinb  steht  tapptn 


456  5pi-ebigtcn  be§  3al)re§  1526. 

Köm.  13, :.  nantur  latrones,  est  dei  ira,  ut  Ro.  XIII.,  sed  etiam  'propter  conscieutias'. 
Nam  gladius  non  est  cauda  vulpis,  coroua  rosarum,  sed  ein  f(^atff  hing, 
quem  deus  dedit  iudici  et  ira  dei  est,  non  iudicis,  qui  cogitur  boS  felBig 
taffen  g^en.  Si  vero  iudex  ex  sua  ira  faceret,  esset  homicida,  sed  habet 
compatientiani  charitatis,  Barm^ex^igfett,  et  tarnen  adest  dei  ira.  Et  iuditium  & 
vel  sententia  !^et[t  in  ein  bt6,  ntoiber,  ibi  omnia  'Racha',  'fatue',  sed  iudex 
non  facit,  verum  dei  ira.  Irascatur  ergo  deus  solus.  Sic  etiam  est  in  bent 
gei[tlt(^en  ted^t,  quando  apostoli  gurnen  2C.  sunt  homicidae,  Sed  ira  quam 
Spiritus  sanctus  operatur  in  hominibus  per  Euangeliura,  per  quod  daranant 
Pharisaeos  esse  ]§eud)Ier  et  reos  iudicii  et  gehennae,  !^eift  ha§  nid^t  fc^elten?  lo 
a)iatti).i8, 17  Et  si  facio  ut  Christus  mat.  18.  et  ^alt  in  h)ie  ein  publicanum,  dico  ad  eum 
'Racha'  i.  e.  nihil  commercii   cum   eo,  tft   ttiiber  ein  jeid^en.     Si  sie   contra 

eins  doctrinam  sum,  male  contentus  est  in  corde  2C.  ibi ,  sed  dei  ira, 

utinam  esset  in  multis,  sed  vix  inter  mille  ic.  Sed  ubi  ju  gurnen  tuet,  ibi 
non  irascimur,  et  econtra.  Ubi  praedicatores ,  qui  fxtfc^  f)inbui;(i^  faxen  non  15 
respicientes  tyrannidem,  quod  omnia  sunt  mundi  diabolica,  quae  ira  non  est 
®fti.3,  lipsius,  sed  dei.  Paulus  feret  bte  (Saloter  an  'Stulti,  tü^n  ^ett  tnä)  b^anbixiV 
Si  ex  corde  suo  dixisset,  diceremus  eum  homicidam,  sed  loquitur  ex  spiritu 
sancto.    Sed  non  ita  ut  novi  prophetae.    Si  velis  et  tu  arguere  alios  et  iactare 

spiritum,  vide  ne est  dicere,  deus  non  vult  habere  veterem  adam,  20 

er  fe^  tüie  gut  er  fe^,  er  fol  nimant  [troffen,  nulli  irasci,  untoiHen  tl^un, 
sed  tantum  teipso.  Sed  contrarium  fit.  Mundus  est  plenus  ira,  Christiani 
manus  et  potestas  ouc^  ju  toentg,  nullibi  g^et§  rec^t  3U.  Adam  vetus  non 
!f)an  fetne§  30rn§  Brauchen,  quia  omnes  in  peccatis  uati,  ergo  nemo  est,  qui 
non  est  reus  istorum  omnium,  quia  nemo  est,  qui  non  irascatur  ic.  si  posset,  25 
occideret.  Hoc  fieri  potest,  ut  cum  amicis  non  irascaris,  sed  lai  bt(^  fdjelten, 
auferatur  tibi  aliquid,  ledatur,  num  non  irascaris?  Gentiles  ^aBen  mit  uni6= 
gangen,  ut  non  irascerentur,  et  tamen  non  adsecuti:  si  etiam  non  iterum 
ledunt,  tarnen  obloquuntur.  Ergo  tale  os  satis  testatur  hominem  esse  homi- 
cidam, ideo  tam  severis  verbis  agit,  ut  ducat  in  cognitionem  nostri,  ut  30 
agnoscamus  nos.  Si  geBredjen  iste  est  in  me,  ut  libenter  obloquar  vel  audiam, 
sum  in  isto  jc.  Et  magna  gratia,  quando  haec  agnoscimus  unb  un§  entfe|en. 
Qui  spiritum  sanctum  habet,  bene  sentiet,  cur  vocet  fratrem  fatuum,  nempe 
quod  charitatem  et  fidem  suam  esse  causam  et  bo^in  bienen  iram  binen ',  illa 
ira  est  seria,  quae  non  ridet.  Adam  vetus  non  quaerit  commodum,  sed  in-  35 
coramodura  proximi,  quod  non  facit  Spiritus  sanctus. 

Christiani  2.  sunt  aud^  fc§u(btg,  sed  non  tam  ut  1.  quia  non  rei 
gehennae,   quia   non   n'^emen  un§  an   mit  flei^,   ut  irascamur,   quia   aliquos 

5    Barm^et^igleit]    Batm  13    ]    infolge  Wurmstichs    ein  Wort    unlesbar 

20 ]  'tüi? 

*)  Die  Stelle  ist  verderbt.  Sinn:  Der  h.  Geist  kann  Jemand  zum  Zorne  führen. 
Dann  ist  Liebe  und  Glaube  die  Ursache  des  Zornes  und  der  Zorn  dient  der  Liebe  und 
dem  Glauben. 


^Hcbigteit  bc§  Sal)rcg  152ß.  457 

timemus,  alios  aniicos  nolmuus  offendere,  sie  etiam  transgredinuir,  ot  sie 
gf)et  I){n  tüed  alt  jud^t,  quando  3.  non  iraseuutur  prineipes  et  gl)ct  unter 
regiüieu,  sed  in  vetere  Adam  ift§  letjbet  gu  öil.  Manebiuius  ergo  in  hae 
vita  tüol  fltnber,  uon  in  uno,  sed  raille  ftuden.     Contra  iram  Adam  vetcws 

5   fe|t  er  ein  [tutf  ^in  ^U:  qui  ledit,  quando  ofiferre  vult  ic.    Ihi  homines  quid 

faeere   debent,    ledens   et   econtra   lesus?     '<Bit)    tüilfcrtig'  i.e.  qui    feeit   tibi  ä««»')- r.,  20 
iniuriam,  damuum,  debes  faeere  quod  vult,  et  non  condonare  solum,  sed  ex 
corde  et  praestare  opere.     Si  non,  in  carcerem.    S)a  Inirfft  er  un§  oKäumat 
in    einen   ^auffen,   semper    ledimus   aut   ledimur,   si   aliter   non,    tarnen    mit 

10  gefierben.     Ergo   tandem    dicendnm  'remitte  tu,   frater',   econtra.     Et   iteruni 
[trafft  er  bie  pharisaeos  unb  ber  Dpffer.   'Si  obtuleris',  magna  res  in  speciem, 
Sed  si  diligenter  introspexeris,  iüarä  ber  leibig  gei|.     Si  dederis  oblationem, 
melius   est  quam   si   dares   pareutibus   Mat.  15.  ba   rurt   cr§   Et  dicit  'nolo  iüJntto.  iö,  5 
oblationem  tuam,  quando  etiam  proximum  tuum  lesisti'.    Ita  damnata  optima 

15  eorum  opera  iustitiae.  Vide  ut  prius  homo  sis  sine  ira,  autequam  non  sis, 
nolo  te  iuspicere,  sed  quando  fis  probus?  nunquam,  ut  faciam  opus  bonum 
sine  ira,  quod  nunquam  fit,  et  ergo  vult  dicere:  vestra  opera,  quae  facitis 
vetere  Adam,  non  sunt  bona,  quia  sunt  plena  corda  ira,  ergo  eas  j)rius  et 
fias  sine  ira,  quam  reiice  in  deum  et  bu  sis  fanfftututig. 

zu  5  über  ledit  steht  ut  rüget  zu  5;G  sie  venimus  ad  aliam  iustitiam  r  1 1  ber 

[=  bcvenj  Cp^ex]  ben  C^ff 

48. 

^-|3rcbirjt  am  7.  Sountan  uari)  Xrtnitati^. 

(15.  :juti) 

2)iefe  biö^cr  uugebrucEte  ^|h-ebigt  finbet  fid}  in  9iörer§  9iad}td)rift  Cod.  Bos. 
o.  17'',  m.  123a-125\ 


20 


Luth.     Mar.  VIII.     Dominica  VII.  sojcrcs,  iff. 

Hoc    Euaugelium    unb    gefdjic^t,    quae    proponitur    in    illo    Euangelio 

preiffet  ©ott   in  suo  gute,    nobis  ju  groffer  fd^anb,    quia  ostendit  hie,    quod 

curet  pro  nostro  venire  procurando,   et  nos   tam  sollieiti,   ut   non    possimus 

fidere,    et   praesertira    est   fc^enbltc^,    qui    Euaugelium    audiunt    et   Christiani 

25  sunt,  quod  tam  infideles  sumus,  quod  non  fidimus,  quod  possit  nos  pascere. 
Et  sentimus,  quod  vitam  non  habeamus  in  nostris  manibus,  et  tarnen  non 
fidimus.  Et  ^m  öorrijot  sunt  omnes  fructus  unb  nfeertcf)uttcn  feinb  mit  ben 
gütern.  Quid  enim  aliud  est  fructus  mundi  quam  divitiae  dei?  Possemus 
hie  notare,  quam  fc^eublic^  sit  vita  nostra,  quod  huic,   qui  bereit  nos  alere, 

30  non  fidimus.  Nos  non  sollieiti  sumus  de  hoc  nee  curamus.  Quid  facieraus, 
quando  mors  veniet  et  sperandum,  quod  ex  morte  sit  erepturus,  cum  non 
possimus  credere,  quod  velit  alere  per  haec,  quae  iam  adsunt?  Quotannis 
crescunt  fructus:  in  morte  non  video  panem,  unde  post  mortem  vivam,  nee 


458  5ptebigten  beg  3ot)re§  1526. 

domnm,  in  qua  habitarem.    Tiinc  sentiemus,  quam  horrenda  res  sit  mundus, 
qui  in  tanta  incredulitate  ftcdet.    Praedicamns  semper  et  audimus,  sed  nihil 

OTatt^.  11,  i2prodest.  Beue  dixit  Christus  Matth.  XL  'Regnum  caelorum  vim  patitur'. 
3ft  auä)  )X>txlxä)  tDüX.  Satan  filmet  nttt  gvojfem  getualt  in  via,  si  debemus 
intrare,  muf§  h3ti:  gelüQÜ  t^^un.  Sic  est  cum  Christianis,  qui  ignorainiara  s 
patiuntur  pro  Christo,  impedit  ignominia,  ha  ntuf§  er  ein  f^rung  t^un.  6^ 
fo  h)tltu§  leiben.  Si  debet  aliquis  alteri  mutuo  dare  duos  gt,  adest  Satan, 
vult  impedire,  oportet  sie  dicat  '!^{n  burd;  unb  bi§  unb  !etn  anber§\ 

Hoc  fecit  vidua,   div^ites   iniecerunt  multum    in   gazophylacium,  vidua 

maxc.  12, 42  uon  habuit  panem,  cogitavit  'illos  duos  asses  |(i)erpfi  iniiciam,  e§  tnufS  jein\  lo 
Sß43alii  dabant  de  suo  abundanti,  'illa",  inquit  Christus,  'plus  dedit,  quia  erat 
ein  ge)t)alt\  Depiugitur  ergo  hoc  Euangelio,  quod  haec  vita  miserrima  sit, 
in  qua  Satan  impediat,  ut  Christianus  niuf§  ein  rucE,  saltum  t^un,  etsi  sit 
bem  Xeufel  leib.  Qui  hoc  non  facit,  nunquam  Christianuni  opus  faciet. 
Dens  miffet  viduae  secundum  cor  suum  opus,  quod  fregit  suuni  cor  et  cogi-  is 
tat  'fo  tüil  iä)§  t]§un\  Tales  Christiani  bene  sentiunt,  quid  Satan  possit. 
Antonius  libenter  vidisset  Satanam,  venit  sibi  visio,  ut  videret  virum,  qui 
capite  tangebat  caelum.  Et  multae  aves  volabant  a  terra,  ut  superiores  essent. 
nie  omnes  deiecit,  interdum  2  vel  uua  efifugit.  Sic  Satan  captivos  nos  ornnes 
habet,  nos  non  cogitamus,  snb  Satana  sunt  omnia  et  videt  per  totum  mun-  20 
dura  et  aE  fein  erbet)!  ift,  quando  videt  aliquem,  ber  ^in  an  h)tl  et  probus 
fieri,  nac^  bem  tapt  er,  ut  deiiciat,  si  non  eripitur  gratia  dei,  deiicitur.  Non 
sentio  bQ§  tap^pen,  sed  tarnen,  quando  respicio,  quid  Christianus  esse  debet, 
video,  quam  segnis.  Hoc  fecit  Satan,  quamquam  non  hoc  videmus,  tamen 
§cbr.  12,  1  sentimus.     Christiani  sentiunt,  ut  ad  Ebraeos,  quod  habent  ein  umBfte^enbe  25 

TOnttt  11,12  f  unb,  quod  debent  ablegen  i.e.  quod  caro  indigna  sit  pati,  ergo 'vim  patitur 
regnum  coelorum',  qui  vult  intrare,  ber  ninf§  ein  xud  et  saltum  tl^un  et 
dicere  'e§  niuf§  f)tn  huxä)\  fünft  tüirb  ntd)t§  braufg.  'Velim^,  dico,  'libenter 
dare,  sed  oportet  me  cras  habere\  Qui  etiam  aggreditur  fortiter,  bent 
«,  32. 34  mangelt§  no(^  gnug,  bie  anbere  ftnb  gentes,  ut  Christus  Mat.  6.  'Vos  autem  30 
ne  sitis  solliciti',  ha^  ntan  ben  prebig,  ut  non  sint  solliciti,  nihil  prodest, 
sunt  submersi  in  suis  cogitationibus,  ut  ventrem  pascant.  Ista  exempla 
Christianis  sunt  proposita,  quae  exerceant  nos  in  fide,  quam  benignus  pater 
sit  deus,  ut  etiam  in  terris  sie  alat,  ut  nullus  Christianus  fame  pereat  unb 
fotten  bte  ftein  3U  brob  tüerben.  Plena  est  scriptura  his  promissionibus  et  -'s 
adsunt  exempla,  sed  k. 

Sic   videmus   hoc  in   Euangelio,   quod   etiam  !^ot   gefeÜet    ben   groffen 
Marc.  8,  1  ^jungem.     1.  dicit  aderat  multus  populus  et  nihil  habebat  ad  edendum.  Et 

zu  3  Matth.  XI.  Regnum  coelorura  vim  patitur  Mat.  XI.  r  zu  9  Vidua  duo  aera  r 

zu    12    Scopus    Euangelii   r             zu  11   Antonii    visio  r             22  über   et,    ut   deiiciat   steht 

loh.  2.           zu  25/26  Inhaerens  peccatum  r           zu  21  saltus  r  zu  '.]0   über  anbete  steht 

alii       Matth.  VI   r          zu  .33    Scopus   Euangelii  r           zu   3ö/3ö  Promissionum  Exempla  r 
zu  38  discipuli  infirmi  in  fide  r 


5prebifltcn  be§  3Qf)rc§  1526.  459 

tempus  durarat  3  dies,  mirus  ludiis,  qiiod  deus  sie  ^at  gcjc^icft,  ut  tain 
multus  populu.s  secutus  uuum  viriiin,  fuit  ein  an[e^en,  qua^i  futura  seditio, 
Et  multi  occisi,  qui  se  congregarant.  Sed  nihil  timel)atur  tale  hie,  quia  tiou 
gerebat  gladium,  sed  tautum  benefaeiebat  hominibus.  ^ 

5  Teutatio  fidei,    quod  uiliil    adest  cibi,    multus  est  populus   et  sunt  in 

deserto  et  de  louginquo  venerant.  Nobis  vidctur  facilis  res,  sed  si  mihi 
eommitteretur  talis  numerus  ic.  quid  nos  faeereraus,  si  in  tali  essemus  ])eri- 
culo.  Aceeperant  forsau  !e§  unb  Biob  in  diem  1.  Et  qnan(juam  nihil  adsit 
eibi,  tentatio  est  fidei,  quod  adliuc  herent  in  Christo,  Et  quod  tantus  nume- 

10  rus  et  3  dies  cum  illo  fueraut.     5Rit  ber  tentatio    leufft  et  ad  discipulos  et 
tentat  eos  'Misereor'  inquiens,  Et  praesertim  qui  a  loDgin(juo  venerunt.    Ibi  9J.  2 
propouit  diseipulis,   quod  misereatur  turbae    et  vellet  libenter  eibare,   tentat 
ergo,  an  habeant  peeuniam,  et  si  haberent,  erant  in  deserto  q.  d.  'e§  tttauf^clt 
an  efjen  unb  trinken,  periculum  adest  multorum^  2C.    Nuin  adest  remedium? 

15  ntit  ^^n  nulluni  aderat  consilium,  credebant  quidem  ei,  sed  hie  deficiunt. 
Sed  ideo  factum,  ut  exemplum  proponeret,  ut  non  diffideremus,  qui  daturus 
cibum  q.  d.  ibi  nihil  videtur  cibi,  etsi  multi,  et  in  deserto,  tamen  non  peribunt 
fame.  Sic  öitbet  un§  in  cor  suara  bonitatem,  ut  cogitemus  'Si  omnia  mala 
adsuut,   tamen  non  fame   peribimus'.     Non   est   magnura    miraeulum,    quod 

20  7  pauibus  aluerit  tot:  hoc  malus,  quod  quotannis  sinit  tarn  plura  crescere. 
Ex  uno  grano  fiunt  multa,  ex  papaveris  grano.  Fatemur  quidem  ore  deum 
dare  proventum,  sed  nullus  credit,  tamen  audivimus  a  patribus  nostris,  ben 
fagen  tt)iv§  naä).  Si  vero  erederem  cum  ex  uno  grano  faeere  multa,  ergo 
crederem,  quod  possit  me  alere,  si  nulluni  adsit  frumentum.    Sive  credannis 

25  sive  non,  tamen  deus  dat,  quod  malus  est  miraeulum,  quam  hoc.  Illud  par- 
vum  autem  proponit  inusitatuni,  ut  nos  excitet,  ut  alia  plus  cogitemus.  Si 
sol  non  luceret  3  horis,  quam  fieret  ein  ^amer,  et  miruni.  Sed  quia  lucet, 
non  curamus.  Qui  Christiani  sunt,  gebenden  bcn  bingeu  lüol  nad)  unb 
Beffern  t)r^en  glauben  his  dei  operibus.    Sed  impius  non  videbit  gloriam  dei. 

30   Esa:    pleni  sunt  eoeli   et  terra  gloria  dei,   sed  nemo  videt  nisi    pius.     Deus 30- 6,  ;< 
laudat  se   in  quocunque  semine  et  quiequid  crescit,    est  plenum  Unguis   mit 
loB  gotte§,  sed  nos  cogitamus:  crescit  ex  terra,  et  vacca  edit.    Qui  Christiani 
sunt,   noruut   deum   misericordem    unb    gutig,   (jui   etiam   tulerit   ben  Utangct 
fidei   in   diseipulis.     Si  enim  Christum    eredidissent    esse   misericordem,    (pii 

35  suos  non  posset  deserere,  non  diffisi  fuissent  2C.  Sed  dixissent  'pro  hoc  non 
curamus,  sed  si  tu  tantuni  verbum  dixeris,  non  solum  pascentur  hi,  sed 
totus  mundus^  et  si  reluetatus  fuisset,  tarnen  non  diffisi  fuissent.  In  hoc 
mater  Christi  fuisset  fortior  diseipulis  Et  Samaritana.    Sic  dixissent  hie  'Si 

zu  2  Species  seditionis  r         zu  3  über  multi  occisi  steht  alii  ut  Act.  5.         zu  ö  Ten- 
tatio fidei  r         zu  11   inisereor  turbae  r         zu  i:',  über  ergo  bü  hixherent  st^ht  S)tc  anflrtenb 
junb  Eb  Xll.        zu  l.S/14  priorum  Ijeueiiciorum  etiaui  oldiviscimur  in  tentatione  r        zu  21  quot^cbt.  r/,  l 
boves  mactantur  r  zu  33/34  Infirmitas  discipulorum  r  zu  38  lob.  2.  r 


460  ^Prebtgtcu  be§  ^di)xt^  1526. 

tu  caeluiii  et  terram  pascis,  invenies  et  consilium,  quomodo  4  milia'.  Sed 
quia  circuinstantias  inspiciunt  'ubi  tot  paues?  tot  homines  in  deserto^  fides 
periit  et  Christi  maiestatem  non  cogitaut,  ergo  metiuntur  7  panes  et  viros, 
4  milia,  in  deserto  esurientes,  quid  isti  7  paues  ad  tot?  Nou  vident  in  dei 
divitias  et  bouitatem,  sed  in  praesens  periculura.  Maria  non  respexit,  quot  s 
3oö.  2, 5  invitati  ad  nuptias,  quod  hydriae  vaeuae,  sed  dicit  'Ite  et  infuudite,  Et  quic- 
quid  praeceperit,  facite',  respexit  in  lioc,  quod  Christus  posset  facere.  Sic 
fides  avertit  oculos  a  defectu  et  vertit  se  ad  dei  divitias  et  bonitatem.  Et 
in  medio  defectu  invenit  deum,  et  illa  videt  terram  pleuam  donis  dei.  Sic 
fecit  Helisaeus.     Habuit  semel    multos  homines   cibandos,    servus   diffidebat,    lo 

2.  Siin.  4, 43  sed  ille  'propone  panem'  2C.  ille  vidit,  ubi  deus  esset,  ibi  nihil  deesse,  sed 
hoc  Apostoli  non  tenent.  Ille  avertit  oculos  a  defectu  ad  dei  divitias,  Hi 
dant  ein  fc^Icffertgc  antiüort  et  difßdunt,  fides  sie  dicit:  Bxob§  gnug  et  cibi 
bie  füll.  Si  etiam  caremus,  tarnen  veniet.  Si  nihil  auxilii,  da  culpam  tuae 
iufidelitati.  Hoc  dictum  pro  consolatione  nobis,  quod  non  damnarit  disci-  is 
pulos,  quos  potuisset  merito  culpare.  ^x  ^eilofen  leut,  vidistis  mea  miracula 
et  non  potestis  credere,  quod  possira  4  millia  7  panibus,  cum  prius  videritis 
me  5  panibus  5  millia?  sed  tamen  fert  eos,  quasi  non  videns  eorum  imbe- 
cillitatem.  Sic  consolatur  nos,  quod  non  solum  vult  alere  uos  et  si  non 
possemus  credere,  quod  etiam  velit  ferre,  modo  non  simus  securi,  potest  20 
quidem  tecum  patientiam  habere,  modo  dicas:  ^fu  btc^  caro,  ti^an  iä)  nic^t 
jo  öil  leiben,  quod  ille  mihi  fecit  iniuriam,  quid  facerem  in  moerore,  ten- 
tatione?     Item  quando  vides   te    longfotn   ad  proximum   ^u  l^elffen   unb  pfu 

aRotXse,  41  bic§  an.    Paulus  Ro.  7.  'Velle  adest'.    'Spiritus  promptus  est,  caro'  zc.    2)0(^ 

muffen   tüh    unter   tneil   ein  saltum  t^un,    ut   sit  Christiana  vita  militia,   ut  25 
dicamus  'ic^    ir)il§    tl^un   unb    be§   !etn',    tu   invenies   Christiauam  vitam    ein 
tampff,  fecit  dominus  hoc  miraculum  et  propter  discipulos  et  alios. 
a«arc.  8, 8  'Saturati.""     Unde?     In    hoc    quod    divisit    panes,    unum    panera    post 

reliquum  accepit  et  divisit,  dividendo  factus  est  panis  maior  panis,  et  quando 
discipuli  acceperunt,  inter  dividendum  panem  maior  factus,  et  tamen  nemo  30 
vidit,  non  est  jugongcn,  ut  videant,  sed  unfid}tig!li(^.  Non  fuerunt  sine 
fide,  Id  quod  iudicat,  quod  3  dies  durarint,  !^aBen  OUC^  ein  saltum  getrau. 
Ideo  cibati  non  solum  corpore,  sed  etiam  anima,  ut  post  hoc  fiderent  domino. 
Si  tantum  iuspiceremus,  tüte  e§  bor  eint  ^ar  ging,  Unde  venit  tarn  magnum 
malum?  qu§  einem  kleinen  ftillidjen^  Sic  ex  radice  venit  magna  herba,  certe  35 
diceremus:  Es  tu  tarn  mirabilis  opifex,  ut  sie  facias  'dabis  et  mihi  ein  fup|3en'. 
Sic  abierunt  gefterdt  beljbe  on  leiö  unb  fei,  et  hoc  nobis  scriptum.  Quod 
Christianus  sit  habiturus  sat  in  corpore  et  anima,  et  si  impugnetur,  cogitat 
'e§  ift  umB  ein  b6fe§  ftunblein  3U  t^un\ 

zu  1   mat.  15,  r  zu  8  Fides  r  zu  9  über  illa  steht  fides  zti  10  Elizeus  r 

zu  18  über   fert  steht  bulbcn  zu  19  Notabene  r  zu  24  Ko.  7.  r  zu  2(5  lob  r 

zu  35  über  malum  steht  pomum 

')  d.  i.  entweder  "^aus  einer  Kleinifjkeit,  ganz  in  der  Stille'  (stil]ichc(n)  Adv.  rnd.jnd.) 
oder  'aus  einem  kleinen  Stielchen,  Stengckhen,  ivwauf  das  folgende  ex  radice  führt.  P.  P. 


5pvcbifltcn  bc?  ^a^te?  1526.  4G1 

49. 

^^rebir^t  nm  8.  Sonntag  nnt^  Xrinitatiig. 

(22.  Suti) 

S)iefe  bisher  ungebnidfte  'iNrcbigt  liegt  itn§  in  ^Hüver§  ^kd^fcfjvift  Cod.  Hos. 
o.  17'\  m  125»'- 129'^  öor. 

Dominica  VIII.     Mat.  VII.     Luth.  TOatt^.T.i.sff. 

Hoc  Eiiangeliimi  dixit  Christus  in  fine  serraonis  in  monte,  de  quo 
scribit  Mat.  3  capita  et  hoc  apponit  Christus,  ut  fidelis  praedicator,  ut  non 
soluni    recte   doceat,   sed   etiam  nioneat  homines,   ut  caveant,   ne  deficiant  a 

5  Vera  doctrina.  Sicut  omnes  prophetae  fecerunt,  praesertim  Mose  maxime. 
Sic  Petrus,  Paulus  monent,  ne  illos  pseudapostolos  audiamus.  Sic  facit 
Christus,  quia  novit:  ubi  pura  praedicatio  est  dei  verbi,  ibi  non  quiescit 
Satan,  ut  proverbium :  'ubi  edifieatur  templum,  Satan'  jc.  Cum  igitur  regnet 
Satan  in  mundo,  ubi  videt  lucem  haue  tüoEen  jd^cinen  et  detegi  suam  mali- 

10  tiam,  habet  finem  suum  sabbatuni,  non  quiescit,  et  (juaudo  non  potest  inipe- 
dire,  ornat  se  in  lucem  hanc,  quam  proponit  Euaugelium  et  ftclt  fid),  quasi 
Euangelium  etiam  velit  habere  et  homines  salvare.  Utinam  caveremus,  ut 
nos  raonet.  Oportet  expectare  tentationem  per  gladium,  quam  excitat.  Quando 
haec  non  gelinget,  sed  plures  videt  fieri  dei  t)ailffcn,  tum  iucipit  'ero  etiam 

15  front,  non  persequar'  Et  se  transfert  in  angelum  lucis  Et  praedicat  idem 
dei  verbum.  3)a  t^ut  er  erft  ben  rc(^ten  jc^aben:  1.  contra  Euangelium  est, 
hie  pro  Euangelio,  et  sie  pugnat  ab  utraque  parte.  Ubi  vi  puguat,  hie  est 
patientia  et  videtur,  quod  manifeste  facit  iniuriam,  ergo  habenda  patientia, 
sed  a  parte  altera  opus  est  sapientia.     Qni  vult  Christianus  esse,   bcr  ntuf§ 

20  ftc§  ertüegen,  ut  Satan  ret)t  calcari  vel  sinistro  vel  dextro.  Et  haec  est  causa, 
cur  oporteat  hereses  esse  in  mundo,  nerape  quia  Satan  habet  a  parte  sua 
potentes,  sapientes,  doctos,  sanctos,  Christianorum  turba  non  est  sapiens, 
sed  stulta,  docta,  tt)a§  geluft  ben  got,  ha§  er  ben  teuffel  ol^o  an  un§  f)e|t? 
Ideo    ut    Euangelium    veniat    ad    suas    vires,   quia   scriptura    dat   verbo   dei 

25  Titulum  maximum:  verbo  vitae,  salutis,  gratiae,  oranis  boni,  ut  qui  habet 
hoc  verbum,  habiturus  sit  hie  et  iu  futuro  et  suppressurus  omnes  Satanas 
suis  viribus.  Quia  si  do  honorem  ei,  ut  dicam  'Verbum  vitae',  ergo  est 
fortius  morte,  si  hoc,  ergo  fortius  equite  mortis  i.  e.  omnibus  Satanis.  Videat 
raiser   homo   apud    se,   quod   fortius    omnibus    diabolis,    mortc,   cum    tarnen 

30  Satanae  totus  mundus  oboediat.  Est  ergo  potens  Cesar  et  invictus  rex 
verbum  dei  contra  omnia.  ©nob  verbi,  quia  reconciliat  deum  et  facit  filios 
eternae   vitae.     Cum    ergo   hoc,   deus    non    ])otest    pati,    ut   hoc   verbum   fcl) 


zu  1    Do.  8.    r  zu   22  2:5    et  Euangelium    non  consentit  cum  ratioue  r  zu  2i 

Verbum  vitae  Euangelium  r  28   Videat]   Vide 


462  ^rebigten  be§  :3a'^rc§  152G. 

inuffig.  Sed  deus  dicit  Mmbes  thesaurimi  fortiorem  omnibus  creaturis"  et 
ideo  ^engt  er  an  ba§  (Suangelium,  ubi  oritur,  hk  gan|  i)ell  fu^pen  et  mun- 
dum,  ut  in  bem  f)engen  omnis  Ibrtitudo,  sapientia  et  Satan  cum  orauibus 
suis    viribus,    ut   velint  extinguere    et    deus   interim    sedet   oBen    unb   laä)i. 

*f)ir.4,i3. 18?  Paulus  nihil  habuit  et  incertuni  locum,  nihil  habuit  Phil.  4.  illum  fc^td  deus     5 
unicum  unb  lif§  \vihn  in  3urnen  omnem  mundum  unb  trciö  fein  fpot  brouf» 
unb  maä)i  fie  JU  narrn,  Et  in  Paulo,  qui  potuit  percuti  clava,  in  euni  legt 
ei"  ben  fc§Q|,  ut  nemo  eum  batff  an  turen.     Ergo  coutra  hoc  nititur  poten- 
tissime,  quodque  ut  confundatur. 

lUud    hodie  videmus,   tüie  tD0l§   eif(^ie(flic^  i[t   hoc  videre,   quod  tam   10 
plures  abducti,  tamen  habemus  illud  solatium,  (juod  habeamus  verum  Euange- 
lium,   et  Satan   aliquid   sentire   et  lucem   aliquid  verum    aniidjten.     Ita  vult 
extinguere.    Si  etiam  tantum  Cesarum  esset  ut  arena  in  Albi  et  plus  secta- 
riorum,  tamen  manebit  Euangelium  et  ipsi  peribunt.     Tempore  apostolorum 
erat    reguum   Rhomanorum    potentissimum    et   potentius   Turca   et    omnibus    15 
regibus   et   uno   die  70  millia  Christianorum  capti,   sed   quid  profuit?    nihil, 
regnum  Rhomanorum  subiit.  Et  tot  heretici  ^abm  fie  ^  bran  geljengt,  ut  vix 
3  Episcopi    manerent   synceri.     Ubique   heresis   praedicabatur   et   boni    pro- 
pellabantur,  sed  quid  profuit?  illi  pauci  manserunt,  alii  submersi.    Papa  iam 
pugnat  vi,   quia  indoctus.   Et  rotten  veniunt,   sed  plures  venient,  qui  etiam   20 
Christum  negent  deum,  ut  vix  duo  aut  tres  praedicatores  synceri  manebunt, 
Papa,  Cesar  non  tüerben§  long  treiben,  sed  peribunt  et  dicetur  'too  finb  fie  V 
Satan  quidem  !an§  ni(f)t  Iciffen,  sed  plus  incommodat  sibi,  dicit  ergo  Chri- 

3JJattfi.  7,  ir,  stus  'Cavete'.     Ibi  habes   certam   prophetiam   a  Christo   ipso,  'bü^   ^dhi   ix 

geiüifg,  si  audistis  meam  doctriuam,  fo  ^oBt  certe  jufunfftig  pseudapostolos^,   25 
qui  ergo  est  Christianus  et  accepisti  Euangelium,  fifie  bid^  umb,  Satan  veniet 
unb  tüil  ein  (Sapel  on  richten  ^.     Oportet  ita  sit,  quia  Christus  praedixit  et 

si1)fl.  20,  2\)  Paulus  Act.  20.  'Scio  enim,  ubi  abiero,  venient  graves  lupi  et  ex  vobis  sur- 
gent'.     Unde    hoc   scivit?     Praedicabat  Euangelium,   Satan   statim    invertit. 

2.  ^ctvi  2,  1  Sic  Pet.  2.  Epi.  c.  2.  Sic  ego  dico,  quando  mortui  sumus,  videbinms,  tüie  e§   3o 
!§ie  in  ber  ftat  auä)  an  tnirb  g§en,  tum  quisque  volet  esse  magister,  et  haec 
doctrina  nostra  tüirt  3U  riffen.    (S§  tüerben  leut  fein,  hie  ha  !lug  iüollen  fein 
et  pro  gloria  habebunt,  ut  ipsi  räum  ^oBen,  iam  fdjeuen  fie  fic^,  quia  deus 

Wntti).  7, 25  !^elt§   noc^    im   fc^^lnang!.     Paulus  dicit  'venient,   et   inter  vos.     Non  solum 

aliuude,   sed  inter  nos',  'a  pseudoprophetis",  inquit  Christus,   quia  'in  vesti-  35 
mentis",  qui  haec  suscipiunt  mit  ernft,    erit  utile.     Prophetae  sunt,  qui  scri- 
pturam  interpretantur,  fe^et  Quff  bie,  lüolt  ir  euer  fei  feiig  ^ahm,  cavete  et 
videte  cos,  libenter  velim  4  Cesares  habere   quam   unum    pseudoprophetam. 
Si  aliquem  occidit,  est  martyr,   si  quis  negat,   est  spes,   quod  poenitentiam 

zu  28  Act.  20.  r  zu  29  über  invertit  steht  Cor  Sat  zu  W  2.  Pet.  1.  r 

1)  =  ficf)  *)  vgl.   dm  von  Luther  auch  sonst  (vgl.  Dietz  1,  STO'^)  gehrauchte 

Sprichwwl  'lüo  cjot  feine  Jfitdjen  bnlDct,  batoet  ber  teufel  feine  cnpet  baueben'.    P.  P. 


^rcbiaten  bf§  3(a^ve3  152G.  463 

habeat.  Hie  vero,  lüen  ber  greucl  angt)et,  ber  ntmbtS  I)er|  et  Satau  ita 
öergifftö,  ut  omnes  tüincEel  luerben  gifft,  et  tales  seducti  teiffcu  bavnad) 
tue^ter  et  fit,  ut  Paulus  dieit,  ut  eancer.  Uli  non  possunt  h)ibcrf()onicn.  P^t2.  Xim.  2,  17 
sepe  dixi  nuuquani  vidisse  heretieutn,  qui  poeniteutiam  fecerit,  et  illi  etij^ni 
5  qui  plaue  veneno  iuficiuntur,  bic  fic '  Ca  aber  nid)t  l)art  an  nf)einen,  !l)onucii 
tüol  toihcx  !()onicn,  contra  de  aliis,  quos  venenum  penetravit  et  praecipue 
capita.  Est  ergo  horrendniu,  (juando  Satan  uos  imi)ugnat  lingua.  'Videte 
ergo',  inquit  Christus,  ne  tinieatis,  (pii  gladinni  gestaut,  nihil  uoceut  nisi 
quod  corpus  auferuut  vel  urget  ad  recautanduni,  ut  Petrus  in  domo  Cayphe, 

10  sed  'Cavete  ab  illis,  qui  post  nie  praedicabunt  et  videte,  an  ipsi  praedica- 
buut  ut  uos,  uos  nihil  omisiinus',  'Videte',  iuquit,  'an  fiu'en  tüeiben  bie  lei", 
ut  ego'. 

Postea  tütrt  er  ein  iüarjeidjcu  geben.  1.  est,  ut  doctrinam,  alfo  tüar 
nljemen,  ut  praesertim  spectemus  pvcbigei".    Qnia  'veniuut  in  ovillis  vestibus 

15  et  ad  vos\  Non  mittuutur,  sed  pseudoprophetae  sunt  tarn  pleni  spiritu 
sancto,  ut  non  possint  expectare,  [tnb  auf  bcr  maffen  gefc^luinb  5U  lere.  Jn- 
trudeutur,  antequaui  vocantur,  ut  doceant.  £)te  plag  l^abenS  alt  an  in,  quia 
Satan  non  potest  aliter  facere,  ideo  fnlt  er  jie  fo  fül  mit  bem  neuen  moft, 
ut   est  in  lob,    ut  non   possint   abstinere    a   praedicatione.     Christiauus  vix  $io6  32,  19 

20  potest  urgeri  ad  praedicationem,  alii  etiam  g^eu  ^in  an  propter  veutrera,  sed 
non  ita  nocentes  ut  qui  prae  maguitudine  scieutiae,  et  Mose,  deus  0"^'*  ei 
praecepit  et  tanieu  non  potuit  2C.  Sic  Christiani  laffcu  fie^  gar  tüol  treiben. 
Sed  pseudoprophetae  non  expectant,  ut  extrudantur,  sed  ipsi  veniuut,  et 
Satau  treibt,    ut  vel  praediceut  vel   scribaut.     Christus  'Messis   est  magna'.  a«atti).  9,  37 

25  Non  dicit  'magna  est,  vos  incipite  laborare  et  vos  adducite  laboratores',  sed 
'orate,  ut  extrudat  uolentes'.  6un[t  tft  ber  erbebter  mir  3U  bil,  sed  bonorum 
paucissimi,  et  si  illos  habere  volumus,  irapetrare  o[)ortet  vestros,  ut  dicit 
'Ad  vos'  qui  Euangelium  habetis,  ubi  doctrina  pura  est.  Sic  faciunt  hic 
rotten,  non  veniunt  ad  Tureas,  ludaeos,  sed  ad  eos,  qui  Euangeliuiu  habent. 

•io  (S§  Ijeift:  ad  vos,  qui  Euangelium  pure  audistis  et  Euangelium  lei^t  fein 
^eE.  Sic  faciunt  unfer  rotten.  Ibi  sunt,  ubi  nostrum  Euangelium  ift  !l)omen. 
2)aö  fie  !^in  gingen,  ubi  adhuc  Papa  regnat,  ha§  laffen  fie,  'ad  vos'  ntuf§ 
fein,  äßie  fein  geftalt^  In  ovillis.  dlaä)  beut  cuferlid^en  anfc^en  sunt  oves, 
intus  si  introspiciuntur,   sunt  lupi.     Terreat  hoc  uos.     Si  incedereut  ut  lupi, 

35  quis  susciperet?  Si  dicereut  'Nos  praedicamus  vobis  heresim  novam',  quis 
crederet?  Sed  sie:  'vos  hactenus  praedicatis  Euangelium,  sed  ift  uic^t  genug', 
sed  ita  et  adducit  plaustrum  citatum,  et  sie  admittitur,  quando  ber  ^auff 
unglert  ift  et  non  confert  cum  praecedenti  doctrina,   |o  ift»  ft^OU  gefc§et)en. 


zu  3  2.  Timo.  2.  r  zu   11/12  Phil.  ■',  r  zu   Ib  Venire  r  zu  24  Mattli.  9  r  «l)i(.  .1,  z 

zu  28  Ad   vos  r  zu  -i')  In  vestitn  oviuni  r 


464  ^Prebic-jtcn  be?  ^ai)X(%  1526. 

Vos  scitis,  qiiae  vera  doctrma  est  et  quaado  viiltis  t!^un,  facile  intelligitis, 
qui  praedicator  sit  ovis,  qui  lupus,  quando  einer  tütlS  beffcrn  unb  f)o!^er  !^in 
uBei",  concludat  tarnen  'es  lupus  vestitus  ovilla  pelle,  adducis  quidem  scri- 
pturam,  sed  quid  singulare  simul  adducis?'  Sic  fit,  quia  non  possunt  aliter 
ll^Oltten  heretici,  non  possunt  sequi  Christum.  Sed  sie  'liten  amici,  audistis  s 
quidem  Paulum  praedicare,  sed  er  'ijat  ba§  red^t  nid)t  getroffen,  ein  äufa^ 
bringt  er  mit\  Paulus:  gfe^  5Jloft  non  facit,  sed  mors  Christi.  Pseudo- 
prophetae:  hoc  verum  est,  Christus  est  nostra  salus,  sed  Paulus  non  intel- 
ligit,  non  fuit  eius  dicipulus,  post  mortem  fuit  factus  discipulus.  Nos  veni- 
mus  a  Petro.  übi  ergo  non  sinitis  vos  praedicari:  Christus  est  pro  nobis  lo 
mortuus,  sanguinem  effudit,  f(^aff§  üeibcr  oportet  circumdari  lupina  peius. 
Sic  hodie  praedicant,  iit  symbolum  habet,  bQ§  ^d\t  pellis  ovilla,  bornac^ :  hu 
muft  aber  ai\<i)  ber  9{omif(^en  ürc^en  fein,  quia  Christus  commisit  ecclesiam 
suam  Petro  et  Paulo,  si  vis  salvari,  audi  illos  et  successores.  Noteraus 
tarnen  'ad  vos',  quibus  Christus  met  praedicavit,  quos  perfectos  reliquit  in  is 
doctrina,  in  vita  reliquit  iraperfectos.  Doctrina  vero  est  perfectissima,  men- 
tiuntur  Papistae  Apostolos  non  omnia  praedicasse.  Quando  ergo  praedicator 
it)il  !^ie  über  etlüQg  ha  neben  l^rebigen,  scito  esse  seductorem.  Hoc  opus,  ut 
].3o^.  2, 7  seraper  admoneamus.     loh.  'non   novam   doctriuam'  1.  loh,  2.  Si  contrarium, 

2.  sor.  12,  isfo  {ft§  ber  teufel.  2.  Cor.  12.  *Num  non  iisdem  vestigiis  incessimus?"  Hoc  20 
Satan  non  potest,  sed  bringt  eth)Q§  neue§  mit,  et  hoc  sequitur  homo  et  re- 
linquit  prius  et  hoc  confirmat  multis  scriptis,  1.  cavendum,  tnenS  oben  I)Quf§ 
tüotlen  unb  beffer  machen  et  aliquid  dare  melius.  Non  possum  melius  facere, 
quam  Christo  fidere  et  servire  proximo.  Nos  de  sacramento  et  baptismo 
manemus  in  simplici  verbo  Christi,  ipsi  non  possunt  gl^en  hüxä)  l)etfen.  25 

a»attf).7,  1«  'Ex  fructibus'  £)a  gibt  er  un§  ha^  recfjt  3et(^en.    Et  fe|t  üil  gleic§ni§. 

58. 19  'Excidetur',  bQ§  ift  consolatio  nostra,  qui  habemus  veram  doctrinam  et  fidem. 
Quomodo  hoc?  tamen  dixit  eos  habere  ovillas.  Ergo  sunt  pulchra  opera, 
quae  indicant,  qui  Christiani  sint,  quomodo  ergo  sciam?  Hoc  certum,  quod 
pseudopropheta  omnis  venit  ex  eigen  luft  unb  tDiEen,  ut  dicit  textus  et  hie,  30 
ubi  Euangelium  praedicatur  pure  et  homines  veritatem  agnoscunt.  Ergo 
habent  fie  ein  superbiam  bei  ftc§,  per  quem  fructum  carnis  tandem  agno- 
®ai.  .1,  19  scuntur.  Gal.  'opera  carnis  sunt  raanifesta,  adulterium'  jc.  ha§  tüerb  ir 
nt)mmer  nter  onberS  finben  inter  sectarios.  Christiani  doctores  habent  unum 
ft)n.  Ipsi  faciunt  discordiam,  ubi  prius  una  lux  fuit,  bog  !§onnen  fie  nid^t  35 
leiben,   fatentur  Euangelium,   sed   tDOÜeu»   beffcru.     Papa   non  est  hereticus, 

quia  dicit falsum,  ergo  impugnat  a  sinistris.     Sed  sectarii  toollen 

ber  \aä)  I)clffcn,  et  non  manent  in  communi  doctrina,  quae  hie  fundata,  sed 
superedificare  volunt.    Et  hoc  est  certissimum  signum  ^^ottcrei   et  discordia. 


zu  7/9   Ps:  r             18   ubiX   v  iitoa%  zu  3:3    Gal.  .'j.  r  zu  35    äJer   f^n    steht 

menteni  37 1  ein  Wort  unlesbar 


$rebtgtcn  bc-S  3n^te§  152ß.  455 

Clmstiana  doctrina  uon  dissidet.    Quis  iam  incipit  roterei?    Nura  nos?    uou, 
sed  manemus,  ut  ineepiimis.    Ipsi,  et  :^en9en  fie  ^  aU  an  uW^,  et  nos  cogimur 
ferre.    Vide  Gal.  5.  'carnis  opus'  k.     Ipsi  iam    accusant,   bog   tüix   in   mä)t  ®n(.  5,  19 
tüoEen  lüeicf^en,  et  Satan  nos  culpat  nocentes.    Sed  nos  haberaus  textum  p^p 
•''    nobis  'Ex  fructibus'.     Nos    non  nocemus,   sed  ipsi,   dicimus  ergo   lupos,   et  watti).  7,  ig 
opus  carnis  est  jtüitvadjt,   Et  deiude  dicimus  ut  Paulus  'ut  in  carne  vestra®n(.6,  13 
glorieutur\     9tt)Umicti9    [ein,    nuiter  heresium    est   vaua   gloria.     Et  hoc   fit 
hodie,  istud  tegunt  uod)  ovili   pelle,  sed  vide  fructum,  fie  ftreBen  barnac^, 
ut  tempore  Pauli.    Sic  nostri  sacramentarii,  ut  nos  fiamus  illorum  scholastici, 

10  ipsi  sint  doctores,  sed  mauet  ha^  ovilla  vestis.  Sed  illam  noli  inspicere,  sed 
lupinam.  Vide,  quid  feciant?  Ototten  videlicet,  ergo  sunt  lupi  rapaces,  et 
quod  multum  orant,  eleomosynas  2,  ad  hoc  utentur,  ut  plus  mögen  teiffen. 
Ipsi  foUcn  gebenden,  ut  sit  concordia  in  doctrina,  sed  habent  fructum,  unde 
aguoscuntur,  nempe  quia  ritzten  on  3tüitradjt.    Ego  praedicavi  aliquot  annos 

1'-   et   plus    studui    in   sacris  literis,    quam   ipsi   et  tarnen   iactare  spiritum   non 
possum.     Ipsi   statin!   iactant   spiritum    et    se   urgeri  per  spiritum   ad   prae- 
dicandum.     Ego  hoc  non,  sed  per  homines.     Paulus :  rott,  3ioitrQC§t  et  post  «pg.  20, 29 
l^ofg    unb   netb  venient.    Videantur  eorum  sermones  et  scripta,   hjcn  ir  bing 
ntd§t  foE  gen,  tüerben  fd^eEig  et  volunt,  ha^  man§  g^en  lofg.    Et  hoc  fit 

20  tantum  in  locis,  ubi  doctrina  fuit  pura :  ubi  neib  unb  l^afä  ctngeloffen,  venient 
crassa  vitia,  moi-b,  eebred^en.  Satan  leftS  nid^t  auff  ein  mal  ein  g'^en,  quia 
ahas  non  haberentur  pro  ovibus.  Sic  fuit  in  papatu,  pulcher  ordo  in  papatu, 
nemo  potuit  pro  lupis  voracibus  habere,  quaudo  1.  institutus,  sed  tandem 
tft§  ie  lenger  je  beffer  ein  geiiffen.    Sic  fiet  cum  illis.    Sic  gingö  ju  ben 

2r.  3ettten  Augustini.  Manichei  lüaxen  fiom  et  postea  scribit  eos  fuisse  pessimos 
flurentreiber.  Non  potest  i.  e.  mögen  fie^  [teilen  in  f(^aff§  Ikihtx,  Wie  fie 
lüoHen,  fie  !f)onnen  nichts  gut§  t^un  et  quantum  plus  faciunt  bonorum,  fit, 
ut  plus  saeviant. 

Consolatio  sequitur.     'Excidetur',   e§   ift  brumb   JU  tf)un,    ut  patientes  a)?Qttö.  7,  19 

30  simus  et  pugnemus  contra  eos  verbo,  donec  vivimus.     Ipsi  putant  se  probe 
sentire,    sed  eradicabuntur  ut  Arrius,   Manicheus.     3|t    g^et   bei'  $PaBft   ^\n. 
Sic   etiam   heretici   nostri   Mat.  15.   'omnis  plantatio  eradicabitur'.     'Verbum  J^/lefri'i^/vs 
autem  domini  manet  in  aeternum.''    Hoc  est  dictum  de  Euangelio,  quod  nos 
monet,  ut  in  syncera  doctrina  maneamus  2C. 


zu  7  Vana  gloria  r  12  eleomosynas]  eleo 

*)  =  firi)  ^)  zu  ergänzen  dant 


Sut^er§  aSerfe.  XX.  30 


4ß(5  ^Prebigten  beS  ^ai)Xii  1526. 

50. 

^^3rebigt  am  9. 6üttutag  narf)  Xritütatiis. 

(29.  3uU) 

2)iefe  fiiSl^er  ungebrucEte  ^rebigt  finbct  fic^  in  9törer§  ^kc^jcfirift  Cod.  Bos. 
o.  17  d,  m.  129^— 131'\ 

£uc.  16,  ff.  Luth:     Dominica  9.     Luc.  XVI. 

In  Euaugelio  hoc  duo  proponuntur.  Uuum  betrifft  bie  lere,  bie  toir 
lüiffen  foKen,  2.  ein  rei^ung  ad  illam  doctrinam.  Doctriua  cou.sistit  in 
verbo,  ut  maneamus  in  vero  intellectu  ita,  quomodo  audivimus  sepe,  quo- 
modo  homo  coram  deo  iustificetur.  Ut  habemus  gtüeterlet)  nt)amen.  Sicut  5 
homo  creatus  ex  duplici  natura,  anima  et  corpore:  cum  corpore  est  cum 
homiuibus  et  facit  opera  et  fructus  coram  liominibus,  cum  anima  contrarium: 
videtur  coram  deo,  nou  hominibu.s.  Nam  coram  deo  nihil  facit,  sed  sinit 
sibi  facere  a  deo. 

Illam  doctrinam  audivimus,  et  notanda,  ut  loci  de  anima  nou  trahantur   lo 
in   corpus   et   econtra.     Hoc  enim  decepit  bic  ^OC^  gelarten,    qui  miscuerunt 
locos    scripturarum :    quod    spirituale   fuit,    fecerunt    corporale.      S)en    felben 
5h3eien  ftuc!en  na^  l)at  man  f|)ruii)e,  bie  anzeigen,  quomodo  in  corpore  per 
opera   iustificemur,    quomodo   in   anima.      Ibi    uuUum   opus    est,    sed    mera 
misericordia   one   unfer   ^ut^un.     Sic    iustiticamur  coram    deo  per  solara  dei   15 
operationem,  quia  anima   accepit  lucem,    auxilium  a  deo  JC.    ba   ^ilfft  tüeber 
gebet  nod^  faften,    quia  animae  tft  nic^t  gel)olffen  per  ieiunium,   opera,   quia 
anima   est  spiritualis    res,    oportet  ergo,   ut  per  spiritualem  rem  illuminetur. 
Ergo  solus  deus  in  anima  operatur,  ergo  per  solam  homo  fidem  in  Christum 
salvatur.    Praedicatur  Euaugelium:  audit  deum  loqui  per  corpus,    äßen  man   20 
l)abbern  fol,  ut  is  intellectus  f^unne  ert)alten  luerben,  bene  observandum,  ut 
loci  de  operibus  tribuantur  externo  homini,  loci  de  fide  interno.    Quia  Chri- 
stiani   toerben   geleftert.    Et  hodie   blasphematur  doctriua   Christi.     Audistis 
SB.  9  Christum    velle   bona   opera   ad   hoc   ut    salventur.      Tacite',    inquit,    'vobis 
amicos'.     Infirmi   huiusmodi  locis   turbantur.     Sunt    et   alii   loci    huiusraodi.   25 
Prima  iustitia,   quam  habemus  in  anima,  per  gratiam  dei,  ut  Paulus  Ro.  3. 

Müm.  3, '.'8 'arbitramur  absque  operibus  legis'.     2.  iustitia,    quae  ben    leib  betrifft,    sunt 
opera,  quae  anima  facit  per  corpus.    Et  ibi  g:^en  bie  trerd  an,  quae  facimus 
per  corpus,   ut  praedicatio,    oratio,    consolatio,    opera  linguae,   ut    adiuvem, 
gebe  t)^m,  ut  solvam  vincto.s,  invisam  infirmos.    Haec  quoque  est  iustitia  et  30 
ibi  homo  quoque  iustificatur,  sed  externe  secundum  corpus.    Hoc  in  proximo 

zu  1  De  dispensatore  r         zu  23/24  über  doctriua  bis  hoc  ut  steht  per  omaes  Ecclesias 
papisticas  videtis,  0  amici  opera  salvare  Mimesis  impiorum  doctorum  *•  zu  25  über 

turbantur  steht  statim  pervertuutur  zu  26  üuple.x  iustitia  r 


^U-cbif^toit  bc-S  Sa{)iT-3  1526.  4ß7 

Euangeliü  Christus  vocat  agnitioncm  iiislitiae.  Thesaurus  saepe  occultus 
est,  sed  non  scitur.  Sic  Christus  ait  'Ex  fructibus'  a'.  non  per  fructus  arborsmam).  7,  le 
bona  fiet,  sed  arbor  per  dei  opus  fit  bona,  si  bona  est,  tum  aguoscitur  ex 
fructibus.  Sic  fides  est  occulta  et  thesaurus,  per  quem  salvamur,  sed  fructus 
•'■  bie  I)eraui^^  Brechen,  per  quos  homo  aguoscitur  iustus,  non  iustificant  honii- 
nem  corani  deo,  sed  liomiuibus.  Sicut  coram  deo  liomo  iustificatur  fide,  sie 
coram  hominibus  iustificatur  propter  opera.  Et  haec  est  externa  iustitia,  bie 
man  auä)  IjaBen  inufg,  ut  per  externam  illam  agnoscatur  interna.  Quia 
homo  liabet  duas  uaturas   et   per  ilhis  innotescit  et  ])robus   fit  coram  deo  et 

i'j  hominibus.     Sic  fol  man»  imtcrfi^eiben.     Et  sie  loquitur  scriptura  ha  bon. 

Sic  Christus  'Ex  verbis  tuis  iustificaberis",  tamen  Pauhis  dicit  per  fidem,  etüJnutti.is,  37 
tu   per   verbum   3C.     Quomodo   iiaec   conveniunt?   quae  loqueris  per  os,    iJla 
t«stimonium   dant,    an    probus   sis   necne.     Sic  respondendum   est  ad  huius- 
modi  locos,  in  quibus  Apostoli,  Christus,  prophetae  commendant  opera.    3a 

15  man  muf§  hu  opera  t^un  unb  folS  tl^un,  sed  fo  fern,  ut  iustificent  externe, 
ut  testimonium  bonum  habeamus  ab  hominibus.  Sed  hoc  tantum  sit  ein 
beJneifung  veri  interni  thesauri,  qui  est  fides.  Si  quis  contentiosus  et  dicit 
'3a  mod^  hu  mir  ein  glo§,  ha  ift  clarus  textus:  facite  vobis'  ic.  illos  desere. 
Satis  est,  |o  bu  eini»  freunblitf;  bar  bieteft.     Si  probus,  suscipiet  et  gratias 

üo  aget,    si    contentiosus    est,    minime    cum    convertes.      Euangelium    non    est 

lugen,   quod  non    vincit  contentiosos,    sed  est  cibus  pauperum.      Mat.  XI. awatt^.  11,  5 
'Qui  sunt  ex  contentione"  Ro.  2.  vide  illic.  giöm.  2,  8 

Interna   iustitia  fit   absque  omni  opere   per   deum,  quaudo   haec   facta 
sunt,  facta  est  arbor  bona.    2.  iustitia  externa  fit  alteri,  si  do  florenum,  bleibt 

25  bei)  bir,  et  tamen  fides  mea  monstratur  per  omnes  creaturas  et  homines,  quia 
deus  non  vult  nostram  fidem  öcrroftet  loerbcn.  Deum  nemo  videt,  sed  er 
betuetfet  fic^,  tüer  er  fet).  Tam  multi  homines  creantur,  arbores  fructum 
ferunt  2c.  sie  vult,  ut  nos  declaremus  nostram  fidem,  ne  externe  from  fein. 
Hie  est  etiam  huiusmodi  locus.    'In  eterna  recipient  vos",  lautet,  quasi  opera  Suc.  ir,,  9 

30  !§elffen  quidem,  sancti  nos  suscipient  in  eterna  tabernacula,  contentiosos  sine, 
quia  scimus  Christum  solum  abstulisse  peccata,  contra  hoc  tnuf§  ber  fprurf; 
uidjt  fechten.  Christi  sauguis  non  est  meum  iniustum  Mammon,  sed  Christi 
sanguis  et  virginis,  ha§  iuuf§  tc^  laffen  bleiben.  Ergo  ille  locus  mufy  alfo 
Q^en,  ha§  er  benn  lafje  bleiben,  nempe  quod  Christus  in  anima  me  beatificat 

as  sanguine,  sed  Mammon  facit  me  iustum  coram  hominibus,  dicit  euim  'facite 
vobis  amicos',  non  deum  3U  freunbe,  quia  prius  est  amicus,  sed  oportet 
homines  etiam  amicos  faciatis,  quomodo?   non  indigent  fide,  sed  auxiliis. 

SBe^ter:  Uli  homines  non  possunt  mir  Q^m  l)imel  Ijelffen,  quia  mecum 
vivunt  et  fieri  potest,  quod  prior  moriar,  ut  fit  saepissime.    Et  hoc  est  Iribev 

zu  1   über  agnitionem  iustitiae  steht  Ex  fructibus  eoruin  jc.  zu  5  über  iustificant 

steht  fructus  opera         zu  11  Ex  verbis  tuis  iustificaberis  r  20  non  fehlt         zu  20  Pau- 

peres  euangeli:  r  zu  22  lio.  2.  r  24  florenum]  f^  zu  30  facite  vobis  amicos  r 


4G8  5ßrebtgten  be§  3a]^re§  1526. 

Sot  3,  13  ben  ^eii6t[prii(^  'Xemo  ascendit"  loh.  3.  Secundum  iustitiam  internam  non 
est  auxilium,  nisi  Christus  solus,  qui  accipit  in  eterna  tabernacula.  Sed  in 
extremo  iudicio  testimonia  ferent  horaines,  ha^  iä)  fo  get^an,  gelitten  l^aB, 
et  testabimtur  me  fidem  exhibuisse  operibus  unb  faEett  bem  6f)tifto  Jto,  qui 
«iRatt^.  25, 3ö  habebit  me  pro  Christiano.  Christus  cum  dicit  'Esurivi^,  hoc  nou  ego  tan-  s 
tum  audiam,  sed  omnes  alii  etiam.  Ergo  hie  locus  dictus  est  de  externa 
iustitia,  quae  fit  externe  coram  hominibus.  Ipsi  hunc  locum  expomint  de 
iustitia  coram  deo.  Ibi  nihil  valet,  quam  fides  sola  coram  deo  2C.  Sed 
amici  t^un  auc^  bo^U  et  externe  füren  g^en  ^imel,  ut  de  Martino  legitur. 
'Martinus  hac  veste  me  contexit.'  Sic  dicent  'dedit  mihi  hoc'  K.  Nota  ergo,  i» 
ut  scias  respondere  ad  iustitiam  externam  et  internam.  Timeo:  si  veniret 
3Utn  !ampft,  pauci  consisterent.  Sluff  un[er  gered^tigfeit  fol  totr  nic^t  [tf)en, 
sed  niti  interna,  quam  deus  solus  operatur,  externe  Ujirifen  tüir  mit  6ott. 

Hactenus  1.  ftütfe.  2.  Tacite  vobis  araicos'.  Est  fortis  et  fet)ne  t)ei"= 
manung  et  addidit  similitudinem  de  iniusto  dispensatore.  Nota,  quia  nos  is 
iniusti,  quia  non  laudavit,  quod  probus  fuerit,  sed  sapiens  fuit  Quff  feinem 
t^un,  er  öergaB  fein  nic^t,  ber  felbigen  üug^eit  fotlen  tnir  folgen.  Non  ut 
rapiamus  et  demus  eleomosynam,  sed  ut  prudentiam  imitemur,  et  sciamus, 
tüo  toir  Bleiben  foÜen.  Meretrix  ornat  se,  ut  placeat:  male  facit,  et  tamen 
prudenter,  quia  per  hoc  diligitur  et  vilitatem  acquirit.  Sic  tijan  bie  fjüX  20 
ornare  se,  ut  dives  fiat:  cur  non  ornas  te,  ut  coram  deo  fias  dives?  Ut 
nocte  vigilent,  brechen  iren  fi^taff.  Si  faciunt  illi  propter  homicidium  et 
habent  vilitatem,  quare  tu  non  studeres,  ut  probus  fias?  Admonet  ergo  sie 
®ai.  5,  17  de  iniusto.    (Sin  f(^oner  rf)Um.    Paulus  'caro  fieptet  contra  spiritum\    Corpore 

ser\dmus   peccato,    anima   iusticiae,    ift  bay   ni(^t    ein   jamer?      Ut   Paulus  25 

«Rom.  7, 25  "^servio  legi  peccati'  i.e.  non  facit,  quantum  libenter  vellet.  Anima  quidem 
parata,  sed  Adam  est  avarus  2C.  ha^  (Siner  biefem  leben  biEtc^  feinb  fein  foEe, 
cum  audit   suam    lüefen   adhuc   funb  fein.     Praetereo   pericula,   videat   quis 

9*öm.  7, 24.saltem,  quod  experitur,   er  !^an   nic^t  from  fein.     'Quis  me  liberabit?'     %^ 

laf§  nur  fterben,  ba§  ift  ein  ftarde  rei^ung,  ut  vitae  simus  feinb.  Sic  titu-  30 
lum  bonum  quod  habeo,  ha§  ift  fur  ö)ott  unrecht,  ba»  ^ab  ber  S^eufel.  Yide, 
cum  quibus  loquitur:  non  cum  Caipha,  sed  discipulis,  forte  vobis.  S)a§  laut 
f(^cnbli(l),  ba§  iä)  tf)dn  biffen  brob  'i)aht,  ber  nid^t  unred^t  gut  fe^.  Non 
loquitur  de  usura,  rapina,  ba»  ftrafft  hu  tüclt,  sed  Christus  partum  bonum 
vocat  iniustum  Mammon.  Si  crederemus  hoc  verum,  fol  einer  einem  Pfennig  ^^ 
feinb   fein,    si   videret,    quia    Christus    inscripsit   Titulum:    (5r   ^eift    unred)t 


zu  1  loh.  3.  nemo  ascendit  r        zu  i  über  faüen  bis  jtt  steht  accipient  in  tabernacula 
zu  5    mat.  25.   r  zw    10    Martinas   catlie:   hac   me   veste  r         über   dedit  steht   vestivit 

zu  14  über  Hactenus  bis  amicos  steht  corpore  servimus  peccato,  anima  iustitiae  zu   15/17 

Dispensatoris  prudentia  r  zu  2b  Iniustum  Mammona  r  zw  29  Ro.  7.  /■  zu  31 

Iniustum  r  zu  33   über  gut  steht  noc^  zu  36  469,1    vebet  üom  gut  ober  reicf^tum  mit 

e^t  genjonnen  r 


^Prcbigten  bcö  3a()reS  1526.  459 

^JJaminon.  (S§  mag  ein  (5rcu^  ober  bilb  brauff  fte()cn,  homines  ^abm§  brauff 
gcfdjlageit:  .Christus  dicit  iniiistum  Manniion  et  ita  vocat,  ut  sit  lorti«  ad- 
mouitio.  Christianus  dioeret,  qui  erederet  'Somle  ber  jEeufel  gut,  si  habet 
nomen,  quod  habeo  unierfjt  Mamnioua'.  Et  in  iudicio  exigit,  an  fideni  nieaai 
5  ]\Iatnmone  ostendi.  Ideo  vocatur  iniustum,  (juia  sunius  carnales,  et  ita  voca- 
tur  umb  meing  fac!§  iüiHcn,  quod  uon  \mU  braiidjen.  Paulus 'lofct  bk  ^ct)i\m.5.  i^ 
tüO  tr§  !unb,  öraudjt,  quia  abit,  quia  dies  muH,  quare  hoc?  non  corani  mundo 
solum,  ha  eljtel  lOuBcn,  [tclcn,  fc^cltcu  sunt,  sed  coram  nobis  Christianis,  qui 
sumus  mali,    (juia  contero  dies  onines  inutiliter,  vix  in  multis  diebus   unaui 

10  liorani  mit  gott  Bring  ic^  ]u,  mit  f reffen,  fauffen,  fnulent^en,  propter  vitam 
malam  fit  tempus  etiani  nialum.     Ergo  vult  ba§  gut  gleid)  ein  gifft  madjcn. 
©1}  e§  ift  ein  fc^enblic^  loftcr  ^JJiammon,  et  contra  hunc  fjat  er  un§  ein  fonber= 
\iä)  gebet  geftettt  'da  nobis  hodie  pauem^  n\  Yide,  quam  fdjenbüd)  teftert  erawattt,.  6,  n 
unfer  gulbcn.    'Mammon'  ein  gut,  boS  ouff  eint  ^auffen  ligt,  ha§  öiel  ift, 

15  quando  homo  confidit  eo  et  putat  se  deo  non  indigere.  Et  hoc  potest  esse, 
quando  vel  unum  grossum  homo  habet,  secundum  cor  iudicat  deus,  quandoque 
quis  habet  1000  unb  giBt§  I)in,  alius  habet  unum  tantum  et  cupit  aHos 
plures,  huic  fiunt  plures,  sed  uon  in  loculo,  sed  corde.  Pecunia  ideo  cudi- 
tur,   ut  sit  in  usu,  non,  in  arca  ut  iaceat.     Tacite  amicos',  ha§  h)ere   a6er 

20  ein  fd^ob.  Si  non  facio,  habeo  deum  et  muudum  iuimicum,  quia  accusabit 
me  in  extremo  iudicio,  quod  non  exhibuerim  fidem  meam  et  maxime  est 
iniraicus.  Ideo  dicit  'fteuret  euer  feinb'.  Non  solum  mundus  est  inimicus 
vester,  sed  etiam  sancti  homines  et  Christiani  sunt  vestri  inimici,  nun  teBe 
tüer  ha  tüiH,   quis  non  odiosus  esset  huic  vitae?   non  potest  quis   sine  pec- 

25   cato  vivere. 

'Ut  quando  barbet',  ha^  ift  aber  ein  ftüd,  \>a§  un§  treiben  fol,  vultisauc.  16, 
amicos   habere,    mad§t§    per  Mammon.     @§    tüirb    !f|in   !f)omen,    quando   diu 
habuistis  bona,  bQ§  ir  borben  Inerbet,  ergo  erit  opus  quandoque,  ut  indigeatis, 
ha^  gut  tt)irb  nic^t  l^elffen,  quia  (juando  mors  Qngf)et,   !f)ombt  bQ§  barben. 

30  Thesaurum  ft  la§  XÖ)  tjinhtx  mir  et  amicos,  sed  si  dedisti  de  Mammone, 
venit  testimonium  illorum  amicorum  et  recipient  te  in  eterna  tabernacuhi. 
Hebraici  sie  loquuntur  de  domibus,  quia  patriarchae  non  habebant  arces, 
sed  in  tabernaculis  vixerunt  al§  ©efte  Ciuff  ©rben.  De  hoc  more  patrum 
ift  bliben,   quod  domus  vocentur   tabernacuLi.     (Sie    tüerben    niä)   in   anbcr 

35  l^utten  nf)emen,  hie  estis  in  trausitorüs.  2Ber  fid^  bamit  nid;t  mir  laffen 
reiben,  quod  sumus  peccatores  et  homines  nostri  amici  et  tabornacula  nosträ 
transitoria,  ille  nunquam.  Consolatione  pleuum,  quod  vnilt  eterna  bona  dare 
pro  iis  transitoriis. 

zu  5  Iniustum  r  zu  6  Col.  •'}.  r  zu  8/9  über  fd^elten  bis  dies  steht  Oratio  contra 
Mammon  Panein  nostrum  quotidianum  da  nobis  hodie  zu  1 1  über  gut  steht  Mammon  zu  12 
Mammon  r  zu  13  über  gebet  steht  orationem  16  grossum]  g'^  zu  24  über  potest  6t«  sine 
steht  cum  nemo  possit      zu  32  Taber:  r      zu  35  über  estis  in  transitoriis  steht  babitatis  pereuntibus 


^70  5ßi;f^i9tf"  ^^^  S«f)te§  1526. 

51. 

^rcbtgt  am  10.  Sonntag  na^  Xrinitati^n 

(5.  Stuguft) 

S)iefe  Bisher  ungebrucite  ^rebigt  ift  un§  in  9J5i-er§  gtad^fc^rift  Cod.  Bos.  o. 
17^  331.  ISli*— 133^  erhalten. 

2uc.  i9,4irt  Luth:      Dominica  X.     Euangeliura   Lucae  XIX. 

Hoc  Euaugelium  ideo  scriptum,    ut   nos  praesertim  bran  ftofjen,    quia 
quos  tetigit  ut  Hiemsalem,  nou  audieruut.    Sed  summa  hnius  praedicationis 
Ciiristi  est,   quod  non  ungeroc^en  bleibt,    quando  verbum   dei  venit   et  con- 
temnitur.     Et  vera  prophetia  inde  fieri   potest,  quod  non    bene  erit  civitati,    5 
ubi  Euaugelium  t)in  !f)ombt  unb  tüirb  öerQd)t.    Et  oportet  horrendum  ftraffe 
sequatur.    Quae  poena  sit,  Christus  brevibus  verbis  ^at  angejetgt.    Qui  vult 
plenius  scire,  legat  historias.     Imperator  Rhomanus  III    annos  obsedit  civi- 
tatem.    Non  est  cor,  quod  non  possit  moveri  isto  horrendo  facto,  praesertim 
cum  indicetur  dei  voluntatem  esse.    Et  losephus  indicavit  occisos  X  ^unbext   10 
taufent   meitfd^en.     Pestis    fuit  et  fames  et  quando   moriebautur  fame,    in- 
crudescebat  pestis,  et  foris  occisi,   et   quando   civitatem    obtinuerunt,  tantus 
fetor  fuit,   quasi   esset   perpetuum   sepulchrum.     Maxima  plaga  esset,   si   in 
una  regione  morerentur  1  :^unbei;t  3^aufenb  man  et  tota  regio  tüurbe  ha  öon 
ftinc!en,    quis  fetor  putas   fuit,   ubi   X  p^«^   mortui?    man   fd^ar,  tnie  man  15 
tüolle  JC.    postea  fames    tarn  magna,   ut  ederent  beutel,    fc^UC^  IC.    ut   matres 
mactarent  filios,  et  alii  veniunt  et  ttffen§  Quf§  bem  maul.      Tam  horrendum 
est,   ut   nemo  possit  dicere.     Et  losephus  fatetur  uou  se  satis  posse  dicere. 
Dimidia    pars    populi  occisa,    nam  fuerunt  70  millia  2C.   alia   pars  dimidiata 
SB. 44 fuit  vendita.     Et  hoc  ideo  factum,  'quia   non  cognovisti  tempus  visitationis   20 
tuae'.    Arguit  quidem  alia  peccata,  sed  hoc  praecipue  peccatum  geuc^t  er  an. 
Visitatio  domini  est,  quod   ipse  per  se  venit   ad   nos  ut  tum    ad  ludaeos. 
Non  quomodo  mit  5J^ofe  ^at  gefaren  öoraeitten,  sed  suo  verbo  oifert  remis- 
sionem   peccatorum.     S)a§  f)eift   communis   sahitifera  visitatio,    qua  deus   ad 
nos  venit  et  omnia,  imo  sua  et  seipsura  oifert  nur  3U  unferm  beften  !^ie  unb    -.=. 
bort.     Quando   non  accipitur  ista  visitatio   unb  left   ben  ^erm  an  üoffcn, 
Vult  dare   remissionem  peccatorum  et  donat,   et  illam  non  suscipere,  istud 
peccatum  est  horrendissimum,  quod  homo  non  solum  ftitft  in  peccato,  pote- 
state    diaboli,   mortis,   et    tamen    adeo   malus,   ut  non  velit    suscipere   istam 
gratiam   dei,   imo    ultra   hoc    persequitur   et  blasphemat,    hoc   est  peccatum    :<u 
peccatorum,  et  conservat  omnia  peccata  illud.    Qui  contemnunt  remissionem 
peccatorum  et  redemptionem  a  morte,  ben  tuerb»  fo  genaug  gereij^net  tnerbcn, 

zu  b  über  erit  civitati  steht  regioni,  regno,  monarchiae         zu  8  8  anuis  leru:  obsessa  r 
zu  11   Pestis  fames  r  zu  24  Tempus  visitationis  r  zu  28  horrendissimum  peccatum  r 


^prebigtcn  bc§  ^aTjreS  1526.  47  j 

ba§  tjlju  hat:  gexingft   mä)t  linrb  mä)  geben  tnetben.    'Et  elongahitur  ab  eo'5}?f.iü9,  is 
ps.  Et  Mattli.  dicit  'unoqiKujne  vcrbo  otioso'.  TOatto.  12, 3« 

Qui  vero  suscipit  visitationem  istam,  illis  non  est  pGcoatuin  tarn  grave, 
quod  non  remittatur,  aliis  nihil  tarn  leve^-quod  nou  illis  imputetur.  Vides, 
5  quod  illud  sit  peccatum  maxinium,  quod  non  suscipimus  visitationem,  pro 
qua  deberemus  currere  ad  finem  mundi.  Si  tarn  male  succedet  illis,  qui 
non  suscipiunt  visitationem,  quid  illis  futurum,  qui  persequuntur  gladio  et 
rottete^?  De  hoc  saepe  audistis,  quod  verbum  dei  habeat  illos  discipulos 
et  persequutores:   1.  gladio  persequuntur,  alii  lingua,  et  ambo  non  moventur 

11^  adraonitione,  sicut  ludaei,  qui  audiverunt  Christum  loqui,  adhortari:  sed 
obdurati  erant.  Sic  hodie  persecutores  sunt  indurati,  plus  sacramentarii : 
quanto  plus  dicitur  illis,  tanto  minus  moventur.  ludei  fuerunt  etiam  securi, 
et  uos  non  sensimus,  quod  ludaei,  ideo  in  ventum  proiicimus,  sed  qui  ista 
cogitant,   fe'^en,  quid  futurum.     Gerte   nos  videbimus   poenam    aiiff    bie  visi- 

15   tationem,  ut  nos  Christus  inviserit,  et  non  curavimus.    Paulus  'ne  in  vacuum  -  ^°^-  s,  1 
gratiam',  Braudjt  ^r  iüol,   it)eil  l)^r   bte  gett  l]aht.     Tempus  accepistis,   certe 
futurum,   ut   perdatur   et   auferatur  Euangelium.     Ubi  Apostoli  Euangelium 
40  auuos,  ^uben  fie  \iä)  ex  Hierusalem  iinb  goBen  fie^  tjljn  §erobe§  lanb, 
in  Galilaeam,    Dens  congregavit  paleam  quam  voluit  concremari,  bie  fptuc^e 

20  gingen  ante  illud  tempus.  Hie  iam  est  tempus  visitationis.  Sic  nobiscum 
fiet.  Iam  praedicatur  nobis  quotidie,  nihil  movemur,  sed  veniet  tempus,  ut 
pro  uno  sermone  daremus  omnia  bona  et  vitam  nostram.  Insuper  per- 
sequuntur gladio  et  alii  sectis. 

ludaei  erant  magis  tro|tg,  habebant  civitatem,  quae  edificata  verbo  dei, 

25  et  templum,  verbum  suum  aderat.  Et  Christus  venerat  felb.  Non  credunt, 
quod  propter  hoc  peccatum  sint  gefttafft,  nee  hodie  dicunt,  sed  propter  pec- 
cata  sua.  Sed  ftunben  brauff  'Sumus  dei  populus  ex  patriarchis^  Dicatur, 
quicquid  man  tüoüe,  non  creditur,  f^omBft  tnibber  bo  I)tn,  fo  tüirb  hu  er= 
farung  3U  gi'0f§,  ut  si  etiam  quaerantur  praedicatores  boni,  non  iuveniantur, 

30  quia  auferentur  a  nobis,  ut  olim  Apostoli  a  Hierusalem.  Quid  fecimus  sub 
papatu?  peregrinati  sumus,  bo  lte[§  man  tüeiB  unb  ünb  et  currebatur  in 
claustra.  Iam  veniente  Euangelio  et  gratia  Christi  nihil  curamus  dei  Visi- 
tationen), imo  etiam  persequimur,  ideo  veniet  iuditium  illud  et  deus  f)ai 
f(^on  fc^ir  bo§  ÜOlfpil  gemacht.     Non  est  caput  in  Germania,  quando  veniet 

3r)  horula,  h)irb§  Balb  gef(^ef]en,  quia  non  est  obedientia,  timor  in  Germania 
amplius.    Et  puto  Euangelium  sanctum,  l^alt  hic  gravissiraam  fttaff  et  postea 


zu  1  über  elongabitur  ab  eo  steht  noluerunt  benedictionem  zti  1/2  ps.  109  Matth.  12. 
verbum  otiosum  r  zu  i  über  aliis,  nihil  steht  qui  non  suscipiunt  zu  6  7  persecutores  gladii, 
linguae  r         zu  15  2.  Cor.  6.  r       über  in  vacuum  steht  2.  Cor.  G.  zu   18  Regio  Herodis  r 

zu  25  über  suum  steht  dei         zu  26/27  Fiducia  ludeorum  r        zu  32  ad   ^a  r 


472  ^^rebigten  be§  3a!)re§  1526. 

certe  habebinius,   got  QCb,   ha§  luirg    md)t  erleben.     Et  Christiani   hoc  certo 
sentiant  iu  corde,  ein  ftiaff  secuturam,  quia  niaior  pars  non  agnoscit  tenipus 
visitationis,  alii  persequimtur,  miuima  pars,  quae  novit,  illos  deus  Jtiirb  er= 
"galten,  sicut  novit,  alii  peribunt  ntut  edificent.    Ideo  dicit  '3l(^  tuen  bu  !lug 
it)er[t  et   scires,   quid   tibi   proponeretur.      2)u   tüttft  barnoc^  gebenden   bein    5 
Befte§'  q.  d.  'Haec  dies  ift  bein,  non  eternuni  erit  hoc.    Ego  adsuni  praedica- 
tione  mea,  tum  Apostoli,  est  dies  visitationis.    Tu  vero  caeca  es,  non  vides, 
quantum  bonum  tibi  proponatur,  ideo  left  ben  tag  im  ubn  tüifc^en,  et  quia 
vis  esse  excaecata,  tjoi)  haU  bor  fnv,  ha§  betne  fetnb  h\ä)  njerben  umb  legem' 
i.  e.  'dabo  te    iu  manus  hostium,   quamquara   sis  maximo   numero    populus'.    lo 
Quamquara   non   fueruut    omnes    viri,   tarnen    fol   fte^  boc^    9tt)0m   töol   en|= 
fe|t  Vben,    et   praesertim   ita   munita    civitas,  ut  Caesar   confessus   sit   non 
potentia  sua  ic.   ut  non  solum  erotbert  fol  tüerben,  sed  etiam  lapis  non  erit 
super.     In  qua   fecerat  dominus    tam   magna  miracula,    quia  abierant   illi    a 
Hierusalem,  propter  quos  venerat.  i^ 

Expergefacit  nos,  quod  dicit  'dies  tuus",  tum  erit  dies  irae  et  iudicii. 
Dum  sunt  nundinae  ante  fores,  eme.  Utamur  ergo  bei*  troftlt(^en  gnab, 
quam  offert  Christus.  Vide  quam  tveultc^  er§  ntei^ne.  6t  gi^et  t)nn  bte  ftab, 
ubi  erat  crucifigendus,  et  Apostoh,  et  tamen  tietgift  QÜeS  unglud§  sibi  ob- 
venturi,  et  h)el)net  propter  mahim  civitatis  et  f^ut  im  tü'^e  m^er  malum  civi-  20 
tatis  quam  proprium,  ^ä)  meljn,  e§  fe^  JO  fmntÜC^  gnug,  nisi  haberemus 
ftec^ele  ^er|en.  Hoc  etiam  Christiani  apostoU  sciverunt  gu  f'^omen  no(^  bei* 
jetjt.  Sic  nostris  temporibus  videbimus,  ut  quis  optaret  se  mortuum  ante 
X  annos.  Expectant  omnes  impii  mehus,  sed  fiet  decies  peius.  Ideo  saepe 
moneo,  ut  oremus,  quia  summe  necessarium  nnb  tüit  niai^en§  gu  t)il.  25 

3ei.  56, 7  2.  pars  sequitur.   2)a  furet  er  ben  f^ruc^  6[a :  nber  ben  Stempel,  quod 

erat  aedificatum  in  Hierusalem,  et  dicit  esse  domum  dei  et  orationis.  Hie 
habes,  unde  dicatur  templum,  aedificata  erat  pulchra  domus.  Et  dicit  inve- 
nisse  se  latrones  k.  et  speluncam  factam,  prius  fleverat,  iam  fit  ernft,  quare 
non  dicit  ein  !auff "^QUfS  ?  K.  Saepe  audistis,  quare  dici  debet  locus  domus  30 
dei.  Dicitur  6Iau§  5Peter§  ^auf§^  quia  domus  sua  est,  omnis  domus  habet 
nomen  ab  hospite.  Sic  domus  dei,  quod  dominus  adsit  hie  et  est.  Dominus 
nullibi  est  nisi  per  verbum.  Ubi  verbum  suum,  ibi  sua  habitatio  et  domus: 
Ubi  non  verbum,  non  est  domus  dei,  si  etiam  esset  argentea,  aurea.  Verbum 
suum  dedit  in  mundum  unb  ^at§  gebunben  an  etUc^  ftet,  in  hoc  verbo  est  35 
cum  omni  quod  est,  quia  in  illo  templo  verbum  dei  praedicatur,  ideo  est 
templum  dei,  non  quia  Episcopus  oleo  unxit  vel  consecravit.  Ex  hoc  sequi- 
tur, quod  in  novo  Testamento   domus  dei  tam   lata   est  ut  raundus.     Non 

zu  i  Si  cogno:  r  zu  ß  Dies  tuus  r  11   ml  fic  cn^je^t  zu  14/17  ita  non 

apostoli  fecerunt  ba§  fie  alfo  ein  gtoffe  'baxm:  erac^gt  fetten  r  zu  26  2.  pars  Euangelii  r 

zu  30;  31  Domus  dei  r 

1)  =  f^  2)  vgl.  unten  478,  li).    P.  P. 


^rt'biflten  be§  ^uir^rcö  1526.  473 

est  tarn  augii.sta,  ut  tum  Hierusalem,  (juae  donius  erat  gemocht  ustiue  ad 
Clu-istmu,  (jui  11011  debebat  edificare  domuni  30  eüeu  Breit,  sed  per  totuin 
orbem.  'In  oraueiu  terram  itc,  praedicate'  ^c.  11011  liabet  ein  mniier,  11011  »<arc  m,  i.-. 
indiget  gelüelb,  potest  esse  öd)  bcnt  töQJfer.  Quare  vo(;at  speluucain  latr»- 
5  iium?  Ipsi  sacerdotes  et  I^evitae  persuaseraut  populo  orare  et  docere  niliil 
vel  parvum  opus  esse,  pro  maxiiiio  liabebaut  offerre,  et  quando  veneruut  ex 
regioiiibiis  longiiKjuis,  qui  habebaiit  pecuniain,  eniebaiit  a  servis  pontificum, 
propter  hoc  negotium  vocat  ein  morbcr  gruben,  <[uare  hoc  facit  Christus? 
Cum   Mose   praeceperit    in    lege:    Quando   hjuge  a  Hierusalem   abes,   accipe^'f^f '*' 

10  pecuniam  in  locukira  et  emito.  Ideo  vocatur  ein  inorberet),  (juando  locus 
habet  nomen,  quasi  domus  sit  dei  et  nou  sit,  ibi  nihil  amplius  fit  quam 
quod  animae  occidantur,  Et  h)er  tüol  tüerb,  ubi  Euangelium  non  praedicatur, 
ut  titulum  scriberent  'Magna  spelunca  latronum',  quia  ibi  Satanae  verbum 
praedicatur.     Si  verbum   dei  praedicatur,   est   dei  domus    et   orationis.     Ipsi 

15  praedicarunt;  Si  vis  deo  acceptum  opus  facere,  offer  vaccam,  boveni,  vel  si 
non  potes,  ovem.  Sic  hodie  fit.  Domus  dei,  ubi  praedicatur  verbum  et 
oratur.  Quid  sit  orare,  sepe  audistis.  Necessitas  adest,  sed  Interim  cogita- 
mus,  e§  totrb  no(^  beffer  lüerben.  2)a§  man  ein  not  für  jid)  n^cm  et  oret 
ad  deum,   ut  benignus  sit.     'Et  quotidie":   hoc  factum  bie  ^töee  ober  iij  tagesuc.  19, 47 

20  md)  bcm  palmtag.  Im  mitn)0(^  blib  er  jtDar  auffen.  Vulgus  adherebat 
iUi,  sed  pontifices,  populus  l^etS  tüol  get^an,  sed  illi  pontifices  berber6ten§ 
toibber,  suos  tarnen  eripuit.  Dens  det  gratiam,  ut  illara  misericordissimam 
admonitionem  Christi  cogitemus  corde. 

zu  3  Mar:  ult:  r         zu  4/5  Spelunca  latruuum  r         zu  9  Lex  ?•         zu    15  über  ofFer 
steht  ut  nostri  zu   17  Oratio  r  zu  2o  über  cogitemus  steht  perpendamus 

52. 
^rcbigt  am  11.  Sonntag  narf)  ^rinttati^. 

(12.  3tugiift) 

Sliefe  bt§l)ei-  ungebrudEte  '^srebigt  liegt   unö  tu  9ti3vcrg  Ttadjfc^rift  Cod.  Bos. 
0.  17^  m.  134^- 136^  öor. 

Dominica  X.     Lucae  XVIII.  de  Pharisaeo  et  publicano.     Luth:    i.'uc.  is,  9ff. 

25  Hoc  Euangelium    quotannis   tractamus,   et   non    est   difficile    illis,    qui 

norunt,    quae  doctrina   sit  Christiana,   quia  non  gilt  r'^umen  apud  6()rtften, 
rfjumen  mag  man   secundum   carnem,  ut  dicit  Paulus,    sie  ipse  dicit,    quod  ^priu.  :•„  « 
sit  semen    et   externe  gesserit  sponsam  vitam    et    lt)a§  bk  leut  ^abcn  untcr= 
einanber,  ba§  etn§  beffer  ^at  benn  ber  anber,  negare  non  possumus  creaturas 

30  unterfd^eibcn  unter  un§,  sed  coram  Deo  f)ort»  aE3  auff.    Ibi  omnes  dicimus 
'bu  bi[t  mein  got'  unb  Inirb  att§  gtcicf)  unb  f(^(ec^t  et  mauet  uua  gloriatio 

zu  27  Pliil.  3.  r 


474  ^pri-biflteii  bes  3af)«ä  152(3. 

de    gratia   dei.     Ibi   proponit   duas   imagines,    ut  sciamus,   quomodo   iudicet 
credentes  et  incredulos. 

Lucas  dicit,  quod  hanc  similitudiueni  dixit  ad  quosdam,  qui  coufide- 
bant  jc.  Haec  verba  sonant  simpliciter,  sed  horrenda  sunt,  quia  fuerunt  tales 
homines,  qui  habuerunt  se  pro  bonis  et  non  contenti  hoc,  sed  contemnebant  ^ 
alios.  Quid  enim  hoc,  quod  quis  se  pro  bono  habet  et  alios  contemnat?  est 
sedere  in  sedem  dei  et  deum  deiicere  in  iuferos,  quod  non  gebort  mihi,  divi- 
uae  maiestati,  et  officium  dei  est,  et  miser  tTtabcnfac!  venit  et  hoc  facit,  btl 
tneniger  gebuvt  tjtn,  ut  contemnat  alios.  Vult  ergo  dicere,  quod  praedicaverit 
hac  praedicatione  ben  !^o(i)ften  leftetcrn,  qui  ^m  greiffen  narf)  bct  fron.  Pu-  iiJ 
blicani,  qui  habebant  officia  l)!§n  renb  itnb  50I  etn^une^tncn  bon  ber  9iomcr 
tüegen,  et  emebant,  ut  darent  illis  ettt  futttttia  bobon,  ut  posset  nobiscum 
'ein  fc^offer'.  Uli  eraut  infames,  quia  fc^unben  imb  fc^oBeten  unb  Igelten  ein 
nter^lic^en  gent^ ,  ideo  habiti  iniusti,  qui  populum  deglubebant  et  plus  acci- 
iiiic.  18,  iipiebant,  quam  debebant.  Qui  ita  facit  ut  ille  etiam  mit  lügen.  Tharisaeus",  »s 
iuquit,  'secum  orabat'.  'Gratias'  ift  gar  ein  toort,  et  vult  tantum  a  vero 
corde  gcf)Ort  tnerben.  Iverunt,  ut  orarent,  et  ille  gratias  agit.  Pro  quo? 
'Non  sum  sicut'  jc.  tt)Q§  fu(j§t  er  a  deo?  uum  invocat  pro  gratia  dei,  spiritu 
ipsius?  non,  sed  enumerat  opera,  quae  sunt  mira,  et  ntU^e  est,  ut  quis  in- 
veniatur,  qui  ita  vivit,  ut  non  sit  9ionBer,  qui  vi  auferat,  unrechte,  non  habeo  20 
iniustum  gut,  non  decipio  alios  iniusta  mensura.  Tales  pauci  inveniuutur, 
ba^  gel^ort  JU  ber  euferltd^  iustitia.  Et  rarum  est  inveniri  iustos,  intus  non 
servavit,  ut  audiemus.  Si  fuit  talis,  certe  fuit  ein  üBertrefflic^er  man  coram 
mundo.  Paucissimi  hie  sunt,  qui  bo  öon  tragen  ben  %{td  'iäj  Bin  nid^t  un= 
geredet',  quia  'nihil  est  gefo|t,  ut  venumdetur"",  ideo  quisque  dat,  tüte  er§  -s 
tDtl.  Sed  deus  !an§  fetjn  machen,  quaudo  care  venditur  hordeum,  alio  anno 
ij  gt-  Q»ia  regiment  non  est,  ibi  muf§  got  regent  fein.  Ergo  bie  ineilS  alfo 
3U  g^ct  ^nn  ber  Irelt,  ideo  fuit  simplex  vir  ille  pharisaeus.  Non  dico,  quod 
talis  fuerit,  sed  gloriatur  et  gratias  agit  deo,  quod  talis  sit.  Si  hoc  verum, 
quod  alter  alteri  iniuriam  non  fecerit,  nuif§  ba§  regiment  fein  gelüefeu  fein  au 
apud  ludaeos.  Audi,  quod  iudicium  ferat  super  sanctissimum  Pharisaeum 
Christus.  Ubi  hoc?  Ex  fructibus.  Si  non  honestus  vir  ille,  non  solum  coram 
mundo  probus,  sed  etiam  deo.  leiunat  bis  et  decimas  dat  sacerdotibus  ex 
ornnibus  bonis,  quae  habet.  Ibi  habemus  oruatum,  ein  fein  me|.  Contra 
publicanus  avarus  est,  anteferendus  ei  ein  ftrafreuBer.  Sic  priuceps  est  ein  xi 
ftra§reuBer,  propter  officium  est  princeps,  (piando  imponit  plus  2C.  est.  Et 
est  ein  unrecht,  (piia  iniuste  lucratur  sua.  Adulter,  ba  nad^  f)aBen  bte  9i^o= 
mer  nid^t  gefragt,  quid  ieiuuaret  k.  ftund  gar  mitt  einanber.  Et  tamen 
veuiunt   ambo,   ut  oreut.     Videmus,   quomodo  uos  debemus  aguoscere   nos. 


zu  8 '4  Qui  confidebaiit  so  iiistos  r  zu   10/11    Publi  r  zu  20  Iniustus  ?•       im= 

ted^te]  Uiitetf):  zu  24/25     Iniustus  r  zu  83  leiuno  bis  r  zu  35  Publi:  r 


^rcbigten  bcö  ^a^xci  ir,26.  475 

Pharisaeus  iudicat  suis  verbis  et  Ü)ai ,  quod  sit  vere  mala  arbor,  ibi  segre- 
ganda  opera,  qiiae  fides  facit  et  (juae  caro.  Milites  eiiim  orabant  Barbarani, 
Georgium  et  eraut  lioniines,  (jui  nee  deuin  nee  homines  tiiiiebant.  Quae  sunt 
Vera  bona  opera  Christianorum?  hoc:  (juod  ex  toto  cordc  deo  fidani  et  nenihie 
s  fidani  (juam  sua  gratia,  et  quod  simus  peccatores  raiserrimi,  indigui  ut  nos 
anfe^ctt.  £)a§  ift  ein  ftucf  Christian!  hominis,  quod  in  se  deiectus  et  fidat 
gratia  dei. 

Pharisaei  etiara  agnoseunt  se  peccatores  et  non  dignos,  ut  soP.     -^Bte, 
si  inimicus  raeus  diceret?     Num  etiam   hie   i)ati  possera   eo   animo,   ut  ipse 

10  cogito,  scih"cet  me  esse  peccatorem?  Tum  est  fal[(f).  Ergo  ibi  vides,  ha^  bic 
findet  nidjt  red^t  ift.  Nam  si  adest  vera  confessio,  audit  equc  a  nebulone 
pessimo,  inimico  se  esse  damnatum,  ut  a  Maria,  Petro.  Si  tum  dicere  possum 
'Eque  dicis,  mi  Satan,  quod  ego  sentio'.  Si  vero  contrarinra,  non  est  Chri- 
stianum  cor.    2)q§  anbcr  ftutfe,   ha§  er  aud§  öon  tjcr^en  benefaciat  etiam 

15  inimicis,  non  solum  amicis,   quia  nebulones  sunt  amici  invicem  et  publicani 

ut  Christus  in  Euangelio:    (5it)e  brauff,  an  illi  Facies,   qui    non    est    araicus, 2)^"'") -^  47 
sed  inimicus,    an  illi    sis   tam    familiaris  jc,    ibi    tnirftuS  finben.     Pharisaeus 
hie  habuit   multos   amicos,   quibus    servit,   sed   quid   inimicis?     Euangelium 
indicat.    5Iq(^  bcm  rid)tf(^et)t  videmus,  qualis  fuerit  homo  pharisaeus.    1.  vides, 

20  quod  optime  ponit  verba  sicut,  Christian!  et  fatentur  se  Christianos  et  per 
hoc  decipiunt  alios.  Vide  enim,  quid  sequatur.  'Non  sum',  tüQy  h)il  ha 
Uierben '?  lt)Q§  bcnn  ?  vel  Satan  vel  Angelus,  et  praesertim  si  venis  et  loqueris 
ut  ille  cum  deo.  Christianus  ergo  coram  deo  sicut  rana,  ein  3ungcn  [erlang, 
ein   gifftig   Bofer   tüurtn.     'Non    ut   alii  homines",   quid  facit   is  miser  ex  se, 

25  deo  et  mundo?  Vide,  quäle  cor  in  bis  verbis  brevibus:  flicit  deum  stultum, 
qui  nihil  audit  vel  videt.  Si  dicerem  'libenter  vellem  ire  ad  dominum  et 
ei  quid  dicere,  et  inciperem :  Ego  pulchrum  nasum  habeo,  natus  ex  pro- 
genie',  Certe  dominus  haberetur  pro  stulto.  Quid  est  enim  velle  orare  deum 
et    incipere   gloriari?     2.  facit    ex   deo   diabolum,   qui   deiicit   ex    celo,    quia 

30   greifft   in   ins,    urteil,    diceus   se   probum.     Paulus  'donec  veuerit,    tum   erit 

laus"  K.  1.  Cor.  4.     9^im6t  im  al§,   tr)Q§   got  ^nt.     Quäle  hoc  peccatum  sit,  1.  isov.  j,  5 
etiam  ratio  novit,   ut   superius:   quid  enim  homicidium  k.    erga  illud,   (juod 
deum  facit  stultum  et  aufert    ei  honorem?     Nonne  hoc  meretrices   et  publi- 
cani 2C.    illorum  sunt  quidem  magna  peccata,  sed  non  faciunt  deum  stultum 

35  et  deiicere  vohmt.  Si  mihi  unum  ex  his  eligendum,  h)oIt  id^  liBcr  bie  erben 
unftetig  nun^en  benn  in  fein  [tut  Ijoffiren.  Quid  facit  ex  se?  angelum,  imo 
deum.  Non  sum  sicut:  senti,  an  habeas  carnem?  vel  in  sinu,  \ük  e§  eint 
jctjolif  umB»  l§er|  ftf)et.    Ex  stulto  se  facit  prudentem,  deum:  metjn,  ha§  fet) 

zu    1    Pharisaeus    indicat    dicto    et    facto    se    arborem    nialani    r  zu   4  b     l.    r 

zu  ß  II  r  zu  8  opera  .     r  zu  16  Mattli.  5.  r         zu  2\    Nun  sum  r         '.io  dum 

^         carnis 


1 


)  erijünze  etwa  fie  I)cfci)eiue 


476  ^^Ircbtgteit  be§  ^ai)xe%  1526. 

ein    funb,      Ita    iudicabit   tales    in   novissimo   die.     Quid    facit  ex    mundo? 
penitus  invertit,  ut  sint  avari,  iniusti  2C. 

Hoc    est   peccare   contra    dilectioneni,   ut    1.   contra  fidem,   et   damnat 
totum  mundura  unb  lüiit  ir  ba^u  feiitb.    Ita  cogitat  ')xik  fein  irer  e§,  ba^ 
iä}  attein  lebt  et  terra  deglutiret  ])ublicanuni  et  omnes  horaines  sineres  tonitru     5 
percuti'.     Vides,    quam   mala  res   umh  ein  ntenfc§lii^   !§ei|.     Quando   videt 
aliquis  hominem  miserum,  certe  malus,  si  nou  cuperet  eum  liberari,  si  vide- 
renuis  aliquem  ridere   ein  Blinben,  vel  in  morte   cousistentem  ridere,   omnes 
eum  abhorremus.     Talis  est  hie  Pharisaeus:   qui  vident  miseros  homines   et 
cupiunt  plus  mall  in  eis  esse.    Si  secundum  charitatem  fecisset,  compatientia   m 
inspexisset   ben   brechen  et  orasset  deum    et   iuvisset   bem    Qimen   menfc^en 
tjeraujg,  Summa  Summarum :  er  Inef  im  leib  geU)eft,  bog  n  olfo  berBlenb  per 
Satanam.     Contra  pharisaeus   habet  omne  gaudium   ha  bon,    quod  fetet  ille. 
Si  sciretur  homo,  qui  haberet  luft  ba|u,  quod  malum  fit,  et  qui  nihil  cu])it 
boni   fieri,   et  quanto   plus  ic.   ille  peior  est  Neroue    et  Heliogabalo.     Tales    is 
pharisaei  sunt  eque   mali    ut   illi,  etiam   si  operibus   uon   indicent.     @§   h)er 
i^m  leib  getüeft,   quod  pubhcanus  fuisset  front,   et  homines  alii  uon  fuissent 
scortatores,  non  potuisset  se  ita  gloriari.    Hoc  est  peccare  contra  charitatem 
Quff  ha^  aller  greulic^ft.     Non  dare  egenti  est  peccatum,   sed  quando  video 
hominem    miserum    obsessum    Satana    et    incipio    et    laä)    bo^U.      Hoc    est  20 
exemplum,  quod  plures  homines  betriff,  quam  putamus.    Ego  excipio  mani- 
festos  publicanos  et  meretrices  et  Christianos.    Alii  omnes,  qui  vitam  honestam 
ducunt    sine  fide,  hoc  peccato  luberent,   illi  sunt  peiores,   si  haberent  pote- 
statem,  deterius  agerent  quam  Nero  et  Heliogabalus  jc.    ©e'^e  fi(^  ein  t)|li(j§er 
für,   qui   in  speciem  bonam  vitam    ducit,   ne  iuveniatur   sine  fide,   talis   la§   25 
ha^  gunngelium  nid^t  fnr  über  g'^en,  sed  zx]ö)xzä,  quia  talis  est,  qui  se  con- 
fidebat,  quod  consistit  in  mea  confessione,  non  quando  alius  dicit. 

Habes  hie  sanctitatem  et  sanctum  sine  gratia  dei.  Ratio  non  sentit 
haue  impietatem.  Huc  pertinent  oculi  spirituales,  hu  e§  l)er  auf§  fprec^en. 
Haec  sanctitas  est  duplex,  imo  decupla  nequitia,  ut  supra  facit  ex  deo  stul-  30 
tum  et  iudico  totum  mundum  ad  inferos  ic.  Ille  multo  minus  peccat,  qui 
Christum  occidit,  quam  talis  qui  totum  mundum.  Nonne  iudicium  Christi 
rectum,  quod  damnat  eum? 

2.  persona   publicanus.     Est  miser  peccator  et  uon   negat.    Vide,  an 
verba  sua  non  contineant  in  se  orationem.     (gr  feit  l^erunber   et  utitur  unb  35 
übet  bie  rec^t  fruc^t  fidei,  quae  dicit  'ego  sum  peccator',  percutit  k.  et  feret 
^crauf§  verbo,  non  vult  inspicere,  ba^  t^ut  im  rec^t,  neminem  vindicat,  non 
laudat,  sed  fd)ilt  \iä)  'Ego  peccator  sum".     Haec  sua  confessio. 

2.   quod   eins   fide   ponit  in    deum    et  eins   misericordiam.     Pharisaeus 
sentit,   quod  zelus  non,  iustitiam  non,  quam  alter.     Et  quanquam  peccatum   40 


15  Heliogabalo]  llelgiga  23  peccato]  p 


SPrebigtcn  be§  ^n^teg  1526.  477 

eum  deiicit,  ut  nou  audeat  aufffefjen,  cogitat  'quam  sepe  iniuste  feci,  et  scor- 
tator  fui'  2c.  sicut  fit,  quaiido  peccatuni  aperitur  nobis.  Si  non  sensisset 
peccata  sua,  non  expressisset  hoc  verbuni,  ha  fol  bcr  i)ublicanus  tüol  taufent 
diffisus,  quia  horrendiim,  quando  venit  liorula,  lücr  tücig,  an  mihi  remittatm-, 
5  mundus  sit  angustus.  £)a  Brengt  er  bk  c^nab,  quac  eum  servat  in  peccatis. 
Et  orat  'gnebig',  'audivi  a  te,  quod  sis  propitius,  iram  tuam  sentio,  peccata 
raea  te  faciunt  mihi  iudicem,  quo  veniam?  ad  te  non  possum,  quia  peccata 
impediunt,  a  te  non,  quia  peius  fit\  Tbi  spiritus  reget,  gratia  est  maior 
quam  peccatum.     Deum  greifft  gar  in  verbo  gtiebig,   deseret  onmia  peccata, 

10  mortem,  quod  habet  deus  ^iriber  im  Satan,  inferos,   deus  non  est  ut  iiomo, 
quando    audit   aliquem    ex    corde  clamare    et   invocare    nomen   suum,   audit. 
Ro.  X.  Hoc  facit  publicanus.      Brevissima    oratio    est  et  summa   in  Pater-  mm.  10,  1.". 
noster  'Kemitte  nobis'.    Agnoscit  sua  peccata,  quod  sit  indignus,  quia  oratio 
fol  mit  breiigen,  ut  necessitatem  sentiat,  ideo  aliquid  deo  proponendum,  ba^ 

'•>  ha  mangelt,  qui  non  adfert,  ber  lafö  ha§  öater  unfer  unöerBroc^en,   quia 

Matth.  dicit  'Esurientes'.    Die  'hoc  queror  tibi,  bo§  mir§  ha  feit,  et  ex  corde  wotti,.  f„  .; 
cupio  liberari.     Redime  ex    avaritia   propter   tuam   gratiam'.      Sat  habemus 
mongein,  sed  non  sentimus,  ideo  non  oramus.    Sic  facit  ille,  adfert  perieulo- 
sissimam   necessitatem,    quae   est   peccatum.     Nihil   est   infirmitas    prae   illa. 

20  Quando  venit  peccatum,  fortissima  oratio  fuit,  quia  fert  maximam  necessi- 
tatem. 

2.  ut  adsit  desyderium,  ba§  ic§  ber  fnnb  gern  lof§  tuurb.  Si  oro,  ut 
Christiani  plures  fiant,  et  dico  ut  fabulam.  '33if§':  e§  ift  ein  groffer  gtüült 
unb  Brunft  in  corde  fuit,  non  praescribit  tempus  vel  modum,  sed  dicit  '6i§\ 

25   unb   bie  guöerfic^t  adfuit,    quod  certus    sum,    quod   oratio   mea   sit  exaudita. 
Ergo  certam   fidem   habeo,    quod  deus   est   propitius,    ut  deus  hunc    Brunft, 
quem  sentis  in  corde,  plus  quam  tu,  ut  Ro.  8.  Nescimus,  quid  orandum,  sed  mm.  h,  20 
Spiritus  IC.     Illos  gemitus  mag  man   mit    feim  loort  erlangen,   sed  deus 
er!§ent§  optime  supra  id,    quod   intelligimus.     Si  oro   ut    sacrificuli  7  horas 

30  vel  hortulo,  hoc  nihil.  Tu  intus  accende  te  et  inspice  ben  mangel  in  corde, 
quem  sentis  et  extolle  cor  et  ingemisce,  ut  deus  exaudiat,  quod  legitur  et 
cantatur,  ba§  fol  nur  ein  rei|ung  fein  ad  orationem,  ut  dicanms  Tac,  ut 
sanctificetur'  2C.  et  tandem  nic^t  5tüciffel,  quod  sit  audita.  Vide,  quod  iste 
publicanus   benefecerit,   asceuderit,    ut    oraret,    et  fecit   et   consecutus,   (piod 

35  voluit  paucissimis  verbis,  nerape  ut  propitium  haberet  deum,  quid  amplius 
cuperet?  peccatum  abfuit,  mors,  Satan.     A  pharisaeo  haec  ablata. 

Hoc  exemplum  gilt,  ut  doctriua  Christiana  non  ore,  sed  mit  bcm 
l)er^en  Bef^ennen,    confitemur  quidem  Euangelium   ore,   sed  tamen   manemus 

2n  12  Pater  uoster  r       summa]  s  H!  Mattli.]  Ma»  zu  17   1   r  zu  22  2  r 

zu  2;i  über  S3tf§  bin  gloatt  steht  hoc  indicat  verbum  ore  24   modum]  modus  zic  27 

Ro.  8.  r  28  Illos]  Ille  zu  28/29  Eph.  3.  r 


478  ^Pvebigten  be3  ^ai)xt§  1526. 

superbi.  Dedit  publicanus  deo,  quod  debuit  et  fassus  peccatorem.  Ibi  acci- 
pit  a  deo  et  non  aceipit,  ibi  illesa  gloria  dei.  £)q§  i[t  vera  fides,  ha  er  t)e{m 
ift  J^omen  io  domum  unb  fic^  gc^^olten  ()Qt  erga  proximura,  iudicat  naturam, 
non  iudicat  Pharisaeum  nee  ullum  alium.  S)q§  ift  ein  re(^t  [tildt  bor  i\b. 
Et  qiuiüdo  venit  domum,  ioixt  er  fic^  fein  gehalten  Ijaben,  ut  fides  docuit.  ■> 
Suc.  18,  14  Concludit  dominus  horrendum  iudicium.  Ille  daranatus,  *qui  se  exaltat^, 
econtra.  235er  !Qn§  laffen?  nemo  nisi  quem  deus  invisit  suo  spiritu  saucto, 
ut  sua  peccata  agnoscat  et  misericordiam  dei,  alias  non  fit,  quia  ratio  vult 
aliquid  esse. 

53. 

^rebigt  am  12.  «Sonntag  narf)  ^rinitati^, 

(19.  Stiiguft) 

Siefe  biöfjev  ungebnicEte  ^U'ebigt  ift  un§  in  9iörev§  9lacf)fc§rift  Cod.  Bos. 
o.  17^  m.  137='-139''  erbauen. 

üKarc. 7, 31  ff.  Luth:     Dominica  XII.     Marci  7.  lo 

In  hoc  Euangelio  proponitnr  nobis  forma  Christianae  vitae.  Puto  vos 
intelligere  ic.  Saepe  audivistis,  quod  Christiana  vita  consistat  in  fide  coram 
deo,  charitate  et  QUnft  erga  proximum.  Quanquam  hoc  sciamus,  habemus 
discere  tamen  per  totam  vitam. 

1.  scribit  de  hominibus,  qui  adduxerunt  hominem  ad  Christum,  in  quo   15 
indicatur  fides  magna,   quam  ad  Christum  habebant,   un§   gum   fur^xlb   unb 
ejempel,    ut    uos   eandem   habeamus    ad   Christum   hominem   istum.      Fides: 
quando  nemini  credo  nee  in  coelo  nee  in  terra,  quam  Christo.     Hinc   voca- 
tur  Christiana,    quod    in    solo  Christo.     lila  fides,   quam  habemus   erga   ho- 
mines,  ber  mag  !§eiffen  6lau§  |)etcr§  glaube,  Christiana  vero:  in  qua  cor  heret  20 
penitus  in  Christo  unb  bringt  aEein  3U  bem  gu,  quasi  non  esset  alia  persona 
in    terris.     Nihil  videt   nee   scire  vult  Fides   haec,    quam  habent  Christiani, 
Si    omnes   contra   fiicerent.     Sic   illi  habebant  talem  fidem   ad  Christum,    ut 
non  ad  discipulos,  sed  ipsum  veniant,  et  non  dubitent,  quia  exauditurus  eos 
et  facturus,  quod  petereut,  alias  diffisi  fuissent,  ita  oportet  adsit  certa  fiducia.  25 
Talis  fiducia  fehlet  interdum  coram  hominibus,    qui  sunt  falsi,  sed  hie  nun- 
quam.    Qui  credit  in  cum,  ben  left  er  !ur|  umb  ni(^t  ju  f (Rauben  Iperben. 
Sic  nos   debemus    Christum   agnoscere,    ut  cogitemus,    quod   velit   et  possit 
liberare  unb  iüartet  fleifftger  brauff  unb  ift  paratior  fie^  3U  finben  laffen  et 
dare  petita  quam  nos  ad  orandum  k.     Qui  hanc  scientiam  novit,  ille  habet  30 
Christianam  fidem  et  Christianus  est.     Statim  dictum  est,   alfo    leidet   e§  ge= 
rebt  ift,  fo  fel|am  ift»  3U  t^un,  imo  impossibile.    Putaraus  quidem  nos  factu- 
rus, sed  quando  venit  tentatio,  periculum,  ignorainia,  mors,  videtur,  qui  sint 

19  erga  /'ehlt 
')  =  fid) 


^jirebigten  be?  ^ai)xti  1526.  479 

Christiani,  tum  paucissimi  sunt,  qui  etiani  audicrunt.  Vides  Apostolos  2C. 
5luff  beti  fidem  sequitur  statirii  gratia,  misericordia  et  totus  Christus,  quia 
Christiana  fides  est  alia,  quam  humaua,  e«  ]aQ,  ein  menfd)  511  certissime,  ]o 
t^axi^  bciinod)  feljlcn,  ut  experientia  doeemur,  i)anh  fd^rifft  dent  2C.  si  etiaii^i 

5  hümo  bonus,  ]o  f()0in6ft,  ut  non  possit  t)a(ten,  taceo  iam  illos,  qui  seducuut. 
Et  mirum,  quaudo  fides  humana  trifft.  Scd  in  Christiana  fide  nunquam 
fehlet,  quis  enim  vult  Christum  impedire,  (pii  est  dominus  onmium,  quando 
ergo  ipse  jufngt,  non  possumus  seduei,  oportet  fiat,  sicut  credinuis.  Sic  hoc 
exeraplo  lioc  indicat,  sicut  credunt  illi,  ita  inveniunt  Cln-istum.     Ergo  Clu'i- 

10  stiaua  fides  nunquam  fetjlet,  (piia  fundata  super  omnipotentem,  misericordem 
deum,  qui  potest  et  vult  iuvare.  Humana  fel)lct,  Haec  sunt  dul(«s  prae- 
dicatioues  et  haec  est  1.  [tlilf,  ('hristiana  fides. 

Hie  disputatur  de  propria  et  alieua  fide.     Ita  duxerunt  nos  impii,    ut 
non    solum   fideremus    nostris   operibus,    sed  etiam   aliorum.     Hinc  venerunt 

15  magna  ceuobia  et  sancta  opera  monachorum,  et  totus  raundus  dixit  *iä)  tan 
beö  goty  binftf)  niä)t  jDorten,  sed  dabo  sanctis  patribus,  ut  sim  particeps 
omnium  bonorum  operum,  et  invocabo  sanctos,  ut  sim  eorum  meritormn 
particeps\  Utinam  iste  error  abesset  etiam  ab  iis,  qui  Euaugelici  sunt. 
Audistis  vero  hoc,  Christianam  fidem  talem  esse,  quae  non  respicit  homiuem 

20  nee  novit,  sed  sohun  Christum.  Si  hoc  est  verum,  intelligit  statim  onmia 
alia  esse  gaitiJettüi'rcf,  (juia  non  est  fides  Christiana,  sed  praedicatoria,  Fran- 
ciscana,  cappana,  quia  habet  uomen  ab  eo,  quo  fido.  Qui  ergo  fidunt 
monachis,  est  fides  super  illorum  hominum  opera,  non  Christum.  Christiana 
heret  in  solo  Christo.   Iam  reift  man  lüiber  mit  ben  iüerden  ein,  quod  opera 

•^5  sint  fiacienda.  Est  lectus  augustus,  er  leljt  !ein  adulterum  6e^  im,  Christus 
sponsam  vult  solus  habere,  i.  e.  ut  solo  illo  fidam.  Quando  ego  hominci, 
bü\v  nuff  anber  tnertf  vei  öerbinft,  est  falsa  fides,  ut  fecerunt  monachi,  ut 
legitur  exemplum  de  monacho,  qui  deberet  mori,  qui  condonavit  ei  onmia 
bona  opera,    quae  fecerat,    ha   erfd)raii  ber  teufet,    postea  apparuit  trater  et 

30  dixit  maximum  opus  fi^cisse  charitatis  et  quod  ei  ^et  erlüorben  ^unbert= 
fettig  mal.  Monachi  Franciscani  huic  exemplo  folgen  nad)  2C.  Nemo  oppo- 
suit  Euangelium ,  simulant  se  sat  ^  Ergo  nolo  opera  Beatae  Mariae,  quae 
est  mater  dei,  et  tamen  nolo  eins  opera  et  merita  nee  mea  nee  angelorum, 
quia  cor  meum  non  dicit:  habeo  Marianam,  Petrinam  fidem,  sed  Christianam, 

35  qui  est  dei   filius,   non  Gabriel.     5Ran  fur  bie  fetbigen  tnercE,    quae  ita  do- 
nantur   aliis,    in   latrinam.     Yides  5    virgines    habeut    omnes   lampades,   sed 
non  oleum    in  tempore  suo:  'Dato  nobis  oleum",    prudentes  JC.   non  dicebant3Watt^.2r>, sf. 
Vobis  dabimus",  sed  Mte  vos,  ne  nobis  non  sufficiat'.    6»  gitt  nid^t  in  Chri- 


zu  13   PJ^.^P'"'^  r  19    quae]    qui  zu  28    Exemplum   r  zu   :5fl    fatuae 

')  ob  sat  =  satanice? 


480  5ßtebtgten  be§  ^aijxi^  1526. 

stiauitate,    ut  dicam  'hie  habes  Diea   opera',   esset  fides  idololatrica.      Nonne 
debemns  aliquid  facere  pro  aliis?  debes,  quid?  orare  pro  aliis  ut  hie. 
5)jQrc.7,  33  'Adduxerunt   et   orabant",    non   ipsi   posuerunt   manus    auff    ^t)n,    sed 

adducunt  ad  Christum,  ipsi  non  potuissent  eum  f)oren  machen,  sed  adducunt 
ad  Christum,  gu  hcm  mon.    Si  ita  adduco  te  ad  Christum,  fo  ift§  fein,  non     r. 
debeo   dieere  'Ego    dabo  tibi  niea  opera   et  imponam  manus,    sed   tüil  hxä) 
3o&.  i,29burt    ^in    ineiffen,    ut    Johannes:    Ecce    agnus.      Illum    invoca,    et    ego   mi 
domine,  da  huic,  quod  mihi  dedisti":  et  haec  vera  opera  charitatis,  ibi  nulluni 
meritum,  quod  alteri  succurrit.     Noli  dieere  ut  illi  'oro  7  horas,  ut  remittas 
mihi  peccata'',  Sed  die  'Mi  frater,   non  possum  te  iuvare,  sed  consulam  tibi.    lo 
Ego    orabo  et  tu    quaere   Christum   et  crede,    quod    faciet'.     2)0»   £)ei[t:    fie 
brachten  t)!^n  3tt)  t)t)m,  ut  agnosceret  etiam  Christum.     Aliena  ergo  fides  me 
nihil  iuvat  nee  opera  Sancti,  Petri,  oportet  propriam  fidem  et  opera  habeam 
ut  Petrus.    Sed  ubi  illam  acquiram?    Tu  qui  fidem  habes  et  accepisti  donum 
dei,  ha^  bu  tnid§  l^erju  fureft  et  doceas,  ut  habeam  eundem  Christum,  fidem.   15 
Petrus  non  habet  plus  quam  tu,  sed  potuit  plus  et  feftcr  habere,  sed  haere- 
ditas   aequalis.     Non   possum   tibi  dare  partem    ex  fide  mea,   sed  adduco  te 
ad  Christum. 

2.  ftutf  Christianae  vitae  est  hoc.     Sicut  fides  habet  xxä)ixq,  augett  auff 
d^riftum   ut  dominum,    Sic  charitas  respicit,    hJO  ^U  '^elffen  ift.     Per   fidem   20 
resurgit  ^tlff,  quam  accipit,  et  per  charitatem,    quam  ipsa  facit.     Christiana 
charitas  alia  quam  humana,  ea  scilicet  quam  exercet  Christianus,  qui  tantum 
respicit,  tüo  mon  fein  geniffen  ttjan.    Mundi  charitas  respicit,  tüo  fie  eth)a§ 
^olen  t^an,   respicit  in  iis,   tüQy  an   geBrecfien  ift,   ha  l^at  fie  luft  gu   2c. 
Christianus  non  vult  esse  unter  bem  alten  5Ibant,  sed  si  adest,  ma(|t  er  fid)  25 
a»ott6.  25,un'[u|tig.    Ubi  est?  mat.  XXV.  quia  est  plenus  charitate  Christiana  et  videt, 
tüO  er  gut  t^un  fi^an.      Sic    fijciunt  illi   homines,    qui   adducunt,    respiciunt 
tantum  illud,  quod  ille  non  potest  loqui  unb  U^euien  fi(^§  OU,  ac  ipsi  essent 
muti  et  ergo  est  cor,  quod  gunftig  ift  miseris  hominibus,  quod  libeuter  suc- 
curreret,  quacunque  re  potest.    5Da§  ift  ba§  anber  ftü(f  2C.    Ego  timeo  maxime,   so 
quod   maxime   peccavimus   in    deum,    quod    illam  lucem   fo   flar    l^oBen   unb 
fteÜen  un§  fo  nerrifl^  ba|u.    Putavimus  similem  sermoni  de  hello,  non  con- 
sistit  in   hoc,   ut  audiatur  tantum,   sed  praedicatio  haec   gilt  un§  hü^  etüig 
leBen.     Certe   in  die  extremo  interrogabit  nos,   quid  effecerit  verbum  suum. 
lam  tacet,  ut  nos  curamus,  sed  horula  veniet,  quisque  fe'^e  fi(^  fur,  non  l)at   3^ 
2uc.  11, -jg  un§  jugefagt,   quamdiu  vivendum,  laft  un§  ba|u  anber§  fd^itfen.    'Beati"", 
inquit,  'qui  audiunt  et  custodiunt',  in  cor  faffen  et  iuxta  hoc  vivunt. 
5.aj{o|e 6, 1  ff.  Scriptum  est  in  lege,  fie  fotten  bie  tinber  bon  ^\xad  3U(i)tig  madjen. 

zu  4  über  ^oten  steht  reben         »h  7  loh.  1.  Ecce  agnus  ic.  r  zu  9/10  lego  missam 

pro  isto  jc.  r  zu  12  Aliena  fides  r  zu  IQ  Charitas  r  zit  25  20  über  inoc^t  et  fid^ 

unluftig    steht    Mat  XXV.  zu  .36/481,  12    Contra    perversos    mores    nostri    temporis    r 

zu  38  über  äuc^tig  ma(^cii  steld  tbrsasis  deut  6. 


Nos  audiimis  tanuliu  pracdiearo,  bQ§  Uiit  flanl;  frccf)  lUClbcn,  et  <)l)liviscimur 
etiam  bei'  lüeltlidjen  ^UC^t,  practereunt  iam  hoiuines,  qui  oflficia  liahont,  quasi 
essent  trunci,  et  hoc  disciinus  ex  Euano'clid,  (|ii()(l  dooet  ob(xlientiaiii  ooi-ani 
doo  et  hominil)us  Ro.  XU.,  ift  nidjt  fiinb  mib  fdjanb.  So]  prover.  Sm-o-ostum.  i-j,  u 
•'  corani  ingrata  virgine  ^  k.  (*§  ift  un§  allen  ein  frfjanb,  <iiiod  omiiino  iioii 
est  discrimen,  Legitnr  in  historiis  Rhonianoruin,  ({iiod  seinel  aderat  in  i'oro 
et  (^runict.  Iudex  quaesivit  euni,  cur  ita.  8i  non  dixisset  se  coactiim  natura, 
f)et  man  in  gcftrafft.  Iam  nemo  curat,  bem  rnll',  ben  !nc6el.  Si  es  Chri- 
stianus, debes  omnem  hominem  honorare  Ro.  XII.    Et  hoc  faciunt  Christiam*,ii(üni  i-j,  37 

10  et  tu  rul^  non  facis  digne  coram  magistratibus.  Quare  admoneto  tuos  pueros, 
ha^  fie  fruntlic^  Qi'uffen,  bancfen,  bic  fepplein  a6  normen.  Servato  externam 
3U{^t,  iel)t  nic^t  folc^c  Uo^  unb  Ijol^er. 

Allegoria:  quid  significat,  quod  sonat  illuni  hominem?    Omnia  externa 
miracula  bie  bebeuttcn  magna  miracula,  quod  facit  quis  j)er  Euangelium,  ex- 

15  terna  habent  ein  fd^ein,  ilhid  non  videtur,  sed  occultum  sub  cruce  et  non 
habet  ein  anfc^en.  Ille  surdus  est  in  deeapoli,  erat  praecipua  regio  ui 
nobiscum  (i  civitates,  fe(^§  [tet,  sie  ille  in  Arabia.  Surdus  non  venit  ad  eum, 
sed  ipse  venit  i.  e.  Christus  venit  in  mundum  a  seipso,  non  nos  adduximus. 
Nemo   cogitat    ita   salutem  acquiri  debere.      10    civitates   sunt    populus,    qui 

20  ligatus  snb  lege,  ninftcn  cnferlic^  ein  fein  ciber  leben  fnven.  Ibl  invenit 
hominem  mutum  et  surdum.  Mira  repertio  i.  c  venit  ad  hos  homines,  (|ui 
legem  Mosi  habent  et  sancti  sunt  et  tarnen  sunt  surdi,  et  qui  de  hac  lege 
loquuntur,  sunt  muti  i.  e.  ^e  (ll'offet  ratio,  sapientia,  doctrina,  ie  Ql'ofier  nuititas 
et  surditas  i.  e.  nondum  audiebat  veram  jiraedicationem  Euangelii,  sieut  nos 

2'i   audivimus.      Snb    Papatu   erat   praedicatio    Euangelii,    sed    eramus    muti    et 
surdi,  quia  non  audivimus  salutem.    Quid  fit?  adducnnt.    Hoc  faciunt  apostoli 
et  verbi  praecones,  bic  fnven  boy  legem  et  Euangelium  red^t,  ita  interpretantur 
legem,  ut  totus  mundus  sentiat  se  mutum  et  surdum  (Jal.  Ro.  X.     Ubi  li<^t'®"j„^io^^4' 
factum,    adducnnt    ad    Christum,    ut  ille  partieij)es   faciat  suae   passionis  et 

'io  meriti.  Hoc  faciunt  omnes  praedicatores,  qui  fnven  bic  nicnfc^en  ]U  im  et 
orant,  ut  imponat  i.  e.  \a§  teljl^afftig  iDevben  snorum  meritorum.  Ibi  aufert 
a  turba,  qui  Euangelium  suscipit,  bei"  muf§  fidj  fonbei"  ab  illis,  qui  in  opei-i- 
bus  [t^etfen.  Non  possum  mauere  sub  Paj)a  et  Christo.  Sic  fecit  cum  illis, 
qui  adierant  eum,   fecit  alium  jxipnium.     Quid  fecit?  'digitos'  k.  simt  dona  warc. 7,  ss 

:!.s   Spiritus   sancti,    quae  varia  sunt    1.  Cor.  XII.  quare   in  aures,   <]uia  Spiritus  1.  csov.  n-, 4 
sanctus  non  venit  nisi  per  praedicationem,  in  cor,  ßl)Ct§  jnnft  nid)t  l)in  ein, 
ne  quis  stulte  faciat,   ut  Spiritus  novi,   deus  I)at   im  ,]uberel)t   ein   Juci^,    per 
quem  venit  ad  te,  nt  in  Euangelio  ponit  in  aures,  uon  in  liuguam,  os,  pedes. 


22  lege]  1 

*)  Die  Stelle  ist  unrerstütullich.     Ott  zu   le»cn  Solnniüiiis  provcrlj.  ode»-  Solet  pro- 
verbio  [dici]? 

Sut^ev§  SÖerte.  X.\.  31 


482  ^rebigten  be§  Sot)te§  1526. 

quid  hoc?  fpu^t,  vult  facere  surdum  audire  i.  e.  dat  ei  spiritum  sanctum, 
quando  is  veuit  et  facit,  ut  audias  verbum  et  credas,  tum  sequitur,  ut  non 
sRöm.  10,  losolum  credas,  sed  etiam  loquaris  Ro.  X.  fpe{(i)el  legt  er  auff  bie  jungen,  quare 
uon  in  oculos?  Euangelium  verbum  dei,  quod  tangit  linguam,  q.  d.  lam  fidelis 
es,  noli  aliud  praedicare  quam  purum  verbum,  quod  dedi  in  es  tibi,  ut  lingua  s 
praedicet  tantum  illud,  quod  deus  dedit,  non  humauam  doctrinam.  Quare 
dicitur  Euaugeiium  Sputum?  Verbum  dei  coram  mundo  est  despectum,  ver- 
bum g§et  auf»  bem  munb,  ut  sputum  ex  ore  Christi,  sed  coram  mundo 
despectum,  id  quod  Christus  indicat,  quomodo  tüirt  Qngefef)en  a  mundo  et 
excipiatur,  sputum  est  superfluum  quiddam,  Sic  verbum  et  Apostoli  est  lo 
peripsima  et  stultitia,  ha^  tjbermon  "mcä  h)ir[[t.  Nisi  spiritus  sanctus  venerit, 
non  suscipitur  et  habetur  pro  sputo,  quod  Satan,  Papistae,  spiritus  novi 
praedicent,  bo»  ift  sanguis  in  corde  i.  e.  suscipitur,  ilhid  Christi  muf§  ni(^t§ 
fein.  Hunc  despectum  öilb  gibt  er  feinem  tnort,  quod  ita  contemuatur,  Et 
tarnen  habet  haue  potentiam,  ut  hie  vides  in  Euangeho,  contemptum  verbum  i5 
quidem  est,  est  fpeic^el,  stultitia  et  Spiritus  sanctus  est  ein  ro|  uub  gefer, 
sed  facit  homines,  qui  vere  loqui  possunt  de  deo,  Christo,  peccatis,  morte, 
ha^  ein  ^eilfame  fet)ne  jung  broufS  tnirt,  ut  totus  muudus  inde  emeudetur, 
facit  fideles  homines,  bie  ftt)m  ift  fc^töQf^. 

18  ein]  et 

54. 

^rebigt  am  13,  Sonntag  nat^  2^rinitati^. 

(26.  ^lugufti 

2)iefe  fciSl^er  ungebrudEte  ^^rebigt  finbet  fid)  in  9iörer§  9ladjf(f)rift  Cod.  Bes. 
o.  IT'i,  331.  139b-142\ 

£uc.  10, 23ff.  Luth:     Dominica  XIII.     Luc.  X.  20 

Hoc  unum  Exemplum,  Euangelium  pulchrum,  et  fe^n,  ut  pauca  badon 
fc^n^e^eten  unb  6li6en  Ut)  bem  tejt,  quia  lip(icf)  g^ct§  ouff  etnanber.  ^  1.  dicit 
Christum  conversum  et  in  privato  dixisse  Beatos  oculos  ipsorum  2C.  5}Kt 
ber  gepcrb  l)at  Gfjttftuy  fic^  gefielt  coram  populo,  quod  pauci  sint,  bie  fic^ 
ber  fact)  an  n()emcn,  cum  haec  verba  noluit  loqui  cum  omnibus,  sed  'con-  25 
versus'  q.  d.  'tantus  est  thesaurus,  qui  adest,  et  in  publicum  zc.  ut  omues 
possitis  dici  beati,  qui  auditis  et  videtis  tantum,  quia  multi  fuerunt'  2C.  Et 
hoc  videtur  in  prophetis  Esaia,  Hosea  et  aliis,  qui  desyderabant  regnum 
Christi,  quando  mit  treffü(i)en  tüorten  loquantur  de  eo  et  quod  cupiant  hoc 
3oö.  8,  56  videre.     'Abraham  desyderavit  diem  meum,  ut  videret'.     Sic  David,  Esaias.   30 

^'auVs^io^^''  auditis  et  videtis.    Sed  alii  oculis  patentibus  non  vident  et  non  audiunt. 

zu  24  über  ber  steht  bem  zu  24/25  Gratia  deo  pro  ineaarrabili  dono  r  zu  30 

über  desyderat  utelU  loau.  8.  zu  30/31   Mattli.  13.  Luc.  8.  r 


5ptcbiöteti  bc§  3a()re.3  1526.  433 

Nonne  verum  Christus  praedieabat  et  maxima  miracula  faciebat,  ut  cogeren- 
tur  dicere  cum  potestate  eum  praedicare?  Istae  conciones  pedes  et  manus 
habebant.  Hoc  audiverunt  et  tarnen  non  curarunt,  e§  ging  l}f)n  nic^t  311 
f)eil^cn,  non  capiebant,  tandem  crucifixerunt,  sonant  haec  verba,  (juasi  diniidm 
Ä    inmer  unb  !Iag,  q.  d.  nonne  miseria,  ut  haec  concio  fo  unbefant  ift,   quam 

ego  praedico?   Quare 'beati,  qui  audiunt'  et  Paulus  2.  Cor.  6. 'Ne  in  vanum',^^'o'JJ^,Y 
'quia  dicit  per  prophetam:   In  tempore  beneplacito".     (g§  ^alff    bet)  ben  (ior. 
sicut  apud  ludaeos.    Sic  iam  mer  dies  et  aunus  lubilaeus.    Christus  ipse  adest 
et  vivit   inter   homines.     Prophetae  qui   ante  hoc  gratiae    tempns,   usque  ad 

10  finem  raundi  concurrissent  2C.  iam  quia  venit  tempus,  nemo  cura^,  imo  per- 
sequuntur.  Yide  vetus  testamentum,  quam  pauci  fuerint,  qui  pure  praedica- 
runt  legem,  pii  !(agen  nacö  bcnt  ©uangclio.  Iam  obruti  sumus  abunde 
cognitione  Christi,  peccati  jc.  de  quibus  rebus  gentiles  ne  unam  literam 
noverunt:  nescierunt,  quid  deus,  mundus,  Satan,  quid  haec  vita,  futura  vita. 

15  Nos  non  solum  scimus,  quid  desit  homini,  sed  etiam  per  quid  veniat  ad 
salutem,  quid  cogitet  Satan,  quomodo  veniamus  ad  aliam  salutem,  c^tct 
golt  2C.  Prius  dum  eramus  sub  Papa  et  miserrime  vexabamur  ab  illo,  ha 
l^etten  h)tr  gcfuff|ct  pro  uno  tau  sermone,  Ego  dedissem  omnia  pro  ex- 
planatione  unius  psalmi :    iam  abunde;   nemo  curat,   deus  toixh^  recf)en.     Sic 

20  fit  mit  oEen  gutem  got§  g^et?',  nemo  agnoscit,  quam  egregia  res  sol,  nemo 
gratias  agit,  quod  oriri  siuit  deus  solem.  Si  non  veniret  duos  dies,  benn 
foEen  lüir  loBen  unb  prcifeu  illam  lucem.  Sic  est  mit  bem  Guangelio,  quando 
venit,  obruit  nos,  ut  penitus  submergamur  et  non  gratias  agamus.  Si  iterum 
unterging,  tum  clamaremus.    Si  venit  et  adest,  nihil  curamus.    Si  dat  bona, 

25  non  possumus  ferre,  si  non  det  k.  @oI  einer  boä)  btefem  teBcn  feinb  fein, 
bQ§  einer  mit  eim  bing  umB  gt)et  et  habet  in  manu  et  videt  ob  oculos,  et 
non  videt,  ergo  bene  possunt  laudari  beati,  qui  hoc  vident,  e§  fiub  auff  mein 
feet  t)n  ber  toelt  feltg  qui  k.  sie  Christus  eos  commendat  et  beatos  dicit  cum 
patriarchis.     Alii  non  agnoscunt   aureum   annnm,   bcn  lüirbc'  greulicfjer  g()en 

30  ben  Sobom  unb  (SomorrljO,  öici'U|Qlcm,  'quod  non  cogitasti  tempus'  jc.  tum  üuc.  19,  u 
videbiraus,  quid  sit  Euangelium  audire  et  non  videre,  got  ge6,  hü§  toix  t)or= 
]^in  3u  gefc^arbt  tnerben. 

Scriba,   qui  tentavit  eum:   ötttciif^tv  f)Qty  l)nn  üerbroffen,   (juod  avertit cuc.  10,  25 
se  ab  ipsis,  unb  fjelt  ntd§t§  öon  t)I)n,  sed  de  piscatoribus  q.  d.  'hü  toirft  unä 

35  nid^t  auf§f(j^elten\    Et  mit  i§m  ctluiiy  für  bie  nofen  f)a(tcn  et  indieare,  quod 

zu  2/3   über   raanus   bis  tarnen   steht   ideo    aud:   tolerabilius   erit  jc.  zu  6  et  tarnen 

oinnes  exp:  Christum  2.  Cor.  C.  r  zu  10/11  über  iuio  persequuutur  steht  avari  sunt  zu  11 
Ecce   servus    mens   jc.   r             zu   16    über   salutem,    quid   steht  2.  Cor.  2.  zu  20   Sol   r 

unter  32  am  Ende  der  iSeite  steht  Satis  sit  cum  parvula  turba  gnob,  Christus,  super  totum 
populum  flet.  Sic  nos  ergo  beatiores  nos  patriarchis,  prophetis,  regil)us  testimunio  Christi, 
et  verum.  Christus  beatos  pronunciat.  Ergo  vere  beati,  non  quod  illud  faciunt  jc.  sed  quod 
vident  et  audiunt  p(jstea  Ex i.  e.  claia  verba 

31* 


484  5ßrcbi(itcn  bc?  3nt)ve.3  1526. 

aliqui  sint  inter  ludaeos,  qiü  etiam  aliquid  norint.  Cogitavit,  hü^  ^^viftu? 
tüüibe  i'obt  tnerbcn  iinb  ft(^  fii^emen,  ba§  er  non  laudaret  illum  f)aiiffcn,  löie 
fein  abn  tüirb  er  autauffen?  Cum  Christo  nou  est  bene  iocaudum,  qnando 
Christo  tvii  aliquis  obturare  os,  tum  aperit  phis.    Christus  suo  proprio  gladio 

S8. 26eum    confodit.     'Quid   scriptum?'      (Sr    feret    sirapliciter    l^eroufS    et   cogitat    -' 
Christum  se  gladio  suo  confodi.     @r  ^nt§  fet)n  Qefaft,   fuit  doctus,  sed  hoc 
decepit  eiira,    quod  putaverit,   quasi  ista  omnia  fecerit,   et  per  hoc   indicaro 
viilt  })rius  etiam  aureum    secuhun  fuisse.     Christus  'vade',    ha^  folt  er   nidjt 
gefagt  ^aben.    Ille  putat  se  ein  fein  ^reif§  erjagen   et  Christus  os  obturare, 

as.  28  ut  ipse  laudetur.     Sed  Christus  dicit  'fac'  i.  e.  'bn  fageft§   unb    tljnftS  nil^t'   '" 
i.  e.  Nos,  fol  id)y  t^nn,  fo  i)ah  tdjS  nic^t  get^an.  Vohiit  Christum  eintreiben 
et  seipsum  hoc  facit.    9te(^t  i[ty  geanttoort,  sed  ift  ntd^t  red^t  get^an.    Hoc 
etiam  querimur,  habemus  verbum,  possumus  audire,  loqui:  ubi  suut,  qui  pos- 
sunt  facere?    Nos  excusamus  nos  hac  re,  quod  agnoscimus  peccatores.    Sed 
videamus,  ne  nos  teujc^en.     Melius   est,   ut  hie   agnoscamus   peccata   uostra    i» 
quam   sie   esse    adfectos   ut   ille,    qui   voluit  hoc  fecisse,   et  tamen    audit   a 
Christo,  ba§  er§  erft  t()un  fol.     Statim  fit,    ut   docti  fiamus   et  praedicemus, 
loquamur.    Quis  autem  discit  facere?    2)a§  ift  bie  grof»  lection,  baran  tüir 
JU  ftubiren  tjoben  per  totam  vitam,  nihil  efficitur  ex  auditu  frequenti,  quam 
ut  putemus  nos   sat  fecisse,   sed  quando   quis  cogitat  ^saepe   audio,   quando   20 
facio?'  si  hoc  veniret,  fo  Innrben  lr)ir§  fe^en,   quam  indigeremus  dei  miseri- 
cordia  jc.    Noluit  adhuc  esse  peccator,  sed  seipsum  frotn  mad^en.    (5tn  groBer 
©fei,   6»   tf)Ut    ^^m   U)^e,    quod   ita  increpatnr   a  Christo,    qui    docet    alios, 
Kiim.s,  s^eipsum    non    Ro.  2.    Magnum    dedecus    praedicatori,    quando    dicitur  'Est 

doctus,   sed  non  facit,  ut  docet\     Haec  est  ignominia,   et   praesertim  coram    2r. 
turl)a,  ut  hie.   Ergo  toirt  er  rot,  ideo  quaerit  ein  tappen  nnb  lütt  ftd)  fttden. 
1.  laft  er  ft^en  'dilige  deum'  2C.  et  Christus  dicit,  er  fot§  aU§  tt)nn,  aber  er 
ätüicft  ba»  öom  ned)ften  §er  ein,  ^at  fein  anber  to^er  tüort,  q.  d.  'Si  non  feci 
proximo  quod  debeo,  libenter  volo  audire  qui  sit  proximus\      6r  3iet)et  ^§n 
gar   nactenb   auf»,    quod   nihil   sit  coram    deo   et  homiuibus.     Potuit  servire    so 
proximo,  et   non   fecit     Qui   non   servat   praecepta   dei   erga  deum   et   erga 
homines,  n)a§  ift  er  fdjulbig,  quando  deus  me  accusat  et  mundus,  quid  habeo 
6el)ft-anb?     Nemo  adest,  qui  dicit  'Christe,  male  loqueris,  saepe  inivit  mise- 
ros\    (S»  gilt  un»,  si  hie  vir,  ber  fo  tin  fein  teöen  gefnrt  l§at,  ^at  nic^t? 
get^nn,  sed  iubetur  facere :  Quid  futurum  de  nobis  pigris,  qui  Christiani  sumus    :>,;, 
audiendo? 
Site.  10, 37  *Qui  misericordiam.'    Si  dixisset:  sacerdos,  Levita,  tum  populus  dixisset 

'tu  es  stultus".    Iterum  concludit  'Yade',   er  muft  öerftummen   nnb  baUon 
pl)en.   Sic  accidit  alten,  qui  lüoüen  front  fein  nnb  sunt  in  cute  fdjetif.    Sicut 
aKatti).  21,44  iste  profert  contra  se  sententiam  ex  ore.    Matth.  21.  'est  lapis,  super  quem'  K.   io 


zu  40  Matth.  21.  r 


^i-fbiflicii  hei  ^ai)X(i  152(3.  485 

Ibi  iinploranchi  Christi  gratia,  'iuva,  audio  nie  legem  iioii  }x)sse  faecre'.  Ibi 
niagmis  vir  depictus,  qiii  voluit  confunden!  Christum,  quod  sie  huidavit 
miseros  diseipulos,  ut  ipse  Christus  coufuuderetur  ut  nieudax  jc. 

Duae  doctrinae  sunt  hie:  lex  et  Eluaugelium.  Praedicaiuus  saepc  db 
6  his,  sed  paucissimi  sunt,  bcn§  ju  ()ei;tjcn  gl)cct.  Audio,  ha§  man  nod)  jo  cjiob 
ift,  ut  [)hires  uesciant  10  praecepta  et  orare.  Signum  est,  (juod  non  curant 
omnino.  Pareutes  videre  debent  <juid  liberi,  familia  faciant.  Haec  est 
]^QUf§  fc^ul,  >it  discant  haec  3.  Audio  (piod  etiam  in  civitate  irnjirobus 
populus.     Non  possumus    iugredi   domos,    e§   foltcii    ja    parentes,    domini   et 

10  dominae  alfü  gefd^tdt  )nn,  ut  dormituri  quaererent  a  pueris  et  familia  ])reces, 
sed  ipsi  nesciunt:  quid  ergo,  (juod  j)lura  praedicemus  de  regno  Christi?  ^(i) 
gebockt,  e§  folt  ^iä)  geBeffert  ()nBen.  Ego  moneo,  l)v  fel}t§  oud)  fcfjulbig, 
dominus  servos,  domina  ancillas  et  ambo  liberos  instituant,  et  ideo  [)ublice 
praedicatur    in   templo,    iit   domi    praedicetur.     Et   lüci'bct    fdjlucvlid^  ha    für 

15  anttrort  geben. 

1.  praeceptum  'Non  habebis^  Quid  f)eift  bay  ^  num:  mm  debes  ein 
{)uüjeren  6ilb  tjabcn  öon  i^oU  baii  !t)onnen  hie  bubeu  lool  tl)un,  (jui  al»- 
rogant  idola,  ut  fecerunt  rottengeiftcr,  quid  est  autem?  Miliges  dominum'. 
Videamus  quid  brinncil  ift.    ''^n  folt  bel)nen\  est  tuus  deus,  ille  unicus,  Et 

20  ideo  crede,  haö  er  ficf)  bcin  annimbt  unb  hu  hiä)  fein.  Xci'^  ift  ein  ()od) 
ftud,  antequam  hoc  discatur,  (juot  sunt,  qui  credunt  adhuc  deum?  Si  posset 
in  cor  incnlcari  'deus  mens',  ^ä)  iüeifc^,  tüic  lueljt  mifO  tantuni  fcl)lct.  Ille 
non  solnm  credit  deum  esse,  sed  etiam,  hai  er  fic^  fein  an  nimbt:  ((uot  ergo 
sunt  Christian!,  qui  ex  corde  hoc  dicunt  'deus  meus'?    8i  hoc,  fo  tüil'b  mir 

25  ein  gebanifen  einfaEen,  qui  me  humiliabit.  Si  est  mens,  ergo  videt  omnia 
mea,  fecit  mea  omnia,  et  sustentat  semper  unb  g^et  mit  mir  nmb,  ut  sinat 
servire  omnes  creaturas,  talia  et  nnilta  ineideut  iiobis  super  hoc  \erbum  jc. 
statim  dicitur:  deus  creavit  omnia  H\  Sed  ba§  xä)  mid)  l)in  ein  jifje,  ha%  er 
ftd^  meiner  ann^eme,  iinh  t^n  aH§  mit  mir,  si  credis  hoc,  fo  ^aftu  fein  not. 

30  Tum  statim  sequitur,  quod  houoras  et  timeas,  sed  (|uia  hoc  verbum  non 
movet  nos,  nunquam  sequitur  hoc.  Est  tuus  deus,  sed  non  credis,  <|uid  vnlt 
öon  bir  f)aben?  non  templum  ic.  sed  gar  mit  einanber,  er  teil  nirijt  binbcn 
laffen  ein  ()0r  bretjt,  non  dicit  'aedifica  mihi  templum',  sed  'dilige',  quid 
est?  est  opus  non  excellentius  quam  diligere.    Nos  cor  vocamus.    Si  alicuius 

35  cor  habeo,  fo  ^ah  iä)  i]i)n  gar.  Dilectio  est  pondus,  hk  laft,  nacf)  bcm  t(]cnct 
ftc^  ber  menfc^  l^in.  Si  cor  ablatum,  fo  ift  bie  tafd)  genomcn,  sie  fit  etiam 
^nn  ber  toUen  lib.  Ergo  vult  deus  cor,  non  volo,  ut  tantum  loquaris  de 
me,  sed  dilige  mc:  si  hoc,  fo  ^ab  tc^  hiä)  gar,  si  diligis,  fo  lüirftn  bir  gern 
ha^   leben   nljemen    (äffen    et   omnia.     Sed   ubi   tales   inveniuntur?     Christus 


zu  4  Lex  Euangelium  r  zu   ü,  1 1    mores    peiveisi  r  zu  \0   über   preces   nicht 

orationem  zu  16  1.  prece:  r  zu  3:3  Uiligere  /• 


486  $rcbiöteii  ht-i  3af)vc?'  152G. 

Wnttf).  II,  sg^et  ^er   in   mera   charitate,  omnes  iuvat,    merum   auxilium   Mat.  11.  omnia 

videntur   in   eo,    quae   possumus   diligere,      Si    possemus    videre   eins    dona, 

pellici  possemus  ad  dilectionein.     Sed  haec  omnia  abscondit  et  tantum  gibt 

fic^  t)nn  ha^^  löort,   quod  audis  'diliges'  k.  omnia  desere,    parentes,   propter 

hoc  verbum.     Num   omnia   deserere  debeo    et   servare   tantum    illud   verbum     5 

'dilige'  2Z.    quod    est  vile  ic.    et   tarnen    ift  fo   ein   tt)cuer  ^ä)üi},    ut  cum  illo 

conferens    divitias    mundi    meros    cineres    credam.      Nos    habemus    verbum 

'diliges',    sed  ibi   nee  cor   nee  anima,   quia  facimus  omnia,    quae   deura   t)er= 

brcuft,  diligimus  pecuniam,  voluptatem,   honorem    et   prius  deserimus  deum 

cum    Omnibus,    quam    illis    carerenuis.      Si    possemus   huc   venire,   quod   dei   10 

vohintas  esset  et  ubi  illa,    ipse  met,    jo  tt)et  iä)   aU,  U3Q§   er  tüott   unb  Itf§ 

faren  omnia,  quae  habeo.     Quaere  muudum,  Christianos  et  seuties,  an  dih- 

SRöm. 8,  23;g-ant.     Pauhis:    habemus  'primitias  Spiritus'  Et  Philip.  3.   Si   Paulus   tantum 
st*i)i(.  3, 12  =>  ^  ^  .  1   p  1       1     •       •  • 

habet  ben  erften  btjien  de  spintu  sancto,  quid  futurum,  quaudo  pleni  spintu 

sancto?    Nou  potest  quid  altius  praecipi  quam  hoc  praeceptum.    Si  !^imbeit   i^ 

taufcnb  jar  disceremus,   non  penitus  disceremus.     Oportet  prius   hoc  corpus 

intereat,  hie  tantum  Beifjen  tüix  an  ben  l^eiligen  gcift  unb  rudf  un§  Ijin  auf» 

per  mortem.     Interim  dicendum:   sumus  peccatores,   quia  non  diligimus,  ut 

debemus,  e§  ift  nuf  ein  biffcn  tt)ert.     Ergo  uunquam  diligimus  ex  corde  2C. 

et  audimus  'fac'  ut  scriba.    Si  etiam  adesset  Petrus,  Pauhis.     Utinam  scire-   '20 

mus   hoc  ex  corde.     'Corde'  i.  e.  t)on    Qvunb  be§   ^er|en   2C.     ''B^V  et  'cor' 

grunb  cordis,  anima  loquitur,  videt,  audit,  edit,  dormit.     Haec  omnia  opera 

'     auimae.     Cor  tantum  amat  et  cogitat,  cor  treibt  quidem  animam  et  est  ha^ 

aEer  inncrlic^ft,  'feF  ha^  leben,  bein  Iei6§  leben  fol  gl)en  in  ber  lib,  ut  non 

aliter  vivat,  edat,  quam  ut  placeat  deo.     'Totis  viribus',  sunt  membra,  quae   y& 

sunt  obnoxia  auimae,    bein  Ieib§  leben.     Animo,    meute,    hüi:  id)  uidjt  anber 

fu(^  no(^  tratet,  quam  quod  dei  toit,  unb  de  hoc  multa  praedicanda,  maxima 

pestis  ista  bundel.    Proximus  qui  homo?    Omuibus  ergo.     Haec  est  praedi- 

catio  legis,  ut  cogamur  dicere:  sum  damnatus. 

zu  1   Matth.  XI.  r  28/29  pi-aedicatio  est  legis 

55. 

^rcbigt  am  13.  Sonntag  nad)  ^rinitatiö  9kd)mittag§. 

(26.  9liigiift) 

S)iefe  bi§l)er  ungebnirftc  ^h'ebigt  ift  iin§  in  9{örer§  5krf)fcf)rift  Cod.  Bos.  o. 
l?*^,  58t.  148*^  —  149''  erhalten.  <Bk  ift  in  ber  C^anbf($rtft  nid^t  batirt,  ober  ber 
Eingang  erttieift  fie  aU  bie  ju  ber  toorl)ergcT;enben  ge'^örenbe  5Iact)mittng§prcbigt. 

Altera  pars  Euaugelii  de  Saraaritauo.  30 

Cum  dives  sit  hodiernum  Euaugelium  et  multa  in  se  contineat,  pro- 
cedaraus  in  eo.  1.  partem  praedicationis  Christianae  diximus  esse  legem, 
quam  hodie  audistis  iinpleri  a  nemine. 


5^U-cbiateu  bc6  3n[)vc-5  15-26.  487 

2.  pars  est  'proximum  tuum  sicut  te  ipsiini'.  Qucniaclniodum  dicit  Haecsuc.  lo,  27 
duo  esse  siiiiimain,  ita  Deutruni  inii)]cnuis.  Requirit  autcni  in  lioc  2°  non 
tantiim,  ut  bciie  loquaniiir  aut  prosinius  proxiniis,  sed  ut  diliganuis  cos  ut 
nos.  Adeo  autem  diligimus  nos,  ut  celiiiu  et  terram  et  omiiia,  quac  in  eis 
5  sunt,  parati  sunius  in  usum  nostrum  traiiere,  et  hoc  ipsum  faciamus  proxi- 
niis nostriw,  et  hoc  quis  facit?  Et  o  utinam  ad  primitias  etiani  illius  cum 
sanctis  omnibus  perveniremus.  Vultis  autem  scire,  qui  simus?  tales,  quales 
ille,  qui  adhuc  nescit,  quis  suus  sit  proximus,  ut  sileam,  proxinio  fecisse 
sicut  sibi  sponte.    Per  rationem  homo,  nee  quis  sit  deus  nee  quis  proximus 

10  noster,  seit.  Seimus,  ubi  illud  facer«  adhuc?  Respoudet  autem  dominus 
per  exemplum,  quo  quisque  palpare  potest,  quis  sit  proximus.  Est  autem 
ille,  cui  ego  beuefacere  possum,  Sed  de  iis,  quae  dedit  dominus,  non  quae 
rapis  aut  dolis  conquiris.  Nunc  eat  in  domum  suam  quisque  et  videat,  an 
sit,  qui  suo  beneficio  indigeat.    Nos  autem  non  facimus,  ideo  hie  stat  prae- 

15  ceptum  damnans  nos,  sumus  in  peccatis  i.  e.  in  dei  misericordia.  Quis  non 
malit  mortuus  esse  quam  vivens,  cum  ita  res  se  habeat  nobiscum,  et  mors 
vita  est  louge  melior,  peccatis  enim  mors  finem  imponit.  De  vita  autem 
adeo  verum  iactatur  adagium,  ac  si  in  ipso  esset  verbo  dei  scriptum:  Ijlje 
lenger  t)l)C  erger.     Non  facimus,  quod  vult  deus,  etiam  si  dederit,   quomodo 

20   iuvandus  est  pruximus,  non  tarnen  facimus,  nisi  extremo  digitulo. 

Vulneratus  ille  nos  ab  Adam  omnes  exuti  inuocentia.  Latrones 
demones.  Semivivi,  quia  auima  periit  solo  corpore  vivo.  Sacerdotes  ea 
qua  saucius  via  ingredientes  sunt  Noe,  Abraham,  qui  verbum  dei  prae- 
dicantes  viderunt  necessitatem  illius,  sed  iuvare  non  potuerunt.    Levitae  lex 

25  Mosi,  quae  ipsa  videt  defectus  naturae  nostrae,  quos  et  indicat,  sed  praeterit 
nullum  praebens  nuditati  nostrae  auxilium.  Sed  tertius  non  vult  nominari 
nee  sacerdos  nee  Levita,  sed  nominat  se  alieno  valde  nomine,  cui  perpetuo 
inimici  erant  ludei,  Samaritanum,  quod  significat  Christiani  unicum  esse 
operum  doctoribus.     Is  videt,  sed  non  praeterit,  imo  auxilium  fert.     Quare? 

30  non  ob  nostrum  meritum,  sed  quia  misericordia  movetiu-,  quod  est  accedere, 
accedit  autem  tocies,  quoties  praedicatur  Euangelium.  Et  per  spiritum  ipse 
vivificat.  Deinde  Euangelii  sequuntur  officia.  Ligat,  dum  nos  consolatur. 
Oleum  lenit,  Vinum  purificat  ic.  ut  efficax  sit  medicina  ad  sanitatem.  Oleum 
est   Euangelium   praedicans    dei    misericordiam,   qua   excruciata  leuitur  con- 

35  scientia,  et  timor  mortis  jc.  Vinum  est  bie  auffegung  veteris  Adae  et  morti- 
ficatio,  ut  continuo  studeas  minuere  avaritiam,  vanam  gloriam  JC.  Et  licet 
haec  omnia  sint  facta,  tamen  non  ideo  sanus  es  et  potens,  imo  portandus  es 
a  Christi  humanitate,  in  stabulum,  quod  est  suavissimum  Christi  regnum, 
quo  fert  oraues  infirmos,  saucios.    Stabulum  est  ipsa  ecclesia  Christi  regnum, 

40   stabularii  apostoli  et  Euangelistae,  praedicatores  qui  si  sunt,  quod  dicuntur, 


ZM  21  Alleg.  r  zu  SI  über  ipse  steht  auditum 


483  ^kcbiötiMt  bcA  3al)i:eö  152(5. 

sunt  umnes  f|)itclmQt[tcr.     Non  ergo  hoc  expectaiKliun  Christi  regnuiii,  (juem- 
adniochiin  prophetae   illiul  praedicant,   quod   iu  illo  sint  futuri  sancti,   iusti, 
perfecti,   quod  verum  est,  sed  taineu,   cum  revehibitur.     Hoc  autem  regnum 
et  Status  illius,  in  quo  nunc  sumus  et  loquimur,  ift  nur  ein  fpitalcret).    Non 
aut  saucius  semper  iaceas,  cum  e  via  te  adduxit  dominus,   sed  necessarium    s 
est,   ut  de  die    in  diera  evadas  sanior.     Duo  grossi  vetus   et  uovum  testa- 
mentum    sunt,   e   quibus    medicinam   accipere   oportet   stabularios.      Spondet 
reditum  dominus,   rediturus   est    enim   ad  iuditium   in    propria  persona,    (pii 
spiritualiter   semper  nobiscum  est,   ligans    et   portans  nos  perpetuo,    alioqui, 
((uid  etücient   stabuhirii?     Hactenus   autem  non   tantum  declaravit   dominus,   lo 
(piis  sit  proximus  noster,  sed  et  illud:  proximum  tuum  diliges  sicut  te  ipsum. 
Haec  de  illis  duabus  partibus. 
as-  35  Supererogationis  allegoriam  dixerunt  opera,  (piae  ultra  legem  quis  facit. 

Quae  haec  assertio?  K.  Hoc  autem  certum  est,  impingere  omnem  allegoriam 
(piaerentem  et  quaesitam  ad  opera  trahit  et  non  ad  doctriuam.  Sed  cou-  ts 
cedamus  illis,  ut  faciant  plura,  quam  praecepta  sunt,  et  (puieramus  ab  illis, 
(juaenam  illa  sint  opera,  quae  ultra  legem  faciunt,  et  respondebunt  cappas 
et  ordines  ic.  Distinguunt  autem  opera  iu  illa,  quae  lex  praecipit  et  quae 
extra  legem  faciunt  lege  irapleta.  Quis  maiorem  unquam  audivit  stulticiam. 
Legem  quis  implevit?  Da  aliquem,  et  statim  adorabo  cum.  Sic  tarnen  ao 
gloriantur  miseri  monachi,  cecissimi  ceci,  non  videntes  hie  scriptum  'Diliges 
dominum  deum  tuum'  2C.  Tu  autem  si  Christiauus  es,  non  crederes  illis, 
maxime  cum  Paulus  apostolorum  sumnuis,  dicat  se  tantum  nactum  Spiritus 
primitias,  ergo  tu  pariter  ora  et  die  'O  domine,  primitias  da  spiritus  et  libeus 
de  medio  et  fine  praeceptorum  tuorum  silebo,  longe  magis  de  supererogatione'.  ro 
Sed  quid  supererogantes  addimus?  exempla,  similitudines,  verba  quaedam, 
(juibus  declaro  scripturam,  modo  prius  non  audito,  qui  tamen  sit  conformis 
i.sot.  3,  sfidei.  Sic  multa  addidit  Paulus,  quemadmodum  loquitur  1.  Cor.  3.  Etiam 
supererogas,  cum  plures  doceas,  et  pluribus  locis,  tum  erogasti.  Hoc  dicere 
volui  de  hoc  Euangelio,  etsi  plura  dicenda  essent.  3o 

zu  29  über  plurilius  steht  an  Diel 

56. 

^rcbigt  am  14.  Sonntag  na^  :5:rinitatiiJ. 

(2.  ©eptembet) 
Dtefe  bis'^er  uiigebnicEte  ^^rebigt  tft  un§  crtjatten  in  ^Horeve  9tac^fd)vift  Cod. 
Bos.  0.  17^  m.  U'J'^-IM''. 

211C.17,  iitf.  Luth:     dominica  XHII.     Lucae  XVH. 

Hoc  Kuangelium  scriptum   et  credo  vos  in  teiligere   ut  ego,   (juanquam 
ego  tandem   incipio  discere  P^uangclium    i,  e.  quam    pauci  sunt,    bic  [id)?'  an 


^Prcbtfltcit  bcö  3tt()vc^  1526.  48«) 

u^cmcii  iinb  k  (ciu^ci  ic  tücniger  lucrbcn,  i)raos('i'tiiii  in  Ws  lociy,  iil»i  [»-ae- 
(licatiir,  ut  magna  gratia  feill  lüil,  .-^i  tuntuni  pure  nubi.scnni  servatur.  Feivn- 
(lum,  si  paiici  sint.  Fiiicas  dicit,  quod  (.'hri.stns  ex  civitate  ("apernanni 
gebogen,  ubi  habitavit  uiib  t]at  ein  abfdjcib  gcmadjt,  et  faetinn  in  nllini« 
■>  (liniidio  anno.  33radj  ouff  et  ivit  ex  Galilaea  in  ludeain.  In  illo  eni-sn  non 
fiiit  otiosns,  pedetentini  >)raedicavit.  Est  nnum  niiraeulum  hoc,  (|Uod  venit 
in  8aniariani,  et  tecit  X  leprosos  ninndos.  Hie  natura  depingitur  fidei  et 
eharitatis  Christianae,  Ut  habeanius  hie  magnain  eonsolationeni,  si  vidercinns, 
([uod  benefieia  oniuia  perdita  sunt. 

1*1  1.  fidem  videmus,   «juam  liie  Cln-istus    pro[)onit.     o  üxi  vides  et  prin- 

eipiuni  1.  ut  sit  cordialis  ^Uücrfid^t  ad  per.sonani,  <juae  est  Christus,  lla 
coucluduut  firmiter,  quod  Christus  lüClb  in  tjclffcn  a  lepra,  quia  increduhis 
non  quaerit  a  Christo  salutem,  sed  disputat  'quis  novit,  an  facturus  sit?' 
Etiam  in  rebus  secuhiribus.    Vide  lacobuiu.     2Ba§  eil'.ei"  llidjt  mit  cmft  ail=3""^--'''  i^ 

15   gi'ciff ,  nihil  perficit,    multo   plus   hie   in   fide   nihil    efücit.     1.  vide  fidem    in 

illis,   per  '©vBarilt'  verbum    invocant   ipsius   bonitateni,    alias    non    veDissentS"*^- 1^- '•'' 
obviam    i,  e.  virtus  fidei,  quod  fiduoia  sit  firma,  (juae  heret  in  gratia  Christi 
et  Christiana  fides.     2.  [tettcit  fic    im»  t)cim,    nolunt  esse    certi,    ut    ein    lier= 
5lüeifflei",  qui  non  credit,  nisi  tangat.    Quis  dedit  illis  X  literas,  (juod  Chri- 

20  stus  inturus  esset,  nunquam  viderant,  et  tarnen  ea  fidueia  aeeedunt,  quod 
audierint  bonum.  2.  ergo  fides  quae  est  ad  dei  bonitateni  k.  nid^t  tappet 
neque  teutat  dominum,  sed  tt)aget§  auff  got§  gnnben.  :>.  nihil  adf'ert,  (pio 
gratiani  emat,  veniuut  abscjue  merito.  Hoc  gravissinuun,  cum  (|uo  pugnat 
fides,  ut  hoc  ei't)alten,  (juia  maximum  artifieium  in  mundo,  an  ali(|uid  merea- 

25  mur  au  non,  fides  venit  nuda,  etenb,  ut  hie  vides.  Nam  illi  nun(juam 
fecerunt  Christo  meritum,  sed  audierunt  bonicordem,  in  illo  bereut.  Jlcm 
erant  leprosi,  quid  facerent?  erant  separati,  ergo  nihil  nieriti,  ut  fatentur  in 
verbo  primo  'Miserere',  (^ui  dicit  'miserere',  non  iactat  meritum,  non  «pie- 
runt  praemium,  (pii  ted)t  t)nt,  dicit  'da,  (jUod  debes",    f^ed  sie  noli  venire  ad 

3u  dei  couspectum.  Vox  fidei  fü(  iiidjt  aubevo  lautteii  'Miserere'.  Tarnen 
legitur  in  Petro  et  Paulo,  si  fecerimus  bona  o{)era  et.  Discerne  personam 
unb  hjefcn.  Prius  fias  Paulus  et  })ost  iacta.  8i  volo  facere  opera  Pauli 
sine  eius  fide,  fio  simia.  Abraham  erat  instus  et  {)ostea  obtuHt,  [)Ostea  alii 
secuti,   illi   sunt   stulti,   qui   exempla  imitantur  sanctorum.     Hoc   est  imitari 

35  Satanam.  Si  vos  opera  eius  se(|uimini,  prius  fidem.  Sic  f'aciunt  illi,  (|Uod 
audiunt  de  operibus  sanctorum  k.  Nullus  f'ecit  opus,  ut  gratiam  dei  con- 
sequeretur,  oportet  prius  antefjnam  gratiam  adsequaris,  dicas  'Miserere',  audi 
prius  verbum  dei,  «juod  Christus  propitius  est,  tua  manu  non  incipis,  sed 
deiis  1.  lapidem  iacit,  sinit  exire  verbum  suum  et  fidem  hanc  ac(|uiris.    Quando 

40  habes  eius  verbum,  tum  es   Paulus,  tum  secjuentur  ojjcra,  tuni  fides  et  spiri- 


7   (lepiiigitur  natura  lidei  ^il   nach  et  ist  eine  Viertelzeile  leeryelassen. 


490  ^ßtebigtctt  bc2  ^a^xci  1526. 

tus   ille  docebit  te,   ut   dod    sequaris  Abraham,   sed   ut   benefacias   proximo. 

Isti  fprüc^  fi§en  auff  bic  ^eiligen.    Ipsi  gi^enä  ouff  bie  fimber,  ha^  ift  ein 

offenfpiL     Habet   ergo  fides   naturatu,    ut   nuda  veuiat.     Quando   factus   est 

«Hörn.  2, 7  sanetus ,    sequuntur    loci    de   sanctis   istis   operibus  Eo.  2.   dilige  proximiim. 

^""SfT^^' Mat.  25.   S)a§  fein  bie  eommuuia  praecepta,  bie  gf)en  auff  bie  ^eiligen.    Item    & 

quando  esses  probus  ut  Abraham  et  velles  ofFerre  filium  ut  ipse,  ba  ^ut  bic^, 

quia  hoc  speciale  opus,  quod  Abraham  non  fecisset,  nisi  veuisset  praeceptuni, 

§cbr.  13,  if.  nunquam  cogitasset  de  immolando  filio,  sed  fecit  charitatem  Eb:  XIII.     Sic 

Paulus   habet  specialia  opera,    quae  habet  prae  aliis,   hoc  nihil   ad  me,   sed 

fol  t^un,   quod  couvenit  mihi  praeceptum.     Paulus  laft   un§  bleiben  in  ber   lo 

?Jöit  3,  12  xegcl  i.  e.  in  fide  et  charitate.     'Nondum  adeptus  sum'.  Phil.  3.  gf)e  nietnant 

bruber.     Sed  si  fol  fein,  deus  docebit,   ut  Abraham.     Petro  ftunby  tool  an, 

£uc.  18, 28  quod    dicat  'Ecce   secuti   sumus   te',    quia    erat   bonus.      Et  Paulus   'certavi 

2.  Sim.  4,  vbonum'  jc.  quia  Christiaui  sciunt,  quod  verbum  quod  loquuutur,  placeat  deo: 

si  aliquid  nou,  damuant  ipsi.  Sic  quando  eo  ad  infirmum,  certus  sum  hoc  i.i 
opus  placere  deo,  Si  etiam  iucreparer.  Sic  Christiani  noverunt  sua  placere 
deo.  Quis  änderet  dicere  hoc  verbum  esse  dei,  quod  praedicant,  uisi  certo 
sciret?  Ego  fui  monachus,  nescivi,  an  tibi  placeret.  Per  hoc  quod  volent 
se  excusare,  damuabunt.  Persona  in  fide  ntQd)t  nit  üil  bifputation  de  operi- 
bus. Extra  fidem  persona  contrarium  facit  et  multum  disputat,  cum  talibus  20 
non  est  finis  dissensionum,  quando  ceciderunt  ex  fide,  fit  illis  ut  hominibus, 
qui   submerguntur:    quod  apprehendunt,    firmissime   tenent,    sunt  illi  sectarii 

$eicf.  2, 2?extra  fidem  2C.  alii  dicunt  '!^er,  büy  tüort  ift  bein  et  opus'.    Ezech.  'bu  tneift, 

SSer-19, 2?ba§  id)  gebebt  f)ab\     Et  Hiere.  verbum  quod  praedicatum.     Sic  tu,  domine, 

fac,  quod  voles.     Scio,  quod  pecco,  sed  doctrina  est  vera,  sie  cum  operibus,  35 
quae  sequitur  celum,  non  quia  merentur  hoc  illa  jc. 

2.  est  charitas  Christiana.  Hie  veuiunt  opera,  quae  Christus  proponit. 
2uc.  17,  le'et  unus  Samaritauus'.  Vides,  quomodo  Christus  diligat  homines.  Charitas 
in  hoc,  ut  beneficias  proximo.  Quando  tu  accepisti  beneficium  per  fidem, 
omnia  habes,  f)aftu  fiegel,  quod  es  filius  dei,  si  es,  quare  mereri  velles,  faceres  so 
deo  gratis,  si  haberes  vitam  eternam  et  velles  ei  ab  binen.  Quando  deus 
in  me  habitat  et  ego  in  eo  per  fidem  jc.  et  vellem  mereri,  quid  est  aliud, 
quam   fiiteri  nos   non  Christianos?     Ergo  opera  !^Qben  ein  anbctn  mainung 

2.  Xim.  4, 7  Clmstianorum,    ut   Paulus    'Certamen'.     Christiauorum '   sunt  recta,    ut   deo 

placeant,  si  etiam  coram  hominibus  damnentur.    Celum  datur  gratis  et  tamen   35 
dicitur,   quod    merearaur,   quod    donatur   et  per  opera  !euffen.     Consule  hie 
rationem,  bie  iüirt  fid;  nid)t  biein  fd)iden.     Qui  non  sciunt,  quae  fides  sit, 
loquuutur  de  ea  ut  sommiantes,  nescientes  fidem  adferre  deum  et  omnia  cum 


zu  11    Phil.  3.  r  zu  12   über  bxubn  steht  über  bic  «gel  zu  16   Qui  pertur:  r 

zu  17/18  Ex  dictis  tuis  Ex  ore  tuo  te  iudico  r 

•)  ergänze  opera 


^ptcbigtcu  bes  3a^rc§  1526.  491 

eo  loh.  14.  Ergo  Ü^unnen  fie  fid)  md)i  trijfcn,  ciuomodo  opera  facienda,  3o^.  t4,  la 
scilicet  ut  cxhibeamus  charitatem,  qiiae  sit  exercenda,  ut  non  otiemur,  doiiec 
vita  reveletur,  non  qiiod  ])er  hoc  mereamur,  sed  ut  iuterim  aliquid  facianius, 
donec  veniat,  ut  quando  datur  alicui  donum  ingens,  eilt  gut  ex  gratia,  dantiu' 
5  ei  öref  unb  sigilhun,  habet  iam  non  opus,  ut  mereatur,  tt)Q§  feilt?  nihil  nisi 
quod  nouduni  habet.  Ut  si  dominus  diceret  'cum  abiero,  reddam,  quod  pro- 
misi,  post  dabo',  per  fidera  habent  in  verbo  vitam  eteruam,  'allein  Incrb  id§ 
norf)  ein  lüeit  üerji^en,  bal  iä)  bid)  ein  für  in  domum,  nempe  in  novissimo 
die\     Tum  lüexben  fie  fid)  rt)umcn  'domine,  hoc  fecit  certaraen'.  «gii^.xim.ij 

lu  Haec  opera  sunt  uobis  depicta  in  Christo.    Christus  a  Capernaum  per 

Samariam  et  Galilacam  proficiscitur,  praedicat,  sanat,  quae  sunt  et  qualia? 
meruit,  ut  esset  filius  dei?  Non,  sed  erat  ab  eterno.  Si  fuisset  adeo  stultus 
et  voluisset,  seipsura  negasset.  Erat  filius  dei,  sed  nondum  erat  bercleret 
manifeste.     Ista   opera    mihi    facienda,    dum   sum  in  mundo,    postea  darum 

1'^'   fiet,   quod   filius   dei   et  quod  facto  2C.     Sic  nobiscum.     Iam  sumus  filii  dei. 
Xemo  videt,  oportet  Interim  faciamus  aliquid,  non  ut  filii  dei  fiamus.    Sicut 
Christus,    donec   veniat   et   palam  faciat   haec  jc.      Paulus   dicit   'propterea 
exaltavit'  Phil.  2.    Hoc  füngt,  quasi  meruerit,  tarnen  seraper  habuit  ic.  'fuit  l^'g"  ^'  ^ 
obediens'  2C.  nou  manifestabat  deus,    ut  esset.     Sic  quod  ego  benefacio  pro- 

20  ximo,  dabit  deus  vitam  eteruam,  celum,  non  sie,  (juod  per  opera  fiat,  cum 
prius  habeam,  sed  mauifestabit  me  esse  illum  filium  2C.  Christus  vixit 
proximo  ju  gut  et  inde  accepit  victum.  Sic  nos,  facit  bonum  opus  sine 
alterius  damuo.  Sic  servivit  hominibus,  ut  aliis  nihil  obesset.  Sic  servien- 
dum  proximo,    ut  de   meo  dem,   non  de  alieno  accipere  debeo.     Si  viderem 

25  egenum  et  alteri  auferrem,  ut  darem,  non  vult  deus.  Sic  fuerunt  nostra  bona 
opera  in  cenobiis.  Christus  hie  noluit  auferre  sacerdotibus  ins  ipsorum, 
quia  praeceptum,  ut  leprosi  mundi  dicerentur  q.  d.  'mundabo  vos  uub  mO(^t 
eu(^  tt)ol  ^ie  bef)alten,  ahn  iä)  löi(  ein  u6rig§  tl)un  et  Ulis  retinere""  jc. 

3.  ut  opera  itiag   unb  öertire.     Si  non  vult  facere,  ber  getjort  in  ba§ 

3u  Inelttic^  recfjt,  ubi  haec  puniuntur  2C.  Vides  Christum  mundare  eos  et  tan- 
tum  unus  agnoscit.  Non  magnum  donum,  quod  9  etiam  utuntur  dono,  et 
tameu  tüitfft  er  bic  tt)o(f^at  in  rapu§.  Quis  hie  decipitur?  non  Christus, 
sed  illi  9.  Sic  Christiani  non  decipiuntur,  quia  si  orania  dat,  tamen  habet 
deum.    Si  quis  tantura  vult  benefacere  iis,  qui  raerentur,  ober  ba  e»  angelegen 

35  ift.  Si  tamen  scio  ein  6u6en,  ber§  übel  anleget,  cur  daretur?  Inter  eos 
decipior,  quod  habeo  pro  bonis.  Hie  ergo  dominus  perdidit  egregium  bene- 
ficium  in  9,  in  uno.  Hoc  fit  etiam  in  spiritualibus  fachen,  sicut  et  uobis 
iam  fit.  Quando  Clmstus,  Paulus  praedicaverunt  Euangelium,  qui  eum 
secuti,  crucifixerunt.    Paulus,  ubi  diu  praedicavit  in  Asia,  dicit:  Asia  defecit, 2.2im. i.isf. 

40  Onesiphorus  solus.  Si  quis  perderet  pecuniam,  facile  damnum.  Si  vero  fit 
ut  iam,  qui  adheserunt  Euangelio,  iam  sunt  sectarii,  Non  miremur,  quod 
beneficia  nostra  ubel  anlagen,  sie  factum  Christo,  Paulo,  qui  etiam  monuerunt 


492  ^rebigtcit  be^  Saläre?  152G. 

i.  e.  8i  X  veuiunt  ad  fidem,  vix  uiuis  raauet,  sicut  illi  veiiemiit  in  bona  Hde 
et  diciint  'Miserere',  tüIC  lang  tüerbs  ?  ubi  audiverimt  a  sacerdotibus,  (juod 
sanati  noii  a  Christo,  sed  per  orationem  exauditos.  Sed  hoc  nou  dissiinu- 
labit  Christus,  quanquani  nos  non  cureruus,  tales  sunt  fures  coram  deo,  q.  d. 
furautur  deo  honorem  et  sunt  ingrati.  Hoc  continendum  verbum:  deceni  f> 
mundati  sunt,  9  defeceruut.  Hie  cogitemus  hodie  stamus,  geftcrn  bei",  ^eut  xä). 
""t.  17,  16  'Et   erat   Samaritauus."      Nou    ludeus,   erant  contempti  erga   ludaeos, 

q.  d.  Christus  'quid  dicam?  qui  videntur  stare,  cadunt  et  ecoutra'.    .^utt  bi(^ 
fut   bell,    bie  öil    de  fide   loquuntur    et   operibus  exhibeut    ut  9  ludei,    qui 
putantur  perituri,    fintfen,    manent.     Et  hoc  videmus  egregie  hodie,    got  gcb   i^^ 
un§  nui"  ni(^t  JU  bil.     Si  raera  gh)ria,   rl)um  adesset,   caderemus.     Simj)lex 
SD.  17  verbum,  sed  horrendum:  '9  ubi  sunt?'     S)q§  arm  Üerlaffcn  ]ä)af\ ,  ha^  tijdn 

anfe'^en  ^at. 
»19  'Fides.'     Hie   vides,    quod   opus   sit   sakitarium.     Nempe  nulluni,    sed 

fides:  'tu  habuisti  fidem  in  meam  misericordiam,  ergo  adiutus  es\    Sinamus   is 
alios    disputare    JC.      Confessiouem    confirmarunt    Pa})istae.      Nou    habemus 
sacerdotes,  levitas,  sed  Christum  unicum  sacerdotem. 

57. 

^rcbigt  rtm  15.  Sonntag  nnd)  XrinitattS. 

(9.  ©eptember) 

üDiefe  bi^tjer  ungebrurfte  ^^srebigt  fiubet  [id^  in  ')iörer§  '!)iad)fd)ntt  Cod.  Bos. 
0.  17^  331.  1441^-146''. 

wiaiiu.m.  Luth:     Domi.  XV.     Mat.  VI. 

Hoc  est  dulce,  txoftlidj  (SuangcUum,  in  quo  tamen  indicatur  bic  gieu= 
lid)  uutuget  nostra  et  totius  mundi,   Et  est  dictum  contra  Ictbigeii  infidel i-  20 
tatem,  quod  non  eredimus  deum  esse   et  pro  nobis  curare.     Quod  scriptura 
treibt  mit  gtoeltigeu  luorten  unb  erempel,  et  tarnen  manemus  obturati. 
35.24  Dicit  'Nemo'.     Illos   2    vocat,    deum    et   Mammon,   duos  ponit  deos, 

verum  et  naturalem,  et  illum,  quem  fiugimus,  qui  et  natura  et  ai't  uon  est, 
sed  ex  cogitatiouibus  hominuni  ita  formatur.  25 

1.  concludit  hoc  Euangelium,  quod  tantum  sit  unus  deus  ut  et  Paulus 
i.Kor.  ?,  4Cor.  8.  et  quod  nou  sit  cultus  nisi  illius  solius  dei.  Omnia  servavit  sibi 
regiraina,  ut  nulluni  sit  regimeu  quam  illius.  Tamen  praeceptum,  ut  parenti- 
bus  obedieudum  et  dandum  Cesari  jc.  Num  hoc  non  est  praeceptum  a  deo? 
8i  haberet  quis  parentes  gentiles,  domiuos  ;c.  Ut  tempore  Apostoli,  vel  :io 
quando  Cesar  est  infidelis,  ut  ©olban,  Wurden.  Num  hi  duo  non  domini? 
Non  nisi  unus  est,  ut  et  Mose  3C.  ut  nulli  serviatur  nisi  ipsi  soll,  alias 
nulli  2C.  Mammon  est  dominus  et  deus,  sed  deus  non  fecit  eum  deum,  sed 
nos.     Parentes    nun  haberent  potestatem   in  me   et  nihil   esseni    eis    fd^iilbig, 


«ßrebifltcn  i)c^  Soljrel  152fi.  493 

secl  deus  dicit  'Hoiiora  pai-eiites^  jc.  ergo  non  simpHciter  paicntes,  sed  deus 
ipse,  diviiia  potestas  ibi  et  propter  hoc  verhnni  obedio  parentibus.  Nee 
ipsis  servio,  sed  ilH,  qui  lioc  iussit,  (piem  respieio,  (pii  niaiidavit,  ergo 
parentes  sunt  ein  Iraqcidjcn,  in  (pio  deo  servio.  Ideo  dictiiin:  qiii  inobedieois 
r.  parentibus,  ber  fol  bic  ftraff  Don  gut  ()a6cu,  «piia  ipsi  inobeditur,  quaiido 
parentibus  non  fit  obedientia.  Omnibus  insita  est  ista  obedientia,  etiani 
Turcis.  Si  vero  parentes  urgereut,  ut  Euangelium  negarem,  tum  dioendum 
'9hin  nimmer,  üater,  qnia  tibi  obedio  propter  deum,  (pii  iussit,  antequam 
illum  deserereni,    prius  te   desererem\     Quando  contra   illum  volunt,    a  (pio 

10  uccepernnt  potestatem,  tum  non  sunt  parentes  amplius.  Semper  servis  deo, 
etsi  parentes  Turcae.  Sic  est  obedientia  Cesaris.  Si  non  esset  in  scripturis 
Fetri  et  Pauli,  de  obedientia  non  curareni,  nt  picturam  Clu'istopliori,  sed  ht»c 
facit  prineipem,  quod  deus  supra  alfo  rebet,  bie  Voeil  Qot  ieiii  tüült  i)ai  an 
hie  potestatem  getjengt,  ideo  obediendum,  (piando  servio  potestati  sive  fideli 

15  sive  infideli,  servio  deo,  et  qui  non  obedit,  fo(  [ein  ftraff  ()aben,  ut  Paulus: 
Inobedientia  contra  parentes  et  potestatem  bleibt  ungeftrafft  nic^t.  Xa'v  i)eift 
unum  deum  esse  super  omnia,  qui  omnem  potestatem  in  sunm  verbum 
gefaft.  Sic  qui  Euangelium  praedicant,  quid  curarem  eius  verba,  nisi  hoc 
adesset  Christi,   qui    dicit  'qui    vos   audit,    me   aiidit',    'contemnit\     Si    con- üuc.  lo,  lu 

■j,)  temno,  Christum  contemno,  Et  alibi 'Ve  tibi  Chorozaim\    Hoc  dictum,  quod  aKnttii.  n,  ai 
solum  nnus  deus  et  dominus.    Alter  est  pictus  et  somuiatus  dominus,  quem 
dominus  non  ordinavit  nee  dedit  befet,  sed  nos  ex  raalitia  finxiinus,    Paulus 
'Multi  sunt  dii,  sed  nos  habemus  tantum  unum  deum\     (Sr  meint  dominos,  i  «or.  s,  n  e 
bie  tüir  erbii^ten.     Mammon,    venter,  avaritia,  honor,   hi  domini  regnant  in 

•2t,  mundo.  Ibi  diabolus  est  dominus,  qnia  non  habeo  ein  befel  t)on  got,  quando 
tale  est,  est  a  Satana  erbac^t,  fo  finb  öil  gotter  abgotterci,  domini  et  varii 
domini,  sed  sunt  Satauae,  cum  suo  regiment,  qui  ridjt  Dil  get)orfQm  an,  sed 
merum  peccatum  sunt.  Quando  fugiraus  tales  deos?  Mammon  ba'5  jeitlidj 
gut,  haS^  man  fc^er,   ^u  fra^t,  (igt,    non  videt.     Hinc  fit  deus,   quando  cor 

:{,,  meum  bran  ^eng  et  facio  ei,  quod  deo  debeo,  quod  fidani  eo,  consoler  ex 
sua  bouitate  et  im  tüot  unb  übel,  ut  semper  auff  in  trolj.  Aurum  acquirii 
divinum  cultum,  non  gero  auff  bem  altar,  sed  facio  maiorem  honorem,  quam 
ille  est,  quia  gut  m.ad)i  mir  ein  mnt,  (jui  debet  solum  venire  per  deum. 
Habet  zin  gut,  frolic^  §er^,  ^uüerftdjt,  t)offnung  auff§  gut,  quod  debet  solum 

?,:,  fieri  bem  got,  ergo  ]Mammou  est  fictitius  deus.  Sic  scriptura  vocat  creaturas 
talibus  nominibus,  quae  ei  fticimus,  ([uid  est,  quod  eo  in  templum  et  oro  et 
cor  meum  f)ai  ein  freub  am  lliommon?  ergo  missavi,  oravi,  servivi  deo, 
bo§  ^eift  ©Ott  bic  fc^al  geben  unb  bem  Xeufel  hcn  !ern,  qnia  servio  externe 
deo,  corde  Mammon.     Talis  deus  venit  ex  cogitatione  cordis  nostri,  non  ex 

40  deo.  ''Jiembt  CU(^'S  nid)i  für,  «piod  aliquis  possit  2  dominis  servire.  ludaei 
putabant    se  dei   populum ,    quando    servarent,    quae    pracscripserat   Moses. 

zu  8  4.  preceptum  r  zu  23  1.  Cor.  8.  »•  25  (luaudoj  i^ 


494  ^Hebtotcn  beji  i^n^ve?  1526. 

36^29,' '13  Christus  et  Esaias  Topulus  hie  labiis,  sed  cor  ubi  est?"  Qiiffm  ^Ftommon: 
qiiando  habetis  illud,  estis  leti:  Econtra.  Videat  quisque  ex  hoc  Euangelio, 
an  sit  Christianus.  Si  potes  letus  esse  in  paupertate  et  dicere  ^quanquara 
miser,  tarnen  habeo  divitem  deum",  spes  magna  adest.  Si  vero  deiicis  caput 
et  nemo  dat  et  habes  gravatum  cor,  cogita  te  servuni  Mammon  et  nou  dei.  5 
Et  quaudo  sentis  te  letum,  quando  habes  pecuniam,  tum  etiam  indicas,  quis 
tuus  sit  deus.  Christianus  qui  habet  pecuniani,  novit  sibi  commissam,  ut 
dispenset  Nee  letior,  quando  abest.  Videres,  qui  sint  Christiani,  si  cogi- 
tares.    Interim  uos  culpamus  ludaeos,  qui  fecerunt  Idola,  tarnen  facis  corde, 

SDJnttf).  6, 24  quod  gcntilcs  et  ludei  fecerunt  corpore.     Horrendum  est,  quod  dicit  'Alteri   10 
,    adherebit'  K.     Vel    oportet   odisse    te   deum    Et   Manuiion   vel   econtra.     Si 
pecuniam  dihgis,  odis  deum,    et  econtra.     Horrenda  verba  certe,   quod  con- 
chido,  quod  is  qui  tro|  imb  3ut)erfi(^t  !^Qt  ouff  gelt,  ift  gottc§  feinb  et  t)a[t 
l}t)n.     Si  tantum    hoc  verbum  audiremus,   quid  non   ex'f C^retf f)en  ?     Num  uon 
terribile,  quod  vitam  agam,  in  qua  deum  odio  habeo?    Non  est  medium,  ut   is 
deum  ^ahb  libft  ?C.     Item  consolatione  plenum :   si  fido  deo,   sequitur  certo, 
quod  contemno.     Non  reiicio,    sed  si  habeo,    contemno,    ut  sit  servus  mens, 
non  dominus  et  iuncf^er.     Si  non  veuit,  ^ab  xä)   anä)  ein  forteil,  haS^  ici) 
^t)n  m(^t  öeradjt.    Qx  f}dt  un§   bie  untugcnt  jux  bie  nofen,  boS  intr  un§ 
fd)emen   tnuffcn.      Differentia   est  inter   habere   et   servire.     Servit  Mammon,   20 
qui  ei  exhibet  divinum  cultum,  ut  est  herere  ex  animo  in  deo.    Hoc  fit  huic 
Mammoni,  quia  ita  adheretur  Mammoni  ab  hominibus,  plenam  domum  habeo 
divitiis,  amicos,  si  nihil  haberem,  ilh  non  dereHnquerem,   quomodo  servitur 
ei?   custodio  eum  et  curo,   ne  auferatur,    fit  dei  cultus,   quo  fido,   urget,  ut 
custodiam,  ne  furetur  quis.    Verum  habere  non  est  servire.    Christus  habuit  25 
etiam  200  grossos  Et  pauper,  qui  vix  habet  florenum,  facit  etiam  Mammon 
deum.     Et  ibi  maior  pars,   quae  servit  Mammon.     (5§  lett  ni(i)t  hxan,    tüie 
öil  einer  ^at,  sed  etiam  ein  l^er  magni  mammon  fein. 

Legis  plures  divites  in  scriptura,  qui  habuerunt  pecunias,  sed  non  ser- 
*^i.  62, 11  vierunt  ei.  Ps.  'divitiae  si  adfluanf*  2C.  i.  e.  contemnite,  illi  habent  be§  QlttS,  3o 
qui  habent,  ut  per  hoc  serviant  aliis,  ut  pacem  faciant,  et  si  auferretur,  non 
curarent.  Si  habent,  dant  mutuo,  bQ§  l^etft  ein  tj^x  fein  be§  5Jlammon.  Si 
habeo  pecuniam  im  coften,  video  pauperem,  sed  contemno  Mammon,  dico 
'Venite  huc,  floreni,  illi  sunt  nudi,  vinum,  panis,  venite,  hi  sunt  esurientes'. 
Servi  Mammon  cogitant:  oportet  custodiam  pecuniam,  forte  veniet  tempus  35 
charum,  ut  indigeam.  Ibi  dicit  fiorenus  'o  mi  vir,  noli  quiescere  mit  fltben, 
custodi,  ne  perdas  me",  et  ita  fit.  Et  hoc  est  servire  Mammon.  <Bo  Icit 
einer  it)ie  ein  ^\inh  ouff  ^eu,  non  utitur.    Sic  concludit  dominus.    lam  beultet 

iWntti).  6, 2;.  er  ben  binft.     'Nolite  solliciti  esse',  laborandum  est,  quisque  hjart  be§  fein?. 

Si  venit  pecunia,  accipiat  ut  1.  domesticos  suos  et  sie  alios.     Sic  Abraham  40 
fecit  'Habeo  divitias  pro  filio  Isaac,  deus  dedit,  si  auferret,  bene\    Sic  habere 

2G  gi-üssus]  g^       florenum]  f^  :U  floicui]  1-^  36  florenus]    f'^ 


^rcbiiiteii  bc§  ^a^xt^  1526.  495 


ü 


et  servire  difFerunt.  Sic  laborare  et  curare.  Qui  plus  curant,  nihil  acqui- 
runt.  Quosdam  vidi  letos  et  aceepisse  sat,  alii  uoctem  insincntcr  laboraut, 
quare  fit?  deus  non  dat  propter  laborem  et  curam,  sed  dei  douuni.  Labor 
et  cura  nou  facit  divites,  sed  beuedictio  domini,  tüem  tX  gibt,  ber  ift  teict;-. 
5  Et  tarnen  non  vult  nos  sine  labore.  In  labore  et  per  laborem  vult  dare. 
Sic  fit  cura  agricola,  qui  facit  omnia  et  tarnen  non  consistit  in  labore  suo, 
sed  ffjombt,  töie  e§  got  gibt,  et  hoc  fit  a  deo,  ut  fateamur  omnia  a  deo 
dari,  non  nostris  curis  hoc  fieri.  Ideo  laborandnm  in  sudorc  vultus,  betn 
leib  fol  ein  iibert,   sed  cor  sit  absque  cura,  ut  sit  letura,  ben  fo  gct§  rec^t. 

10   Ut  fit  in  vindemia,  bentt  fo  iftS  red)t:  corpus  laborat,  mens  letatur. 

Simile.     'Respicite.'     *Non  serunt,  non  habent  horreum',  ubi  ()iulel)tcn.  a«ntti).  e,  26 
Statini  surgunt  et  matutinas  canunt.     Si  interrogarem,   cur  ita  letaretur?   |o 
!§ilten  fie  un§    für  narren,    quia  dicit  in  Euangelio  'pater  celestis    alit\     Si 
nos  aves  inspicereraus  secundum  Eaangelium,  tüir  lüurbcn  ba  für  crfc^rctfen. 

15  Videraus  quideni,  sed  non  recte.  Da  hominera,  qui  inspexerit  avem,  ut  hie 
Christus.  Quomodo?  pater  vester  alit  eam.  Avis  est  melius  öcrforgt  quam 
Cesar,  dominus,  qui  habent  omnia  plena  et  tarnen  fein  ni(^t  fo  iüol  t)er|orget, 
quia  Mammon  fictus,  pistus  deus  in  corde  alit  illos,  Illas  autem  celestis  et 
sunt  letae,  canunt.    Reges  habent  Mammon,  qui  alit  eos,  aves  habent  celestem 

20  patrem,  erubescat,  qui  habet  frontem,  qui  est  !u(^enmeifter  aviculae?  celestis 
pater.  Hoc  nemo  potest,  Cesar,  princeps  iactare,  ergo  habent  meliorem 
cocum,  nempe  deum  patrem,  quam  Cesares.  Sic  praefert  unam  aviculam 
toti  mundo.  Non  veniraus  ju  bent  tüefen  ad  quam  una  avis.  Iccirco  habent 
causam  canendi  in  vere,   qui  statim  mane  incipiunt   non  habito  cibo,   quem 

25  postea  deus  disponit.  Nullus  nostrum  hoc  respicit.  ^d^  feb  Cy  an,  aber 
hvixä)  f)ulffen,  sed  non  ita  ut  Christus,  q.  d.  ipsi  habetis  !orn  unb  semen. 
Vos  metitis,  qui  meliores?  Vos  semper  solliciti,  fro^t  ha§  Ijeubt,  non  canitis 
mihi  nee  mammoui  vestro,  alle  aviculae.  3)a§  ift  un§  jur  le^en  gefagt,  quod 
dicit  'quanto  plus   vobis   id    faciet,   o   parum   fideles'.     Semper  cogitandum : 

30  Deus  est  cocus,  sarctor  mens  et  insuper  pater,  si  cogitarem,  fo  fol  iä)  Hier 
fingen  quam  al  öogel.  Ego  nunquam  vere  inspexi  ullam  creaturam.  Ibi 
videraus  nostrara  cecitatem.  Si  nos  esseraus  ceci  et  videreraus  unum  floscu- 
lum,  fo  iDurben  tüir  erfd^recfen.     Hoc  1.  de  esu.  2.  de  vestitu. 

5  laborem  fehlt  23  IccircoJ  Ic:  29  parum  fidelesj  pa 

58. 

^^^rcbigt  am  15.  ©ountag  narf)  2^riuitativ  ^Jadjinittag^. 

(9.  September) 

3)iefe  btö^er  ungebrudEtc,  in  Otörer§  ^iac^fd^rift  Cod.  Bos.  o.ll'^.  m.  152» 
—  153*  erhaltene  '^rcbigt,  ift  fic{)cr,  tuie  ber  (äingong  crmeift,  bem  'Jlad^nüttagc 
be§  15.  Srinitatiöfonntage,  al§  bie  gortfe^ung  ber  öorficrge^cnbcn  i^^rebigt  äu= 
juiücifen. 


405  5ßrcbi(\ten  be?  3nf)vp§  1526. 

ajjatH)6,24fr.2.  pars  Euaugelii:  Nemo  potest  duobns  dorainis  serviire  Mat.YI. 
1.  partem  andivimiis,  qiioniodo  nobis  dominus  similitudincm  de  avihus 
proposuit,  doiim  illas  jiasoere,  qua  nos  allicit  ad  magis  credendum,  longe 
certius  nos  deum  aliturum,  quemadmodum  etiam  in  textu  dicit.  Hoc  quidem 
Christiani  faeiunt  i.  e.  oredunt,  sed  totus  alius  niundns  istis  non  movetur  & 
neo  curat. 

«•27  2.   ftutf   est  de   vestitu   q.  d.   Corpus   vestrum    sine   cura   vestra    tarn 

longum,  crassum,  pinguc  k.  fecit  dcus,  an  non  et  reliquum  facturus  est?  an 
obliviscetur  cibi,  <]U0  nutriendum  est  corpus,  quod  deus  fecit?  et  vestitus 
(juo  operiendum  est?  quam  vilior  est  vestitus  corpore?  Si  ex  integro  w 
Sniaragdo  vestcm  haberem,  tamen  ingruente  morte  illam  darem  et  omnia, 
ut  corpus  in  vita  servarem?  Quid  ergo  adeo  stupidi  estis,  inquit  Christus, 
Sed  hoc  modo  non  videmus,  in  die  autem  iudicii,  quaudo  pudefient  quidem 
omnes  impii,  tum  damnati  Christiani  dicent  in  confusionem  sui:  si  ego  sci- 
vissem  tarn  diligenter  mei  curam  egisse  dominum  deum  et  tam  intentis  me  n 
oculis  observasse,  quam  eo  fisus  fuissem  ex  corde  2C. 

»28  3»"»   quod  proponit,    est   lilium    vel    quicunque    flos   aut   etiam  folium, 

quod  si  Omnibus  etiam  vestimeutis  regum  comparaveris,  fabula  erunt.  Adde, 
ut  adsint  penitus  omnes  phrigii  pictores,  artifices,  non  tamen  despectissimum 
hominibus  florem  nee  floris  folium  efficerent.  Sed  quis  in  eis  tantam  dei  -in 
rimatur  maiestatem  et  diligentiam?  O  si  loqnelam  illis  dominus  dedisset, 
quam  cssent  ad  versus  praetereuntes  clamaturae?  'Stulte,  cur  me  non  aspicis? 
cur  ingratus  deo  in  me  non  contemplaris  factorem  meum?'  Ego  si  virgo 
essem,  nullam  ferrem  ex  floribus  coronam.  Quae  enim  virginum  non  timeat 
llüres  longissimo  intervallo  pulchriores  quam  mnndi  omnes  sunt  virgines.  25 
Et  sicut  aves  dicunt  'Dens  coeli  pascit  nos",  ita  Acres  'Dens  ornat  nos". 
Foliis  arborum  omnibus  inscriptum  est  *deus  mens  decoravit  me",  sie  autem 
cordibus  hominum  'Mammon  mens  vestivit  me\  Omnia  in  mundo  gloriantur 
de  deo  suo,  solus  homo  de  mammon  suo.  Si  soli  datus  esset  sermo,  mi(^ 
jimet,  fte  tüurb  teben,  sed  in  scriptura  loquitur.  Non  fuit  rex  Salomon,  cui  3o 
tantae  divitiae  sunt  douatae  et  ex  peregrinis  allata  regionibus  donaria,  et 
tamen  minutissimus  in  Euangelio  illi  flos  praefertur.  Nihil  est  deus  virgi- 
num, reginarum  H'.  h)ie  fc^on  fic  geficii^t  imb  getenlU  J^erein  ge^en,  in  omni 
auro  suo,  purpura,  gemmis  ?c.  flosculus  omnibus  communissimus  irridens 
inquit  '£)  fi)6ne?    nihil    est    tua   ad    meam   comparata   pulchritudo',    fcfjetnen   35 

\V\X  lim  K. 
^.■M  Nunc  concludit  dominus  'Ne  ergo  sollicite'.      Sed    scimus   ex   Paulo, 

qui  sint  gentes,   nempe  qui  non  modo  non  curant  sed  neque  deum  sentiunt. 
s.<.  32 'Gentes'   q.  d.    'vobis  Christianis   alius   est,  qui  pro  vobis   curat,    non    opus 


zu  24  25  über  timeat  tiores  ulr/,/  foUcu  fic^  uirfjt  enfeijcu  C 


5prcbigtcn  bc?  3fnf)ve§  1526.  497 

habetis  gentium  solicitudine^  quem  et  nominat,  cum  addit  'Seit  enim  pater'  ?c. 
Ita  Petrus   'omui   cura   coniecta"  k.   ([lüd   autem    amplius  dicere  potuit?     Sia.  *etrii,  4 
ille  pro  Omnibus  culmis  et  granis  campi  non  ageret  curam,  ne  unus  quidem 
cresceret.     Si  vinum   etiam    in    cella  vinaria    esset,   et    ipse  non  curaret,    bei" 

f'  teuffei  tüutb  alle  raiff  nbl^auen.  Ita,  cui  unam  dat  quantumcunque  villosam 
vestem,  tam  sufficieuti  fovet  calore,  quam  illum,  qui  tantum  induitur  mit 
marberii  fc^auben.  Sic  dico  de  cibis.  Si  te  deus  saturat  oleribus,  suavius 
est  quam  opulentum  aliquem  omnibus  ferinis,  (juid  tibi  deest?  quid  quereris? 
ober   bte  narrn   fpencn   bte  ougen   auff   et  argenteas   mirautur   j^aropsides, 

10  auratas  vestes  et  similia,  ])ictum  deuili  araplectuntur,  quem  ima  cum  vero 
et  naturali  deo  amissuri  sunt,  Scio  plures  nobis  dari  a  deo  cibos,  (juam 
omnes  inferant  rustici  in  civitatem,  nutriuntur  omnes  et  longe  plures  otiosi 
quam  operantes,  et  si  mihi  per  annum  nutrienda  civitas  esset,  id)  niuft  3e^en 
mal  m^er  !§aben,  quam  tota  nunc  possidet  civitas,    Sed  infidelitas  est,  quae 

15   hoc  non  credit,  et  ideo  in  Euangelio  illam  hactenus  confudit  dominus. 

Nunc  quid  nobis  faciendum  sit,  docet  dicens  'Primum  quaerite  regnum ».  33 
coelorum',     Seimus   esse  ecclesiam,    cuius  perpetua  habenda   est  cura  verbi 
praedicatione,    ut    semper    pkires   adducantur.      S)Q§    f)e{ft   hü^    xdä)    gotte? 
meren,  quam  autem  hoc  male  augeatur,  videmus  in  sectarum  multitudiue,  in 

20  paucitate  parentum,  qui  fidem  promoverunt  in  cordibus  filiorum  suoruni, 
videmus  etiam  in  singulis  homiuibus,  quam  sint  negligentes  in  auctione  (juis- 
que  fidei  suae.  'lustitia'  autem  'illius^  ift,  teufc^  gu  reben,  boS  überall  redjt 
3Ugel)e.  Quod  consistit  perpetuo  in  e^m  auffegen  falsae  doctrinae  et  vitac. 
Quod    si   faceremus,   nempe   quod   cura  nostra   esset,   \)a§  toix  l'ec^t  6l)liften 

25  toeren,  Tunc  dicturus  esset  dominus  ^lon  opus  habes,  ut  cum  gentibus  sis 
solicitus  pro  victu  aut  vestitu  tuo,  quoniam  ego  pro  te  solicitus  sum'. 

Sequenti  autem  textu  confundit  rursum  nostram  infidelitatem,  qua  non 
sumus  contenti  labore,  quem  praecipit  deus,  sed  soliciti  sumus  in  annos  10. 
20,  30.  Dominus    autem  vult,    ne  ex  uno  labore   ac  molestia  duos  faciamus, 

30  ex  crastina  tristitia  etiam  hodiernam.  Vult  autem  omnino,  ut  uos  hodie 
laboremus,  ipse  autem  pro  crastino  vult  solicitus  esse  et  in  eum  fidamus. 
Cui  fiduciae  impudeus  quoddam  contrarium  est  adagium  '(Sorg  ein  l)eber  für 
ftc§  felb§,  aber  gott  für  all',  ^a  ^a,  Quod  si  dicereut  'Sorge  ftjeiner  für 
fi(^,    got  für  att',    melius  sonaret.     Hactenus  de  Euangelio,   quo   deus    cou- 

35  fuudit  nostram  infidelitatem.  Oremus  ergo,  ne  semper  bestiis  simus  rudiores 
et  deo  magis  ingrati  quam  aves  et  flosculi  sunt. 


zu  16/17  Resuum  dei  r  zu  22   lustitla  eins  r 


£ut^ex-§  SÖerfc.  XX.  32 


498  ^^vcbiflten  be?  ^n^rc?  1526. 

59. 

^^rcbigt  am  16,  ©onntrtg  nat^  ^rinitati^'. 

(IG.  ©eptcmbet) 

S)iefe  bisher  imgebnicEte  '4>i-'e^iöt  ift  uns  in  SiörcrS  Diacf)fd)vift  Cod.  Bos. 
o.  17d,  m.  146"— 148"  erhalten. 

^'"c.  7,iiff.  Luth:     Dominica  XVI.     Luc.  7. 

In  hoc  Eiiangelio  videtur  nnllum  humanuni  opus  nodj  eineiiei  ftutfe: 
ettt)Q§  de  fide,  sed  proponitur  nobis  dives  misericordia  et  bonita.s  dei  erga 
nos,  per  quam  aUicit  ad  fidem.    Et  totum  Euangelium  g^et  t)in,  ut  discamus 

2.  ^etri  3,  isdeum  agnoscere.  Pet.  Ideo  vivimus  in  hoc  terra,  ut  di.^icamus  deum  et  5 
Christum  et  augescamus  in  ea.  @§  mangelt  an  ber  barmtier^igfeit  niä)i, 
quia  semper  adest  et  manet  semper  et  omnibus  per  omnia  est  öol  Öol  gots, 
e§  feilt  aEeiu,  quod  non  cognoscitur.  Sicut  si  locus  plenus  esset  thesauro, 
ut  conculcaretur  et  tamen  ignoraretur.  Ita  haec  vita  est  elettb  vita,  quod 
sumus  submersi  in  carnem  et  vita  nostra  est,  quasi  essemus  submersi  in  10 
niare  ut  louas,  fascinat  nos  hoc,  quando  videmus  creaturam,  quod  sumus  iu 
luce,  sed  nobis  feilet  adhuc  lüeit.  Dens  tjot  fein  gut  t)nn  bog  tüort  gefaft, 
non  facit  aliam  viam  ad  nos,  ut  se  nobis  ostenderet,  quam  in  verbo.  Pro- 
ponit  se  nobis  in  omuibus  creaturis  unb  ligt  t)tH  h)eg,  sed  nemo  curat,  ideo 
verbum  dat,  ut  audiamus.     Videantur  omues  creaturae.     Sol  splendet  super   15 

a)iatti).  5, 45  omnes  homines,  iustos  et  iniustos  mat.  5.  Detur  unus  homo,  qui  ex  corde 
dicat  solem  esse  dei  donum.  Gentiles  sapientissimi  hoc  non  potuerunt  dicere, 
sicut  nee  equi  et  vaccae.  Cliristiani  hoc  norunt,  qui  dicunt:  haec  kix  hicet 
mihi  ex  mera  gratia  et  misericordia.  Si  debeo  solem  sie  agnoscere,  fo  TttuS  ntiv 
JU  ^ilff  f^omcn  ha^  tüort  unb  ber  fc^al.  Sic  fit  in  aliis,  habes  oculura,  cor-  .^0 
pus  integrum,  vides,  palpas,  quis  est,  qui  dicit  *huuc  oculum  habeo  a  deo, 
digitus  est  suum  donum,  munus"?  nemo  potest  achten,  quam  magna  sint  dona, 
multominus  dator.  Sic  non  agnoscimus  donum  dei  et  creaturas.  Illumiuati 
spiritu  saucto  tl^onncn  mit  mul)e  ^tn  !f)omen,  ut  dicant :  omnia  membra  sunt 
ex  deo,  quae  verba  excelluut  omuem  rationem  humanam.  Sed  quia  videmus  25 
quotidie  solem  oriri  et  vaccam  duos  oculos  ^,  ideo  nemo  gratias  agit  deo,  sua 
*f.  119, 64  bonitas  fdjiütmmet  t)nn  bei*  iüelt.  'Misericordia  domini  plena  est  terra'. 
3ei.  fi,  sEsa:  'Celi  et  terra  pleni  sunt'  2C.  Impius  nescit,  h)a§  ha§  Ö^ilgt  ift,  ut  ein 
itlicf^e  creatur,  omuis  vermiculus  dicit  se  creatam.  Arbor  "^deus  fecit  me, 
ut  sie  feram  fructus'.  Sic  canit  arbor  cautilenam  de  deo,  qui  det  omnibus  ^o 
satis,  aber  e§  fte^et  eiu  fprurfj  bafeel) :  Tollatur  impius,  ne  videat  gloriam  dei, 
hie  dicit    '^natur    gibftS,    ut   ista   omnia  fiant',   non   dicit   deum  dare  panem. 

zu  5  2.  Pet.  3  r  zu  6/16  Opera  ilei  iimi  cogno.sci  a  carne  r  zu  27  ps.  119.  r 

zu  28  Esa.  6  r 

')  erg.  habere 


^"rcbifltcit  be?  Zsa\)xe?^  1520.  499 

Sic  est  in  spiritualibus  bonis.  Dens  nnsit  Christnni  in  ninndnm  et  sinit 
praedicari  per  totuni  mnndum  unb  6cut  an  über  bie  tenii)oralia  bona  aeterua 
et  1.^  niao-na  snnt,  qnae  fd^Iec^t  Ijnn  bcri  lapUy,  ut  discerenius  agnoscere 
aeterna.  Ratio  est  subniersa  caecitate,  nihil  sentit  horum  Paulus  Cor.  'dedit  1.  6or.  2,  12 
5  spiritum  sanctum  suum,  ut  scianuis,  quid  datuui  sit  nobis".  Magna  dille- 
rentia  scire  se  habere  aliquid  et  habere  ali(|uid.  Si  thesauruni  iiabeo  et 
nescio,  nulluni  discrimen  inter  me  habentem  et  non  habenteni.  Sie  dieit 
Paulus,  hie  Christus  'omnes  capilli  capitis'.  Propheta  David  habuit  enndem.gjfntto.io.so 
spiritum  et  oculos.   '^(^  unterlüunb  mic^  beine  tüunbertf^at  et  nniltiplicaban-^4?(.  139,  i7f. 

10   tur  ut  arena\     Unde  sie  locutus?     Non   ita  submersus   in   earne  jc.   ut  nos. 
'Quam  profundae  sunt  cogitationes  tuae\    Sed  stultus  non  intelligit,  bü»  finb'i'w 
bie  raudyiojen  meufc^en,    qui    non    vident.     Summa  Summarum:   numdus   est 
plenus  beneficiis  dei,  sed  mundus  non  aguoscit,  sed  dicit  omnia  rem  aliquam 
esse,   sed   spiritus  sanctus   docet   deum  ista  dare,  et  hoc  facit  per  verbum, 

if.  per  quod  suscitet  nos,  ut  videamus,  quid  habeamus,  nam  per  verbum  ostendit 
nuff  qE  creatur. 

Inter  ista  beneficia  est  hoc  praecipuum,  quod  ostendit  in  Christum, 
quem  protulit  oranibus  creaturis.  Ad  hunc  cogendum.  Oportet  sit  externa  vox, 
qua   nos   expergefiamus,   in   hoc   non   videraus  temporalia,   sed   eterna,   quae 

2(1  non  videmus,  et  tarnen  ^at  für  ftc^  genonten,  per  quem  nos  alHcit.  Inter 
haec  unum  est,  quod  suscitatur  filius  viduae,  quae  nunquam  sensit,  quam 
maguum  beneficium  sit,  quod  habuerit  filium.  Ubi  vero  maritus  moritur, 
videt,  quid  perdiderit,  dein  etiam,  quando  filius.  Sic  solet  facere  deus,  quod 
interdum  dat,   aufert,  ut  agnoscamus,  quid  habuerimus  et  vult,   ut  experge- 

25  fiamus  et  oculos  aperiamus,  sicut  aliquis  trahitur  crinibus.  llbcr  boS  ^at 
6:§riftu§  ein  fonberlic^  gctfian,  reddidit  filium  matri.  Hoc  est  privatum 
donum.  Sic  in  quibusdam  ftucf  exhibet  se  posse  mortuum  suscitare,  ut 
discatur,  quid  possit.  Indicat,  quod  mors  sub  pedibus  eins  et  dominus  etiam 
super   vitam   et   mortem,   ha§   g^et   nu   Ijim   ^eni»    leben.     Quia   dicit   unum 

30  verbum  ic.  ergo  hoc  g^et  über  ben  !]erren  huius  vitae,  qui  est  mors,  si  super 
haue  habet  potestatem,  ergo  super  peccatum,  Satan  et  vitam.  Nemo  fortem 
inveniet.  Mortis  fpieä  est  peccatum,  quamdiu  hoc  manet,  habet  potestatem. 
Si  uno  verbo  potest  vitam  ^erbringen,  mortem  fugare,  ergo  et  peccatum  et 
iustitiam.    Hoc  indicatur  'unb  trirb  bk  ftunb  fljomen  et  coram  eo  ifty  fd§on' 

35   loh.  5.     Quid?   quod   vult   absorbere  mortem    et   dare   vitam,  et    hoc   quod  3o().  r>,  2 
possit,  indicat  per  hoc  opus,  et  quod  velit.    Qui  hoc  discit,  est  Christianus, 
qui  bene   novit,    ber   fielet   befter   beffer.     Mortui  andient  vocem    tibi  dei  k. 
ft^e  ju,   c§  ift  ein  opus,  quod  magnum  est,  et  tarnen  rid^t»  ani  mit  einer 

zu  1   Spiritualia  bona  r         zu  4   1.  Cor.  2.  r  zu  9  ps.  1.S9.  r  zu  1 1    ps.  92.  r 

über   tuae   Sed   steht    quare   quia  zu   2 1    Viduae   filius   r  zu   25   Cur  deus    caro 

aul'erat  jc.  r  zu  35  loli.  5.  r 


^)  1.  ^  die  ersteren,  mimlich  temporalia  bona. 


:12^ 


500  $rebtgten  be§  3al)re§  1526. 

ftt)m,  clicit  'Surge',  et  fit,  per  quod  iodicat,  quam  (eid^tÜC^  JC.  Ibi  tüerbert 
toil'  gereift,  quod  in  eum  credamus.  Ibi  se  opponit  raorti,  quae  est  maxi- 
mus  dominus,  ab  initio  mundi  omnes  mortui  sunt  morte,  nemo  potest  se 
defendere.  Si  omnes  Adam  filii  venirent,  quantus  numerus,  et  facile  moriun- 
tur,  iinb  lidjt  fic§  letc^tltc^  ^in,  ut  sit  t)§m  ein  fc^impff,  quando  opponis  filios  ^ 
Adam  et  mortis.  Ipsa  est  ein  fentnei;  fc^lüer  et  nos  filii  ein  ©rbeS  fd^tDer, 
vide  quanta  potentia  sit  mundi,  quam  aedificarint  2C.  nttfje  ben  tob  flegcn 
ß^riftum,  tam  magnus  dominus  erga  homines  ift  gegen  l)^m  al§  ein  antr)el)nng, 
quia  ubi  tantum  audit  'Surge\  tum  cogitur  discedere. 

Quare  exliibet  hoc  miraculum?  ut  nos  submersi  vigilemus  et  agnosca-  lo 
raus,  quam  leviter  anbto§  ben  mortem,  Satan,  ut  expergefiamus  et  videamus, 
quis  sit  Christus?  q.  d.  Christus:  nembt  ein  mut,  fo  toerb  1)^1'  [ter(f()er,  quam 
mors,  erga  me  est  ut  pflaumfebei".  Si  excitarer  et  viderem  Christum,  hoc 
possem,  cogitarem  certe:  h)0§  ift  benn?  quod  tiraeo  mortem?  Christus  mens 
est  2C.  Vult  ergo  nos  !e(fe  machen,  ut  unus  filius  Adae  fortior  sit  toto  i5 
mundo  et  mundi  domino,  ja  er  |)fuc§et  Ijfjn  nur  an  et  ridet.  'Mors,  ubi  vic- 
i.tior.  ifi,  55  toria'  1.  Cor.  15.  pfu,  fugis  propter  unicum  verbum  'Surge",  hoc  est  novum 
beneficium,  misericordia  u6er  bte,  quod  dedit  prius,  quod  proponit  hunc 
hominem,  ut  agnoscamus  eum  posse,  quod  eripiat  omnes  in  peccatis,  mortis 
timore  ic.  Non  solum  potest  vincere  mortem,  sed  facillime,  qui  hoc  creduut,  äo 
hie  muffen  \)a  frolid)  fein.  Quid  est,  si  etiam  in  paupertate,  morte  ftirf? 
Ieg§  auff  ein  töag  unb  Ineg»  gegen  bem,  qui  mens  est  dominus,  erga  iUum 
est  mors  ut  favilla  vel  gutta  erga  mare.  Sed  quando  fides  non  adest  et 
venit  paupertas  et  mors,  tum  puto  deum  et  omnia  pauperes.  Si  cogitarem 
'Christus  potest  uno  verbo  fugare  mortem"*,  fo  töürben  tötr  fein  bing  achten,  -'^ 
ut  facimus.  Ergo  non  solum  osteudit  creaturas,  sed  hunc  hominem,  ut  bene 
discamus  coguoscere  eum,  qui  enim  omnes  creaturas  implet  et  corda  nostra, 
omnia  plena  sunt  Christo.  Proponitur  ergo  nobis  in  hoc  Euangelio  bonitas 
dei,  hk  ba  gibt  t)nn  ba§  ienig  leben.  Ex  quo  videmus,  quam  simus  submersi 
in  carne:  habemus  thesaurum  maximura  et  nescimus.     Ideo  orandum.  so 

6y  fein  fein  ftgurn  unb  fpriii)  tüort  in  hoc  textu.  'Nain'  commotio, 
Civitas,  hebraice  'ein  iüoge  ftob',  hu  ftd^  fef)er  tüeget.  Haec  est  civitas  spiri- 
tualis  ludei  populi  et  omnium,  qui  sub  lege  capti.  Et  dicitur  'tüogen  ftab^ 
quia  semper  ft^et  l)nn  ber  tnoge  ut  aqua,  quia  omnes,  qui  sunt  sub  lege, 
non  audiunt  Christum,  dicuntur  'lüog  ftob',  quia  ubi  Christus  non  est,  nee  35 
3fi.  57,  20  quies.  'Impius  sicut  mare  fervens'  et  non  est  pax  impiis.  Mare  currit  suo 
tempore  '^inber  ft(^  unb  ^erfur,  non  potest  quiescere.  Sic  impii  cor  g^et 
^nn  gebancfen  forg  et  non  haeret  in  Christo,  sollicitum  est  pro  victu,  vita, 
iniraicis,  morte.  Qui  volunt  ita  salvari  lege,  fiunt  tales.  i^n  le^ft  gcrebt  e§ 
hjol  mit  ber  ftab.  ^" 

zu  2/3  Mors  tyranuus  niaxinms  r  l-i  über  excitarer  steht  expergefierem  zu   17 

l.X^efi.s,  9t.  1.  Cor.  15.  r  zu  28   1.  Tlies.  ö.  r  zu  31   Nain  r  zu  36  Esa  r 


IH-ebigteii  bei  SoI)reä  152G.  50 1 

Est  vidua,  habet  iinicum  filiuni,  imb  ha§  trifft  bic  frotiicn  unter  bcm 
gfelj.  Paedagogus  noster  3C.  hi  consolandi  sunt  per  Christum,  qui  sunt  pri- 
vat! viro  i.  e.  non  habeut  deuni,  et  filius  nioi-itnr  i.  c.  j^er  legem  lionn'nes 
tantum  terreutur,  ut  non  eripiantur,  et  cum  vidua  (HfBdit,  quasi  non  sit  spe^ 

5   de   filio  recuperando,    ubi   exit,    ut  sepeliatui-,   et  multi  cum  ea  et  flent,  bQ§ 
man  fid^  foft  bleue  mit  operibus,   tjitfft  uidjt,  nur  jur  f)eKe  ju.    Ibi  venit 
Christus   non   ex   merito   viduae   et  accessit   ad  \'iduam.     'Noli    flere'.     Hoc^"c-7,  is 
est  Euaugelium.     Quare?  (piia  adfert  melius  quid,  quam    legem,   quae  trCQt 
I)in  au§,   ut  sepeliatur.     Christus  adfert  suum  troftticf)  tt)ort  et  opera.   (piid 

10  amplius?  Accedit  ad  loculum,  taugit  et  dicit  'Surge'.  (gy  tuet  fein,  ut 
Christi  tüort,  fpruc^  uub  tücrcf  semper  in  ore  versarentur.  Quando  taugit 
loculum,  fo  giltö  ettün»  i.  e.  quando  mihi  condonat  sua  merita.  ^ä)  UÜt  bir 
fegenden.  Si  es  in  peccato,  morte  i.  e.  dat  mihi  merita  sua,  ut  quieseat  con- 
scientia  mala   et  portatio    ad   mortem,   sed   portatores   cessant    i.  e.  doctores, 

15  qui  conscientiam  fecerunt  öer^agt,  t)i)X  muft»  nic^t  tüeiter  tragen,  sat  est,  iam 
venistis  extra  portam.  Hactenus  audistis,  o  ludei,  per  opera  salvari,  sed  nihil, 
audite  meara  doctrinam  et  insuper  verbo  mihi  clamare  'Surge\ 

Adest  bonum  hoc  mestis,  sed  nihil  prodest,  uisi  spiritus  sauctus  doceat. 
Et  hoc  fit  per  verbum,  quod  intus  docet  in  corde,  ut  thesaurum  non  solum 

20   habeam,    sed  etiam  sciam:    donatus   ergo  Christus  mihi   cum  omuibus   suis, 

et   insuper  scio.      Paulus    'scio   et   persuasus   sum",    alibi:    praedicatum   est^wöm.  u,  u? 
Euangelium    per  orbem,   sed  ego  novi  et  persuasus  sum.     Postea  erigit  se 
adolesceus  et  loquitur  i.  e.  quando  homo  vere  seit,  quid  Christus,  potest  vere 
de  eo  loqui,    qui  novit  solem  creaturam  dei,    potest  etiam  loqui  de  eo,   alii 

25  frigide  de    eo  loquuntur,   finb  nac^prebigcr,   sed  ille  ridjt  fid^  auff  et  loque- 

batur.     De  hoc  sermoue  fit  totus  mundus  plenus,  ut  dicatur  'deus  visitavit\ -"c.  7.  le 
Aderat   et  prius   deus,   sed  nesciebatur.     Hoc  mysterium  jt^et  ftc^  auff  ba§ 
)3rebtg  ampi,  non  auff  opera. 

3  über  viro  steht  maritu  zu  13  6^rtftu§  gveifft  mir  an  mein  jarg  r 


60. 
^rcbigt  am  17.  Sonntag  narf)  ^rtnitati^. 

(23.  (Septembetj 

2>iefe  bieder  ungcbrucEtc  ^>rebigt  liegt  un§  in  3{örer§  ^iad^fi^rift  Cod.  Bos. 
o.  17^  331.  149»'— 151'^  öor. 

Dominica  XVII.     Luc.  XIIII.     Lutherus.  2uc.  h,  iff. 

30  Hoc  Euaugelium  facile  est  et  duo  jiroponuntur:  de  hydropico,  2.  doc- 

trina  de  discubitu  iuferiori.    Invitatur  Christus  ad  prandium,  ubi  meri  inimici, 
et  invitatus   non  ad  bonum,    .sed  eius  perieulum.     Hoc  potest   dici  lupinum 


502  ^4^rcbiätcti  be§  ^al)xc^  152(;. 

vel  cuninum  praudium,  ubi  quis  observatur,  ut  itmB  htn  !^qI§  ll^om.  SOßer 
ben  onbern  teitfd^,  videtur.  Nobis  maxima  consolatio,  quod  Christiaui  sunt 
absque  omni  periculo  et  far  in  omni  2C.  quia  adest  sapientia  dei,  in  (juam 
heret  se  Satanica,  sed  confunditur.  Consilium  eoruni  videbimus,  an  sabbato 
facturus  sit  opus  aliquod,  si  fecerit,  folg  im  ben  ^a(§  !o[ten.  Christus  it  ad  s 
illos,  quasi  nesciat  illis  putantibus  se  Christum  illaqueaturos ,  sed  ipse  ^tx= 
letft  muscipulam  et  laqueos,  Sic  contingit  omnibus  Cliristianis  et  nobis  in 
exempkim  praescriptum,  ut  nihil  bamac^  fvogen,  consultent  ipsi,  quod  velint, 
*^if.  33, 10  quia  deus   est   raagister  et  sinit  de  se  praedicari ,   quod  sapientium  reprobet 

^"  lll^gg^  }i  consilia  gentium.     ConsiHum   autem   domini   2C.     Et   in    Cor.     P]t    deus  fieri   lo 
facit  aliud  nihil,  quam   quod    dissipet.      Si    deberem  recensere  omuia  irrita 
consilia  nostri  temporis  k.  coraraittamus  ergo  causam  nostram  deo   et  viva- 
mus  tanquam  vivamus  tnittett  in  bie  [trtlf,  quia  rumpuntur  et  confuuduntur 
nostri  confusores.     lesus,  cogitant,  facit  magna  miracula  et  populus  adheret 
ei,  nos  non  possumus,  invitabimus  eura  et  videbimus,  an  sit  sanaturus.    Ibi    is 
est  laqueus,  non  potest  Christus  §{nber  nod)  fuf.    Si  non  facit,  dicemus  'ein 
fantaft'.     Si  non,    damnabimus  eum,    quod  contra  legem  fecerit.      Quomodo 
evaderet?     Si  facit,   non  bene  facit,   si  non,   idem  peccatum  facit,  quomodo 
inveniet  foramen  apertuni?   extrudit  se   et   iniicit  laqueum   in  Collum   suum. 
Quid  est,   quod  dicerent  ad  quaesitum  ipsius?     Non  poterant  negare,   alias  20 
dixisset  'cur  extrahitis?'  ergo  coguutur  fateri  bonum  esse,  quod  vacca  iuvetur, 
ergo  multo  magis,  si  homo.    Vides,  quam  magistraliter  eos  ceperit  suo  ipso- 
rum   laqueo.     Sic   Christiaui    nos    discere    debemus,    ne   multum  trepidemus 
ad   inimicos    nostros,   quando   conveniuut   et    Consultant    se  commissuros   ad 
Papam  et  Cesarem,  nos  Interim  legamus  et  ne  cogitationem  de  eorum  con-  25 
silio,  quia  ille  ridet  eorum  consilia. 

Haec  nostra  consolatio,  quod  habeamus  sapientiara  divinam,  quae  regit, 
ducit,  ut  nos  non  queamus  intelligere,  modo  nos  ftil  !^alten,  Si  nos  debere- 
mus  evadere  illum  laqueum,  non  fieret,  quia  ratio  hie  optime  consultavit. 
!3ft  tüol  tf)Un  n{(^t  red^t  unb  nt(^t  t^un?    Ibi  deo  res  committenda  et  facien-   so 

mattij.  6,  33  dum,  quod  deus  commisit,  nempe  ut  quaeram  regnum  dei  mat.  6.  et  prosim 
proximo.  De  te  capiendo,  liberando  ne  sis  sollicitus,  sed  rem  deo  committe, 
sis  prudens,  ut  velis,  ego  committo  rem  deo.  Si  vult  deus  te  mori,  bene. 
Haec  una  pars,  ne  formidemus  laqueos  et  consilia  adversariorum,  quia  Chri- 
stus intrat,  quanquam  novit  sibi  insidias  positas  et  perrumpit  unb  gibt  gu  35 
bent  deo  gratias  ein  groB  fau,  ba§  fie  in  über  nic^t  gelaben  foUen  i)aben. 

'Sabbatum.^  In  novo  testamento  sunt  omnes  dies  liberi  et  in  cou- 
scientia  nulla  praeferenda  alii.  Sed  hoc  quoque  dixi  ba  neben,  quod  haec 
doctrina,  quae  facit   dies  ic.   et  omnia  libera,   bk  gl^cn  an  bte  (5(]rt[ten  i.  e. 


zu  2    Consolatio   r  8    quod    /'ehll  l-'i    tanquam    vives  20    quod    /'ehlt 

!«  :J7  Sab:  /• 


5prebicitcn  bc§  ^al)xe%  1526.  5Q3 

qui  toto  corde  fidimt  Christo  et  fidem  haue  exhibent  erga  proxininm,  quod 
ah'a  ])ars  iufideliuiii  iititur  ista  übertäte,  hüi  ift  ein  doinun  in  bcn  iapu§  90= 
tuorffcn,  Omnia  elemeuta  ereata  ad  iisuni  pioruiu,  ei  emu  ii  sint  in  mundo, 
ergo  impii  simul  utuntur.  Sic  ut  etiam  pii  niufjen  entgelten  nialoruni,  ut  >n 
5  bello,  pestileutia.  In  vetere  testatneuto  erat  praeceptum  maxinuun  sabbatuiu. 
Discrimen  habeudum  iuter  Christianos  et  alios  fieudos.  Mox  volimius  esse 
Christiani,  ubi  audivimus  Euangeliuni.  Tota  comniunio  ut  sit  Christiana, 
ift»  nod)  inetjt  ha  Don.  Propter  illos  (pii  nouduni  Christiani  sunt,  oportet 
serveutur  externae  cereniouiae,  Christianus  non  indiget.  Lex  dei  et  Cesaris 
to  habetur  jc.  qui  ergo  non  Christiani  sunt,  not,  ut  dicatur  eis,  ha  mit  fic  and) 
ad  verbum  die  !omcn  et  discant.  Vos  per  totani  septimanaui  laboratis,  si 
nulla  die  praedicaretur,  quid  fieret  ex  vobis?  truuci  JC.  quanquara  non  sit 
necessariulu,  ut  legem  Mosi  servemus,  tarnen  necessarium,  ut  ordinemus  ex 
cunctorum  consensu,  quo  audiatur  Euangelium,  non  ut  Papistae,  qui  meri- 
15  tum  adiunxerunt,  sed  audiatur  verbum,  et  quia  dominioa  est,  servetur,  et 
feriatur,  non  ut  ante,  sed  ut  familia  et  vulgus  tüurb  öetriben  ad  praedicatio- 
uem.  Si  non  audire  volunt  verbum,  ut  proponerentur  eis  leges  hctoris  vel 
speculum  Saxoumu.  Propter  illos,  qui  audire  vohmt,  debet  ista  dies  feriari, 
non,  quod  necessarium  sit,  sed  quod  tu  indiges,  et  discas,  quid  deus. 
20  Non  vult  deus,  ut  perdas  corpus,  sed  ut  regas.     Ideo  deus  voluit,  ut 

7.  die  requiesceret  et  familia  et  bos.  Quidam  eorum  in  haue  partem,  ali(jui 
in  alteram  nolunt  nullum  sabbatum  servare,  et  quod  aliis  profestis  non  pos- 
sunt  expedire,  sabbatis  expediunt,  non  permittentes  hoc  beneficium  contingere 
aliis,  quod  deus  vult,  et  insuper  i})se  non  audit,  sed  avaritia  est.  Si  deberes 
25  alteri  iuservire,  non  faceres,  ut  ditior  fias,  et  Satan  dabit  tibi  mercedem, 
quod  ex  libertate  Christiana  facis  avaritiam,  Alii  volunt  duas  ferias  habere, 
quia  e§  ö^et  fid^  nic^t  an.  Uli  !ur^  unb  be^j  !ein  anber§  ni(^t  ^aben  ferias. 
Si  tibi  laboraudum,  non  curares.  Et  econtra.  S)ietüeil  bivi?  gilt,  non  vis 
feriari.  Ita  9§et§,  ut  sinamus  ben  fc§al(f  regen  in  his  libertatibus,  quas  deus 
30  dat.  Bonus  feriatur  dominica  propter  familiam  et  pecus,  et  ut  audiant  ver- 
bum dei.  Pro.  'lustus  novit  animas  suorura  ft(^§,  sed  impius  non  habet  cor  «pi.  \j.  10 
misericors',  ut  ne  velit  bestiolam  perdere,  quia  deus  creavit  ju  regiren  unb 
üben.  Si  debet  bestia  perdi,  er  lüirt  bir§  Jüol  gufd^irfen,  vel  corpus  tuum. 
Sed  impius  uBet  fein  eigen  leiB  gefdjart  et  familiam.  Quid  prodest,  si  ita 
35  facis  et  sinis  verbum?  fdjtner  bic  fd)uc^  bamtt,  it)n§  bu  getüinft.  Christiani 
non  indigent  hac  praedicatione,  sed  })au('i,  sed  ego  vosque  omnes  indigenuis. 
Quod  illi  non  audiunt  nos,  qui  sibi  faeiuut  ferias,  ut  bibant,  sinamus  eos  k. 
Qui  inter  alios  vivit,  ber  mufs  fic^  ergeben,  quod  vivat  inter  fures,  latrones, 
qui  ita  feriari   volunt,    quid   aliud  sunt  quam   fiu'es?      Ita   rustici   furantur 


16  über  vulgus  steht  puhd  void  29  Jd^tai  zu  -31  c.  12.  r         zu  3.3/:34  Sana- SPcisf).  1,  u 

biles  fecit  uatioues  orbiuin  Sap.  1.  r 


10 


504  ^Prcbtgteu  bcg  3al)re§  1526. 

ventlentes  ova,    Secl  gladius  fol  ha  ^U  t^Utt.     Summa  Summarum :  h)ir  ft|en 
I)ie  tüte  in  eim  rauBfl^log.    Ista  praedicauda,  qui  nesciunt  ista  peccata  esse. 

Hodie  fit  clamor,  quod  familia  sit  infidelis  et  ipsi,  quando  fiiiut  con- 
iiigati,  etiam  miserrimi  sunt.  Si  venderemus  eque,  deus  daret  benedictiouem. 
Sed  quia  volumus  ungluc!  ^a6en,  fo  muffen  tnir  alfo  ^onbeln.  Christiaua 
libertas  geboxt  impiis  ni(^t,  sed  uon  possum  tüeren,  sicut  nee  solis  splendori. 
Propter  illos  ergo,  qui  audire  debent  verbum,  habendus  dies,  locus,  personae 
(jui  praedicaut  et  non  debent  frangere  illum  diem  et  excusare  'Est  libertas 
Christiaua',  ubi  est  Christianus?  Christus  non  arguit  ludeos,  quod  laboreut 
pecus  vel  non,  sed  quod  iuvent  bestiis  et  putent  hominibus  non  iuvandum. 
Hoc  dixi,  ut  sciatur  discrimen  inter  personas,  nondum  totus  mundus  est 
pleuus  Christianorum,  ift  noc^  h)et)t  baöon. 

2.  est  de  Christiana,  ut  dixi,  libertate.  Duplices  sunt  leges  vel  ftU(f 
vitae  Christiauae,  fides  et  charitas,  bie  'galten  fie  alfo,  quod  fides  non  est 
nostrum  opus,  sed  dei  in  corde  nostro,  quia  nemo  potest  sibi  facere  fidem,  i5 
nobis  innatum  fugere  a  deo,  tremere,  sed  vocare  deum  patrem  est  opus  dei 
et  Spiritus  sancti,  quod  tantuni  patiraur  et  accipimus.  Ergo  3  1.  praecepta  ^ 
fc^entfen  \üix  unferm  ^ern  !^eim  et  in  illis  mihi  indicatur,  quid  deus  velit, 
\^  foltä  ^aBen  ha§  f^un,  ha§  anbei:  ift  bQ§  gefe|,  ubi  nos  agimus  cum  deo. 
mm.  13, 10  Tlenitudo  legis  est  dilectio'.  In  istis  legibus  quae  nos  tangunt,  fol  man  bie  ^o 
!unft  Itiiffen,  quod  omnes  leges  subiieiuntur  imperatrici,  quae  est  charitas, 
ba  get)Orn  JU  sapientes  magistratus,  ut  leges  regantur,  imo  regant,  quia  in 
hoc  sunt  statutae. 

Exemplum  de  patrefarailias ,  verus  qui  bene  dispensat  domum  suam, 
sie  ordinat  suas  res,  bog  ein  t)|li(^  bing  f)at  fein  ftunb,  ordinant  in  personas,  2* 
terapora,  loca.  In  cellario  pir  ^olet  man  2C.  Ulis  datur  ceres,  aliis  2C.  bo§ 
ftnb  gefe|  et  oportet  sint.  Sic  apud  })rincipem  fol§  g'^en  et  orania  ordinata. 
Tales  leges  quotquot  sunt,  foEen  g'^en  unter  ber  lieb,  (luae  servit  proximo. 
Si  paterfamilias  no(^  fo  ftreng  ^at  georbnet  in  sua  domo,  ut  illa  die  ederetur 
caro,  illa  non,  Si  diceret  'l)ie  burc^,  oportet  utut  sis  infirmus,  edas  caulem',  ao 
ba^  ift  summum  ins,  'ftteng  rec^t  gtOä  unre(i)r,  quia  infirmus  debet  facere  nt 
firmus,  quid  iniquius  potest  facere  quam  per  ins  suum  male  facere?  Si  vult 
recte  facere,  iitatur  equitate  et  sinat  edere,  quod  prodest,  et  iacere  in  lecto. 
Sic  loquiraur  de  omnibus  legibus  etiam  divinis,  quae  debeut  sub  dilectionem 
ire.  Si  obest  proximo,  fo  reif§  fie  nur  en|tt)ei,  et  tum  lex  servit  iufirmo  et  35 
subiicitur  ei,  et  firmo  h)cret  benn  ....  quia  alias  peius  fit.  Ita  leges  debent 
esse  in  manu  regentis,  ut  videat,  quod  fie  gebeien  non  ad  perditionem  fami- 
liae,  sed  prosint.  Sic  debet  g'^en  in  legibus  civilibus  principis,  vel  in  civi- 
tate  etiam  dei.  5Ran  fol  ni(^t  uBer  bie  brutf  faren:  sed  si  vult  lex  ista 
fc^oben,   debet  princeps  vel  magistratus  rumpere   et  S5ei  ben  ftartfen  legem  40 

zu  29/35  Sabbatuin.     Summum  ius  summa  iniurla  r  36  .  .  .  .  ]  tßh)(0 

*)  3.  1.  =  die  drei  ersten. 


ith-cbiateii  bec'  3a()re-5  1520.  5^5 

loffcil  Bleiben  et  ahrojrare  infirniis,  (.i)ortet  ergo  sit  regeus  prudons  uiib  from. 
Hi  stultus,  g^et  ev  fhlj;  I){n  buvrf).  Ut  papae  lex  de  ieiunio  neminem  ex- 
cepit  nee  insauum,  Juo  ba§  gfelj  bell  mutluilligen  trifft,  magi.stratus  f)alt  ftartf, 
ul)i  alias,  qui  servare  non  putest,  liabeat  et  ^  sed  2.  non  sit  ne(juani,  i]t 
5  aecipiat  munus,  adagium  est  scientia  regere.  Si  nun  lit,  ücibirBt  laiib  iiiib 
Icut.  Hoc  in  rebus  mundanis,  sie  iara  in  divinis,  (juancpiam  nihil  luibeanms 
talium  legum.  ludei  habebant  Circumcisioueni,  sabbatum.  Cireunieisionis 
preceptum  erat  ^art,  sed  6f)r{ftu§  grcifft  l)tn  ein  et  contundit  eos,  quare 
greifft§  bu  ()iii  ein  in  sabbatum  unb  frifd^  f)in  bnrdj,  ne  pereat  bestia.    Bene, 

lu  (juia  lex  sit  unter  bcr  lieb.  David  edebat  saactos  panes,  quia  ibi  lex  non 
aderat,  quia  esuriebat,  antequam  (eib  periret,  ee  ntu§  boy  gefet^  unterg()eii. 
Leo  papa  qui  voluit  scribere  legem  contra  dilectioneni,  non  est  ideo  lex. 
Optimi  iuristae,  bk  niä)t  Dil  mit  bem  ftrengen  rcc^t  umb  gl)cl)en,  nisi  siut 
maxime  mali  homines,  quia  leges  dantur  ad  nulj  uub  gebeien  be§  leib».     Ut 

15  meine§  nefiiften  muthjiHen  leg  et  iuvem  alios  k.  Sed  iuvenes  Iuristae  fnren 
l){n  et  putant  fo  ftieng  g()en,  sicut  scriptum  in  libris,  ut  nudius  novi.  Ita 
sunt  datae  leges,  ut  malum  gctüert  tüerb  unb  bem  gute  gemert.  Euangelicum- 
ne  est  ben  fopff  a^amn^^  est,  quia  alias  occideret  20  ic.  ubi  damnura  sit  per 
muttüiHig  leut,  ba  gt^e  bog  ftreng  ins.    Ubi  econtra  fit  damuum  aliis  et  aliis 

io  non  iuiuria  et  mit  gel^olffen  ift,  fo  ift  benn  Summa  iustitia  summum  ins. 
Omnes  leges  naturales  et  divinae  sunt  subiectae  eharitati,  ut  bos  casus  in 
puteum  det  occasionem  frangeudi  legem.  Non  ut  faciamus  ut  stulti  ludei, 
qui  nolueruut  hydropicum  sanari,  ut  nostri  stulti  monaelii  teceruut,  onu)ia 
equalia.     Hinc  cenobia  pleua  stultorum.    Ex  Carthusianis  nemo  edit  carnes, 

25  nemo  cogitavit  legem  esse,  quae  deberet  esse  sub  dilectione.  Omnia  opera 
debent  servire  dilectioni.  Christiana  lex  habet,  ut  diligam  proximum  et 
patiar  etiam,  sed  numdana  lex,  ut  malo  hJere.  Christiano  dictum:  malum 
debes  pati.  Malis  3U  ioeren,  frumcn  3U  fcljuljen,  si  hoc  debet  tieri,  o[)ortet 
sint  boni  regentes,  ubi  uou  sunt,  utut  siut  optimi. 

')  unvollendeter  Satz? 


61. 

^^rcbigt  am  18.  Sonntag  nad)  Xrinitatti^. 

(30.  ©cptembcr) 

3jiefe  ^|U-cbigt  ift  nm  in  ber  9tad)frf)rift  ^Wörcv§  (Cod.  Bus.  o.  l?'',  331.  153^ 
—  155^^)  crl)alteii,  auBcrboin  in  öinjelbnirfcit.  iÜ]tr  bringen  ^)fövev« -Jiadiirf^rift  ,^uin 
VUbbrucf  unb  geben  bavuntev  ben  lejt  ber  (iin^elbruife. 


506  ^^rcbiflten  beö  Saljreä  152(5. 

(Singelbrucfe. 

Ä  „ein  öuter  11  ©evmou  1|  9Jiar.  Sut^.  1|  ^Jlatt^et  aiit  .XXll.  H  S)u  folt  (i)ütt 
beinen  ||  '^errn  lieben  ic.  \\  ^uittmUxq,  \\  m  ®  XXVI.  "  ^vu  3:ttelein= 
faffung.     Xitetrücf feite  BebrucEt.     16  23lätter  in  Cuart. 

%xnd  öou  -llidii  Sd)ir(cn^  in  SöJittenbcrg.    ^ßor'^anben  in  ^Berlin,  ßöitigä^ 
berg  U. 

B  „ein    guter  \\  ©evmon.  ]|  mar.   Sutt).  j]  ^JJiatt^ei  am  XXij,  H  £u  folt  ©ot 
beinen  I|  ijenn  lieBen  k.  ||  äßittemberg.  1526.  Ii"     9JKt  Siteteinfaffung. 
2:itelrüiifeite  bebrucEt.     12  «lätter  in  Dftab,  bie  3  testen  Seiten  leer, 
^or^anben  tu  bcr  ßnQafe|c()en  ©lg.,  ©ommer^aufen. 

C  „eijn  gut  II  ter  ©ermon  |j  ma:  Sut:  1|  531ntt^ei  am  .XXII.  H  S)u  folt  @ot 

bei=  II  neu  l^errn  Iie=  ||  Ben  jc.  ||  äöittemberg  "       931it   3:iteteinfafjung. 

Sitelrücf feite  bebrucEt.     16  Blätter  in  Cftaö,  Ic^te§  ^latt  leer. 

^laä)  bei-  2itcleinfafjiing  S^nicf  üon  6)al)rtel  ßan|.    5ßDrI)anben  in  ber  Änonfe; 
fcf)en  Stg  ,  ©tvafjbiu-g  11,  äßittenberg. 

I)  „9(tn  gütte  ©ermon  ||  ^Ular.  2nÜy  matt))ti,  \\  am  .Xm\.  S)u  foltt  ||  ©ot 
beinen  Ijcr--  ||  reu  lieben,  ü  Söittemberg  |i  m.  S).  XXVI.  ||"  931it  3:itet-- 
einfaffung.    ütelrüdffeite  bebrucft.    8  Stätter  in  Cnart,  te^te  ©eite  leer. 

3lug5burget  "^xüä.   Söcvl^onben  in  fjreibuvg  i.  33x.,  &ott)a,  Sonbon,  5DJünd}en 
§©t.,  Siöien. 

SBon  ben  ©efammtauggaben  bringt  unfere  ^^srebigt  juerft  ber  ipaltefc^e 
Supplementbanb  S.  169  —  174.  ©ie  finbet  ficö  bann  in  ben  @efammtau§gaben 
^.'eipjig  Xi).  Xü  ©.  562-567,  äöatc^  «anb  XII  ©p.  1908—1925,  ©rlangen, 
S)eutf($e  ©d)riften,  1.  5tuflage,  23anb  XVIII  ©.  211-223,  2.  ?luflage  «anb  XVII 
©.  254-267. 

Sßon  ben  4  S)ruiJeu  ift  Wo^  ber  SBittenberger  S)ru(i  J.  ber  UrbrucE,  barauf 
beru'^t  B  tu  fe!^r  na'^em  9tnf(^luffe  unb  C,  ba§  fi(^  eine  ^leinigfeit  meiter  öou  Ä 
entfernt.  D  beruljt  ebenfalls  auf  Ä,  firfier  nidjt  auf  B  (ögl.  517,28)  ober  C 
(ögt.  514,15;  516,30;  522,24).  2öir  geben  alfo  ben  lert  nad^  Ä  unb  öer= 
3eid§nen  barunter  hu  ^^Ibttieic^ungen  au§  B  unb  C,  unter  beuen  nur  nidjt^  ntt 
B  ettnaS  l)äuftger  ift.  S)e^gleic^en  bie  Slbireicliuugeu  be§  S)ru(ie§  B,  folreit  fie 
ni(^t  im  folgenben  ,',ufammenfaffenb  bel^anbelt  finb. 

S)ie  einzelnen  3t6lDeidt)ungen  im  Umfange  bes  llmloutö  finb  in  ben  SeSartcn 
tocr^eid^net,  aufgenommen  nur,  ba§  funbe  -er,  für,  ober  ftet§  burc^  fünbe 
-er,  für,  über  unb  umgeEel^rt  mar-,  barümb  bnri^  mar-,  barumb  erfei3t 
finb,  ebenfo  gleuben  burc^  glauben,  -^infid^tlid)  bcr  23ejeicl;nung  ift  ju  be= 
merfen,  ba^  ü  für  ben  Umtaut  be§  u,  ü  für  ben  be§  uo  gebraucf)t  ift.  S)er  Umlaut 
öon  a  ift  meift  burd)  e,  baneben  ober  (befonber§  ber  be§  langen  a)  be§  ijfteren  burd) 
d  auggebrüdEt.  (So  finbet  fid):  gef($md^,  mdd^tig  (öfter),  l^dffigeu,  fd(fdj= 
lid)  —  ndc^fter,  fdimdlic^en,  fdlig!al)t,  gendbigflic^,  fd^dflin,  ftdt§ 
unb  bie  Äj.  ^rt.  l)dtte,  t^dt,  gdben,  fdl^en.  S)aneben  aber  3.  33.  ned)fter 
unb  ftetö  ,^j.  ^4>rt.  mere.  S)iefe5  d  begegnet  ferner  aud)  für  anbere§  e,  f.  in  ben 
l^eSarten  (ftdlen,  fdleu,  bldrren).   —  S)urdjlüeg  fteljt  Ijolle  f.  Ijelle. 


5^vcbifttcu  bco  ^ütji-cÄ  1520.  5(j7 

2)er  attc  S;ipT)tr)ong  tft  buvd)iucg  biird)  ot  gcöcbcii,  aud;  nin(anbci)  itflu. 
-fal)t.  —  ü  ift  ftety  an  feiner  Stelle  öefct^t,    nur   neben  tf;ün  degesytet   t()uen. 

S)ae  unedjte  ie  ift  in  I)  ftetö  burd)  i  erfctjt:  bifcv,  üit,  tijct,  gefdjri-- 
bcu  u]\v.  —  i)  al§  l^öngebe^eidinnng  ift  entfernt:  fe]^Ieu>-  fdleu,  niclj^-, 
cl)(e)re>-  meer,  eere,  bagegen  ift  t)]^n,  t)()m  i\]\v.  ]]mx  nieift  burd)  jn,  jnt 
erfe^t,  aber  ftrid)n)eife  ftet^t  aud)  j'^n,  j]^m. 

S)aö  ,5h.nfd)enüofaIifd)e  f)  in  geljen,  ftetjen,  ct}e  ift  faft  au§naT)nt5to§  bc= 
fettigt,  ani$  !)§£>■  ^J^- 

Bcf)X  ftard  entmidelt  ift  bie  'Jieigung  ]üx  litgung  beö  nid)t  t)aupttüntgen  e 
in  ^-l?i3r=  unb  ^Jkd)filben  g-,  b-  ftnbcn  fid)  oft  nnb  bie  -e  finb  nteift  abgeiuorfen. 
S)Dd)  fd)eint  eine  getniffe  9türffid)t  auf  bie  .^(ar^eit  ber  ^orm  uid)t  ,5u  mangeln, 
ügl.  3.  53.  aüe  önfere  wcxd  522,26. 

S)a§  p  in  gepot,  pufe.   ü erborgen  J.-BC   (jat  7)  ftet§  in  b  öerluanbclt. 

S)ie  S)Dppetfd)reibung  bb  ift  burd^tueg  aufgegeben:  luiber,  ober,  bagegen 
liebt  I>  ü  a  1 1  e  r  nnb  n  e  m  ni  e  u  (neben  n  e  m  e  n) . 

i'^^aft  burdjtueg  ge'^t  bie  1/3  ^pinr  auf  -enb,  -ent  auö  f.  Sesarten.  5.'ün 
geen,  fteeu  lauten  bie  ?yormen  gonb,  ftonb.  luir,  fie  feinb  ft.  lüir,  fie 
finb  (fein)  ift  au§naI)ni§loä  unb  feljr  I)äufig,  baljer  nidjt  in  ben  Js^eöarten  öer,5eid)uet. 

luo>-  loa;  fonft>'  fünft,  fon'>  fun;  wollen  >■  ttjotlcn,  aber  '4^rt. 
luülte;  (ge)tt)an>-  getl^on;  fül(i)(^>-  foltid)  (fotd));  fonbern^  fon= 
ber;  ne'^ifter,  ne^efter^  ndd)fter,  nei^fter;  nalje^-  nad). 


Lutli:     Dominica  XVIII.     Matth.  XXII.  ^Si'^ '2' 

34  fi. 


@in  guter  Sermon  ^octor  SDkrtiu  üut^cr^, 
gc^jrcbigt  m  bent  at^t5e^cubeu  Bontac^t,  über  tia^  ©uaugeltou  Wat.  am  .XXII. 

(Suangelion. 

5   ^^51  bie  ^p^arifeer  Röteten,  ba^  ber  ^err  ben  eobuceern  ha^  maul  gcftopfft  •^'"i'J;  "' 
"^^  ^atte,  t^erfamleten  fie  fid},  Unb  einer  unter  li^n,  ein  fdjrifftgcterter  ber= 
fudit  t)()n  unb  ipxaä):   "'JJtetfter,  \miä)^  ift  ba§  futnemcft  gepot   ijm  gefep' 
;S^efu§  ober  fprad)  3U  t)^m:  'S)n  folt  lieben  ©ott,  beinen  t)erren  bon  ganzem 
I)er|en,   bon  ganzer  feelen,   Oon  ganzem  gemuet,   bi§  ift  boä  furnemcft  unb 

10  ha^  grofte  gepot.  £)a§  anbei;  aber  ift  bem  gleich :  i)u  folt  beinen  ncl)iftcn 
lieben  aU  hiä)  felbft.  ^nn  biefen  ^Wtjm  gcpottcn  liangct  ba§  gau|c  gefc| 
unb  bie  5|.H-opl)etcn\  S^a  nu  hk  5pt)arifecr  bei)  eiuanbcr  marcn,  f^-'^gct  fie 
3^efu§  unb  fprad):   'äßie  buncfet  eud^  umb  (5[)rtfto?  tne-3  fon  ift  er'?'    6ie 

2  gute  f>      2;octor]  3).  l>  -i  gepi-cbicict  JJ      ©ontoß  I^      euangclium  7^        4  teiiongc= 

Itum  D        ö  ^orcteu  ß   fiortcu  /^  0  ^dttc  D      uiiber  D      ajcfjvintGelcttcr  />         7  iücld)ö  Ji 

WeUic^cS  D        füriiemcft  U            '.)  biäj  ba§  />        füvnciiiiucft  /'             K'  grofte  Li    gtoffcft  D 

gelcijc^  V>      iieljften  ß   itadjftcn  JJ  J2  luiii  ßJJ      )vareub  X*          i:!  buurfct  BD 


508  5prebigteu  be?  3at}res  1526. 

Hoc  Euangelium  duas  partes  habet:   1.  quod  quaeriint  Iiulei  douiiumu, 
et   eeoutra   dominus  ipsos.     1.  g^et   bo^in,    quod  ratio  vult  aliquid   esse   et 
sua  sapieutia,  iustitia  auä)  I)erfur,  et  sie  ut  velit  Christum  ju  nic^t  machen, 
nempe  Christum,  et  inde  coufunditur  semper.    Sadducaei  l^etten  fid§  mit  bcm 
l)ei'rn  befragt  de  resurrectioue  et  praedicationem  de  resurrectione  nihili  facere    & 
volebaut,  sed  respondit,    ut  nihil  aliud  dicereut.     lam   illis  obturatis  ticttctt 
bte  |)^Qrifeer  auff  unb  tüolten  tfjx  einlegen  unb  Bringen  fd)Qnb  bobon.    Cre- 
debant  quidem  resurrectionem,    sed  putabant   se  sapientes  et  iustos  et  puta- 
baut  se  non  indigere  magistro,  sed  h)olten§  ben  onbern  ju  roben  gc'Ben,   et 
dolebant  Christum  ita  acceptum  populo   et   se  fetere,    volueruut   itaque   eum   i» 
JU  f(^anben  matten,  cogitantes  illos  confudit,  eum  nos  econtra. 
33.35  'Tentavit',  bog  i[t  ni(5^t  guter  meinung  furgenomen  tDorben,   nempe  ut 

zu  3  über  ut  vellit  Cliristum  stefit  invenire  semper  ben  man 

fprac^en:  '£)atnb§\  6r  fprod^  ju  l)^n:  'h)ie  nennet  l)'^n  bcnn  S)Qt)ib  \)m  geift 
einen  ."perrn?  ba  er  fagt:  @ot  fjai  gejagt  ju  meinem  ^errn:  6e|e  bid^  ju 
meiner  rechten,  bi§  ha^  xä)  lege  beine  feinbe  jum  fcfiemel  beiner  fnffe.  ©o  nu  15 
2)at)ib  t)f)n  einen  "Ferren  nennet,  tüic  ift  er  benn  fein  fon?'  Unb  niemanb 
!unbe  tj^m  ein  tüort  anttnortten  unb  t^urfte  auä)  niemanb  öon  bem  tage  on 
^^nfurt  l)^n  fragen. 

J^^§  ßuangelium  ^elt  jtnel)  ftud  Ijn  t)l)m,  ju  bem  erften,   ba§  bie  ^üben 
^^^  (S!§riftum  fragen,  3U  bem  anbern,  ha^  fie  6^riftu§  mibberfragt.  -m 

2)a§  erft  ge^et  bal^in,  ha§  bie  öernunfft  aU^etjt  h)il  auä)  ettüa»  fein, 
erfur  plumpen  mit  p^^r  frumtfept,  bo  mit  fie  p'^e  ben  frnmen  ß^riftum  5U 
nii^t  mad)e.  5llfo  meineten  bie  6abuceer  (meiere  Inaren  eine  rotte  unter  ben 
^üben)  ben  (^^riftum  pnn  einen  fatf  3U  treiben,  ba§  er  ni(^t§  truft  ^ureben. 
&§riftu§  aber  Perftopfft  p^nen  ha^  maul,  ha§  fie  nid§t  mutfen  !unben.  S)a  25 
!amen  bie  ^:^arifeer,  h}olten  G'^riftum  auc^  f(^lucigen,  aber  fie  brachten  nur 
fd§anb  unb  fpott  Pon  p^m.  6ie  meineten,  fie  Pieren  hk  frumbften  unb  ge= 
lerteften,  borfften  feinen  meifter  nod)  gered^tmoc^er  mel^r,  Irolten»  6!§rifto  5U= 
rabten  geben.  2)oy  !am  alle§  au»  neib,  bo§  fie  ß^rifto  feinb  Paaren,  Pon 
feiner  leer  unb  frumdeit  P^egen,  bie  benn  ^oä)  unb  gro§  geac^t  lüarb  Pon  30 
bem  einf eltigen  betrübten  Polrf,  ba§  ber  glep^ner  leer  unb  frumtfeit  gleid^ 
untoerb  toorb.  S)arumb  molte  biefer  Ijeffige  glei^ner  ß^riftum  ftinden  mad^en 
Por  bcm  PoW,  ba§  fie  nid§t  fo  Piel  Pon  pm  "hielten,  menn  er  nic§t  rec^t 
tunbt  antpjorten  auff  p^re  frage,  60  pjenbet  fic§  ha§  fptel  umb,  unb  feit 
felbö  pn  bie  grübe  aller  fc^anb  unb  fpot,   hk  fie  ß^rifto  3uri(i^ten  tuolten.  35 

14  Ferren  D  15   nun  J>  16  ^ern  B  17   fünbe  B  18  "^infurt  D 

19  ftÜÄ  Bü      3uben  CD  21  uetnufft  D  22  erfür  D  23  maä)i  D      >t)cUl}d^e  D 

am  tott  D      bnnbcr  1)         24  ^uben  CD      hJuft  B  hjüfjtc  l>        25  Ucrfto^)ffet  D      fünben  D 
26  gjc^h)Q^9cn  D  27  frümbftcn  D  28  borfften  D  31  9tet)(^f3nci;  D      frümbfat)t  D 

gelcQc^  D        :J2  tuott  D       Ijaffljg  gleljd^ßncr  D        33  et  nit  D        34  \\)x  frag  D        35  grub  D 


$tebigtcn  be§  Sn^te§  152G.  509 

erftumpt  vel  confuuclatiu-,  oBer  töcr  fid)  an  ben  man  reibt,  bei  fet)et  ^K^am  ^ 
Ut  ipse  dicit  de  se  Mat.  21.     Et  hoc  ubique  vieles   in  P:uangelio  niiiil  con- Watti,.-.M.44 
sequi   inimicos    quam    iguoniiuiaui.     Ita   ouines  adfecti    sumus,    ut  esse  quid 
vellemus,  sed  Christus  non  adniittit  et  ultra  <|uaerit,    quod  ipsi  nesciunt  k. 
5    1.  quod  est  raagister,  hoc  vocabant  dei  cultuui  Et  tani  [treiig  joäen  fidj§  an, 
ut  etiam   pareutes   fame   perirent   mat.  15.     Vide   illic.     In  Mar.   e§   ift   ia -{f  "'"^i- .'^' ■• 
groffcr  quam  omnes  oblationes.     Illic   conclusit  Pharisaeus   contra   coiq)hari- '""''''  '^'  ^' 
saeos    suos   ic.     In   illo   statu   fuit    totus    muudus   et   adhuc    plcri(jue,    quod 
obedientia  Papae  mei*  gelt  quam  orania  ic.  audiebatur  semper,  quid  concilia 
10  concluderent.     Sic   adluic   praedicaut,    lion   (;urant  Euangelium.      Hinc   prae- 
cepta  homiuum  pro  Euangelio  servavimus,  abcx  mera  fuit  avaritia.    Si  nihil 
pecuniae,  honoris,  voluptatis  iude  habuissent,  non  tanti  fuisset  apud  cos  hoc 
praeceptum  nempe  deum  colere  sacrificiis. 

zic  2  Matth.  21.  7-  zu  6  Matth.  15. 

>)  Vgl  Grimm  Wfbch.  S,  68:  äöer  ficfj  an  bem  S^e'Wä  reibt,  bcr  fangt  3{a^nT  fd.  i.  Runs). 

Unb  lüti-b  erfult  ber  iprud)  6t)rift{  ^matljei  21.  '^ituff  tuen  biejer  felö  ft'lt,  bevwat,i,.2i,44 

if,  löirb  3urmallet  unb  aurfc^metteret'.    ^d)  meine,  fic  icijcix  reblid;  augclaunen, 
re^be  [id)  müjx  an  ben  ß^riftnm. 

Bie  nu  bk  ^nben  gefinnet  finb,  alfo  finb  \mx  oEe  gejlnnct,  lüoUen 
atte  nafe  loeig  fein  unb  nic^t  ertennen,  ha^ö  mir  nur  [o  [tod  blinb  finb  unb 
niä)t  erfennen,  luie  6^ri|tu§  bk  gteiBner  fdjilt,  bk  bo  mit  bem  muub  Oe^ 

2ü  täubten,  Öott   lieben   qu§  ganljcm  ^er^en  lüere  ba5  §odj[te  gepot,   unb   ben 

ncljifteu  ikb^n  löere  groffer  bmn  aEe  opfer  maxci  12.    So  lereten  )ic  bod)  lunrc.  12, 33 
ijt)rem  gei^  ^n  gut  uiel  auber§,   \vk  ba  [te^ct  mat.  15.  ba^^  bk  finber  unter  a^^ttf,.  15,  ^ 
unb  mutter  folteu  üerlaifen  ijn  i)t)rer  not,  tj^nen  nic^t  t)elffen,  fonbern  jagen 
'2)i§  gutt,  ba§  bu  lüitt,  lieber  oater,   tan  id)  bix  tj^t  nic^t  geben,    ^d)  t)abe 

25  e§  ©Ott  äu  eim  opffer  getobet'  k.    3ll|o  lieben  üater  unb  muter  e^e  groffe 

armut,  el)e  fte  [oli^e  guter  lüolten  nemen  laffen.    ^JJlarci.  7.  ftetjet  e§  oiel  fler=iWaic.7,ioff. 
lidjer.   ^^nn  biejem  oerftanb  finb  Irir  leljber  lange  ^ät  geloefen  ijm  iBapftum, 
S)a§  bk  liebe  @otte^  unb  be»  nef)i[ten  ba§  grufte  gepot  [el),    traben  loijr  mol 
Manb  mit  bem  munbe,  aber  \)m  grunbe  l)aben  toir  tän  gepot  fdjlec^ter  unb 

30  geringer  geac^t.  S)a  fiaben  loir  oicl  mel)r  geljalten  ber  il>eter  unb  O'oncilien 
[tatuten  unb  gefe^  benn  ©otteS  gebot.  Urfac^  i]t  ber  leljbige  geilj.  2)ie[e 
gepot  beö  ^apft  trugen  me()r  gelt  \)n  bk  tudjen,  barnmb  loorben  fie  für  bk 
i)od)\kn  gepot  geadjt,  toibber  ba?j  tlarc  ioort  öotte^. 


14  roüvbt  D       erfiUt  L>       am  21.  7;       btfer  C  lö  würbt  D       jermolet  J)       311-- 

fc^mcttevct  C  jerfc^mcttert  D  angeloffcn  />  17  nun  Z>  ^ubcn  />  loeUcn  U  IS  finbj 
fe^n  JJ  19  gletjc^fenei-  U  ho.  D  21  nac^ftcn  D  gxofici;  Ji  2:J  fonbcv  B  24  ije^t  f> 
i)ab  D  25  tetben  D  26  guter  B  28  nec^ften  7^      grofte  JJ  30  njir]  mir  C 

ßonfUicn  D  31  tal;big  l>  31/32  Stfc  geljot  C'  .  32  S3apfteä  /v  luurbcn  /'  33  ^6d^-- 
ftcu  J>      raeber  D      tiax  l> 


510  ^prebtcitett  be§  Sn^te?  152fi. 

'Dilige.'  Non  dicit,  quod  maximum  praeceptiim  offerre  !uc  linb  felöer, 
sjä).  50, 12. 13  edificare  domum,  sicut  dicit  in  ps.  ad  ludaeos.  '^d)  tüil  nic^t  mit  ]^abbern 
Sei.  ce,  1  um6  Opfern 'tDittcn.  Nonue  bestiae,  agri  mei  .sunt?'  2C.  Esa.  66.  de  domo  jc. 
quis  dat  ligna  et  lapides  bo^U?  quid  autem?  dilige  dominum  ic.  quid  hoc? 
bii  )oIt  mir  f)olt  fein  et  non  solum  obediens  esse,  sed  ex  toto  corde,  mit  '•> 
Üb  unb  luft.  Vide  quam  longe  sis  ab  isto  scopo,  quod  ratio  non  iutelligit, 
taceo,  quod  faciat,  nemo  unquam  in  terris  fuit,  qui  iutellexisset  'dilige  domi- 
num deum'.  Verba  statim  discuntur,  sed  tarnen  Christiani  ^oöen  JU  fc^affcn, 
ut  agnoscant.  Multae  leges  sunt  in  terris,  quando  congregantur  omnes,  in- 
venies  scriptum  in  illis  'diliges  dominum'  k.  si  non  invenis,  non  sunt  leges.  lo 
Dixi  nuper  reginam  esse  charitatem  omnium  legum  ^.  Deum  diligere  ift  ge= 
faft  in  verbum  breve,  sed  incompreheusibile.    Diligere  natnraliter  est,  quando 

zu  2  ps.  50.  r  zu  B  Esa.  66.  r  zu  4  dilige  dominum  r  zu   12  Diligere  r 

')  oben  S.  504,  21. 

§te  oBer  foüen  tüir  gu  !§er|en  nemen,  tüilc^e»  ber  §err  6^riftu§  für 
bie  §6(fjftcn  gepott  ergebt,  ^emlic§,  bic  liebe  föotte?  unb  be§  ne^iften.  5)n 
biefem  gepot  fagt  er  nid§t  öiel  öon  groffem  opferen,  fonbern  er  öertoürffty  i.^ 

spf.  50, 12.  i:i  tüol  am  .50.  $pfQl.  %a  er  fpricfjt  'äßn§  t)Q6e  i(^  luft  an  oc^ffen  unb  Boc!öMut 

jutrincfcn?   ift  e§  nidjt  öort)t)n  aUey  mein'  k.    ^llfo  ftrafft  fie  aud§  ^efaiag 

|er:6;2iatn  1.  unb  3ei-"eniifl§  <>.    Unb  ^efaiaS  66.  fogt  'ma§  bolüeft  bu  mir  fiir  ein 

^^'-  ^^'  *  t)QU§,  ift  bod^  ber  t)imel  mein  ftul,  ha^  erbrich  mein  fu&fc^emet,  gu  h)em  folt 

\d)  mirf)  !eren  benn  ju  einem  crfdjlagenem  geift  unb  ber  mit  gittern  mein  toort  20 

annljmpt?'    2)arümb  fi^c  l^ie  ^u  tua»  6t)riftu§  öon  un§  erfobbert,  nii^t  bic 

®*"^- ®"!;f '  f auft ,  nic^t  bie  äugen  obber  füffe,  ßr  tüil  'i^d^  gan^e  ^er|  ^oBen.  5pro.  23. 
er  fagt  *bn  folt  mir  ^olb  fein  unb  mit  ganzem  luft  mir  ge^orfom  fein'.  3)^a 
biefe  t)cr^(ic§e  liebe  ift  fo  ein  §0(^  töort,  ba§  e§  bie  öernunfft  nic^t  t)erftel)cn 
fan,  \&j  gefc^tüeig  ha^  fie  e§  t^un  folte.  9)a  e§  ^aben  anä)  tool  bie  rechten  25 
G^riften  gnug  ^uleruen  boran,  unb  fonneuy  bennoc^  nidjt  au§lernen.  Siefe 
lection  ber  liebe  mad)t  ung  aHe  lüol  ^u  narren,  ha^  toxi  tüol  mügen  befennen, 
lüir  fein  nid)t»  benn  arm  unge^orfam  funber,  @otte§  liebe  gan|  tuibber. 

2)i§  gebot  ber  liebe  ift  gebogen  burc^  alle  gefe^  unb  a^t  gefett  muffen 
gel)en  burd^  bie  liebe.  S)enn  fie  ift  ein  regel  unb  meiftcrin  aUer  gefeti,  tüeld^e  30 
fid§  aEe  muffen  lencten  nad^  ber  liebe.  Sie  tt)ut  unb  mac^t  gefe^  unb  bricfjt 
fie  tüibber,  unangefe^en  ber  anbern  gebot,  allein  ber  glatnbe  ^at  l)^r  gugebieten, 
fonft  gepeut  fie  alle  anberen  gepotten  .'c.  ^ragt  nu  einer:  tx)a§  ift  boc^  h\^ 
l)od)  gepot  ber  liebe?   ^^IntlDort:  6§  ift,  ha^  \6)  feine  luft  l}abc,  tuiligli(^  unb 

13  foüenb  D       ti3eUiä}e§  J)  14  imc^ftcn  D  15  o))ffern  T)       jonber  D       öei-= 

lüutfftä   B   iicr>ütrft§    T)  K!  l}n{)    l>  17   ßfataä  (ebenso  18)   T)  IS   am  06.  B 

ßauföeft  />  20  erfc^Iagnem  D  21   Sorumb  B      eruorberet  D  22  btj  C      fufe  D 

gan^  D      .  2.')  gefc^tueljgen  J>      ioUen  />        2Ci  fünncnbt§  JJ      bannoc^t  TJ        27  mügenb  D 
29  ge^jot  B  :J  I   lieben  /'      Sl)   f>  :i2  löiber  0      gtauB  /''         38  junft  B      geBeut  C 

fij  D      aUcn  anbern  JJ      nun  B  -H  feljnen  D      Ijalj  B 


^ßrebifitcn  bcs  3n^ve§  1526.  r^n 

libenter  adsum  cum  eo,  quod  diligo,  iä)  tan  l)m  liiert  fot  ttjun,  fc()cn,  iiimpt 
^in  aa  memhra.  NuUus  homo  invonitur,  qiii  ita  diligat,  sed  oinnis  für  (S)ut 
rurd;t  [irf),  ergo  tft§  Ijiu  grnm,  (luia  conscieutia  sentit  se  in  peccatis  ftcrfcit, 
et   tum   scitur,   quod   deus    odiat   peccata  et   piiniat.     Cum   conscientia   ei^o 

.1  sentit  peccatum,  sentit  et  irain,  ergo  cupit  deum  non  esse,  quia  fil)ct  nuff 
hk  !eul  et  habent  ein  frfjeel  augc  auff  C^ott.  Sicut  für  cupit  omnes  carni- 
fices  occisos,  quia  conscientiam  habet,  quod  fecit  peccatinu.  Ideo  in  cuius- 
libet  lioniinis  oorde  est  deus  tanquani  earnifex.  Quid  est  ergo,  quod  dielt 
Vloniine,  sis  mihi  propitius'  2C.  quia  hostis  ipsius  est  et  quae  facit,    facit  nt 

10  für,  qui  bene  loquitur  carnifici:  si  in  cor  posses  ei  inspioere,  videres  ahter 
affectum,  uempe  ut  lege  in  medio  Albi,  sie  cor  üostrum  adfectum  erga  deum 

mit  fi-euben  311  tfjun,  \va§  90t  (ic6  ift.  mdä)m  icfj  nu  liek,  kij  bem  bin 
imb  löone  iä)  gern  mit  allem  Inaubcl  iinb  f(ei3,  and)  ift  olle  mein  frciibc, 
ha§  man  mir  öiel  guty  öou  i£)m  fagt. 

ir,  91u  befrage  fid^  ein  iglic^er  l)nn  feinem  Ijerljen,  ob  er  alfo  gefinnet  fci) 

gegen  @ott,  ob  er  l)t)n  anc§  gerne  ()6re  nennen,  fo  luerbet  i)t)r  finben  ha^ 
tüibbcrfpiel.  Senn  fo  atte  menfcfjcn  auff  eim  §anffen  mercn  gefdjmelljt,  mürbe 
man  boi^  fottii^e  liebe  nic^t  finben,  ha§  mir  öon  tjcr^en  Inft  gern  Don  (Sott 
l)6ren  fagen,  ija  h)ir  frfjcm^en  un^  mol  für  ljl)m  nnb  flil)en  bon  ljl)m,  löie 

20  bk  Snben  anff  bem  Berg  Sinai  (grobi.  19.  (Sott  nid;t  molten  ^oren,  ba§  er2.WDK2o,i9 
mit  Ijtjnen  rebet.    äÖa§  ift  ha'^^  für  an  liebe,  mnn  idj  einen   nic^t  mag  mit 
mir  taffen  reben ?    3llfo  feine  leute  finb  mir  gegen  (Sott,   t)aben  fein  n^iUig 
fxolid;  l^er^  gu  l}f)m,  fonber  galten  iyf)n  al§  ein  zornigen  ridjter,  ber  l)inber 
un§  fte:§e  nnb  nn§  mit  ber  !eul  fdjlage.    DaranS  fompt,  fo  mir  gottcc;  ^orn, 

25  tob,  ^eHe  unb  teuffei  fürchten  umb  ber  fnnbc  miüen,  loolten  lüir  bon  l)cr^cn, 
ba^i  hin  (Sott  Joere,  ha?^  er  bic  fnnbe  nngcftrafft  lie^.  5l(fo  finb  mir  CSott 
unb  feinem  geridjt  t)m  tjer^en  fcinb,  mie  tncl  mir  an^iüenbig  fdjone  gebetlin 
äu  ljl)m  murmeln,  fo  tt)un  mir  bodj  alle  mie  an  bieb  beut  tuender,  ier  bieb 
tüolt,  ha^  aUe  §ender  unb  ridjter,  galgen,  fd^tüerb  nnb  rab  ]um  teuffei  oer-- 

30  funden  toeren,  allein  ba§  er  frei)  mere  ]u  fielen  unb  anrauben.  'Mc  nn  ein 
bieb  gute  mort  gibt  bem  l)ender,  l)eljft  lj()n  ein  bater  mit  bem  munbc,  fo  er 
ij^t  tjnö  Benders  gehjalt  ift,  fo  molt  er  bod;  Ijm  ^erijen,  ha^  ber  l)ender  für 
ljt)n  am  galgen  folt  Ijangen.  Solche  fromme  finber  finb  mir  alle  an^!'  ber 
natur.    äßaä  t)ilfftö,  ba§  mir  öiel  plerren,  opffercn  unb  atte  cufferlidje  gefel? 

35  galten   auff»  Ijübfdjfte,  unb  boc^  l)m  Ijertjen  fein  luft  ju  (^ott  Ijabcn  ^    ^J)a 

12  nu  lieben  D         1:}  gcren  D      fteüb  D         l.")  9iun  D      jctlii^er  Z>         k;  gern  /> 
luerbcnt  D  17  gefcömet^et  1)       hjutbe  BJJ  18  gcien  I>  19  ttjir]  [in  D       für] 

Dor  JJ        ftie^eu  JJ  20    ^uben  JJ  22    fein  leüt   /'  24    ftccn  I>        fompt  T) 

25  fünb  D      rooitenb  D         2(J  fünb  J>      lieft  AJiV   Ue§  l>  27  oit  <'       außwcnbige  l> 

bettin  D  28  tnurmle  7>        t^ünb  D  -iO  fte^  rter  D       ftalen  l>  :jl  munb  1> 

.'{2  ie^  J>  :U  fitdvcn,  opffein  />      gielj  l>  35  ^üpfc^efte  l> 


512  $rebtgtcn  bc§  So'^re§  1526. 

utcunque  dicamus  "^propitius  sis",  genua  flectamus.  Contra  qiii  diligunt,  e^ 
tüte  gern  h)oU  ic^  got  feigen,  ^oren,  sed  quia  non  potest  hoc  fieri,  audiam 
libentissime  praedicari,  dici  de  eo.  Ut  de  eo  qui  Dobis  charus  est,  cum 
videre  non  possimus,  cupimus  audire  ?c.  Tum  mors  non  esset  mors  et  quic- 
quid  audirem  de  deo,  esset  e^tel  JudEer,  qui  nostrura  tales?  manent  in  taber-  & 
niß  2C.  Mundus  odit  deum,  fluc^t,  blasphemat,  quia  verbum  dei  dicitur 
heresis  et  comburuntur  heretici  et  quisque  quod  loquitur,  jol  dei  verbum  fein. 
Ergo  conclusum  in  his  verbis,  quod  omnes  deum  odimus,  fugimus  ab  eo  et 
non  audimus  verbum  eins,  sed  damnamus.     Sequitur  itaque  damnatio. 

zu  2  Vide  Tomum  28.  auni  t'ol.  195  r* 

*)  Diesem-  Band  der  Nachschriften  Rörers  ist  verloren.     Nach  den  alten  Verzeich- 
nissen stand  doi-t  die  Pi-edigt  vom  18.  Sonnt,  n.  Trin.  1528. 

funben  toir  nur  h)eit  öon  ij^m  flie£)en,  unb  ba§  er  ntjrgenb  tnere,  ha  U)ir  lo 
finb,  ba§  tnere  un§  lieb.  @old)e  gtjfftige  feinbe  ©otte»  finb  tüir  unb  fdjmutfen 
büc^  biy  fcl^tüar^  f)effig  !§er^  mit  eufferUdjen  fc^einenben  lüercfen.  äBa§  !an 
bn  föott  für  ein  gefallen  Kraben  öon  uns?  fetten  tnir  (Sott  rec^t  oon  '^er^en 
lieb,  flogen  \oix  nt(^t  alfo  fdjenbtlic^  bon  X)^m,  \a  tüir  l)6reten  anc^  tüol  gerne 
öon  l)l}m  fagen,  unfer  luft  tnere  bei)  l)t)m  ju  fet)n;  tünben  tt)ir  nur  balb  ju  15 
t)^m  tomen,  luerc  unfer  freube.  2)enn  fo  mürbe  funb,  tob  unb  fein  jorn  un§ 
ni(^t  alfo  erfdiredlidj  fet)n,  ba§  fie  un§  folten  fi^eud;  unb  forc^tfam  üon 
©Ott  madjen. 

9tu  erfrag  fic^  ein  ^glic^er,  3Bie  fein  l)erlj  geft)nnet  fet),  tnie  er  mit  ©ott 
boron  fet),  £)b  er  auc^  luft  unb  begirbe  i^aU,  fein  l)el)lig  loort  ^u^^oren.  £)a  20 
Ujerben  tnir  iüol  t)nn  un§  finben,  ha^j  toir  fein  toort  gering  ad§ten,  fd^lagen§ 
l)n  toinb,  ge^t  un»  nid)t  3U  l)er|en,  al»  fei)  e§  nic^t  bie  ftl)m  be§  toort  ©ottey, 
finb  Oiel  lieber  bet)  bem  bier  unb  trind^eufern.  @otte§  toort  gibt  un§  h)enig 
äuf(^affen,  meinen,  \mx  l)aben§  gar  erfd)nappet,  finb  nu  Ool  toorben  unnb 
uberbrüffig  feine§  töort§,  e§  fc^medt  unä  nt)mmer,  fo  bod)  6!^riftuy  attein  bie  -^5 
TOatti).  f.,  G  felig^eit  ift  ^Jcat^.  5.  bie  ha  f)ungerig  unb  bürftig  finb  nac§  bem  trort  ©otte» 
^'""!;/";f=unb  bie  oer^arren  bi»  an  ha^^  enbe  Wat.  10.  24.  äßa§  ^ilfft,  ha^s  toir  hjol 
angefangen  l)aben  l)m  ioort  ©otte§  unb  Oerac^ten  l)|t  ba§,  begeren  l)mmer  ju 
nur  netoe  gefd^toe^? 

2)a  bctj  fol  man  obnemen,  tüo§  bie  Inelt  für  ein  liebe  3U  ©ott  ^at,  fie  so 
f(^ilt  fein  almed)tig  l)el)lig  Inort  ein  leljerel),  ein  oerfurung  be»  t)otd§,  auff= 
rurifd)  .l)rt£)um  unb  mit  öil  anbern  f^me()li(^en  loorten   öertoirfft   fie   ba§ 
tjoä)  l)eitt^um  gotlic^er  el)re.    ©ottid^e  feine  tinber  finb  tt)ir  aEe  mit  ein  anber 
au§  5lbam  geboren,  gotte§  feinb,  bie  ba  ©ot  öergunnen  fein  gerid)t  unb  geloalt, 

10  uiib  fehlt  T)        uljcfäcnbt  1>  U    feinb  D        fi^mudcn  D  13   gfatten  D 

14  flu'^en  D        gern  BD  16  fvcüb  J>        lüurbe  D  17  nit  B       fc^cio  B    fi^eü'^c  1> 

19  l)ettad^ev  D  20  bcgirb  />      f)afi  D  21  fc^tagentS  D  22  nit  ]>  24  nun  D 

26  ietigteit  V^'C  jaCigtaijt  J>        butftig  ^'    t()iu-ftifl  D  28  ^e^  i»  ••n  oerfurung  C 

:31/:32  auftrurifc^  />  :J2  fc^maLic^cn   />      ueriuitrfft  />  33  gotüc^er  /'  34  fcljenb  D 


^ßrebigten  be§  ^ai)Xi^  1526.  5I3 

Anima    in   scriptura  letby  leten',  'gcmut'  supra  q.  d.  si   hoc   servares 

praeceptum,  nullo  amplius  iudigeres,  man  buifft  hid)  nidjt  leixn  ?c.    Si  pecu- 

niam  diligo,  non  opus  tua  eruditione,  qui  servem,   ego  ipse  disco  mecum. 

Si  dicerem  'sinas  arcam  fieri'  2C.  l^ot  man  lieb,  quid  faciendum  sit,  e§  lernt 

5  fic^  felb§  tüol. 

Prius  est  maxiraum,  et  hoc  huic  simile,  quomodo  habet  maximum  et 
simile?  finb  Betb  gleidj  gro§.  Omnia  opera  quae  possum  facere,  non  opus 
ut  faciam,  donec  vivo,  ut  unicum  illi  faciam,  quia  non  indiget,  non  opus 
mea  praedicatione,  oratione,  quid  darem,  et  qui  dedit  mihi  oninia,  quod  vero 

zu  1    Aniraa  r  4    quid]    q  zu  6    Secundum  est  huic  simile  r  8  illi  facio 

10  tüolten,  e§  tüere  !ein  ©ott,  ber  bk  funb  [traffet,  haxnmb  i[t  auä)  UUid)  unfcr 
lof)n,  ha^  nn§  @ot  al§  feine  feinb  ftoffe  tjn  aBgrunb  ber  I)eEe,  bay  \vix  fo 
fidler  'herein  ge^en  mit  unferen  erbidjten  fdjcinbQiIid^en  tüevdfen,  qI§  fein  loir 
bie  frumme  liebe  ünber  @otte§  t)nn  feinem  fdjoS,  meinen,  trir  tuoUen  unfer 
funbe  mit  puS  unb  tüerg  ablefc^en,  nnb  toerben  bod)  nnfer§  l)efftgen  unglenBigen 

15  '^erljen  nt}mmer  rec^t  getüar,  ha§  tüix  got  olfo  feinb  ftnb  l}m  fjeräen.  2ßa§ 
tan  ha  @ott  gut§  bei)  unfeiem  neib  finben?  6r  tüil  ein  frolid)  lüißig  gnt» 
§er^,  bQy  mit  luft  gerne  Bet)  ©ott  tnolt  fein  unb  mit  freuben  öon  ljf)m  begert 
3U  fagen :  tüer  foHic^eS  nic^t  ijnn  \)^m  finbet,  ber  erfc^rcde  nur  faft  unb  ruffc 
(Sott  an,  büy  tj^n  @ott  umB  6§riftu§  üerbienft  heißen  tüoHe  ein  fold)  frolid) 

20  rein  §er|  ju  @ot  geben  jc. 

Sllfo  ft^et  man,  bay  big  gepott  ber  liebe  barümb  ha^  grofte  ift,  benn 
fo  Inir  ha§  l^ielten,  borfften  toir  uberal  leine  gepott  me!§r,  bie  liebe  ju  ©ott 
h)ürb  e§  aEe§  öon  l):^m  felby  fein  auärtdjten  one  gepott  unb  ge^trang.  2Bic 
man  einem  gep^igen  abcg6ttif(^en  geltlieber  nid)t  barff  tjtel  gefe^  geben,  tuie 

25  er  bay  gelt  tüol  beicaren  fol,  fonbern  au§  ber  liebe,  bie  er  3U  bem  gelbe 
tregt,  lernet  er  felb§  rtgel  unb  fdjloffer  ,^u  !euffen  unb  cy  tüol  ju  bcft^lieffcn, 
benn  fein  l§er|  ftel)et  pm  faften,  ha  ba§  gelt  ift.  ^illfo  ge^ct  ey  and;  mit  Öott 
3u.  aSer  p^n  red§t  pm  :^er|en  liebet,  t^ut  ©ott  alles,  lüoy  p{}m  gefeit  mit 
luft  unb  freube,  on  aEe§  gefe^  unb  ^Inang  jc. 

30  S)ay  anber  gepott  ift  biefem  gleid^,  Ujildjeg  ift:  lieben  beincn  nc^eften, 

tt)te  bic^  felb§  ic.  2^n  biefen  jtuepen  fanget  ha'^  gan^e  gcfe^  unb  aüe  5pro= 
pl)eten.  5llfo,  tnic  (Sott  genug  l^at  an  meinem  glauben,  ha^i  iä)  pl)n  pm  tjcrljen 
liebe  al§  einen  mitten  (Sott  unb  barmfjcrljigcn  Oater,  Oon  bem  i^  gerne  Ijore 

10  mx  D  12  tinyetem  ABC  üniern  D  13  fromme  i>/->  feiner  7>  14  fünb /J 
loeriJ  BCD      aBIoft^cn  D      bnatoutitöeu  D  16  unferm  J>      frolid^  C      frolid^-S  tt)iüiö§  J> 

18  fotii^§  ]>        ruffe  CD  20   ju  ©ot  fehlt  D  22  borfften  X»  2:j  ttjurb  /> 

at§  i>       oon  ^f)m  fehlt  D       fclb  />      on  />  24  afigottifc^en  J)      ntt  ii  25  gelt  /> 

2G  lauffen  V>  29  freüb  D  :iO  gclet)^^  />»  tüit^ä  /i  iueüid^eä  />  liebe  /'  nc^iften  B 
31  ganfe  D  33  geren  />      ^6r  X» 

ßut^crä  Söerle.  XX.  33 


514  ^Ptebigtcn  be§  Snt)rc§  1520. 

omnia  facio,  quae  possum  hie,  foEen  all  auff  meinen  ne(f)ften  g'^en,  quae 
ille  accipit  ut  sibi  facta.  Dilectio  quam  erga  deum  habeo,  est  eadem,  quae 
est  ad  proximuni,  nam  per  dilectionem  sui  Ireift  er  un§  auff  unfern  neljiften. 
3of).  21,  15  Sic  ad  Petriim  'Diligis  me^?  'Pasce\  Non  dicit  'Veni,  servi  mihi':  Vlilige 
3JJntto.25,4ome  et  opera  fac  alii  dilectioue  mihi  facta',  ut  alibi  'Quicquid  feceritis  uui  ■> 
ex  rainimis',  quod  praedicatio  est  opus,  quod  deo  placet,  quare?  ut  ipse 
erudiatur?  nou,  sed  ut  homines  salvi  flaut  et  aguoscant  deum,  et  gloria  dei 
crescat,  et  tameu  servio  deo  ha  mit,  quod  servio  proximo.  Ergo  ista  2 
praecepta  sunt  aequalia,  ein  tüertf,  binft,  nisi  quod  duo  btng  fein  got  üben 
et  proximum.  Quando  do  vestem  proximo,  dedi  deo,  quia  unum  praeceptum  lo 
'dilige  me'  et  'proximum",  er  fd^mel^t  haec  duo  praecepta  in  unum  et  facit 
ein  lüerd 


zio   1/2  über   quae   bis   facta   steht  Diliges  proximum  ut  te  ipsum  zu  4  loh.  21.  r 

zu  5  Mattli.  25.  r 

fagen,  alfo  loil  er  auc§,  ha§  i^  oEe  meine  "mtxä  'herunter  ttjenbe  nur  auff 
<Pi.  15,  sben  neljiften  $Pfa.  16.  (Sr  barff  meiner  )mid  gor  nic^t»  noi^  meine»  :prebigen 
nod§  meing  !let)beny,  effen§  obber  trintfen§.  @r  ift  feI6§  retd)  genug  on  mi(^  15 
unb  on  meine  tuerg.  £)arum6  left  er  aber  miifj  ouff  erbrtc^  leBen,  ba§  i(j§ 
foIc§e  freunbf(^aff  tnibber  belüetfe  bem  ne^iften,  toie  mir  &ot  gnebigti(^  t^an 
Soi).  21, 15  :^at.  ^^Ifo  fagt  er  ^u  $petro  3o.  21.  '§aftu  mii^  IteB,  fo  toetjbe  meine  fd^eff* 
lin',  al§  JDolt  er  fagen:  fi§e  nur  auff  ben  neijiften,  milt  bu  mir   bie  totxä 

aifatti).  25, 40  ber  liebe  er3e^gen.    ^ot.  25.  '2ßo§  bu  bem  menfc^en  t^uft,  ba§  ^aft  bu  eben  20 
mir  felby  tf)an\    ^Ifo  fc§mel|et  got  bie  ^tnel)  gepot  l)nn  ein  anber,  ba§  e§ 
gleich  ein  mercf,  ein  liebe  ift,  lüa§  tüir  bem  ne^eften  t^un  mit  prebigen,  leren, 
!leiben,  fl^eifen,  ift  aEe§  ßf^rifto  felb§  gefc^e^en. 

^^  lieber  l)ergott,  iuie  finb  mir  fo  blinb,  ba§  toix  foUtc^e  liebe  nidjt 
3u  !§er|en  nemen.  äBer  §ette  bo(^  !onncn  au»grunben,  ha§  fiä)  GJott  felb§  25 
fo  tieff  f)erunber  loirfft  unb  nimpt  fic§  ber  Inerif  alter  an,  bie  toir  auff  bie 
armen  toenben,  al§  feigen  fie  t)^m  gef(^e^en.  2llfo  ift  hk  hjelt  öol  bol  ©otte». 
3n  aEcn  gaffen,  für  beiner  t§ur  finbeft  bu  (Sljriftum,  gaff  nid§t  tinn  ^imel 
unb  fpri(^  %t)  folt  ic^  unfern  l^ergott  ein  mal  fe^en,  toie  iDolt  iä)  l)^m  aEe 

i.3of).  4, 2omüg(icfje  binft  betnetifen'.    'S)u  leugft',  fagt  l^ofjanneS  l)nn  feiner  ©piftel,  'ha^  so 
bu  fageft,  bu  liebeft  (Sott,  unb  §affeft  ben  nec^ften,  bcn  bu  Oor  bir  fil)eft  not 
leljben'.    §6r  ju,  bu  elenber  menfc^,  toilt  bu  @ott  bienen,  bu  !^aft  ^()n  l)nn 
beinern  Ijau»,  an  beinem  ^auSgcfinb  unb  ünbern,  lere  hk  lüol  ©ott  furchten 

13  l^etunbcr  D              14  bebarff  D         :prcbt9en§  D             15  inet)ne§  D         gnug  OB 

in  meiner  D      totxd  BCD     tafjt  D        17  freunbfcf^afft  BCD        IS  mX)^  D  18/19  fd^aftin  C 

22  ne()ftcn  B        23  ai§  D        24  loir]  mir  C        25  !ünnen  au^grünben  D  26  f)etunter  C 

28  für]  Dor  D        tf)ür  BCD        nit  B            30  bienft  ÖD            31  fagft  D  oor  biv  fif)cft] 
fifjcft  cor  bcl;nen  äugen  D      33  ünbcrcn  im  Kustos  A      ter  D 


5|Srcbifltm  bc'5  3n()vc§  1520.  515 

Qnis  putarct,  ba§  \iä)  got  fo  fern  cr'^uiibcr^  teffct,  et  left  fid)  finben'? 
Olim  currebamus  ad  tiinicam  Christi,  kic  Mariae.  Christus  liic  dieit  'nulhim 
opus  a  te  volo  habere,  nee  quid  facias'  k.  sed  'quic<(uid  facis  ahis,  bay  tüit 
i(^  tedjen,    ac  si   ipse  accepisscm.     Si  vis  mihi  servire,  vade  ad  proximum'. 

5  Quomodo  potest  se  propius  ad  nos  finben'?  Ut  ubique  sit  mihi  praesens 
et  tameu  caecus  sim,  ut  nun  videain.  Plenus  est  nuuidus  dco,  et  tau(|uani 
stulti  gtjcn  tüix  Ijin  et  dicimus.  Si  fuissem,  cum  ])uellus  lesus  iaeuisset  in 
cunis,  ego  non  servassem  tunicam,  et  iuterim  habes  eum  an  bctncm  eigen 
Ünb,  geftnb,  non  educas  eos,  bit  nimBft  bidj  t)X  nid^t  an  et  vis  deo  servire 

10  et  servis  bem  teuffel  auff  bein  !opf  q.  d.  Si  vis  mihi  servire,  noli  nie  quae- 
rere  iuter  angelos,  Iq§  mid)  t)I)m  ()imcl  unöertontn ,  ego  veniam  ad  te  in 
domum  tuam,  tu  [olt  mid)  (junqeiig  et  sitientem  fetjcn,  aperi  tantum  oculos. 

zu  1  über  leffet  steht  liejfe 

')  Schreibfehler  f.  tjentiibei"?  vgl.  jedoch  die  auch  in  Hörers  Nachschrift  nicht  seltenen 
crnB  usw.     F.  P. 

unb  IteBen  unb  l)^m  aüeinc  tratücn  k.  txoftc  btc  Betrübte,  frande  nadjbauten, 
'^ilff  x^^w  mit  beinern  gnt,  lüei§f)ett  unb  fünft,  berftoffe  beine  frande  fncdjtc 

15'  unb  maebe  ni^t  balbe  au§  bem  fiaufe,  bu  ftoffcft  fünft  ß^riftum  auff  [btc 
gaffen.  .Spoteft  bu  nit^t  (S^^riftum  reben?  lua§  bu  bem  gextngften  tl)an  f)aft, 
'hai  tütt  er  alfo  annemen,  al§  ^^etteft  bu  tj'^m  felbS  ba»  getrau.  SöarumB 
ge^eftu  gen  9^ome  unb  gu  6ant  ;^acoB  3C.'?  bin  id;  bir  boc^  ganlj  na^c  tjnn 
beinem  :^aufe,  jeud)  betnc  ünber,  ba§  fie  mtc^  erfennen,  t)alt  t)l)nen  ein  guten 

20  frommen  ^uc^tmeifter ,  tüenbc  feine  foftung  öon  ti'^n.  6§  ift  mir  fel6»  a!tte§ 
get^an,  \^  lütt  e»  bir  rei(^li(^  bemalen. 

äßa§  tüittu  mir  öiet  :^offieren  mit  monftran^en,  tempel  unb  altar  3U= 
6att)en,  bic  l^eitigen  ft^muden?  id)  barff  e§  nid;t,  bte  t)eiltgen  bürffenS  au(^ 
nic^t,  fie  ftnb  t)nn  meiner  "^anb  unb  rügen,  f)aBcn  genug.    §6re  toa»  ic^  bir 

25  fage,  tüilt  bu  mid}  lieben,  mir  ein  gefaEen  tf)uen,  ba§  mic§  erfreloct,  .^ilff 
ben  armen  mit  aEem,  W^  bu  lijotteft,  Wj  man  bir  t^et,  menn  bu  alfo 
brec^afftig  tüereft,  ©0  ^aft  bu  mid)  ganlj  red)t  lieb.  Si^e  nur  lüol,  Wj  h\i 
mid)  nidjt  u6ergct)eft,  ic^  toil  bir  gantj  nafje  genug  fcljn,  t)nn  einem  tjglidjcit 
armen  mcnfd)cn,   ber  beiner  l)ülff  unb  lere  bebarff,   ba  fted  \ä)  mitten  ijun, 

30  bu  fanft  l)^m  alö  loenig  obber  üiel  nid}t  t^uen,  bu  l)aft  e§  mir  felbö  getfjan, 
@§  fol  bir  auc^  ber  falte  trund  mafferä  nid^t  öcrgebcnS  ausgeben  toerben,  bu 
fott  taufenbfeltige  frud;t  tnibbcr  ergeben  nid^t  umb  beine§  tüerdy  neiden,  fon= 
bern  umb  meiner  ^ufagung  tüillen. 

13  attatn  D      %xh\i  D      Betrübte  C      betrübten,  trondEeii  D  14  trangfen  fned^t  J> 

15  maibe  BÜ   nteljbt  1)       nit  B       balb  D        f)au6  D       ftoffcft  D       fünft  D  18  gecft 

bu  D  Ü?^om  D  3ocob  B  ic.  fehlt  B  na^  B  iiaä)  D  19  f)au6  D  -20  foftung  D 
21  reic^tid^]  rcbltc^  D  22  luiit  bu  B  22/23  aübauluenn  B  2:i  fcfjmurfcn  D      be-- 

barff  B  bürffcn§  B  beborffent§  C  24  f^  Z>  rurten  />  f)abcnb  B  S^ox  D  25  fag  B 
gfoüen  t^un  B  erfretot  B  erfreutet  B  20  mann  B  27  brcd)f)afftig  B  nur]  nun  /> 
28  jetticTjen  B  29  [)tUff  B  ;i2  tauicufcttigc  B 

33* 


516  ^Prebiflten  bc§  3al)tc§  152G. 

Ideo  lial)el)inms  eilt  gravc  iiulitiiiin,  qnod  tarn  cacci  siimiis,  qiiia  h)c{[t  tuit 
allen  tncrden,  bic  lüir  l)m  Don  l)crljen  c^ern  tt)etcn,  anff  nnfern  net)i[tcn.  Corte 
dicunt:  si  scircm  eiini  treffen,  ic^  t)ing  mein  {)au§  unb  t)off  bran,  vade,  da 
proximo.  Nou  possumus,  ergo  est  ein  f d)attf ()ei*^  /  sed  invarcs  eum  cruci- 
figere  cum  ludaeis.  Si  crederes  dcum  in  proximo  invcniri,  non  curarem,  dice-  5 
res:  quanquam  Christum  non  video,  ha  tüirftn  bid)  f)engcn  an  beincn  nct)e= 
ften  2C.  ergo  quisque  habet  in  domo  sua  dominum  deum  unb  manrfjCllei  h3ei§, 
si  etiam  non  es  praedicator,  habes  uxorem,  libcros,  familiam  et  teipsum. 
Hos  doce,  ut  fiant  Christiani,  si  est  egens  aliquis,  da,  si  praesumens,  [traffe. 
2)u  U)ii[t  gnng  jufdjaffen  l)aBen,  h)oran  feltS?  non  creditur  secundum  prae-  10 
ceptum  primo  simile  i.  c.  non  (u*edimus  dcum  tarn  ])ropin<juum  nobis  esse, 
non  curamus  nostram  familiam,   quod  non  cdit,    eruditur.     Vides   dominum 

^ü  frage  fid)  aber  ein  ijglidjer,  tuolt  er  nidjt  gerne  6r)ri[to  ein  mal 
groffe  cl)ere  an  tl)uen  nnnb  iyt)n  fein  fdjmuden  toie  bie  9ionnen  ha6  3'f)efuütein 
anff  bem  altar'i?  äßer  ba§  kgert  juttjuen,  barff  nidjt  ioeiter  benu  baö  er  15 
gleube  bi»  gepot:  'lieben  benn  nel)iften  fe^  gleidj  bem  erften",  alfo  ha^  bu 
getüiy  feljeft,  Jüa»  bu  bent  ncljiften  t()uft,  hau  tl)nft  bu  6l)rifto  felOö  l)nn  feiner 
vnvfl.  9,  iperfon,  toie  ^[)riftu§  ju  ;:paulo  fagt  'toay  Ocrfolgeft  bu  mid),  ^^aule^r  So 
bod;  ^auUi§  aUein  bie  6()riften  antaftet.  2öcr  aber  bie  berurt,  ber  greifft 
©Ott  l)nn  fein  augapffcl.  20 

äßer  nu  fold)  gepot  ber  liebe  ju  bem  net)iften  !unbe  gteuben,  ber  tüurb 
fid)  biet  oleiffiger  ber  armen  annemen,  benn  er  l)ljt  tl)ut.  fe  mürben  nii^t 
fo  Oiel  bettler  met)r  fi'ir  unfer  tl)ur  lauffen,  toir  hjurben  t)f)n  mol  felb§  ju 
I)any  tomen  unb  ij^nen  ^uOor  ^clffen,  e()e  fic  fo  jemmerüc^  fdjrien  an  ber 
gaffen,  ^ilber  l)nn  ©umma,  e§  fer)tet  nur  an  bem  Ocr^lneljffelten  unglauBen,  ü5 
ba  fiub  toir  ubergoffeu  mit  geilj  unb  Unglauben,  furdjten  mo  loir  ein  grofdjen 
ausgeben,  e§  mürbe  un§  ber  band)  Oerfd)nuidjten,  eä  fei)  tcin  C^ott,  ber  un§ 
anber  gelb  unb  narung  fünbe  mibber  geben.  3)iefe  forge  be»  reid)tr)umb  unb 
meltlidje  prad^t  finb  redjt  fdjarpffe  borner,  bie  ba§  eingepftanljte  mort  (Sotte§ 
t)nn  un§  erftedeu  unb  Oerfeuffen,  ba»  e§  tdm  fruc^t  ber  liebe  fan  au»  un§  30 
bringen,  Sßiemol  iuir  fel)cn  oicl  armer  elenber  leutc  für  unS  ge^en.  3a  [iß 
finb  bei)  unö  ju  f)aufe,  bie  finber  Ijaben,  finb  fred),  toi,  mutmidig,  one  alle 
furd)t  ©otteä,  laffcn  fie  Ijmmcr  alfo  Ijtju  fd;(el)d}en,  ]id)m  fie  ]n  feinem  guten, 
mcnn  un§  nur  an  ber  erbeit  nid)t§  abgefjct,  fragen  tr»ir  nid^t  meiter.  Se^^en 
aber  nid;t  barneben,  baä  fic^  (^()riftuy  l)nn  aden  unfern  net)iften  fetby  t)at  35 


1:1  ^eöfddjex  D  14  ccr  1)        fcfjmutfcn  D  Hl  gtauOe  P  18  hjaj  /> 

21  nun  CD       ^danUn  l>       »uurb  />  22  iefet  D      nrntben  D  2:)  für  '''       tpt  l> 

tDux-bcn  I)  24  3uuct[)clffcn  D       fd^rctjcu  1>  2ö  fatet  D  27  iDUtbc  C  h)iirb  D 

28   üinb  D       forg    D  21)   H)cUlld)cii   D  :30  crjcuffcn   C  ucrjauffcn   D        \xM)\.    I> 

31  Iciit  l>      iwx  0         :J2  äüfjaufj  />      on  D  :13  foicOt  />      (affcnb  />  .$4  axU\)l  l> 

nirf)t  D      nit  li 


^rcbigtcn  be^  S^te»  1526.  51 7 

bis  brevibus  verbis  immixtuin  toti  iinindo.  Non  sunius  excu.sabiJe.s,  quasi 
nesciamus,  quomodo  deo  sit  servieiidum,  facimus  ut  olim  Pbarisaei.  Iiidaei 
faf)en  fouer,  vestes  duras  gesserunt,  ieiunabant,  negligeutes  miserum  Lazarum, 
quam  deus  rideret  beine§  lücfcn.  .&ie  herunter,  dicit  dominus.  Si  vis  me 
5  diligere,  dilige  proximum.  Quaerimus,  ubi  nou  quaereudus.  Descendit  de 
celo,  DOS  ascendimus.  Hoc  verbo  habemus  deum  3U  goft  semper,  et  bctier, 
dicitur  Quff  bcufc^:  ©ott  begegnet  etm,  aber  tnerg  luiifte.  Ideo  aureis  literis 
scribeudum  in  frontes  omnium.  Hoc  alterum  simile  primo,  sed  qui  non  legit 
ex  hoc  Euangelio,  nee  tum  legeret,  quia  in  proximo  videt  totam  scripturam, 
10  in  qua  pendeut  lex  et  prophetae,  quando   deus  fi^afft  btr   ein  arm  ünb  in 

zu  2/5  Et  hodie  Anab  et  9iott:  Vide  toraum  29  anni  fol.  132.  r^ 

1)  Anab    et  dtoit.  —  Anabaptistae   et  9ftottengeifter.     An   der   atigeführten  Stelle 
steht  die  Predigt  am  13.  Sonnt,  n.  Trinitatis  1529. 

berporgen  unnb  tnil  fiä)  ha  finben  toffen.  @o  berfi^ntel^en  irir  feine  otbcnung 
unb  gepot  ber  tieBe,  aU  fet)  ber  befel'^  gotlic^er  ^ajeftet  nt(^t§  gut§  unb 
toenben  un§  öon  @ottti(^em  tüiUcn  unb  gefc^efft  3U  nnfeteni  lierfluc^ten  iniüen 
unb  exbac^ten  tüertfen,   ^ie^^cn  grolüe  rotfe  on,    fd^Iicfcn  ijn  bie  floftcr,  (äffen 

15  un§  Blatten  feieren,  tüie  bie  narren,  marteren  unfern  leib  mit  faften,  unb 
ber  gleichen  gaudeltüertf  t^uen  tüir  öiel,  on  ben  befe(§  (Sotteg.  Unb  meinen 
olfo,  tüir  ftnb  t)ctlige  frome  leut,  fo  tnir  fauer  fe^en  h3te  bie  gletfner,  t^uen 
boc^  tt)te  bie  neibifi^en  tnolffe,  taffen  hie  armen  not  leiben,  toie  hk  gifftigen 
^^arifeer  ben  armen  2a§arum  lieffen  liegen,,  l^elffen  t]§m  nid^t§.  Suc.  10.  met=2uc.  is,  a 

20  neten,  fo  fie  bil  fafteten,  gierten,  geben  biet  opffer  unb  3e^enben,  toeren  fie 
gan^  ^eilig,  t)m  'perlen  aber  tnaren  fie  hk  ungleubigften  ^unbe  unb  ergcften 
got»lefterer  unb  gretnlii^e  feinbe  be§  ne'^iften,  ha§  fie  audj  nt)rgenb  ß^rifto 
öergunneten  bie  e^re,  tüo  er  einem  armen  betrübten  obber  fonft  ein  notbürff= 
tigen  ^alff,  tnaren  fie  neibifc^  unb  gornig  auff  bie  armen,  met)neten,  6^riftu§ 

25  folt  nic^t  be^  ben  funbern  unb  golnern  luanbeln,  fonbern  trere  er  from,  fo 
tüürbe  er  mit  tj^mn  aU  mit  t)eiligen  leuten  umb  ge^en,  toie  t)^x  '^abt  5}Jat. 
am  9.  unb  Suce  am  19.  bon  bem  ^aä)eo.  S'ia.^V 

S^orümb  foHen  tütjx  tüol  lernen,  too  mit  trir  G^rifto  gefallen  t^uen 
tüoHen,  nemlic^,  ha§  all  unfcr  leben  allein  hai)t)n  gerieft  fet)  unb  merbc,  ha§ 

30  e»  bienftli(^  fet)  bem  ne^iften  mit  altem  mügelic^em  blei§,  toor  3U  er  un§ 
braucht ;  '^^erunbter,  ^erunbter',  fagt  G^riftul,  'bu  finbeft  mi(^  ^n  ben  armen, 

11  otbnung  D            12  I6euelc^  D        ÜJiaieftat  B  ma\)c^tat  C  13  &oitüä)m  \\AC 

&htliä)im  B   gotüc^c  D       öniern  D          14  gtato  rotf  T)          15  martern  CD        IC  gaugct^ 

tocrd  D        t^ün  D        fieuetd^  D  17  fe^enb  D        ^ailtg  D        faur  D       gle^d^fencr  D 

19/20  ÜJlal)nten  D          20  f^  D  flarten,  gdficn  D          21  tmgtauBigftcn  D         22  fcinb  D 

nicrgenb  D           23  ober  BC  23/24  ainem  noturftigen  D           25  nit  B        soüern  D 

toanblen  D           26  teurbe  D  28  Sarutnb  B       foüent  D        gefallen  fehlt  B        tl^un  C 

30  müglic^cm  BCD      Xoaxiu  BD  31  ^crunber  (2)  D      finbft  BD 


518  5Pvebiötcii  bc§  3ot}re§  1526. 

tuara  domum,  liabes  legem  et  prophetas.  Habemus  iam  lucem,  iitiuam  et 
operibus  sequeremur.  Nostis,  quam  miseri  homiues  fuimus  quaereutes  deum 
in  celo,  hie  sua  cappa  jc.  Iam  scimus  deum  iu  celo  311  frtben  loffen,  sed 
in  proximo  quaerendum.  Scimus  hoc,  sed  obliviscimur  magnae  lucis,  ideo 
toil't  ei  un§  libcx  beit  ^otS  ^,  qui  quaereut  quid  fecerimus,  et  sectae  veuiunt,  s 
ut  etiam  verbum  auferatur,  ut  iam  sunt.  Propouitur  ergo  lex  in  1.  parte, 
ut  totus  mundus  damnetur  et  praesertim  sapientissimi,  quod  nihil  sit  eorura 
tüefen.  Oportet  ratio  cogatur  fateri,  nou  indigere  deum  meis  operibus,  prae- 
2Karc.  7, 7ff.  dicatione,   quia  plus  satis  doctus,  cogimur  dicere    ut  pharisaeus   in  Mar.   Si 

deus  non  indiget,  deus,  angeli,  sancti,  nee  vacca,  sed  homo  ut  praedicetur,   to 
itnb  f(i)leuft  fii^   bran,    quod  adsit,  nempe  verbo   suo.     Sed  nos  quanquam 

')  erg.  fommen. 

1(56  bin  bir  gii'^od^  tjm  "^Ijmel,  bu  t)erftel)geft  btd)  fonff  k.  5tIfo  tüerc  tüol 
öon  noten,  hav  bi§  ^ol)e  gepot  ber  liebe  mit  gülbenen  buc^ftaben  gefd^rtcben 
hjere  an  oEen  ftirnen  ber  armen,  bamit  tnir  f6()en  unb  griffen,  lt)ie  na'i)e  un§ 
6!^ri[tu§  Quff  erbtrid^  ift.  3Iber  c»  !^ülffe  bod)  gleich  tüol  fol(^e§  nic§t,  tüo  e§  15 
6!^rtftu§  ntd)t  t)n§  f)er|  brodjte.  6§  ift  gefd^rieben  genug  burc^  ben  I)eiligen 
geift,  tüer  e§  bo  ntc^t  liefet,  ift  e§  tüol  ungelcfen,  tüo  manö  §t)n  nud)  fc^reibet. 
2Bir  gelten  mutltiiEig  für  über,  fo  e§  f(i)on  un§  ift  eingepflanzt  ^n§  ^erij, 
ba§  tüir  bem  ne^iften  tl)uen  foEen,  tuie  loir  toolten  unB  iüibberfaren. 

2Bir  t^uen   ^|t  gleid^  tüte  tüir  ^m  SSapftum  gcf^an  l^oben,  üben  un§  20 
got  ntd)t§  t)nn  ber  liebe.    3a  ^tr  finb  ©ott  unbandbar,  fetne§  teures  tüerben 
fdjap,  feine§  l)eiligen  iüort§,  ba§  er  un§  fo  gnebiglii^  erlofet  't)ai  au§  fold^er 
grelt)li(^er  finfternig  unb  l^rtljumb,   gebenden   nid)t,   t)nn  it)a§   ftriden   lütr 
gemartert  finb  töorben   unb  fo  l^art  öergebenä  geengftiget  Ijm  gemiffcn.    3)a 
gteng  einer  l)n§  !lofter,  trug  tappen,  platten,    '^^x  anber  faftet  ftd^  ^u  tobe,  25 
plerret  on  unterla§,  on  allen  glauben  unb  üerftonb.    S)er  britte  lieff  ju  ben 
l)eiligen,  üer^eret  )t)a§  lt)eib  unb  ünb  folten  geeffen  l)aben,  ber  bierbe  gab§ 
l)n  ben  tempel,  an  jartag,  bruberfd)afft,  rof entrang,  alleS  ^nn  ber  metjnung, 
al§  Itjolten  fie  @ott  bamit  bienen,  unb  tt>ar  bo(^  nur  martcrung  ber  gctüiffen. 
60  tütr  nu  erlofet  finb  öon  bicfer  !^ellifd)cn  berfiirung,  fagen  toir  @ott  gar  30 
!etn  band  barümb,  3)ienen  l}^m  n{(5^t,  Jute  un§  ba§  ©uangelion  Icret,  3temen 
un§  be§  ne'^tften  nic^t  trelnlic^  an,  lüir  gel)en  mit  lift  unnb  betriegung  umb, 
ein  l)gli(j§er  t^nn  feinen  fad  ^ufc^arren,  e§  l)abe  ber  nec^ft  3U  effen  obber  ntd)t. 

12  berftc^gft  D  13  ^oä)  D       gutbtnen  D  14  bomtt    C       jeften  B   fa^en  D 

15  Pfe  C  ^utffe  D  16  Ixh^it  D  17  ]^xtM  D  18  für  C       \^m\  D       eln-- 

Get)ftan^ct  D        19  tt)un  fottenb  D        20  tf)unb  D     jetjt  gdcljd)  D      ukn  D        21  ntc^t  D 
22  fe^n§  yj  gcncbigütc^  7.^  28   greulicher  D  finfternuS   CD  gebenifcnt  D 

23/24  Joir  fcinb  gcmarterct  D         24  üergcbeä  JJ      gccngftigt  1)      glütffen  />        25  Blatten  D 
tob  I>  26  ^\axd  D       unberlafe  1)       brtt  D  27  bierbt  i»  28  16rüberfc^afft  D 

30  ertolt  />•  31  nit  B  32  traültcO  D      goub  i^  33  jetUdöer  D      nd^eft  Z> 


^Ptcbigtcn  bc§  ^a^xc^  1526.  519 

habemus  ein  füldj  fein  gcBot  f)al)en  et  tameu  aliud  sectamur  et  facinms,  quod 
iuste  meruimns  iram  dei  et  damnationem. 

2.  quod  Christus  quaerit  et  sciebant  quidem,  sed  putabant  se  sat 
habere  iu  sua  iustitia,  sed  Duuquam  inspexerant  diligentius.  \Si  est  doi^i- 
5  nus"  IC.  Ubi  nunc  ratio  cum  sua  sapientia?  Si  dicunt  esse  Davidis  filiura, 
quomodo  convenit,  quod  David  voeat  dominum?  In  papatu  quidem  fuit,  ut 
patres  sacris  iuitiatos  fihos  vocarint  dominos.  Sed  hie  audis  verbum  dei 
q.  d.  Vos  dicitis  Davidis   filium  esse  et  putatis  esse  satis,   qui  neseit   aliud 

1  sectemur  zu  4  Christus  cuius  filius  r 


S)animb  au§  btcfcr  unbanc!Bar!eit  i[t  3U  furcf)ten,  @ot  iuerbe  nn§  plagen,  tt)ic 

10  bic  Sübcn  Su.  19.  ha§  tüir  t}|t  nii^t  erfennen,  bie  jcit  unfer  gnebigeii  {)cim=  «"c.  19, 42 
fucfjung.    ^a  bie  gtofte  plage  n?irb  feQn  falfc^e  lerer,  Ütottcn  unb  fectcn,  bie 
öiel  erger  tüerben  fetjn  benn  aller  papiften  lere.    S)ie[e  plage  uBertrifft   allen 
Jammer,   pcftilenlj  unb  Irieg,  no(^  beffcren  lüir  un§  nicl)t;  S)er  jorn  (Sottey 
ligt  uny  auff  bcm  ^alfe,  nod^  berac^ten  tvix  ha§  gepot  ber  liebe.    äBenn  e§ 

15  @ot  aljo  ungeftrafft  leffet,  fo  ift  bie  frf)rifft  falfd^. 

S)o§  anber  ftnd^  t)m  ©uangelio  ift,  S)a§  6:^riftn§  ben  Suben  and)  eine 
frage  auff  legte,  ha  er  fie  fragt '2ße§  fon  ift  (5f)riftuy?'  unb  fie  ljl)m  fo  unt)er= 
ftenbigli(^  antworten,  fo  fie  bodfj  meineten,  fie  tüolten  gar  toeiSlic^  antluorten, 
geigen  alfo  t}l)re   grofte  tl^or^cit   unb  unlüiffcnfjeit  an.     2)arumb  gibt  l)f)n 

20  ©liriftuy  ein  lection  auff  unb  fagt  '60  ^Daöib  t)m  geift  G^riftum  feinen  Ferren 
nent,  inie  retjmct  e§  fi(^  benn,  ha§  er  auä)  fein  fon  folt  fclju?  ^ft  e§  bod) 
nidjt  ber  brau(^  Bei}  euc^  ^üben,  hü§  ein  öater  fein  fon  ein  §erren  nennet', 
^a  \)m  Sapftum  ift  e§  tnol  ber  ergfte  bxanii)  getoefen,  ha'^  ein  frommer  alter 
öater   mufte  feinen  T6ofen  jungen  fon,    tt3enn   er  pfaff   Inarb,   !^err  l)et}ffen. 

25  S)arumB  Befd)leuft  (5l)riftu§  ^ie:  ^j'^r  ^ü'iben,  Ij'^r  fetjt  t^orcn  t)nn  einer  1)6 djften 
tneig^cit,  t)l)r  crfent  nod§  (S^riftum  nic^t  redjt,  ba^  er  aEein  SaöibS  fon  folt 
fein,  t)f)x  müft  ein  l^o^^ern  üerftanb  l^aben  üon  ßljrifto.  '^llfo  Ijaben  audj 
unfere  5Papiften  ß^riftum  nie  redjt  er!ant,  fo  fie  l)I)n  fdjon  l)abcn  genent 
tuaren  ©ott  unb  menfd),  tjaUn  fie  Ifyn  bod;  feiner  el)re  unb  tittcl  beralnbct, 

30  h(x§  er  nid^t  genug  getrau  ^abe  für  unfer  funb,  Inir  müften  erft  gnug  tljuen 
mit  unfern  Inerden.  £)ay  toar  6f)riftum  gar  öcrleugnen  unnb  fein  Blut  unb 
tob  3U  nid)te  moc^en. 


9  Saruml)  0       loerb  C       Hagen  B  10  ^ubcn  CD       l;cljt  CD  11  Uaa,  CD 

falbfd^e  D       unh  fehlt  D       bt)  C  12  leer  D      Sii'c  D      Uaq,  D  14  Deradöttenb  D 

15  lafet  D       9?d§riftt  D  16  [tud  D      ^uben  CD  16  ain  D  17  frog  auflegt  D 

17/18  unuetftcTiigmcfj /)        18  ft)  7;     motjnten />        19  iTjt /)        21  rcl)mt />        22  Rubelt -D 
feinen  D        nennt  D  23  ergctft  D        giocfjt   D  24    mü^t  D  2h  ^uben  D 

26  ettent  (Sfjriftum  nod^  nit  recf;t  D        28  unfere]  tie  D     S3aptftcn  D     fc^on  D        29  \\)  D 
t)eraut)t  D         30  gnug  getrau  C      genüg  ttjun  D         32  nickten  D 


520  ^prebtgtcn  beö  ^aijxi^  1526. 

quam  Christum  natum  ex  David,  tantum  novit,  quautum  illi  ludaei.  Quid 
est  ergo  Christus?  persona,  quae  est  dominus  et  homo.  Ita  Sophistae.  Sed 
scias  esse  talem  personam,  qui  est  dominus,  quid  prodest  uosse  eum  carnem 
et  sanguinem  habere  ut  ego,  sed  talem  esse,  qui  regnet  et  sie,  qui  sedeat  ad 
dexteram  patris.  Natus  quidem  ex  Davide,  sed  ad  hoc,  ut  sedeat  ad  dexte-  & 
*i.  110,  iram,  ut  illic  ps. 'et  ponat'  ic.  quid  hoc  aliud  est,  quam  Christus  homo  natus 
ex  Davide  sit  super  omnes  creaturas  et  deo  similis  ?  quomodo  hoc  intellexis- 
sent?  nee  nostri  rottengcifter.  Non  collocat  ad  caput,  pedes,  sed  neben  l^m. 
Si  hoc,  tum  sedet  ^m  gletc^  et  praesertim,  tüen§  in  potestate  ift.  Ut  dicitur 
de  duobus  principibus.  'Ad  dexteram'  i.  e.  iä)  Jütt  bt(^  bexHercn,  qui  est  lo 
-     homo  et  Davidis  filius  et  quod  mihi  glet(^,   ergo  dominus  potens   u"6er  tob, 

S)orümB  fo  lernet,  bo§  6^xt[tum  erfcnnen  ntc^t§  anbei;§  ift,  benn  ha^ 
er  fet)  eine  folc^e  ^o^e  mec^tige  perfon,  bie  ba  Ijerfd^e  unb  regiere  uBcr  alle 
btnge  unb  ft|e  ju  ber  redeten  ^onb  @otte§  be§  t)ater§,  unb  l)aB  gelnalttglic^ 
oEe  feine  feinbe  unter  l^^m.  15 

|)ierau§  man  fi^et,  ha^  6^ri[tu§  uBer  atte  (Sreaturn  ein  ^err  ift  unb 
gleich  ©Ott  feinem  bater.  S)enn  ber  öoter  fe^et  ß^riftum  ni(^t  3um  ^euBte, 
benn  er  ift  nic^t  uBer  ©ott,  fonbcrn  glcid^  (Sott,  er  fe^ct  t^^n  ni(^t  jun  fuffen, 
benn  er  ift  ni(i§t  unter  ©ott  mä)  ber  ©ott'^eit.  (5r  fe|et  \iä)  neBen  t)l|n,  ha^ 
er  gleiche  gehjalt,  e^er  unb  maä)i  mit  t)^m  liaBe,  5llfo  tnil  @ot  ß^riftum  20 
ou§bret)ten  ber  toelt  ha^  er  gleiche  mat^t  unb  toetg'^eit  mit  ^"^m  l)aBe. 

S)arau§  lernen  toir,  ha^  (SliriftuS  ift  ein  altmed^tiger  ©ott  unb  §err  uöer 
tob,  funb,  ^eE  unb  aüeS  unglude.    2Ber  nu  (S^riftum  alfo  erlennet,   bo§  er 
^l)m  aüe  feine  funbe,  tob  unb  teuffei  IjaB  ^^n  genomen  umB  fonft,  burd^  fein 
leiben,  ber  l)at  l)l)n  rec^t  erlennet  al§  einen  fon  @otte§  unb  einen  fon  2)abtb§  25 
nac^  ber  menfd^cit,  toild^er  fet)  uBer  aKe  bing  unb  ijnn  nHen  bingen  ein  §err. 

^er  e^riftug  left  ft(^  ni(^t  meffen  tjnn  einem  tüindfel.  ©r  ift  an  lein 
ort  geBunben,  ift  al[entt)alBen,  unb  left  fic§  boc^  ntjrgenb  f äffen,  h)ie  l^^nen 
unfer  Sc^wermergeifter  tretnmen  laffen.  3a  fie  Oerfte^en  loarlidj  noc^  nid^t 
spf.uo,  1  biefen  oer§  biefe§  5pfalmen  5pfal.  110.  '6e|e  bi(^  ju  ber  redeten  feilten'  3C.  30 
6^riftu§  barff  nii^t  ^eraB  üom  :^l5mel  fteigen  auff  ben  altar  ^n§  Brot  obber 
toein.  @r  ift  fc^on  Bereit  ba.  (Sr  ift  auffer  oller  ftete  unb  erfütCet  boc§  oEe 
601. 1,17  bing  ©ottüc^  unnb  Oolfomlii^.  (SoEof.  1.  2Jßir  lunnen  t)l)n  ni(f)t  ^n§  Brob 
faffen  obber  Befc^toeren,  tüie  fie  felf(^lic§  öon  un§  beuten. 

12  5£)arumB  C  m(^§  T>  Vi  ain  D  f)ix\(ii  D  tcgite  C  regier  D  14  bitig  D 
got  D  genjattifli^  D  15  feinb  D  önber  D  17  fe^t  (ebeimo  i.  Folg.}  D  \)<xmU  D 
18  nit  (heidemal)  D  19  nit  BD  önber  D  20  gle^d^  gluatt  D  ^aB  D  21  c^r  C 
ötei(^  D        1)(xl  D  23  erlent  D  24  ^ünb  D  25  erfcnt  D  26  »etc^er  D 

27  tagt  D      nit  D      xomätn  D  28  tafet  D  29  träume  D      ]\)  öerftonb  D      nit  D 

30  bijc§  )?\(il.  110.  ©c^  n  31  nit  t)ö  leimet  t)crab  D  32  fd^on  D       ftottc  D        er 

fuüct  B  33  bolfomlic^  D      nit  D  34  lijc^toeren  D      \\)  D      tcüten  D 


5picbu]teit  be§  3a(}X'eB  1526.  521 

leBen,  oiuuiu  ei  subiecta.  Si  ita  agnoscis  Clinstum  taleni  habere  doniinum, 
putes  dicerc  ultra  hoc,  quod  Davitlis  fiHus  est,  esse  etiani  <lei  filiuni,  qiiia  in 
hoc,  quod  deus  est,  est  Davidis  filius  et  propter  diviuitatem  et  secunduni 
humauitateni  est   dominus  Davidis.     Si  sedet  ad  dexteram   patris,   quae  -€st 

5  super  oranes  creaturas,  ergo  nulli  loco  est  astrictus,  sed  ubi(iue  est.  Sonini- 
antes  cogi  eum  desceudere  e  celo,  quaudo  Christus  esset  adhuc  in  terris  et 
QCfaft  in  Cai^ernaum  vel  Hierusalem,  Cf  ift  nu  nulli  loco  Qcfaft,  nee  in  sacra- 
niento.  Nou  opus,  ut  descendat,  sed  dicinius  euiu  esse  ubique,  et  occultus 
est.     Si  sese  aperiret,  in  Hispania   aliquis   equc  videret   ut    ego   hie.     Panis 

10  et  vinura  est  tanquam  signum,  ha  er  fi(^  fal  laffen  feigen  et  tarnen  non  sunt, 
ergo  tales  Spiritus  deberent  duci  ad  scholas,    ut  discerent,  quid  esset  'donoc 
ponam'  ic.    Ad  haec  non  indigeo  fide  Christum  nube  ascendisse  Act.  1.  Sed  sipg.  i,  9 
sedet  ad  dexteram  patris  i.  e.  ubique  est  et  baxfft  nt(^t  tlier,  quam  quod  se 
aperiret,  tum  tibi  esset  tarn  vicinus  ut  alii,  nbn  bret)  tauicnb  tneil,  sicut  fiet 

15  in  extremo  die. 


2  est]  es 

äÖir  fagen,  6^i'tftu§  fetj  on  allen  enben  iiiib  l)im  allen  ßreatui-cn,  ^nnb 
Wo  er  [t($  offcnBar  tüolt  machen,  fo^e  t)f)rt  alle  Greotur  lüefentUrfj  an,  fo 
m^c  aU  id§  t)f)n  mochte  anfefien,  fo  er  auff  meiner  fjanb  fid)  eröffnet.  3)a§ 
er  aöer  fid^  h}il  finben  laffen  eljgenblicfj  t)Tn  Brob  unb  iuein,  maii^t  fein  al= 
20  medjtig  lüort,  fo  er  fagt  '2)o§  ift  mein  leiö,  3)a§  ift  mein  blnt  2C.  ha^  tf)ut 
an  meinem  gebec§tni§'  2C.  §ie  tüit  er  fid^  gett)i§li(^  treffen  laffen  burdf)  fein 
Irort,  h3il  fid^  aBer  auc§  nic^t  fe^en  laffen  bi§  an  ben  ^imgften  tag.  ©r 
barff  nic§t  fliegen  üon  einem  ort  jn  bem  anbern,  er  ift  Uor  t)l)n  überall. 

S)arumB  loere  faft  not,  bay  unfer  6acramentf(^enber  nnb  9tottengeifter 

25  nod^  t}n  bie  fc^ule   giengen   unb  lereten  biefen   110.  ^Pfatmen  U)ol  t)erftel)en, 

bay  man  bo(^  t)nn  ben  fd^nlen  hk  ünber  leret.    6§  ift  ein  fd^anb,  haä  fold^e 

groffe  gelerte  3)octore§  follen  biefen  ber§  erft  lernen,  S)ie  boä)  fonft  biel  groffcr 

"6u(^er  fi^reiBen  nnb  bie  tt)elt  tuotten  regiren. 

äßaran  fe^lt  e§,  ha§  fie  ha^  er!entni§  6f)rifti   nidjt  rec^t  n^iffcn?   am 

.^0  glanben;  fie  tooEen?  mit  ber  üernunfft  anSmeffen,  fo  Icft  ficf)  (£()riftuä  nic§t 

alfo  Begreiffen.    ^a  er  ift  h^n  S^euffeln  l)nn  aBgrnnb  ber  l)cll  alg  naf)e,   aU 

feinen  ©ngeln,  toenn  er  fic^  nur  fef)en  tieffe  unb  fid;  l^nn  ber  f)ette  eröffnet. 

S)arumB,   lieBen  freunbe,  fe^et  eucl)  tool  für  unb   leret  6f)riftum  alfo 
ericnnen,  tüie  \)f}x  oBen  get)6rt  ^aBt,  fonft  lücrbet  l)f)r  Betrogen.    2)enn   id^ 


17  fe^e  BD  18  moc^t  D  eroffnen  D  21  meinet  D  gcbctfjtnug  CD  22  nit  BD 
2:3  nit  D  24  2atunt6  D  25  fdöul  D  ocrftcn  D  27  fonft  HC  fünft  Ü  28  bud^ct  CD 
regieren  D  20  fdtt  D       cttanntuufe  D       nit  D  80  fi)  D       ocrnufft  D      U%i  D 

nit  BD  32  (Sngtcn  im  Kustos  A      lie^  D  :]:}  frciinb,  fcftcnb  l>      lernet  D 


522  5pu>bigten  be§  Sa^re§  1526. 

Sunt  ergo  eorum  cogitationes  pueriles,  sed  quod  tarn  magni  magistri 
tarn  pueriliter  K.  Videbitis  bal)tn  !oinen  ipsos,  ut  dicant  eum  nihil,  si  enim 
laffen  bQ§  iüOtt  foren  et  sequuutur  rationem,  fo  t[t§  f(^on  Qcf(f)el)en.  Nou 
est  ludeudum  cum  articulo  fidei,  qui  non  sunt  rationis  articuli.  Tu  audire 
debes  ex  praedicatione  et  credere,  si  non  credis,  la§,  et  pii  audiuut  et  cre-  5 
dunt,  ergo  potest  iste  Christus  me  iuvare  ubique  terrarum  sive  in  inferis 
sive  in  mundo.  1.  Debemus  legem  servare,  2.  Christus  est  vir,  qui  dat,  ut 
praestemus  legem. 

forge,  e§  tücibe  noc^  bie  ^eit  fomert,  ha§  unfer  afiottengetfter  mit  tj^m  t)ei-= 
jtunfft  G^xiftum  no(^  gat  Jticrbcn  austilgen  ttJoUen  uttb  l)f)n  !ein  einigen  lo 
tüaren  ©ott  (offen  fet)n.  S)enn  fie  loffen  ba§  tnort  faxen  unb  ge^cn  mit  if)rer 
öcrnunfft  umB,  bertüt)rren  -fit^  feI6§  t)nn  Ij'^ren  gebantfen,  ha^  fie  nic^t  n^iffen, 
tvoxan  fie  finb,  tj^nen  fc^lottett  ha§  ge^irn,  fie  ^apl^len  unb  toiffen  nid)t 
lt)o!^t}n.  £)a§  t^ut  ber  l^eiligc  geift  nic^t,  ber  ift  mutig  unb  unfotc^tfam  l)nn 
ber  iüat^eit,  ift  feineS  gtunbe§  geU^ig  jc.  i» 

äßie  aBer  ha§  äüge'^c,  £)a§  6!§riftu§  uBer  aEe  fet),  unb  bu  e§  nid;t  mit 
ber  betnunfft  !anft  auSottern,  ha§  befil^  @ott  unb  gleuö  e§  ©ott  ^u  el}i-n, 
bu  mii'ft  c§  tüol  ein  mal  getüar  hJerben,  bu  folt  bi(5§  t)m  glauBcn  met)ben,  ha§ 
bu  ein  folc^en  fetten  ^oft,  ber  alle  (Sreaturn  tjn  feiner  ]§anbt  l^elt  unb  oEein 
med^tig  ift,  bir  bie  !rafft  ju  geben,  ha^  bu  ba§  gefe^  ber  liebe  fitnueft  tjalten,  20 
ha§  bir  fonft  unmügtig  ift  3U  galten  au§  beiner  notur,  unb  bi(^  ou«^  t)er= 
bampt,  Ino  bu  nii^t  ein  milt,  frenntlici),  lieblich  ^er^  "^aft  3U  @ott  unb  gu 
beinem  ne'^iften.  £)arümb  mu§  man  bie  ^toet)  biug  tuol  miffen.  9temli(^, 
tuaS  (Sott  t)m  gefe^  öon  un§  erfoibert  ol§  ben  glauben  unb  liebe  gu  tj'^m 
unb  l^er^lii^en  bei)ftanb  gn  bem  neljiften,  ba§  tuir  uuy  ba  tüol  üben  unb  25 
unfcre  aüe  tüer(!e  bem  nel)iftcn  3U  gut  ausbreiten.  ©0  nu  mir  bo§  nicl)t 
tfjucn  !unnen,  au§  unferem  bermügcn,  ha§  mir  benn  an  unS  gan|  öerjtoeiffeln 
unb  ernftlid)  Ijm  glauben  3U  6!§rifto  fcfireien,  er  motte  ein  ret)n  front  lieblid^ 
^er^  t)n  tin§  erfd)affcn,  bamit  mir  @ot  feine  e'^ere  geben,  t)l)n  !^aben  für  ein 
gnebigen  ©ott  unb  barm'^erligen  lieblidjen  bater,  ber  un§  l)nn  feiner  not  30 
moEe  ftecten  unb  öerberben  laffen,  S)a§  inir  alfo  unferen  glauben  nad)  aEem 
öermügcn  ftetS  üben  l)nn  ben  tnerden  ber  liebe  bem  ncljiften  3U  gute  umb 
6f)riftu§  tüiEen.  3)er  moEe  un§  be!§alten  t)\m  foldjem  ftarden  glauben  U^^ 
an  unfer  letfteS  enbe,  \}^m  3U  lobe  unb  eljr  l)nn  etüideit.    3lmen. 

9  forß  Z>       loetb  B            Hfl)  -D       faten]  fallen  B            12  üctnufft  B  ft)  nit  B 

13  Juatan  B     t)ixn  B     ^appdn  B     nit  BB        14  toa'^in  B     ^ailig  B     nit  5Z)  mutig  B 

15  9runb§  7>           16  augctje  C      al  /)      nit  Bü           17  Dernufft  7)      It^M)  B  gtaulö  Z) 

19  folc^e  ^    folc^e  J?C'        20  füncft  7>        21  ünmugtic^  i'C'/;      aii^altetnaufj  B  22  ntti» 

ntilte§,  fxeunbtttd)c§,  Iie^l[id)c§  Z?          23  SarumB  C          24  h3a§]  ba§  C       ®ote  C  gfelj  /> 

Iicl6  B  25  lieftanb  6'  26  oUc  unfcre  X>  loevä  i?7>  nun  C  nit  Z»  27  tun 
!iinen  B  önferm  7^  28  ttoltc  C  to6a  7)  29  fut  C  31  önjcvn  7J  32  u!6cn  B 
gut  7?          34  tob  B      ^ilmmcn  C 


^45rebi9ten  bc§  Sa^te-^  152G.  523 

62. 

^^rcbigt  am  20.  Sonntag  narfj  Xrtnitati^n 

(14.  Dftobet) 
S)iefe  bisher  ungebiucftc  '4)rcbi9t  fiiibct  fid)  in  Ütörerg  ^Jcad)idjvift  Cod.  Bos. 

o.  i?'',  m.  ibb'^-m^. 

Dominica  20.     Matth.  22.     Luth.  OTattr).22, iff. 

In  hoc  Euangelio  landat  Christus  Euangeliuni  vel  verbum  dei  et  vellet 
libeuter  muudum  inducere,  ha§  fic  e§  für  gro§  '^iclt,  ideo  niiscet  comniina- 
tiones  et  promissiones  unb  fa[t§  in  ein  glcid;nty  nuptiarum,  ubi  freub,  nihil 
5  mali,  lib,  freub,  tooUuft.  @t)te(  frunttirfj  tüort.  Pater  facit  filio  nuptias. 
Regnuni  ?c.  est  dei  regnum,  qnod  hie  incipit  per  Euangelium  et  fidem  unb 
furft  ^te  !^cimli(^  üerporgen.  Mundus  non  videt,  isti  sunt  qui  credunt.  'Vobis 
datum  est'  ic.  i.e.  non  solum  audiunt  in  verbo,  sed  etiara  sciunt,  aliis  estsuc  8,  lo 
merum    mysterium:    si  etiam   audiunt,   non   audiunt.     In  extremo  die   mani- 

10  festum  erit,  quoraodo  in  nobis  regnarit,  qnod  omnes  cogitationes,  verba  ipse 
egerit.     Hoc,  iuquit,  regnum  est  simile  nuptiis,  quas  fecit  ic. 

Videamus,  quae  sint  hae  nuptiae.  6r  ntmpt  ha^  oEer  ItpÜC^ft  fur, 
quod  homines  pro  summo  gaudio  habent.  Sicut  scriptura  3t!^et  bte  Brautitb 
an   pro  maxirao.     Gen.  2.  'propter  hoc   relinquet"  ?c.     Ita   ut  iste  amor  sit  i.  awofc  2,  24 

15   super  omnes,   quia   ein    eeltc§   menf(^    non   sohira   relinquit    amicos    et  omne 
quicquid  est  in  mundo,  sed  etiam  parentes,  ex  quibus  venit,  et  heret  in  viro 
et  econtra.     Ego  loquor  de  vero  amore  Braut ,   de  qua  scriptum  'hoc  os  ex  ss.  23 
ossibus'.     §urn   ItB    vel    fret)en   ntnB»    gelt§    UJtEen   non    loquimur   hie.     In 
nuptiis  ergo  est  fjauBtftud  Braut  ÜB,  propter  quem  deserunt  oninia,  parentes. 

20  Et  ita  faciunt  bie  fromcu  el)e(eut.  Si  est  infirmus,  non  deseritur  jc.  si  ba§ 
!^tn  njeg  facit  et  quamquam  iste  amor  sit  rarus,  ergo  iste  amor  non  quaerit 
donum,  munus,  sed  vult  habere  personam.  Sponsa  non  dicit  'ego  volo 
habere  ft  tuos  aureos'.  Si  diceret,  sponsus  'Omnia  haec  habes  mea,  ego 
discedam^     Si   verus    amor   adest,    dicit   'ego   te    habere    volo',    sie   econtra. 

25  Ergo  hie  amor  solum  heret  in  persona  unb  Icft  bie  gefd^enc!  farcn,  ha§  preift 

5Paulu§   ^0(5^   Ephe:  5.  Hoc  sacramentum   ift  ein  h}unbcrUcj^   I)cim(i(^  biug,  epf).  5, 32 
e§  ift  ettoay  barunter,  non  dico  de  viro,  sed  'Christo  et  sua  ecclesia'.    Spon- 
sus et  sponsa  sunt  ein  jeic^en,   quae  beutten  auff  bie  '^od^^e^t,  de  quibus 
Euangelium  dicit.    Ibi  dicit  sponsus  ad  sponsani  'tc  habere  volo,  aliud  nihir 

30  et  econtra.  Hoc  non  potest  comprehendi.  Bene  ergo  Paulus:  raatrimonium 
nostrum  est  umbra  erga  nuptias  Christi.  Si  sunt  uua  caro,  os,  et  Christus 
et  Christianitas,  fo  left  fie^  hk  Braut  ntc^t  aBtoetfen,  si  Christus  dicit  'dabo 
sapientiam   Solomonis,    Persarum    regni    opes,    dabo    j^aradisum,    angelorum 

zu  1  De  nuptiis  r  zu  3  über  iuduceiie  steht  persuadere 


524  ^pvcbigteii  be§  ^a1)Xi%  1526. 

sanctitatem',  non  est  contentus:  'iä)  tüil  bidj  t)Qbcn',  sicut  sponsa  dicit  ad 
sponsum,  quando  sponsus  aliquid  douat  ei,  fit  cupidior  in  amore,  si  est  vera 
nupta.     Meretrix  aliter  facit.     Sic   fit  hie:    quando  dat  Christus   alicui  dona 

1  eoi.  i2,4ff.  1.  Cor.  XII.  fit  cupidior  pro  habendo  sponso.    Vides,  quem  thesaurum  habeat 

Christianitas.    Christus  gibt  mOTK^erlei  goBen  au§,  sed  Christianitati  seipsum    s 
dat.     Invenis   phires  variis   et   egregiis   donis   donatos,    ut   mundus   miretur, 
ba§  ift  Tio(^  nic§t  bei"  Breutgam,  quia  tahbus  aziuus  possit  fu^elt  toerben  his. 
^Q§  t)etft  ein  concubina.    Sponsus  vult  potius  nihil  vel  pauca  dona  habere, 
modo   ipsam   habeat.     Quando   das   te  ipsum  sponsae,   fo  f)at§   fie,  diu   tu 
habes.     Si  autem    das  dona,   illa  nl^emen    ein  etlb.     Sic  dona  durant   usque  lo 
'  ad  mortem.    Sponsa  vult  Christum,  is  manet  ineternum  et  si  ego  morior  et 
dona  cessant,  tamen  habeo  adhuc  te,  vult  habere  fontem  iinb  bert  ^QuBt^etrn, 
ut  nunquam  possit  ab  eo  gefd)eiben  tüerben,  quia  Christus  est  persona,  quae 
non   potest  perdi,   mori,   semper  misericors,  beatus,   ista  bona  vult  omnia 
habere,  ut  habere  eterna  vult  in  eo.  Vides  sponsam  habere  ein  eiüigen  f(^Q|,   i^ 
aha  dona  quae  habemus,  ut    sunt  varia  in  ecclesia,  ha^   finb  nur   bie  ftn= 
geretjff.    Etiam  Euangelium  ipsum,  quibus  contendit  se  nos  amare,  et  tamen 
adeo  lib  ift  er  un§,  ba^  tr»ir§  Italien  pro  optimis,  ut  faciunt   sponsae,  quia 
intelligunt  se  non  reiectas,  sie  ipse  vult  ber  l\b  sponsus,  donec  nos  ad  lectum 

eäc(^.i6,3ff.  ducat.  Sponsa  ift  ein  afc^enbrobel,  ein  unftetiger  fatf.  Ezech.  16.  *Eras  tota  20 
nuda  et  sanguis  nativitatis  tuae  in  te,  debebas  fieri.  ^i^^  fl^^  3U  unb  maä)t 
bir  ein  "bah,  oleo  meo  te  unxi'  et  nos.  2.  ftu(f  ber  T^0(^3ett  in  peccatis  nati 
et  originali  peccato  unb  fttntfen  t)on  bent  Blut,  orbati  omni  iustitia.  Satan 
regnat  in  nos.  Sic  invenit  nos  nudos,  bQ§  ein  fol  etfel  t)or  un§.  Yenit 
eternus  sanctus  sponsus,  qui  debet  sponsam  ducere,  qua  est  mors  cur  non  25 
pulchra?  iüil  er  fi(^  fd^on  '^oBen,  fo  mu§  er  ft(^  felBer  ^ub\ä)  machen.  Ut 
Gpf).  5, 26f.  sequitur  in   Ezech.    Eph.  5.   aquam   et    verbum   accipit  et  facit  balneum   et 

lavit,  ut  in  Paulo,  maculam  Non  ex  bonis  et  ornatu sed  per  verbum 

suum.  Ibi  conveniunt  peccatura  et  iustitia,  mors  vita,  quod  vorat  alterum 
Christus  eterna  iustitia.  Sol  er  un§  3U  einer  Braut,  oportet  una  caro,  os  30 
nobiscum  fiat,  ut  Christianus  tam  purus  fiat  ut  Christus,  oufgenomen,  quod 
ipse  filius  dei.  Nam  hoc  exigitur  in  matrimonio  naturali.  Impossibile,  ut 
Christi  corpus  maneat  in  peccatis.  Ergo  quae  fuit  sponsa,  hie  quamquam 
veniat  in  peccatis,  tamen  in  illo  corpore  toirb»  berfd^Ünben.  Et  hoc  fit  per 
fidem.  Verbum  praedicatur  et  nuptiae  invulgantur.  Ideo  dicit  Paulus  35 
SB.  32'magnura  mysterium\  Si  quis  crederet  verum,  quam  consolatione  plenum, 
posset  aliquis  credere.  Unde  venit  nobis  gloriatio,  quod  caro  et  sanguis 
Christi  simus?  Non  sentio  quidem,  sed  diversum,  malas  cupiditates,  et 
tamen  debet  iactatio  stare,  quod  Christus  est  meus  sanguis  et  caro  et  econtra. 
Sirailia   sponsa  dicit  de  sponso.     Qui  hoc   non  sentit  corde  et  hunc   tro|  40 


^cbr.  13,  8  zu  14  Eb.  Xlll.  r  zu  15  ut  Sacramenta  r  28 ]  ein  Wort  unlesbar 


$rebigtcn  bc§  3[at)re§  1526.  525 

uon  habet,  damnatus  est.  6o  lieb  üU  ein  feinen  finger,  ang  l)Qt,  imo  totum 
corpus,  fo  lib  ^at  er  mid^  and).  Qui  sunt,  qui  hoc  credunt?  praedicatur 
quideni.  ©y  i[t  ein  liplicfj  VÜh,  quod  proponit  hie  uobis  nuptiis.  Si  cre- 
deremus  hoc,   certe   semper   saltaremus,   gauderemus   et   cor  adfectum  esset 

5  erga  ipsuni  ut  Cesaris  sponsa  erga  cum.  Sponsus  putat  non  esse  aham 
muKerem,  quam  quam  ducturus  est.  Sic  horao,  si  crederet  hoc,  haberet  homi- 
nes  et  omnia  in  mundo  pro  lapidibus  et  sohun  Christum  respiceret.  Cum 
haec  non  gustemus,  oportet  dolcamus  pro  hoc.  Utinam  de  sponso  tantum 
somniaremus  i.  e.  paucuhim  sentiremus  amoris  Christi  erga  uos,  quod  curam 

10  agat  nostri    in   aller   Brunft    nnb   lib.      Item    sequitur    in    textu   'Propterea 

rehnquet  homo'  2C.  ia  fret)li(^.     Ita  canit  etiam   propheta    in  ps.  'Audi  filia  ¥i- •<•''- h 
et  vide,  obliviscere  domum  patris'  2C.     Non  solum  dicit  'relinque',  sed  ob- 
liviscere'.     Quomodo   in  corporalibus  nuptiis   ju    ge!§e,   scitis.     Hie  loquitur 
de  spirituaHbus.    S)n  !§aft  nO(j^  einen  fel)l,  qui  semper  tibi  adherebit,  Nempe 

15  oblivisci   debes  ic.     Hodie  dicunt  'Num   mundus   hodie   erraret  et   tamdiu? 

Ego  moriar   in   fide   patrum'.     Pet.  'a   vana'.     §olt    am   breutgam,    ut   la§  i^ctvi  i,  is 
Öoter,  muter  faren  nnb  ÖoIdE  i.  e.  noli  respicere,  quod  totus  mundus,  in  quo 
vides  tarn  multos  sanctos  homines,    sed  scito  popuhim  esse,    cuius  oblivisci 
debes.     Et   parentes   sine,   doceat  diversum,   Et    insuper    quidem   habes   ab 

20  Adam  rationera  quae  vult  sapere.  Caro  quae  quaerit  sua,  gl^et  ouff  ben 
ader,  ba  mit  fidt.  Audi  ergo  et  obHviscere,  ut  ebrius  fias  et  solo  hercas 
sponso,  tum  placebit  sponso  et  dicet  'tu  consistis,  ut  purges  fermentum,  et  si 
reveniet,  facis,  quasi  non  audias"  et  hoc  est  obliviscere.  Paulus  niaä)t  geiftlid; : 
'Propterea  relinquet"  i.  e.  omne  quod  non  est  Christianum.    Ergo  acciuirimus 

25  hunc  sponsum  sine  nostra  actione,  auxilio,  quia  vult  deseri  liberum  arbi- 
trium,  ratio,  caro  et  sauguis.  Haec  alliciunt  nos,  ut  plura  de  Euangelio 
teneamus.  Non  facit  solum  Christum  pro  rege,  sed  pro  sponso,  quid  aliud 
faceret?  seipsum  dedit  nobis,  ergo  habemus  peram,  claves,  domum.  Sic  si 
Christum  habemus,  habemus  omnia,  quae  ipse,  celum,  iustitiam,  vitam.     Si 

30  contempserimus,  fo  tücrben  hjir  befter  greulicher  öerbampt.  Vides:  quidam 
contemnunt  penitus   i.  e.  ^etjtlid^  gut   g^et  für,   nolunt  oblivisci  jjarentum  et 

omnino  contemnuntur,   bem  man  noc^  fol  lauffen  in ,  sed  vcnit  ad 

domos  nostras.  5lc§  !§er  got  Ujerben  tüix  ein  urtetll,  Et  quidem  ex  hospitibus, 
qui  debebant  letari   propter   nuptias,   et  pro    hoc  quod   illis   proponitur  vita 

35  eterna,  datur  praemium,  ut  ergo  contra  adficiantur  et  occidant.  Vides  his 
brevibus  verbis  mundum  plus  esse  quam  toH.     Non  vult  accipere  hoc  gau- 

diura  magnum,  quod  Christus  vocat  nuptias  et  illi  honor  et quaudo 

alicui  datur quam  grata.    Sed  Euangelium  putant  legimus  Euange- 

lium  et  sanctissimus  quisque  blasphemat  ipsum,   sponsum   et  deum.    Vides 

3  ®§]  gft  zu   11   Ps.  44.  r         zu  16   1.  Pet.  1.  r         22  dum         zu  24  Ephe  .5.  r 

zu  30/31  über  quidam  contemnunt  steht  nihil  moyentur  de  Christo         32 j  novaculis  ? 

37 ]  ein  Wort  unlesbar  38 ]  ein  Wort  unlesbar 


526  5prcbtgtcn  be§  Sfa'^rea  1526. 

hoc  clepictum  muudum,  quod  hos  occidat,  qiü  proponunt  Christum  sponsum, 
per  quem  venirent  ex  morle,  illos  uokuit  audire.  Et  Interim  si  possunt 
obuhuu  acquirere,  non  negligunt.  £)QTiimB  tüirb  QU(^  ber  ^cr  30rntg,  Et  ift 
ben  3iuben   tüibbeifarn ,    qui  occideruut   apostolos  et  prophetas.     Hoc  uobis 

SRöm.  11, 24  dictum  in  exempkmi  Ro.  XL 'naturales  ramos\    Vide  non  movemur  excidio    s 
et  perditione  ludeorum,  qui  tragen  t)x  ftraff  unb  plao,  für  imfer  augcn,  unb 
tüix  foßen  uns  bron  ftoffett.    ^ä]  mel^n  hieben  lonb  i)a6  fein  teil  oud)  er= 
tilgen  1.  Arabes  occupaverunt,  iam  Turca,  got  left  öerBn^en   on  leib  unb 
fcel,  fie  I)aben  t)l)r  tet)l.    5tcgt}pten,  tnelfc^lanb  auc^  nic^t  öiel  Beffer,  et  nos 

ajjattf).  22,^9.  ggytjgu^ijg^  5tlfo  gro§  ha§  gut  ift,  fo  magna  ira  erit.  'Ite  ad  exitus.'  'Stri-  ^ 
.  dor"  ille  venit  etiam  ad  nuptias  et  significat  feriales  vestes,  sunt  qui  Euange- 
lium  audiunt  et  f offen,  hüi  fie  ein  Inercfler  brau§  matten,  habent  nomen 
unb  f(j^etn  et  non  fidunt,  audiunt,  laudant  Euangelium,  sed  non  credunt,  ut 
5  fatuae  virgines,  quia  divites  Christiani  veri  et  splendentes.  Vereamur, 
quia  rex  veniet  in  aulam,  videamus,  ut  audiamus  Euangelium  et  corde  susci-  is 
as.  lapiamus,  non  poteris  ei  imponere.  Si  invenerit  te  sine  veste,  dicet  'ligatis'  i.  e. 
in  infernum,  quare?  quia  non  omnes  Christiani,  qui  nomen  habent:  multi 
sunt  hypocritae  inter  iustos,  non  sunt  tarnen  ita  mali  ut  occisores.  Yult 
ergo:  suscipite  Euangelium  init  ernft,  non  externe  mit  f(^e{n,  tum  eritis 
pleni  gaudio  et  charitate,  ut  nihil  sentiatis  nisi  Christum  sponsum.  20 

2/3  darunter  (nach  negligunt.  letzte  Zeile  der  Seite)  steht  ^oi^an  ftingnex  93Iag  §oc^= 
inut»  tod^ter 

63. 

^rcbtgt  am  21.  Sonntag  nat^  2;rinitati^*\ 

(21.  Oftober) 

S)tefe  biö'^ei;  ungebrucfte  5prebigt  ift  un§  in  9fi5rer§  9tad)fc^rift  Cod.  Bos. 
0.17«^,  SSI.  157'' —  160*  eiljalten.  (Sie  ift  nic^t  ibentifc^  mit  ber  im  ^a1)xt 
152G  gebrucEteu  ^^rebigt  öon  biefem  Sonntage  (ßrtangen,  S)eutf(f)e  ©d^riften, 
2.  ^lufl.  «anbXIV  ©.261-279),  toelc^e  üielme^r  bem  ^a^re  1525  ^nsutueiien  ift. 

"30^.  4, 47ff.  Dominica  21.  quae  erat  21.  Octob.     loh.  4. 

Hoc  Euangelium  proponit  exemplum  de  vera  fide  Christiana  et  qui 
legunt,  habent  in  postillis  melius  quam  iam  dicere  possum.  Sanctus  Euangelista 
ntmBt  bog  tücxd  für  gro»  an  unb  mad^t  öiel  iüort,  ut  tediosum  sit  spiritibus 
otiosis,  quod  fo  ernfttic^  unb  öiet  rebt.  Qui  dicunt:  quid  opus,  ut  multa  25 
dicantur  de  fide  apud  nos,  qui  iam  habemus,  dicautur  haec  ludaeis.  Fides 
in  se  res  est,  quam  nemo  potest  edicere  et  comprehendere,  Et  ergo  illi 
loquuntur  ba  öon,  quasi  esset  ein  ^albC^  et  putaut  Satanam  mortuum  et  non 

zu  22  Luth:  r  zu  25/26  Verität!  liominum  servivimus_  r 

'j  im  Texte  belassen,  tveil  zweifelJmft,  oh  b-^  in  denarius  oder  ))fenuig  aufzulösen  ist. 
Gemeint  ist  jalpfennig  =  calculus,  Rechenpfennig).  Dasypodius  und  Mualer  vei'zeichnen 
beide  deutsche  Ausdrücke,  und  Luther  gebraucht  ^al  ^sfenntg  U.  A.  6,  432,  26  ebenso  wie 
hier  für  etwas  nur  scJieinbar  Werthvolles.    F.  P. 


^rebic^ten  bc?  3n^rc§  152ß.  527 

vident  quid  efificiat  fidcs  neque  nos.  Videmus  mortem,  peccatum,  scntimus 
irara  dei  et  Satanam  et  onmia  pericula  unb  mangel.  In  liis  omuibns  habet 
agere  fides,  quae  tauta  est  potentia,  (juae  occidit  mortem  et  dat  vitam  et 
tamen  vilifecimus  eam,  imo  putamiis  uihil  esse  fidem.  Quid  ergo  dicuut  illi: 
5  quid  praedicatur  fides  Cliristianis?  Turcis  potius  lo([Uuntur,  quasi  orniiia 
vicerint  et  sanctiores  sint  oinuibus  sanctis,  quia  nesciunt,  quid  fides.  Putant 
satis  esse,  quando  uorunt  verbotenus  'Credo  in  dcum''  jc.  Sed  fidem  norunt 
Christiani  fortiorem  omuibus  creaturis,  regibus.  81  canitur  de  maguis  heroi- 
bus,    cur  non   de  fide?     Omnes  reges  nou  possnnt  unum  hominem  bet)  bem 

10   leöen  bcfjalten,    imo   est   fortior.     Sed    fides    in   momento    occidit  mortem   et 

peccatum ,  quod  est  (jaiuifc^  mortis  et  domini  Satan  illorum.     Qui  hoc  cre- 1-  eor.  ir,,  r,G 
deret  verum,    quod  fides  tanta  poteutia  esset,    non  ita  contemneremus,   quia 
nulhis   uostrum  tarn   animosus,    qui   non  terreatur  tempore  mortis.     Si   tum 
sciremus  mortem  nihil   esse  erga  fidem,   certe  cogitaremus   'libeuter   audirem 

15  de  hac  praedicari,  et  seutirem  eam\  Tum  aguosceremus  omnes  nostros  Qe= 
Bretten,  quos  illi  non  sentiuut,  iis  non  praedicavimus  et  quando  audiuut, 
rident.  Sed  qui  decipiatur,  videbitur  tempore  mortis,  tum  videbunt,  in  quem 
compunxerint.     Propouitur  ergo  imago  fidei  Christiauae. 

1.  dicit  'Erat  regulus'.     Febris  in  illis  regionibus  frequentissima,  puto'Soi).  4, 47 

20  cum  fuisse  de  familia  Herodis,  qui  erat  rex  in  Galilea.  Regio  illi  data  erat 
a  Rhomanis.  'Hie  audiebat^  Christus  noudum  fecerat  multa  miracula,  tan- 
tum  converterat  aquam  zc.  hoc  erat  2.  Post  1.  ivit  in  ludeam  et  re versus 
in  patriam,  in  Galilaeam,  quia  in  Capernaum  habitavit  Christus.  'Orat'  JC. 
Haec  prima  fides,    quam   vocatis   lacteam   vel    jung    fides,    quod   tam    fern 

25  !§omen,  quod  credebat,  si  adesset  Christus,  posset  iuvare  2C.  Sicut  audiverat 
potuisse  eum  viuum  fiicere  ex  aqua,  cum  ipse  adesset,  lueljter  toar  fein  glaub 
nic^t.  Si  hoc  non  credidisset,  non  obviam  venisset  ei,  ut  iuvaret  filium  ic 
ergo  cogitat:  potest  et  vult  iuvare  eum,  tamen  praesens.  Erat  quidem  vera 
fides,    sed   jung   et   tamen  fides  talis,    ut  salvus  fuisset  in  ea,    si  mortuus. 

30  Christus 'Nisi  videritis":  tüte  iet)met  fi(^  ba§  JU  famen?    Ipse  credit  et  it  et  «.48 
orat,  Christus  dicit,  quod  non  credat,  quae  simt  contraria.    Credit,  quia  ivit, 
ut   oraret,    diffidens   cor  hoc   non  facit,  sed   left  an  fteljcn  lacob,  1.  gradus,  3nc.  1,  c 
quod  posset  iuvare  praesens,  2.  verbo  tantum,  si  etiam  non  adsit.    Sic  facit 
fides,  involvit  se  verbo,  sinit  Christum  l)tn  faxen,  quo  vult  et  non  ponit  ei 

35  locum.  Et  hoc  laudat  Euaugelista.  Credidit  verbo  3C.  Rex  ille  tam  probus, 
ut  faxen  Iteffe  praesentiam  Christi  et  verbo  solum  hesit.  Confer  haec.  Num 
Christi  persona  non  maior  ipso  verbo?  Schwermeri  nostri  damnant,  quasi 
verbum  nihil  sit.  Vide  hie  commendationem  verbi  maximam.  Credidit  verbo 
et  personam  sivit  jc.     lam  non  amplius  Christum  Banb  an  fein  (}auy.     Sed 

zu  3  Fidei  potentia  r  zw    11    1.  Cor.  15.  r  zu   19  Regulus  r  su  21   is 

audivit    r  sw  2-3    Civitas    Christi  r  zu  30    Nisi    signa   r  zu   32    lac.   1.    r 

zu  34,'3.5  fidei  natura  r  zu  36  Credidit  lioni<j  ac.  r  zu  38  Corainendatio  verbo  r 


528  ^rebigten  be§  Sa^te§  1526. 

antequam  venit  ad  hanc  altam  fidem,  tentavit  eum  Christus  vehementer  et 
increpat  quasi  incredulum  et  talem,  qui  non  contentus  sit  verbo,  sed  velit 
videre  signa.  Gerte  hie  raaxime  increpavit  fidem,  quae  ivit  et  oravit.  Vides 
hie  imperfeetam  fidera  et  ben  junetnenben,  et  si  conferatur,  1.  non  est  fides. 

Hie  responsum  est  Spiritibus:    si  tantum  haberem  guttulam  fidei  tem-     5 
pore  mortis,  salvarer.    Putant  fidem  talem  rem,  quae  se  non  itgt  unb  tüegt. 
Vide  hie,  quae  sit  potentia  fidei :  quaudo  non  crescit,  fo  Q'^et  er  unter.    Ideo 
noli   fidere,  quod    susceperis   fidem,   oportet  te  fortificari  et  ein  grab   obber 
2  ^O^er,  si  non,  potes  et  gradibus  penitus  decidere. 

Nonne  pulchra  fides  Petri?  verbo  fidens  Christi  ambulavit  super  aquam:   10 
nonne   magna   potentia,    quod  ita  ic.     Erat  fides,   quod   ita  ambulavit.     Sed 
veniente   vento.      Ibi    habes    6et)    einonber   fidem,    per  quam  exit  in  aquam: 
pulchra,  sed  statim  nulla  est.     Moses  et  Aaron  erant  trefflic§  leut,   fecerant 
magna  miracula:    percussuri  aquam  e  petra  diffidunt,    et  ideo  non  ingredie- 
bantur   in   terram    et    fiunt  increduli,    quomodo  hoc?     Dens  non  sinit  fidem   's 
faul   fein,    sed   deus   \^{ät  im   semper  aliquid  für  hk  l^anb,    ut  maior  fiat, 
Ut  nou  cousistamus  in  hoc:    coepi  fidere,   ergo  sum  Christianus.     Vide   ne 
tibi  contingat  ut  Petro.    Sic  utrumque  verum,  quod  regulus  credidit,  quando 
surrexit,   sed  quaudo  venit  ad  eum  et  debebat  credere,   non  credidit,   ergo 
Christus   reputat  pro    non    fideli.      Ergo   fides   non   est  ein  fc^leffertd)  btng,   20 
3Knttft.  14,  sed   ag-it.     Petro  staute  in   uavi  non  timuit  mortem,   sed  ivit  ad  Christum. 

28  ff. 

Ibi  fides  superarat  mortem,  quae  adest.    Sed  mors  venit  mit  einer  anber  tüet§. 

Satan  excitat  tempestatem  et  mors  induerat  aliam  larvam,  iam  Petrus  eum 

So^.  4, 49  non  agnoscit  ut  antea.    Iam  obliviscitur  verbi  Christi.    ' Veni',  ergo  submer- 

gitur.    Vides  Satan  et  mortem  nou  quiescere.    Ergo  muft  öon  neue§  anruffen   25 
et   dicit  'Adiuva,   doraine'   jc.      Sic   Mose   didicerat  longo   tempore  vincere 
tentationem  veutris.    Iam  venter  accipit  aliam  imaginem  für,  q.  d.  prius  nihil 
efBcere  potuit.    5)lofe  fol  öom  ftein  trinken,   hunc   Bilb  non   habuit  prius, 
ergo  cadit. 

Sic  g'^et  un§,  iüenn  toix  fd^on  ^eut  vicimus,  cras  venit  aliud  et  suc-  30 
cumbemus.  Hodie  non  habeo  indigentiam  in  pane,  volo  semper  fidere,  Sed 
cras  venit  alia  imagine.  Ergo  eternam  !ampff  habet  fides.  Quanquam 
veniunt  semper  novae  imagines  et  h)e{§,  fo  gtlt§  al§,  ut  mors  vincatur,  ut 
dicat  fides  'non  fame  peribo  nee  moriar,  quia  dominum  habeam\  Hoc  dico 
illis,  qui  nesciunt,  quid  fides  sit.  Et  quod  Christiani  habent  fidem  et  praedi-  35 
canda  Turcis,  et  si  tantum  haberent  modicum  de  fide.  Si  omnia  viceris 
externa  peccata,  Si  ignem,  aquam  non  times,  adest  pestis.  Summa  surama- 
rum :  Mundus  totus  morte.  Sic  faber  lignarius  cum  ligno  agit,  sie  fides  cum 
illis  rebus  jc.    Q.  d.  cupis  me  posse  iuvare,  si  adsim:  tum  non  es  Christia- 

zu  2  Credidit  sermoni  r        zu  2/3  Nisi  videritis  signa  r        zu  5  Jt^'  »"         äu  7  6§ 
muS  ^o^tx  t:  [d.  i.  fommeny  r  ^u  8  Exemplum  r       fortificari]  fort:  su  10  Petrus  r 

7.U  13  Moyses  Aarou  r  zu  21  Mattli.  Xllll.  r  zu  35/36  Fides  praedicauda  Turci.s  r 


^pu'bigtcii  bt'S  3a[}tc§  1520.  529 

nus,  nihil  omnino  credis.  'Nou  creditis'  ic.  ccrte  magna  fto§  et  venit  ventus.  25. 48 
(Sfjxiftuy  fjclt  fid)  fnucf  gegen  t)T)tn.  Si  tantum  ratio  adfuisset,  dixisset  'id§ 
gl^e  hü  t)in,  habeo  mcam  parteni\  Sed  consistit  et  dicit  'Veni"  jc.  et  manet 
adlnic  in  infinnitutc.  Christus  ergo  !^ebt  ^n  eillpor  hoc  verbo  'Vade,  filius'. «.  r.o 
5  Sicut  Petrum  manu  ednxit.  Sic  iumc  verbo  quasi  manu  ducit.  Et  sie  cor 
adfectum  est.  Verbiun  Christi  sanat.  Cor  dicit  %e{n  fon  lebt'.  Ibi  vides, 
quid  verbum  sit,  quod  Christus  hie  loquitur,  ne  spiritus  omnino  contenmant 
verbum  externum  videntes  multos,  qui  audiunt  verbum  et  non  credunt.  Et 
dehinc  dicunt  baptismura  et  Sacramenta  esse  externa,  non  salvare.    Ego  scio 

10  panem  2C.  nihil  iuvare.  6§  gebort  ber  ^cilig  geift  no(5^  ha^u.  ^a  deus, 
Christus,  spiritus  sanctus  ^ilfft  QUCfj  ui{^t§,  Sed  deus  quando  vult  aliquem 
credere  facere,  1.  adest  ipse,  2.  dicit  verbum,  3.  externum  signum  dat.  Sol 
ftoffet  ben  Blinben  Werter  auff  hk  äugen  quam  videntibus.  Sic  deus  ftoft 
I)erter  auff  non  credentes.   S)a§  t[t  \vüx,  er  mu§  borju  t!^un,  per  haec  3  ipse 

15  adest:  leffet  ha^  euferltc^  iuoit  Hingen  et  externum  signum  et  cooperatur. 
Non  dat  fidem,  si  haec  3  volo  contemnere:  praesentiam  eins,  verbum  et 
fe'igua,  cum  his  utatur  ad  hoc,  nt  velit  dare.  Exemplum:  Si  quis  daturus 
stipam,  Ego  dabo  X  per  servum  meum.  Nuni  dare  tibi  debet  in  foro?  Si 
non   venissem    ad   domum,    non   accepissem.     Gerte   non  norunt,   quid  fides, 

20   unde  veuiat.     Tantum   audistis   spiritum  sanctum   dare  fidem   et  cappas  non 
iuvare.    1.  Christus  aderat  ubique  cum  infirmo  filio.    2.  dat  verbum.    3.  dicit 
*Nisi    videritis   signa\      Ipse    dixit   'propter   vos,    ut    credatis'   loh.  XI.    de3oö- ii,  i;'> 
Lazaro    dicit   se   signa  facere,   nt    fides   firmetur.      Sic   est  panem  et  vinum 
accipere  et  baptizari.     Sunt  signa,  quae  dedit  juni  tüort.     Ipsi  Schwermeri: 

25  iüie  tütr  un»  nntereinonber  er!cnnen  foUen.  Tu  baptizatus,  ergo  Christianus 
frater,  tum  in  cor  respicis  mihi.  Deus  qui  viderit  iridem,  tale  cor  erga  me 
habet,  quod  nuuquam  muudum  volo  damnare  2C.  Uli  invertunt,  quod  iris 
signum  sit,  quae  disiuugit  gentes  a  Noe.  Quid  profuisseut  miracula  in 
Euangelio,  si  cor  meum  inde  non  confirmaretur.    Non  praedico  hoc  exemplum, 

30  ut  discernatur   regulus    a  ludaeis?     Non,  sed  ut  fidam  Christo.    In  lohaune 

'haec  scripta,  ut  credatis',  non  ut  invicem  agnoscamini.    Ulis  non  carebinms  SoO.  20, 3i 
usque  ad  finem  muudi  et  quot  plures  erunt,  et  ira  dei  est  propter  ingratitu- 
dinem.      Quid  facit  Christus  ei?  dum  iret,  veniunt  servi  et  confortant  eum. 
Vide  beuignitatem  Christi,  non  sinit  bobel)  bleiben,  quod  dedit  consolationem, 

35  sed  mittit  servos.  Et  quaerit.  Ibi  verbum,  hora,  opus  servi  fttjnien  nbcrein. 
lam  sequitur  3.  gradus:  Ut  fides  eins  crumpat  et  se  exhibet  k.  Haec 
rotunda  fides,   quae  non  habet  ritjen,  quia  si  homo  exercetur  sepe  in  onmi- 

zu  4  Descende  vade  ic.  r  zu  8  Verbum  vocale  r  10  gcift  fehlt  zu  12 

.1. 

.2.  r  zu  18  über  stipam  steht  jpenbe       über  dabo  bis  meum  sfcitt  in  domo  mea         zu  26 

.3. 
Cur  Signa  facta  r  zu  30  lolian.  20.  r  zu  33  Servi  occurr:  r        Nota  r  zu  36 

3  gradus  fidei  r 

Sut^cxä  2l^e^;fe.  XX.  34 


530  ^Prebigten  be§  ^a\)Xt^  1526. 

bus  tentatiouibus,  fit  semper  fortior,  ut  tandem  dicat  'in  omnibus  obsequar\ 
Si  Christus  ad  hunc  dixisset  'morere',  fecisset.  Si  dixisset  *Veni,  sequere, 
desere  omnia  et  praedica  Euangelium^  fecisset,  non  ciirasset  de  victu,  iu 
quo  fides  modica  impegisset.  Hie  est  perfectus  homo  in  fide,  qui  in  omni- 
bus potest  deo  fidere,  er  leg§  t)m  fux,  tük  er  tüoEe,  quia  sentit  'hie  me 
iuvit\  Illic  et  ha  3U  bienen  ja  bie  gcic^en  unb  iüunber  k.  non  ut  sit  signum 
inter  nos.  Vides  iraaginem  verae  fidei,  quod  non  taceat  et  dormiat,  quia 
Satan  non  quiescit,  sed  est  quottidiana  bur(f)l6red§en  et  vincit  oranes  tenta- 
tiones,  douec  mors  venerit.  Et  dominus  dicitur  exercituum  dominus,  exer- 
i.^etri  5,  scitus  iste  semper  let)t  im  feit.     Pet.  1.  Pet.  5. 


lU 


64. 

^rcbigt  am  22,  Sonntag  nac^  ^rinitati^v 

(28.  Dftober) 

S)iefe  bigtier  ungebrudte  ^^rcbigt  Hegt  un§  in  9törer§  ^kd^fd^rift  Cod.  Bos. 
o.  17^  331.  160^-163^  öor. 

^'%l-^]''  Dominica  XXII.     Matth.  XVIII.     Luth: 

Hoc  Euangelium  est  darum,  utiuam  faceremus.  1.  Videmus  hie,  quid 
sit  regnum  celorum  et  quae  natura  opus  eius,  nempe  quod  hoc  regnura  sit 
aliud  quam  terrenura  regnum,  quia  in  isto  est  mera  remissio  peccatorum. 
«22 Quia  Petrus  audivit  a  Christo  quod  non  Septem,  sed  70  2C.  i.e.  tarn  sepe  is 
esset  paratus  condonare,  quoties  frater  peccavisset,  quia  dei  miserieordia  non 
est  temporalis,  quae  duraret  ad  tempus,  sed  est  eterna,  ergo  |ol  tltOIt  niä)t 
furchten,  quod  aliquis  hanc  gratiam  negligat  vel  tantum  peccatorum  habeat, 
ut  gratiam  bempff,  modo  sit  in  hoc  regno.    Sic  Christiani  gratia  et  charitas 

i.Sov.  13, 5est  eterna,  quae  nunquam  cessat  1.  Cor.  13.  Jt)irt  ni(^t  erbittert  i.e.  tft  ein  20 
etoig  lieb  Christiana.  Si  Christiani  cor  est  plenum  et  habet  tituhim  'Chari- 
tas", omnia  operit.  Ita  consistit  regnura  Christi,  ut  habeam  eternam  con- 
donationem.  Econtra  homines  erga  nos  quoque,  ut  mera  adsit  remissio, 
ba^  ift  fur^  Q'^fogl  iß  l^oc  Euangelio,  utinam  etiam  faceremus.  Regnum  dei 
est  Celeste,  quod  nemo  potest  edocere,  quod  semper  sit  apertum  celum  et  25 
plena  terra  sit  gratia  dei,  ut  omnium  peccatorum  peccata  non  possint  obdurare 
celum.    Terrenum  non  est  tale,  sed  consistit  in  ber  ftraff  unb  e^tel  ift  ftraff, 

SRöm.  1,  18  quod  vocat  Paulus  iram  dei   ad  Ro.     Non  ergo  debet  queri,   ut  culpa  con- 
donetur  in  hoc  regno,  quia  habetur  rota  k.    quia  ideo  ordiuatum  a  deo,   ut 
tüere,  ut  nullus  alterius  corpus,  bonuui  angreiff,  protegit  ergo  hoc  ic.  pevfon  30 
left»  g^en,  non  facit  hominem  probum.     Si  in  pace  sinis  omnes  et  das  cui- 
que,   si   non  vis  credere,   non    curat   hoc  regnum.     Item   si   vis    dare   te  in 

zu  11  Do  XXII.  r  16  peccavisset]  ptr  26  peccata]  p 


^rebigten  bcö  3nl)i-c§  1526.  531 

periculum,  etiam  permittit,  sed  h)cict,  boy  ber  muttüil  unius  ntc^t  g'^e  uBcr 
ein  onbcr.  Et  hoc  regnum  est  dei,  dat  ut  alia  dona,  poma  ?c.  nos  non  ser- 
vamus  ba§  regnum,  si  nostris  viribus  servaretur,  iaiu  diu  periisset  mundus, 
qui    non  sponte  servant,    quod  iustum,   his    tompt  jU  !f)ilff   mit  bem  ^eiltjcr, 

5  ha^  er§  f)Qltcn  mu§.  Dens  vult  pacem  habere,  si  servas  sponte  ean),  dabit 
tibi  iterum  ahquid,  quod  bonum  secundum  corpus.  Ergo  regnum  bei"  ftiaff, 
ergo  non  valet,  si  quis  omnia  voluniina  luridicorum  et  Paparum  servaret, 
nihil  esset  coram  deo. 

Sed  in  Christi  regno  non  est  aliud  nisi  remissio  peccatorum,  et  })ecca- 

10  tum  jol  uria  ni(^t  fc^üben.  Et  nihil  curare  debeo,  si  mihi  aliquid  mali  in- 
fertur,  imo  orare  pro  eo.  Ergo  in  regno  Christi  non  potest  esse  peccatum, 
sed  mera  iustitia.  Et  si  adsit,  tamen  nemo  vult  scire  hoc  peccatum,  et  si 
scitm-,  tamen  tüiU  ntemanb  ftraffen;  si  nulluni  peccatum,  ergo  mera  iustitia, 
vita  eterna,  salus.     Pulchrum  oportet  sit  regnum,  sed  quis  credit?     Si  quis 

15  crederet  propitium  se  deum  habere,  quid  curaret  Satanam  k.  Notandum, 
quibus  pertineat  regnum  et  detur  remissio.  NuUus  est,  qui  non  cupiat  in 
hoc  regno  esse,  sed  pauci,  sed  qui  intus  vel  mauent.     Si  intus  es,   fo  fan§ 

bir»   ttic^t    öerberben   sive in  lectum   sive  mensam.     Sed  Satan  non 

permittit  libenter,    ut  intremus,  et  si  intus  sumus,   circumit   tauquam.     Hie  i.  ^^jcui  5,  s 

20  servus  omnia  nobis  depinget,  ben  fit. 

'Simile   est."     Quomodo    venit   e§    bar3U,    ut    coudonetur   ei    debitum  ?  Wattij.  is,  23 
Servus  non  cogitat  de  debito,  non  seit,  ha^  ber  ^er  ein  folc^en  juipiud)  ju 
tji^xn  ^at,  donec  deus  regestum  accipiat  i.  e.  peccata  nobis  ostendat.    Quando 
vult  nos   in  regnum    fui'en   dominus,    proponit   regestum  i.  e.  legem  i.  e.  16i§ 

25  fd^ulbtg,  ut  mihi  credas,  fidas,  vis  innocens  laudari,  solum  opus  meum  iu 
te  IC.  hoc  mihi  debes,  sed  horum  nihil  facis,  sed  fidis  pecunia,  non  curas 
me.  Tu  blasphemas  nomen  meum.  Es  Christianus,  non  vivis  ut  Christianus, 
sequeris  tua  opera,  ha§  finb  debita,  quae  inveniuutur  in  hoc  regesto.  Tum 
homo  sentit  hoc  et  agnoscit  se  sie  debere.    Haec  prima  praedicatio  est,  per 

30  quam   agnoscunt,   quid   debeant.     Hactenus   nescivimus    utilitatem  10    prae- 
ceptorura,    imo    voluimus    per   ea  salvari.      Sed   dominus   hie   indicat   servo 
debitum    et  servus   inde  agnoscit.     Sic  lex  dei  praedicatur  ad  hoc,  ut  homo 
agnoscat,  quid  debeat  deo  facere.    'Per  legem  cognitio  peccati."*    Alias  nesci-  Köm.  3, 20 
remus  debitum    nostrum ,  iremus  ut   talis  servus.    Verum    cum   lex  venit  et 

35  dicit  'hoc  non  fecisti',  hoc  est  recensere  servo  debitum,  from  ]U  niQcfjen  non 
facit  lex  Mosi,  sed  per  eam  fiunt  homiues  peccatores,  lex  ingratum  hoc  faciat. 
Ideo  Moses  omnera  populum  rexit  numdanis  legibus,  quibus  cohercuit  eos 
ut  feras.  Ideo  mala  praedicatio  est,  quae  fit,  ut  homiues  inde  flaut  iusti. 
Hoc   pertinet   ad  lusticiarios ,   ubi  Euangelium    praedicatur,   ]ol    ein    ftteng 

4ü  iueltlid^    xegiment    fel^n.      Tales    veniunt    ad    Euangelium,    qui    sie    loerbeu 


G  Ergo  ergo  18 ]  i)i^uxt'^(0  39  lusticiariunun 


532  5]}tebt9tcu  be§  Sal)re§  1526. 

erfc^lagen  in  conscientia,  qui  fere  voluut  desperare,  ubi  audiunt  se  non  ser- 
vare  praecepta,  et  quod  herent  in  creatnris  et  praeferunt  florenum  creatori. 
Alii  audiunt  quidem,  sed  g'^en  XQU(^  ^in  et  non  moventur  nee  sentiuut  peccata. 
Deo  non  credere  est  peccatum,  quod  uoii  potest  exprimi,  est  tantum:  deus 
non  est  verax,  mendax  est  nobis.  Summa  Summarura:  mQH  rtitnbt  im  qI§  & 
tüeil,  ergo  fons  est  omnium  peccatorum.  Qui  non  sentit  hoc,  quod  deum  meu- 
dacera  facit  et  loco  dei  pono  florenum  et  Satan,  Summa  Summarum:  non  po- 
test edici,  qui  sentiunt,  vident  tam  magnum  peccatura,  hav  fie  e§  nic^t  ertragen 
tonnen.  Ideo  utitur  maximo  numero,  nam  mille  et  100  maximus  numerus, 
Si  etiam  homo  coram  mundo  probus  et  impius  coram  deo,  est  merura  vene-  lo 
uum.  Ubi  adest  cogitatio  haec,  sequitur  damnatio  et  iuditium.  Ibi  aufertur 
ei  hoc  etiara,  per  quod  potest  aliquid  acquirere,  nerape  uxor,  qui  sentit  hoc, 
I.  Cor.  15, 56  sentit  se  damuatum.  'Virtus  peccati  lex",  qui  audit  legem,  bei*  lütl't  feiner 
funben  getoar,  si  peccatum  adest,  adest  statim  ber  fpie»  i.  e.  ber  tob  [trofft, 
ut  desperet.  Quid  facit?  feit  niber  et  orat.  Nescit  stultus,  quid  facere  i5 
debeat.  Nam  conscientia  sie  facit  in  terrore  putans  bonis  operibus  se  adiu- 
turum.  Ratio  aliter  facit  quam  bonis  operibus.  Multi  in  niorte  dixerunt 
'Utinam  possem  adhuc  vivere  unum  annum",  tum  quidam  facti  monachi. 
In  his  angustiis  fjabtri  fie  gelobt,  quod  ratio  non  potest  facere.  Vides,  quid 
ratio  faciat  in  necessitate,  sed  tüurg  nur  ^in  folc^e,  brumb  tütrb  e§  nt(i^t  20 
Beffer.  Et  ego  millies  mentitus  sum.  Ratio  ft^et  nur  auff  ein  gut  leben, 
quod  est  peccatum  immaue.  Sed  dicendum  'Nisi  tu  iuveris,  actum  est\  Ut 
hie  vides :  Motus  misericordia.  Video,  quod  vis  te  iuvare,  nihil  efficis.  Ego 
mea  misericordia  faciam,  quod  tu  non  potes.  Effundit  suam  misericordiam 
et  donat  ei  debitum,  servus  non  meretur.  ^(^  mein,  ©UQngeltum  fte'^e  tlor  25 
ha.  Peccatum  aufertur  propter  misericors  erbormung  (SotteS.  Haec  est  fons 
omnis  remissionis  peccatorum.  Nemo  iactet  ergo  se  consequi  peccatorum 
remissionem  adsequi  per  peccata  sua.  Vides,  quomodo  homines  l^inetn  f^omen, 
sed  pauci  iutrant,  quia  paucissimi  lüerben  getroffen  et  tamen  nemo  intrat, 
nisi  tangantur,  ut  ille,  ut  desperent  et  dei  misericordia  adsit,  quae  maior  est  3o 
peccatis  nostris.  Tantum  in  regno  Christi  est  mera  misericordia,  prius  nihil 
poterat,  quia  venditus,  iam  autera  potest  operari,  quia  liber.  Qui  Euangelium 
non  bene  audiunt,  illi  putant  se  non  facere  debere  aliquid  boni.  Ego  cre- 
dam.  Ibi  fiunt  deteriores  ex  Euangelio.  Et  tamen  interim  Euangelium 
praedicandum  propter  eos,  qui  meliores  fient.  Illi  ad^teu  gering  praecepta  3^ 
dei,  sie  et  deum,  tales  non  putent  se  pertinere  ad  regnum  Christi,  non 
condonabit  tibi,  quod  effers  Satanam  über  t)^n,  quandoque  tales  plus  fidunt 
creatnris  quam  creatori.  Certe  vult  suum  honorem  habere.  Princeps,  pater- 
familias  non  patitur  sibi  diminui  honorem,  ergo  tantum  sunt  in  regno  Christi, 
qui  habent  tribulatam  conscientiam  et  seutiunt  se  impurum  cor,  qui  ita  non   40 


2  florciuini]  i"-^  7   florenum]  f-^       Summa  Summarum]  SS  12  quod]  quae 


^^tebifltcii  bc'^  5d)tc§  1526.  533 

adfcctiis,    nuiKiuani   intret.      Oportet    iiigTcdi   per   angustam    portani    jc.    boS  Mntt().  7, 13 
einer  in  fol(^clt  dolorem  fomjst.    Qui  ergo  veuit  in  regnuin  Christi,  mit  bem 
Ijotg  fein  fel}l,    iuirant,   qiiibus   dolet    peccatum    et  (juibus   dolet  dei   miseri- 
cordia.     Oppone  tuam  angustiani  et  illius  misericordiam ,    tua  angustia  üicit, 

5  ut  ipse  Don  possit  irasci,  tu  irasceris  tibi  ipse  JC.  «pii  non  sentiunt  hunc 
dolorem,  nunqimm  venient  ad  hoc  regnnm  nee  noriint,  (piam  dulee  sit  regnum. 
Hie  iam  intus  est  et  Tjot  nidjt  not,  utinam  eliam  intus  nianeret.  Ibi  Satan 
non  quiescit,  Sed  tücrct  taa,  linb  UQC^t,  ut  excidat  sicut  ille.  Iam  habet  pro- 
pitiuni  dominum,  a  quo  egreditur  et  venit  ad  proximum  tmmi,  qui  debet  ilH 

10  tantum  100.  Dissimile:  pende  100  denarios  gegen  100  taufent  centncr.  Ille 
sensit  gratiam  in  regno,  sed  non  manet  in  eo,  sed  vertit  se  et  !onipt  toibbci" 
I)ei;au§.  Videt  fratrem,  qui  eum  oifendit,  ber  I)at  frfjulb  on  t)^m  et  vult,  ut 
solvat,  quanquam  cadat  ante  eum,  sed  vult  ut^,  hüii  ift:  ista  corda  tam 
avara  sunt,  ut  non  dulcescant  misericordia  dei.    Puto  certe  plures  nos  tales. 

15  Libenter  audimus  dei  misericordiam,  ut  salvi  fiamus,  sed  ut  condonemus 
nostris  proximis  peccata,  ha  tüoHen  \vix  mä)t  I)in  on,  quando  homines 
oflFenduutur  Qtn  leiB,  gut,  ibi  nulla  misericordia,  sed  tantum  avaritia.  Et  in 
faciem  sunt  amici,  iuterim  richten  fie  ein  ungluiJ  on  vel  dispromovent.  Item 
non  possumus  ferre  eos,  qui  non  incommodant,  sed  tantum,  quod  non  vivant, 

20  ut  nos.  Et  hanc  plagam  omnes  haberaus.  Vellemus  omnes  prius  probos 
quam  nos.  Tu  stulte  incipe,  Et  tarnen  incipimus  omnes  iudicare:  hie  est 
superbus,  avarus,  hie  princeps  iuiustus  dicitur,  et  tum  video  neminem  iustum, 
sed  quando  dicerem  'i^U'^'^ct,  nimB  hiä)  Bei)  ber  nafen\  Sed  facimus  ut 
Pharisaeus    qui    festucam    in    oculo    JC.      Interim    libentissime   video,    quod?, 3 

25  homines  patiantur  mea  peccata.  Et  ego  habeo  meum  tnft,  ut  detegam  alio- 
rura  peccata.  Qui  sie  facit,  non  Christianus,  vel  si  Christianus  est,  non 
diu  manebit  in  peccatis,  quia  in  regno  Christi  non  est  peccatum  vel  non 
reeordatur  peccatorum  homo,  quae  fiunt.  Sed  ubi  tales?  uescio,  sed  deus 
habet  morem,  ha^  n  fein  G^tiften  ÜcrBcrg.    Quando  vis  iudicare,  inspice  te. 

30  Tum  fit  nobis,  ut  nos  agnoscamus.  Si  non  potes  mitis  et  humilis  esse  erga 
fratrem,  quomodo  ego  erga  te?  'Ego  remisi  tibi  10  tnufcnt  ccntncr',  et  hoc 
est,  quod  Euangelium  suscepimus  et  scimus,  sed  opera  non  sequuntur.  Pec- 
cata apud  nos  nihil  valent,  quia  putamus  nobis  remittere  peccata.  Econtra 
peccatum,  quod  nobis  fit  vel  leve  verbum,  !an§  in  mir  tragen  et  tan  T)unbcrr 

."'S  toufent  centner  brau»  machen.  Deus  fprid)t  'id)  modjt  \a  inot  bein  funb  für 
ein  !§eller  ft^eljcn,  si  modo  ipse  sie  faceres'.  Si  incipis  intrare  et  non  osten- 
dis  fructus  regni,  ut  Christus,  quid  valet?  oportet  ergo  exhibeas  exteruis 
operibus  erga  proximum,  quod  fidem  hanc  habeas  in  corde  et  tum  deus  per 

zu  4   über   angnstiam    steJd  iamtx  zu  7;' 16  talentiim  fuit  maximum  ponrlns  apufl 

Indaeos,  ut  apud  [nos]  (Sentnct.  Sed  sicut  regna  sunt  divisa,  sie  pondera.  Snicr  ccutnct 
fiub  gat  gro^.  r  9  et  fehlt  10  denarios]. (^ 

')  unvollendeter  Satz, 


534  5ßvcbiötcn  bc-S  ^a^xt^  1526. 

te  glorificabitur.  Tum  homiues  dicent :  hie  liabitat  deus,  qiiia  hoc  possunt 
facere.  Neiiipe  condonaut,  alias  nihil  indigeret  tua  probitate.  Non  est,  ut 
condouet  servus,  ut  acquirat  propitium  dominum,  quem  prius  habuit,  sed  ut 
hoc  indicaret  per  externa  opera  cum  proximo,  et  inde  deus  laudaretur,  fol 
\mx  ergo  t^un,  ut  deus  nobiscum  agit  in  peccatis,  quae  si  dolemus  propter  5 
ea,  adest  et  remittit,  sie  nobis  faciendum,  ut  cor  semper  apertum  sit  ut  dei 
cor,  quod  semper  coudonat.  Sed  tum  omues  fierent  mali  et  nemo  servare 
posset  suam  vitam.  Tu  fac,  quod  ego  iubeo,  tu  protegeris,  quia  ego  iustitui 
gladium  et  si  is  non  defenderit,  ego.  Si  multa  auferuntur  tibi,  plura  possum 
dare.  Externo  in  regno  fobbeit  ein  i^Iid^er  fein  rec^t,  ut  etiam  Sapientes  10 
docuerunt.  Et  hie  servus  habuit  ius  contra  alterum,  sed  ibi  ferendum,  quia 
in  regno  dei,  qui  sie  etiam  facit,  qui  nobiscum  rationem  faceret,  quisque 
deberet  ei  10  taufent  boä)  fo  BaS  Qufflegen.  Summa  Summarum:  concludit: 
qui  vult  in  regno  meo  esse,  bei"  tüiffe  de  peccatis  alterius:  Etsi  videat,  dicat 
non  esse  peccata,  quia  ego  nolo  peccata  scire.  5l(^  certe  timeo  nobis  Q^e^cn  15 
ut  illi  servo,  deinde  dominus  agit  cum  eo  iure  i.  e.  qui  non  manet  in  hoc 
regno,  impossibile  est,  ut  servetur,  utut  sit  probissimus.  Sobrii  ergo  simus. 
Videamus  quoque,  an  seutiamus  bic  ICi^nung  et  an  possit  sie  condonare 
fratri  peccata,  tum  sentiet,  an  sit  intus  et  possit  intus  mauere. 


65. 

^rebigt  am  3»  9'loöcmBc^ 

2)ie|e  ^prebigt,  loelc^e  in  (SegeiUoart  ber  jäc^fifdien  ^^ürften  über  bie  ©piftet 
bc§  ijor^ergcl^cnbeu  (22.  %xm.)  (Sonntag^  öerniut^ltd^  in  ber  Srf)toPtrd}e  geilten 
luurbc  nnb  bi§t)er  nngebrudtt  ift,  ftnbet  ftc^  nnv  Brnc^ftüdEiüeife  in  9iöi-ev§  9lad§fd)rift 
Cod.  Bos.  0.  17  d,  331.  163^  -  löB^ 


20 


3.  Novemb:   i.  e.    Sab.  post   Omniura    Sanctorum 
praesentibus  dueibus  nostris      Luth. 

^''sRöm.^s^'l  ^'    P^^il-     Dixit   inter   reliqua   nulli   hominum   fidendum,    Quia  'omnis 

*f.  39, 6;homo  mendax'.    Item  "^universa  vanitas,  omnis  homo  vivens'  Et  alibi  in  ps. 
bgt.  52,  9  si  vanitatem  ponderes  cum  homine,  vanitas  praeponderabit.    Hoc  non  intelli- 

gendum  de  natura  hominis,  secundum  quam  est  aliquid,  sed  quod  vice  salutis  ''JS 
nihil  tibi  prodesse  possit,  cum  ipse  sibi  non  prodesse  possit,  etiam  corporis. 
Sie  Christianus  respieit  hominem  secundum  fidem.  Si  decipitur  ab  eo,  cogitat: 
*i'f.  116, 2  facit  'ut  homo  solet\  Hinc  ps.  'Nolite  confidere  in  principibus,  in  quo  nulla 
est  '^ilff\  non  dicit  homini  'non  obediendum,  serviendum',  sed  'non  confiden- 
dum'.  Secundum  charitatem  Christianus  omnibus  credit,  de  omnibus  bona  3o 
sperat,  stultissima  res  charitas  et  ceca,  ut  dicitur.  Et  ut  solet  dici:  ranam 
interdum  prae  purpura  diligit. 


ii.^rcbtiiteii  bc'>  ^oljree  152G.  535 

Sic  Paulus  ü])tiuie  scutit  de  omuibus  Philippoufsibus  et  C*hri.stiauis,  hoc 
est:    qui  Euaugeliuni   audiunt,   susciplunt   et  non   illi  adversantur  nianifeste, 
uude  hoc  facit?  uum  per  fidem?  nou,  sed  cliaritateiu,  (juia  dicit  'onines  vos^^jOü.  i,  7 
habeo   in  corde\      Ceterum  au  vere  sint  tales,    pro  quibus  ipse 'habet,  deus 

5  novit.  Ideo  non  dicit:  de  omnibus  vobis  sie  sentio,  non  quia  in  se  ius^um 
est  vel  ita  est,  sed  quia  estis  mihi  omnes  in  cordibus.  In  Spiritualibus 
secundum  fideni  Christianus  nulli  fidit  i.  e.  in  nulHus  hominis  sapientia,  erudi- 
tione,  sauctitate  nititur.  Secundum  charitatem  omnibus  credit  i.  e.  eharitas 
facit,  ut  ipse  de  ahis  omnibus  optime  sentiat.    Et  si  sepissime  fallatur,  tarnen 

10   cogitat  meliora  de  deceptoribus.     Et  novit,   quando  homo  aliquid  boni  facit 
vel  fidem   servat   jc.   quod   homo    ex   se  non  facit,   sed  deus  in  ipso.     Num 
etiam  sperandum  melius  de  hereticis  et  qui  canes  sunt  deficientes  ab  Euange- 
lio,   illud   insectantur?     Non,    qui   ipsi   seipsos   iudicarunt  Paulo   dicente   ?c.  ^(jii  3,2.  ly? 
Ibi  fides  iudicat  et  fidei  res  agitur,  alium  bene  docere,  alium  perverse  jc. 

15  Porro  Paulus    dicit    non   solum    'participes   facti    estis,    ut   sentire   me 

decet,  Euangelii'",  sed  'omnium  quae  Euangelio  obveniunt,  nerape  vinculorum,  1.  7 
defensiouis,    confortationis    Euangelii'.      Nam    veri    Christiani   ipsi    non    ab- 
horrerent  vincula,  imo  mortem  pati  ])ro  Euangelio.    Item  si  unus  Christiano- 
rum  defendit  vel  confirmat  Euangelium,   ut  Paulus  faciebat,  letantur  reliqui 

20  omnes,  ac  per  ipsos  id  factum  fuisset.  Et  ipsi  desyderarent  ita  confirmari 
et  defendi  sua  ipsorum  ignominia,  si  Christianum  uomen  vere  habent. 

6  Spiritualibus]  S 

^rebigt  am  23.  Sonntag  nad)  Xrinitatii?* 

(4.  ^JoDemBer) 

S)iefc  1!)i§tjcr  ungcbnicfte  ^h-ebigt  ift  un§  in  Ütörerä  9iad}fcf)iift  Cod.  Bos. 
o.  17^  351.  163"- 166^  erhalten. 

Dominica  XXIII.     Matth.  XXII.     Luth.  mm.  22, 

15  ff. 

Hoc  Euangelium  scriptum  nobis  ad  doctrinam  et  consolationem,  qui 
audimus  Euangelium   et  suscipimus,    quia  Euangelium  ubi  est,   ha  xiäjt  ber 

25  teuffei  aÜ  fein  frefft  ^in:  1.  persequitur  vi,  donec  praedicantes  occidat, 
2.  lingua,  heresibus.  Si  externa  vi  nou  potest  sedare,  faciat,  quia  nemo 
credit,  quam  inquietus  sit  semper,  ubi  videt  Christianos,  non  videnms,  quod 
diaboli  gefpcnft  fet).  Haec  duo  opera,  quia  novit  ein  a'öBrucfj  fieri  sibi  in 
regno  suo.    Hoc  ergo  Euangelium  proponit  cousolationis  pleuissimam  imagi- 

30  nem  in  his  duobus  periculis,  quod  certe  non  aufbleiben,  cum  ergo  debenms 
haec  2  expectare,  ut  veniant  falsi  doctores  et  audiant  nos  ut  discipuli  et 
lauren  auff  unfei*  tnort  et  si  possent  inter  nos  eruere  etiam  sectas,  facerent. 

28  abixid) 


536  5ßtebigteit  be3  Satjfe§  1526. 

i.5oO-3,  io?Ioh.  quando' dei  filii  adsiint,  ergo  nemo  miretur,  quod  sectae  oriautur  unb 
©(^h^ermer.  Quando  hie  est,  habemus  hoc  solaciura,  ba§  unfer  leei*  bcnttoc^ 
tDlxb  Befielen,  utcunque  putent  firmissimos.  Nos  habemus  sapientiam,  quae 
Satanae  est  ju  feft,  cf  Ion  [t(^  tDol  hxan  ma(^en,  sed  dod  extinguet,  faUen 
ij^nx  hjol  JU,  sed  doctriua  mauebit  in  pluribus,  et  si  cohors,  ut  diluvium  s 
aliquod,  aBfol,  et  tarnen  non  subvertit  doctrinam.  Sic  factum  Christo  pen- 
dente  in  cruce,  quis  herebat  in  Christo?  Discipuli  fugiebant,  lohannes 
aderat,  sed  gleiten  nichts  batJon,  omnibus  deficientibus  venit  latro  et  dicit 
eum  esse  regem  in  media  crucifixione.  Sic  tempore  Arrii,  ubi  totus  orbis 
Rhomauus  !)ielten  cum  Arrianis  et  vix  duo  eraut  Episcopi  sani,  alii  omnes  lo 
fugati  et  Arriani  toarbeu  auffgefe^t,  putabant  gettJUnnen,  et  certe  plures  deum 
non  credebant  deum,  et  tameu  ntuft  bie  leer  BteiBcn.  Hilarius  et  Athanasius 
manserunt.  Sic  nobis  tütxtS  gtjen,  nostri  sectarii  toerbett  noc^  gtoffern  fc^abeit 
t^un,  etiam  Christum  negabunt  deum,  sed  cadat,  qui  cadat,  curamus  pro 
hominibus  quidem,  qui  cadunt,  sed  pro  doctrina  minime,  proponit  nobis  i^ 
ergo  solatium  hoc  Euangelio:  1.  oportet  sint  sectae,  2.  ut  pharisaei  gl^eit 
bcL  Öon  confusi  Christo  respondente  sie.  An  putas,  quod  gavisi  Pharisaei, 
quod  hoc  consilium  invenerunt,  triumphantes,  ceci,  quasi  caperent,  quasi  non 
posset  elabi?  Sic  hodie  faciunt  'gelX)t§,  getöiS  est  nostra  opinio',  la%  fte  g^en 
et  tnump^iten.  Et  verum  est.  Cogitaut:  habent  Rhomani  imperium  hie,  20 
quod  senserant,  nolebant  huic  obedire,  quia  Mose  promiserat,  ut  essent  boS 
uBtrfte   boltf  fein,    et  prohibuit,  ne  haberent  alienigenam  regem  ut  in  deute. 

^■^"zs.^^'l^ ' 'Ex  fratribus  tuis'  ic.  Et  quod  futuri  essent  caput,  non  cauda,  victuri,  non 
victi.  Rhomani  fd^mtffeit  fie  offt  auff  ben  top^.  Lege  losephum,  ibi  inve- 
nies,  quod  Rhomani  fere  nihil  fecerunt,  quam  quod  sanguinem  effuderunt  25 
ludaeorum,  qui  illam  legem  volebant  integram.  Tandem  ubi  non  potuerant 
efBcere  aliquid,  diviserunt  terram  in  4  partes  et  meliorem  partem  dederunt 
Pilato  et  sie  Pilatus  obtinuit  terram,  et  tamen  iuobedientes  erant,  quia  erat 
populus  durae  cervicis.  Cogitant  ergo  iam  "^eum  hJeHeu  tüir  fteifen  ^tüifd^ett 
t^Ul'  Itnb  angel,  Rhomani  non  patiuntur,  ut  ne  mininmm  dicatur  contra  30 
eos  2C.  2.  si  Rhomanis  gufeüet  et  dicet  nos  habere  debere  dominum,  tum 
occidemus  eum  et  spiritualiter  et  corporaliter,  quia  secundum  legem',  |ie 
foffen  in  mit  seculari  potestate  et  spirituali  i.  e.  lege.  Nonne  prudentissimum 
consilium?  Omnes  Schwermeri  non  possunt  tale  cogitare.  Discendum  nobis, 
quae  et  quanta  tentatio  sit,  quae  liugua  fit,  ne  ergo  statim  credamus  talibus  35 
sapientibus,  ut  permaneamus,  quod  deus  credere  iubet,  ne  statim  illis  ad- 
sentiamur.  2)er  teufet  "^at  QU(f)  ein  jungen.  Non  veniunt  pseudoprophetae 
nostri  mit  tolpifi^eil  iüort,  sed  sapientibus.  Si  ego  debuissem  respondere, 
fo  l\d  iä)  mic^  umB  hcn  t)al§  gerebt,  sed  ipse  novit  talem  sapieutiam,  quae 

zu  3  Nostra  sapientia  r  zu  8  Latro  r  zw  10  Arriani  r  zu  12  Hilarius 

Athanasius  r  21  bfcirfter  zu  27   Terra  r  28   Pilatus   obtinuit]   Pi  obtinuerunt 

SM  31  dum  zu  32  über  secundum  ätehi  contra 


^;Uebirttcit  bcö  Sa()vc^  1526.  537 

est  sapieutia  et  eompreheudit  eos  k.  Et  tiinuerunt,  ne  non  reyponderet. 
Ideo  !^e|en  fic  l)I)n  unb  rcil^en,  ut  respondeat.  Maxima  eura  eorurn,  qiiod 
non  respondcret.  'Magister'  q.  d.  'Yeninius  ut  probi  pueri,  non  decct,  ut  is^atti).  22,  le 
taceas,  et  tu  verax,  nescimus,  quo  debeamus  ire  et  consiliuni  petere.  Si  4^u 
5  es  a  deo,  certe  dabis  auxilium',  q.  d.  'er  mu§  rcbcn'.  Si  v^oluisset,  invenisset 
modura,  quo  tacuisset.  Sed  est  fons  sapientiae.  Noli  cavere  ab  bis,  qui 
fc^clten  et  inimici  tibi,  sed  tales:  'nos  miseri  peccatores,  libenter  iüollcil  un§ 
gern  laffen  fagen\  Sic  omnes  sectarii,  et  non  cogitant  instrui  velle,  sed 
habent  aliud  in  corde.    *Tn  verax':  'laudamus  tuam  doctrinam,  quod  locutus 

10  es,  est  verum'.  Sic  etiam  Sectarii  dant  nobis,  quod  hactenus  beue  docuimus. 
*Et  non  soluiu  vere  doces,  sed  etiam  neminem  times,  bu  ^aft  ein  mut,  non 
respicis  etiam  Cesarem:  ad  quem  iremus,  quam  ad  eura,  qui  habet  scientiam 
unb  mut?  mir  arm,  bemutigen'.  Hie  disce  mundum  agnoscere,  qui  sit  i.  e. 
'tu  non  curas.     Die  nobis'.  2>.  17 

li  Ibi  est  quaestio.    Vides  humilitatem  meram   et  tarnen  mere  ic.     'Cen- 

sum',  ha^  ift  ber  Hoben  unb  ftridf,  quasi  certissime  sit  capiendus.     Euauge- 
lista  'Cognita':    e§   ift    nii^t   gut   f(|upffen^   mit  bcm    man,   sive  loquaturas.  is 
etiam   per  azinum.     Quando  legimus  hereticorum  historias,  semper  videmus 
seipsos    confudisse,   quia   Christus   habitat   in    Christianis,    qui    non   respicit 

20  homiuem,  sed  cor,  habitat  in  simplicibus,  qui  non  cogitant  mahim,  iUe  Chri- 
stus habitat  in  illis  simplicibus  et  dat  eis  in  os  verbum,  speculum,  ut  ille 
confusus  abeat  et  Christianus  fol§  nic^t  gelDor  hJerben.  Et  iam  dare  vellem 
multa  exempla,  sentiunt  se  percussos  et  tamen  noiunt  fateri. 

Sic   Christianis    utitur   Christus    ut    simplicibus    cordibus    et    percutit 

25  sectarios.  Deus  potest  Satanae  in  cor  respicere,  non  econtra,  quia  ibi  textus 
'Cognita  eorum'  2C.  Istud  solatium  habemus  in  rotteret),  quod  Christus 
coguoscat.  Ideo  habeo  bonum  animum.  Curo  quidem,  quomodo  praedicem, 
sed  ut  lucrer,  omnino  nihil,  quia  habeo  alium  solicitatorem  pro  me.  Uli 
dies  noctesque  solliciti  sunt  et   tandem  coufusi.     Quot  putas   dies  et  mu^e 

30  Ijai  ber  rab  bie  ^{)arifeer  geftanben,  et  invento  eo  confunduutur.  Consolatione 
plenissimum  nobis,  quod  tam  acutos  oculos  habet  Christus  noster.  Et  homo 
non  sinit  se  decipere  k.  5pfeil  unb  ]\l  unb  treffen  ift  6f)rifti,  uos  ber  Bogen 
unb  feuF. 

'^r  ^eud^ler'  terret  eos  1.  verbo.     Et  sie  semper  facit,  quando  bellum  25-  is 

35  incipit  cum  hereticis,  fo  eutfelt  ettoan  cim  G^rifteu  QU§  bcm  munb,  nt  cogitet 
hereticus  'timeo  nostram  rem  esse  betrigerei',  sed  quia  incepta,  perrumpen- 
dum,  quia  Satan  toeret  ft^  maxime,  quando  velum  vult  ipsi  detegi,  et  quando 
ipsi  pergunt  nee  ipse  cessavit,  quia  hie  'uovi,  quod  contra  me  agitis'  et  ad 

2/3    ut    non    respondeat  zu    11    Times    neminem   r  17    frf)impftcn]    K)  — t^ffcn 

zu  28  über  lucrer  sie/ä  vincam  zu  38  Quod  tacis  3C.  r 

*)  fd)impffcit  ?'s<  in  der  alten  Bedeutung  'scfierzen  zu  nehmen.  ^)  offenbar  ist 

feul  =  'Schaft  der  Armbrust'  zu  nelimen.    Diese  Bed.  scheint  niederd.  zu  sein  (Lübben- 
Walthcr  390^),  bei   Grimm  Wtb.  8,  IQOOff.  fehlt  sie.    P.  P.  ')  =  fic^. 


538  "*  5ßrebigteu  beö  ^ai)xe^i  1526. 

ludam  K.  Sepe  dixi:  rectus  hereticus  non  convertetur,  illos  i)otes  convertere, 
qui  noudum  couceperunt  opiuionem,  sed  ft^en  adhiic  in  tüOtltfen.  Si  etiam 
couclusi,  tarnen  uon  credunt  ut  hie.  Noverunt  optime  se  !^eU(i)Ien,  quia  con- 
siliura  fecerunt,  ut  hie  ordine  habes,  seiebaut  illos  titulos  falsos  et  sentiebaut 
omnia  hypocrisin,  ergo  quando  venit  telum,  iutellexerunt  optime,  sed  adhiie  s 
in  obstinato  animo.  Sie  tu  videbis,  quando  heretici  getroffen,  sed  non  tacent. 
Sit. .-?,  10  Paulus  Vjuando  semel  atque  iterum'  2C.  ipse  etiam  expertus,  q.  d.  ^uihil  eflfi- 
cies'.  Haec  praedieantur,  ut  ista  sciamus.  Quando  vides  plurimos  seduci 
ab  ipsis,  fac  secundum  illud  Pauli  consilium  et  commenda  rem  deo,  sine 
triumphare,  doce,  quod  tu  potes,  heretieus  feritur  unb  toirb  gefi^offen,  sed  lo 
.    non  !eit  h)iber. 

Mirum,  quare  hoc  facit,  mod^t  fo  ein  lang  fd^tücn^,  tamen  uno  verbo 
fWnttft.  22, 21  potuisset  rem  efficere.     'Date',   cur  intelligat  de  inscriptione  et  imagine  2C.? 
Hereticis  non  statim  obtvu-atur  os,  quando  hereticus  tüilt  angegriffen,  novi- 
mus  IC.  oportet  expeetetur,  ut  cor  eius  sit  efPusum,  ut  habeatur  totum,  quod   la 
in  pectore  est,  quando  extra  est  imago  et  inscriptio,   fo  fdjmeift  (Sf)liftu§  in 
ben  l^auffen  unb  maä)i  fie  l)t)XX,  ut  neseiant  ic.   'Cuius  est?'  aä)  quam  bonum 
!ß.  2ofuisset  eis  tacere,  sed  coacti  loqui.    'Cesaris':  si  negasseut  Cesarem,  aderant 
Herodiani.    'Si  vos  met  dieitis  esse  Cesaris,  habetis  Cesarem  pro  domino,  et 
quod  est  suum,   oportet  ergo  detis   ei   ben  niÜn|grofc^en.     Et  ne  obliti  sitis   20 
dei,  date  ei\    'Libenter  hoc  faeeremus,  sed  Mose."     'Hoc  deus  dedit  vobis.' 
Christus  dicit  auff  bet)ben  fet)ten :  nihil  facitis  nisi  ut  buBen  et  ut  illaqueetis 
Sed  quod  Deus  dedit  regem,  voluit  ut  detis  ei  ic.     Et  si  servaveritis  prae- 
cepta,  habebis  regem,   eris  caput,   non  cauda,   sed  si  non,   abducet  te  cum 
rege  tuo  in  longinquum.     Et  vos  1.  tantum  opponitis  mihi,  cur  contrarium   25 
non   videtis?   utrumque  dixit  deus:    Quod   vult    deus   vobis   dare,   potestis 
videre.   Et  eeontra  quod    ipsi    dandum,  non  videtis.     Hoc   erat  donum   dei 
quod  dedit  regem,  quando  probi  erant,  quando  perversi,  venit  rex  Babylonis 
et  abduxit  sacerdotes  et  omnes.    Sie  iam,  quia  deo  non  datis,  oportet  detur 
Caesari  2C.    Si  vero  servaretis  dei  praeeepta,  ille  defenderet.    Cum  sitis  ergo  30 
sub   imperio  Cesaris,   date  ei  2C.    cum   deus   ita  vos  subdidit.     Et  deo,   ut 
haberetis  pro  deo,  daretis  ei  gloriam  suam.    Si  non  curas,  qui  tuus  sit  deus, 
fo  fol  mir  auc^  nic^t  bran  ligen,  qui  tuus  sit  rex.    Sic  nos  facimus.   Libenter 
audimus  utilia   ex  Euangelio,   sed   ut  credamus    potenti  Christo  JC.   quando 
ergo  facimus  ut  ludei,  qui  tantum  nomen  habent,  duplex  peeeatum  facimus:   35 
1.  quod  sub  nomine  Christiano  sumus  gentes,   2.  füren  h)ir  bcn  nanten  mit 
fc^aben.    Tnrca  sie.    Si  non,  fiet  nobis  ista  plaga:   1.  sumus  gentiles  2.  furcn 
lüir   bcn   namen  20.     Si    princeps   ut  defensor   Eeelesiae   Christianae   contra 
Turcam  iturus  esset,  non  velira  ire,   sed  ut  defensor  pacis,  voeantur  prin- 


zu  1  über  rectus  steht  verus         zu  1/3  Hereticus  non  convertitur  r         zu  1  Tit.  3.  r 
20  müntjgrofd^en]  mün^g-^  21  ei]  eo  34  potenti]  po*' 


^4.U-i'bii^tcn  be->  ^oljrcö  152().  539 

cipes  Christiani  ot  persecjuuiitur  plus  (iuam  Turca,  Ic[t  iliiy  flot  nidjt  g'^cn 
ut  volumiis,  nieruiimiö,  quia  fuveu  Domen  clei  vel  Christi  mit  fd)anbcu,  ut 
Turca  nomen  dei.  Sic  obturavit  eos  suo  ipsorum  verbo,  imagine,  iiiscriptione, 
confessione,   et   ipsi   manent   in   conl'usione.     Sic    fol   tlXiin   bie  hereticos    [ic^ 

5  tüol  loffen  auffcrfifjUtten.  Qui  vult  ergo  bonus  esse  tcmpffcr  in  illis  rebus, 
nou  opus  est,  ut  liabeat  gladium,  sed  expectet,  donec  ipsi  gladiuni  ofFerant 
tibi,  ut  dicas :  sie  dixisti  in  hoc  loco.  Ut  hie  Christus  convineit  iiuagine, 
illi  mirantur  pharisaei  scilicet,  sed  nemo  dicit  'Sequar  te  et  teeum  sentiam', 
sed  licfjen  ^^it.    Sic  hie,  quando  percussisti  gladio  eorum  eos,  uon  recedent, 

10  sed  alii  (jui  uondum  penitus  infeeti.  Sic  Ie[t  got  hereses  !()omen  inter  Chri- 
stiauos,  ut  tenteutur,  ut  videatur,  qui  consistant,  dum  phu'inii  abducti,  mittit 
deus  2  simplices.  Vides  depictum  hoc  in  Euangelio  spirituale  bellum,  et 
eonsolatione  pleuum,  quod  Christus  assistit  suis,  qui  adhoreut  verbo  suo. 
(Sf)riftu§  ^et  ein  groffeti  ^auffen,  sed  Satan  fd§lug  ime  ah.    Sic  contiiuio  fit: 

15  cessante  una  pugna  sequitur  alia.  Nobis  faeiendum,  quod  commissum, 
inveniet  suo  tempore,  qui  profligabuut  illos  uebulones,  sinito  illum  verum 
ducem  mauere,  ille  rursum  ordinabit  suas  acies. 


67. 

^rcbigt  am  '^4.  ©oitittarj  imd)  Xriuitnti^. 

(11.  ^JoDemkv) 

S)iefc  biätjcr  ungebrucfte  ^-^rcbigt  ftnbct  \id)  in  Diörerö  9iad)fcf)rift  Cod.  Bos. 
o.  17^  331.  166^-168^ 

Dominica  XXIIII.   quae   erat    11.  Novemb.   Matth.  9.     Luth.        Mnttfj.a.isff. 

Hoc  Euangelium  legitur  die  domiuica  ultima  in  anno.     Ideo  tractabi- 

20   mus  et  videbimus,  quae  sit  seutentia  Euaugelii  per  totuiu  aunum  praedieati. 

Omnis  praedicatio  et  Euangelia  dicunt,   quod  nemo  praedicandus  nisi  unica 

persona,    quae  est  Christus,    et    quod  scriptum   est   in  scriptura    in  utrisque 

testamentis,   tentft   fid)    auff    ben  6f)riftum   et  ostendit  cum.     Ideo  quicquid 

inveniatur  de  S.  Petro,  Johanne,  latrone,  Maria  et  aliis,  tamen  fttjet  ha  6cl), 

25   quod  illi  homines  g^en  mit  bem  man  UXtib.    Johannes  laudatur  in  Euangelio, 

et   omnis    praedicatio   eins   et   opera    binet  ß()l"ifto,   et   ostendit    digito.     Sic 

'iJlaria  ^at  ein  eigen  lieb  t)on  t)^m  gemad)t,  sie  omnes  prophetae  et  Saneti 

unicam   illam    personam   demonstrant.     Qui  vult    bene   discere   Euangelium, 

de  nemine  debet  tüiffen  ^U  feigen  quam  Christo.     Sic  Paulus  ad  Corinthios.  i- Gor.  t,  ;u 

30  Apostoli  de  multis  praedicant.    Ego  nihil  quam  de  Christo  et  crucifixo.    Et 

haec  est  bie  gan^  !iin[t,  quia  tota  scriptura  huc  tendit. 


tu  29   1.  Cor.  1.  r 


540  ^vebigten  beö  iSatjrc»  1526. 

Proponit  autem  Christum  scriptnra  auff  bte  tüe{§,  quocl  non  solum  sit 
hotüo  repletus  gratia  et  vita  aeterna,  sed  tribuit  ei  axnpt  et  opus,  a  quo 
denominetur  Christus.  Nulla  creatura  creatur,  ut  nihil  faciat,  sed  omnis 
creatura  facit  aliquid  et  ft^et  in  suo  officio,  ut  aqua  lavit.  Ergo  habet  haec 
persona  officium  suum,  quod  nulla  alia  creatura  habet.  Quod  illud?  prae-  5 
dicat,  salvat,  loquitur,  Et  quicquid  facit,  t[t  ba  '^itt  Qex'icf)t,  ut  faciat  bQ§  ted^t 
ampt  i.e.  ba§  er  !^elffe  et  ut  ein  tunbe  gan|e  ^ulff  fe^,  quicquid  homini 
deest,  ha^  bei'  ttton  ti^u.  Officium  et  opus  eins  est,  ut  sit  salvator  unb 
l^clffer.  Ideo  deus  ^Qt  fi(^  in  hk  ^ei'fon  gefentft  unb  toonet  brenne.  Hoc 
officium  nemo  habet  nee  angelus  nee  apostolus,  quia  nullus  est,  qui  ex  sua  lo 
,  vi  posset  pacem  facere,  nee  angelus,  Sed  deus  dedit  omnem  vim  in  mauus, 
ut  possit  !^elffen. 

Defectus,  quod  sumus  in  peccatis,  mortis  rei  sumus,  gel^oren  t}nn  bic 
f)ell,  ftnb  ge6re(^lid§  in  bonis  operibus  et  tentamur  a  mundo  nnb  foÜen  frib 
!^a6en,  gefunb  fein,  haec  omnia  illi  subdita.  Ad  hoc  acquisivit  potentiam  is 
super  mortem  3C.  gi'atiam,  iustitiam,  effen,  trinifen,  et  hie  est  solus  mens. 
Quod  Petrus  miracula  facit  et  Helizeus  ic.  omnes  accipiunt  ab  illo,  solus 
2Jjattf|.  28, 18  habet  ille  t^unt,  quod  habet  potentiam  Matth.  28.  Hoc  nemo  potest  dicere, 
30^.1,16 sed  'de  plenitudine'  3C.     Christus  est  persona,   quae  iuvat,  potest  iuvare  in 

omni  periculo   et   necessitate   et  praeseiiim   in  maximis  periculis,  morte,   et  20 
qui  hoc  non  invenit  in  scriptura,  nihil  invenit,  et  ubique  hoc  reperitur,  quia 
nihil  dicit  quam  de  Christo. 

Sequitur  tüC^ter,  per  quid  agnosceudus  Christianus,  qui  nomen  habet 
a  Christo  i.  e.  Christianus  ntu^  ben  menfd^en  ^oBen  mit  fetm  ioertf  unb  ampt, 
quia  Christianus  dicitur  a  Christo  ut  uiger  a  nigredine,  dives,  albus,  for-  25 
mosus,  magnus.  Nomen  datur  ab  eo,  quod  habet.  Sic  Christianus  a  Christo, 
quomodo  habet?  audistis  autem,  quid  vocetur  Christus,  ergo  nemo  potest 
ab  illo  opere  dici  Christianus,  quia  Christus  non  est  opus  meum,  sed  dicitur 
raeum  opus.  Si  curro  ad  lacobum,  non  fis  inde  Christianus,  ex  indusio 
Carthuasiani  k.  sunt  opera,  non  Christus,  qui  est  homo  natus  ex  virgine,  so 
dei  filius,  hinc  non  fio  Christianus,  possum  dici  Bnrfuffet  vel  (Sai'tfjeufer, 
non  Christianus,  quia  Christus  non  est  ein  ftticf,  gtOU  !utten.  Summa  ex 
Euangelio,  quod  nemo  homo  venit  ad  Christianitatem  per  ullum  opus.  Petrus 
et  Paulus  multa  fecerunt  opera,  sed  non  inde  Christiani.  Maria  peperit, 
lactat,  virgo  est:  maxima  opera,  sed  propter  haec  non  dicitur  Christiana,  si  35 
etiam  100  peperisset.  Christiauum  esse  est  malus  quam  gignere  Christum, 
®Qt.  2, 6  Apostolum  esse.  Paulus  ift  !^unc,  ut  vocet  apostolos  exteruas  personas. 
Non  curat,  quam  magni  fuerint,  e§  [inb  cuferltd^  |3erfon  unb  euipter,  quae 
possunt  füren  bofe  BuBen.     Christus  aeque  potuisset  nasci   ex   mala.     Ergo 


zu  5  Officium  Christi  r  zu  18  Mattb.  28.  r         zu  19  loan.  1.  r  zu  25  Cbri- 

stiauus  r  :}2  Summa]  S  zu  136  über  gignere  steht  parere  zu  37  Gal.  2,  r 


^ptebigtcn  be§  3a^te§  152G.  541 

opus,  quod  etiam  alius  et  malus  facere  potest,  non  facit  Christianum ,  sed 
Christiauuni  est  esse,  quod  malus  non  potest  facere.  Quod  apostoli  fecerunt, 
pseudoprophetae  flioiunt,  sed  6f)i;iftcn  fein,  nemo  facit.  Video,  quid  futurum. 
Satan  non  potest  ferre,  ne  sinuis  securi.  Videamus  nostras  TOttenQciftet, 
5   praedicant  eadem  verba   et  a  nobis  susceperunt  et  ftiirfen  ben  6!§ri[tum   in 

mandjcrtel)  ftutfcn.    Audiuut  verba  "Accipite"  2C.  et  Interim  non  vident,  quod  aJJattii.  26. 26 
verba  aperta  habent.    Et  hoc  faciunt  nobis  viventibus.    Manichaei  dicebant: 
est  natus  ex  virgine,  non  opus  mihi,  sat,  quod  in  cruce  mortuus.     Sic  illi: 
sat  habeo,  quod  mortuus  in  cruce,  sacramentum  et  baptismum  non  curo.    Et 

10  non  vident  eadem  verba  praedicari  in  sacramento  et  baptismo.  Et  angeli  in 
nativitate  passionem  praedicant.  Summa  Summarum:  ubi  video  Christum, 
Video  integrum,  tüo  iä)  t)i)n  ergreiffe,  tft  er  gan^,  in  baptismo,  sacramento, 
in  hoc  sermone.  Hiuc  dico,  quod  satis  non  poterimus  docere  Christum, 
quia  Satan  non  quiescit.    Si  diceres  et  crederes  Christum  efifudisse  sanguiuem 

15  et  non  habuisse  vulnus  in  manu  dextera  2C.  totum  negasti.  Num  })ropter 
varia  verba  et  opera,  fo  manc^eiie^  6t));iftu§  machen?  Si  credere  vis  Chri- 
stum, crede  totum,  si  in  uno  ftuc^c  öerteugneft,  totum  abnegas.  Si  fe^lft  bu 
fein  in  miuimo  Christiano,  fo  fetlftu  fein  gar.  lila  voluit  tantum  fimbriam  2C. 
fo  Ijet   ic^  ben  gongen  6f}riftum.     Seimus   unam  tantum   iustificationem,  sed 

20  in  variis  modis  furgeftelt.  Potes  iam  acquirere  in  sacramento,  baptismo,  in 
quolibet  sermone.  Ipsi  autem  unicam  iustificationem  volunt  tel}(en  propter 
mancherlei)  luerd.  Christianus  dicitur  a  Christo,  quando  habet  illum  suo 
officio.  Christianus  ftanb  tft  ber  ^0(^ft.  Petrus,  Maria  ^aBen  euff erlief) 
groffer  empter  unb  Inercfe  quam  Magdalena  et  latro,  et  tamen  habent  eundem 

25  Christum  quem  Maria  2c.  Christus:  'bas  tüeibletn  meinte  gut',  aber  er  lis 
nic^t  gefd)et)en  q.  d.  'magnum  est  quidem"*  k.  sed  externum  opus,  unde  nemo 
fit  Christianus,  sed  inde,  quando  auditur  verbum  2C.  quia  hoc  verbum  prae- 
dicatura,  sive  veniat  in  sacramento,  fo  ßringt»  ben  6l)r{ftum  gar.  Ideo 
Christianus   non   est  hyj)0crita,    quia   non   consistit  in    suis  operibus,    solus 

30  Christus  !ompt  in  fein  §er|,  ibi  mera  veritas,  fein  falf(^  et  dolus.  Ergo 
Christiauus  status  ^oä),  quia  Cesar  potest  esse  ein  fd)at(f,  Christianus 
nunquam. 

Consistit  ergo  Christiana  vita  non  in  operibus  nostris,  sed  in  accipiendo, 
quod    accipiamus   Christum    cum    suo    officio.     Habet   in   sc   Christum,    qui 

35  tüurgt  mortem,  fit  inde  ünb  ber  gnabe  JC.  et  habebit  satis  in  hac  vita  et 
non  sinet  eum  succumbere  inter  iuimicos  et  in  morte  eripiet.  Et  omnia  ex 
Christo.  Haec  est  nobihs  praedicatio,  qua  non  foftltd^er  auff  erben  fomen 
ift,  et  non  despectior.    6§  ift  t)a  ein  jatner,  quod  ita  tnirb  öerlai^t,  ut  hie 


SU   1    Cliristianus  r  zu    6    Sacra:"  r  zu  1    ^fanicliaeus  r  8   cnice]  X 

9  iu  cruce]  m  X  zu  18  fimb.  r         zu  28/29  ß^tiftüc^  ftanb  r  zu  35/38  praedicatio 

Euaiigelii  optima,  gloriosissiina  et  tarnen  despectissima  r 


542  ^rebtgten  be§  3af)teg  1526. 

dicitur  in  Euangelio.  Papa  nunquam  praedicavit  mendatium,  cui  non  probus 
adhaesisset,  horaiues  miilti  adhaeserunt,  quando  praedicavit  se  posse  prae- 
cipere  angelis,  ut  accipiant  animas  peregrinorum.  Et  bte  lugen  de  sanctis 
omnes  credidiraus,  fuerunt  quidem,  qui  contempserunt  2C.  Ita  fit  iam:  quot 
sunt,  qui  mit  ernft  gleuBen,  quod  Christus  sit  salvator?  Si  vero  mendax  5 
venerit,  statim  plutnp.  äßie  un§  Qot  hü§  jd)encten  tüirb,  statim  sentiemus. 
Praedicatio  est  optima  et  tarnen  oportet  praecipue  rideri.  Putant  iam  omnia 
se  assecutos,  si  haberent  scintillam  ha  t)on  2C. 

Habetis  ein  ftgux  an  bifem  toeibletn.   Luc.  et  Mar.  pluribus.    lUa  omnia 
irapendit  in  medicos  et  semper  deterius  habuit.    Vides,  quod  hae  duae  Itgen,   10 
quia  puella  mortua,  nuUa  vis,  imde  vivificatur,  per  coutactura  manus  domini 
i.  e.  utitur  suo   officio,   per  quod  iudicat  se  mortis   dominum.     Ergo   tota 
passio  Christi.     Ibi  vide   manum  domini,   non  puellae  i.  e.  non  vinces   pec- 
catum,   mortem,   nisi   habeas  Cliristum.     Medici  hie  nihil  possunt,   Christus 
!§i(fft  t)X,  quod  tangit  faumen,  sed  Christus  dicit  'non  tactus,  sed  fides,  quae  n 
m*sit  te  ad  tactum\  audiverat  enira  2C.    Et  notandum,  quod  omnes  sumptus 
impendit,   sed  frustra,   et  insuper  semper   infirmior  facta.     Hoc  voluit  deus, 
ue  Sana  fieret.    Sic  fit  nobis.    3Benn  töir  ein  mongel  ongreiffen,   praesertim 
hk  ^o!^en,  terrorem  mortis,  peccati,  libertatem,  bog  iüerben  nnfef  tünä  nid^t 
tl^un,  h)ir  unter[te^en§  un§  tüol,  ut  illa  et  medici  i.  e.  praedicatores  'fac  hoc,   20 
ingredere  caenobium",  sie  praedicatum,  2)q§  fxnb  bie  bofen  getüiffen  unb  lerer. 
Ita  dicunt  meliores  i.  e.  nos  'quid  faciam,  mi  doctor?'  et  postea  dat,  unam 
bullam    post  alteram  emit,  et  doctor  cogitat  'ic^  iüil  mein  meifterfd^offt  6e= 
tüeifen,  ora   ein   rofenfran^'  ?c.   et  sie   rapuerunt  bona  viduae.     Hinc  omnia 
coenobia,  canonicatus,  monstrantiae.    Quando  abstulerunt  bona  et  doctrinam,  25 
deterius   factum,   quia    conscientiae   peiores   factae,   debuissent   einen   getoeift 
^abtn  Qufi  6§riftum,  qui  habet  officium  naturale,  ut  luvet,  sicut  solis  naturale 
opus,  ut  luceat  jc. 

Hoc  praedicatur,  sed  statim,  ubi  praedicatur,  coutemnitur.  Sol  lucet 
nobis,  sed  nolumus  videre,  noluit  benedictionem  et  elougabitur  ab  eo.  30 
1.  Christianus  dicitur  a  Christo,  quem  habet,  non  ab  opere.  Et  Christiani 
omnes  similes,  quia  Christus  vocat  omnes  fratres.  Petrus  non  maior  latroue, 
Maria  Magdalena,  quia  omnes  accipiunt  eundem  Christum,  et  alius  non  habet 
alium  Christum.  Et  qui  hodie  fit  Christianus,  habet  eundem  Christum  quem 
ego  ante  aliquot  annos.  Ibi  nulla  officia,  sed  (5!^ri[tli(^  (eben  est,  bar^nn  35 
er  lebt,  sed  ein  (S^riftUi^  U)anbel  3U  füren,  qui  fit  externe,  i[t  ha^  anber 
ftudf.  Diximus  Christianum  non  fieri  per  opera,  sed  opera  per  eum  fiunt 
i.e.  ubi  factum,  exit  t)nn  eu[erlid§en  toanbel.  Maria  fit  genetrix,  Paulus 
Apostolus,  Stephanus  diaconus,  ibi  est  bran,  ha  ift  vir,  qui  facit  suum  offi- 

zu  1  papae  praedicatio  r        4  credidimus]  credimus         zu  11  Mulier  r         zw  11/12  nos 
melius  babemus  r  zu  15  Non  tactus,  sed  fides  7-  zu  21   über  tiofctl  steht  nialae 

21t  31    1   r  zu  :JG  2    /■ 


^tebiflten  be§  3"^«^  152Ö.  543 

ciuni  naturaliter  et  haec  sunt  externa  opera  et  officia,  (^uae  boi§  buhm  auä) 
furcn.  Christiani  sunt  intus  in  corde,  quando  fiunt  externe  haec  opera,  est 
Christiano  conversatio  corara  homiuibus.  Ibi  facimus  ut  Christus,  prae- 
dicamus,  Ijclffen  et  sequimur  bem  töanbet,  quem  ipse  l^at  gcfurt  nobis  pro 
5  exemplo. 

3.  pars  vitae  Christiauae  praemium  est,  ut  öcrlac^  unb  fpot  unb  fcfjlag 
^^m  beit  !opff    aB.     Sicut  ibi  Christus   deridetur   a  fistuUitoribus.     Qui  vult  Watti).  9, 24 
Christanus  esse,  ber  tf)ue»,  quod  praemium  habiturus  sit,  ha§  t)!§m  nienmnb 
^olb  fe^,   Si   non  occiditur,    ut  Johannes.     Nobilis   quidem   praedicatio,   sed 

10  nulla  ita  coutemnitur,  sed  quodlibet  mendatium  praefertur  ei.  Sic  nullus 
homo  pretiosior  in  mundo  quam  Christianus,  sed  nulkis  fit  despeetior  jc. 
sed  habet  ha^  ^n^Ut)i  311  le^n,  quia  habeut  aUum  thesaurum,  nempe  a  deo, 
et  mundus  jot  ba§  !§er^leib  geben,  quia  habemus  in  celo  praemium,  quod 
melius.   Videamus,  ha§  lüir  im»  tüot  u6en,  quando  veniunt  hk  rottengeifter 

15  et  tentatio  et  crux  vel  persecutio. 

zu  6  3  >• 

68. 

^^rcbigt  am  1.  ^Ibucntfomitag. 

(2.  SJeaember) 

Diefe  Bläser  ungebrudte  ^^rebigt  fiubet  fid)  in  9törer§  ^lat^jc^rift  Cod.  Bos, 
0.  l?'^,  S(.  ITS»^— 175*'.  ©ie  ift  intereffant  inöbefoubere  tuegen  be§  Sd^tuffes,  in 
bem  2nÜ}n  auf  ben  tior  Sa'^resfrtft  eingeiü^^vten  beutfc^en  ©otteöbienft  ^urüifgreift. 
%ud)  fc^eint  au§  bemfetbeu  ^erüorpgel^en,  ba^  in  ber  ^IböentSjeit  1526  ^prebtgten 
über  bie  ^e^n  ©ebote  gef)atten  tporben  finb. 

Dominica  1.  Adventus     Matth.  21.     Luth.  a»ottf).2i,iff. 

lam  totum  annum  praedicavimus.  lam  denuo  incipimus,  et  utinani 
mukum  fructnm  fecissemus  et  non  solum  audireraus,  sed  et  faceremus.  Quan- 
quam  sat  scriptum  et  doctum,   tamen  semper  tractandum   hoc  verbum,    non 

20   solum  propter  eos,  qui  non  audiunt,  sed  nos,  qui  non  credenti  corde  audi- 
raus.     Ego  tractabo  caput  huius  Euangelii  tantum.     Euangelista  dicit,  quod 
iste  ingressus  Christi   factus   sit,   ut   impleretur   ber    fpl"ud§  Zachariac  nuiltis  sac^. 9,  s 
seculis  2C.  quod  Christus  voluit  servare  promissionem  factam  patribus  adhuc 
staute  templo,   Zacharias  fere  iiiij  100  annis,   quando  ex  Babylone  rcdierint 

•20  et  edificarint  templum,  Et  describit  töei§,  quomodo  sit  venturus,  quae  gcperb 
unb  ampt.  P^t  omnia  diligenter  depicta  a  Propheta,  ne  ludei  haberent  ex- 
cusationem,  Quia  ibi  textus  [tf)et  bui",  quod  Messias  eorum  non  sit  venturus 
mit  '^arntfi^,  golt,  fttber.    Sed  dicit  'fed^t  eud§  für,  veniet  procul  dubio,  sed 

zu  16 ff',  bei  dieser  Predigt  sind  in  der  Handschrift  die  Zeilen  am  Rande  yezühlt 
zu   16   1.  Do:  udueiitiis.  /■  zu  21  Caput  huius  Euangelii  r 


544  ^U-ebigten  be§  Sol)re§  1526. 

videte,  ne  impletionis  ilHiis  fct)tet,  ne  videatis  alium  tüe{§,  quam  in  eo  vide- 
©Qd).  9,  ebitis,    veuiet   ad  Syon    mausuetus,    pauper  et  super  pullum'  2C.  tempus  non 
ijat  er  beftimpt,  quando  dies  ingressus  debet  esse,  alias  nihil  omisit.    Et  ideo 
ut   semper   expeetaretur   dominus,   sicut  nee   nobis   diem    mortis    et   extremi 
iudicii,   ut  seraper  essemus  parati.     Sic  hie  locus,   persona,   tt)ei§  regis,    sed    t, 
tempus   non.     In  Hierusalem   iugredietur,   non   alibi,    et  qualem  colorem   sit 
gesturus,  si  indicatur,  certe  non  excusatio  est.    Sic  nobiscum  quando  sciuntur 
ista  de  principe  ingressuro  in  Civitatem,  non  quaerit  r\aä)  ber  ftunb.    Euange- 
lista  per  omnia  non  concordat  cum  propheta,  qui  plus  verborum  addit,  recen- 
suit   hunc   textum  Zachariae,    et  ludaei  fortius  impugnari  possunt  quam   ex   lo 
'    Euangelista,    qui  tantum   indicat   locum    prophetae,    in   quo    subindicata   sit 
res  ista    clarius  descripta.     Hodie  nobiscum    in   die  palmarum   proclamatur 
rex  ludeorum,    e^  ft^TTlpt  ^ugleicf),   quod  equitat  et  super  azellum.     Ex  isto 
textu  habes  certissinmm  locum,  quod  prophetia  haec  impleta  sit,  et  quod  alius 
introitus    Christi    non    sit   expectandus   in   Hierusalem,    quia    destructa.      Si   i"» 
ludei  non  susceperunt,  videamus,  ut  discamus  ex  hoc  loco,  qui  sit  vir  Chri- 
stus, quäle  habeat  officium.     Non  solum  discendum,  quod  sit  deus  et  homo, 
sed   unde  Christus  vocetur  et   quäle  eins  officium.     Et  hunc  locum  quisque 
Christianus  debet  in  corde  habere.    Quando  quaeritur,  quid  de  Christo  dica- 
tur,  dicendum  esse  magnum  regem,  sed  mirabiliter,  qui  dicatur  iustus,  !^et)=  20 
lonb,  aim,  et  equitat  super  azino  et  Ijat  bie  alten  !§crnQC§  gebogen.    Sequitur 
ergo   ex   hoc  loco  Christum   alium  fore  regem  quam  mundanum.     Christus, 
3Ratti27,  ndic,  est  etiam  rex,  ut  dixit  ad  Pilatum  *Tu  dicis,  sed  non  est  de  hoc  mundo, 
non  habeo  coronam,   gladium,  quo  me  defendo'.     1.  est  rex  Christus,   sed 
non   mundanus,   ergo   consistit  regnum  suum   in  equitibus,   equis?   quomodo   25 
est  Rex?     Venit  tibi  iustus  et  servator,  mundani  habent  etiam  regnum,  sed 
gerunt  gladium,    quid   significat?   officium   suum,   quod   est?  occidere,    quia 
potestas  instituta,  ut  malos  plectat,  i[t  ein  tt)f)er  ampi,  quod  fürt  bie  tü{)er  unb 
it)^eret,   quia  latius  non  pertingit  officium,   quam   ubi  malignitatem  videt  ?c. 
ergo   tantum    est  regnum  destructionis,   non  salutiferum.     Vides,    quam   det   so 
illis  raagnos  honores,  divitias,  quia  sunt  eins  ministri,  ergo  dat  eis  praemium, 
nemo  paterfamilias  habet  servum,  qui  non  det  ei  jc.     Si  dominus  potest  |o 
ein  groä  gut  ba^in  tnerffen,  et  dare  iis,  qui  ei  in  minimo  serviunt,  quid  illis 
daturus,   qui  vere  serviunt?     Ergo  illud  regnum  multo  aliud,  sed  a  mundo 
abstractum.     Bene  dicimus  de  regibus:   Is  rex  est  dives,   potens,   sed  nemo  35 
iustificans  praeter  Christum.    Quid  potest  amplius  quam  plectere,  suspendere 
fures-,  non  probos  facere  potest.     Iste  vero  rex  non  habet  balistas,  sed  po- 
tentiam  et  regum  officium,  quod  vocatur  Dtec^tntac^en.     Certe  debet  iste  rex 
quaeri  in  finibus   orbis   terrarum   et  si   per  acies   nobel  2C.     Qualem   habet 
scientiam  et  apotecam,  ut  sie  iustificet?  gladius  non  potest,  oportet  ergo  is  ^o 

zw  18  Christi  offitium  r  zu  26  Mattli.  r  zu  29  über  non  portingit  steht  ex= 

ftrectt  fic^  zu  40  nota  r 


^rebtfltni  hei  Safjre?  1526.  545 


o 


rex  sit  dominus  potenter  super  peceatum,  item  si  est  salvator,  habet  poten- 
tiam,  quae  est  divina  super  mortem,  diabolum,  vilibus  verbis  haec  indieantur. 
Non  gratis  dieit  'Ecce'  jc.  q.  d.  si  scires,  qualis  rex  veniret,  oecurreres  in  ajJntto.  21, 5 
omni  laude  et  dirumperes  muros.  Nam  talis  rex  venit  ad  te,  qui  est  dotoi- 
5  uus  su])er  peccatum,  mortem,  iustitiam,  quid  amplius?  Si  gravat  te  peccatum, 
indica  illi,  die  'Tu  es  dominus  iustitiae,  peccati,  ago  in  iniustitia,  ostende  hie 
officium  tuum,  redime  me  a  peccatis  meis  et  iniustitia'.  Dicit  'non  expec- 
tavi,  ut  veuires,  Ego  venio  et  ofi'ero  tibi  et  sino  hoc  quaerere  per  totum 
orbem\    Ergo  omnis  res  consistit,  ut  non  quaeramus  eum,  quia  venit,  sed  ut 

10  suscipiamus  2C.  Quid  ludei  sua  ingratitudine  promeruerint,  videmus  prae 
oculis:  Privati  omnibus  sensibus,  intellectu.  Sicut  ipsis  gratis  venit,  sie 
gratis  ipsi  clamant  et  non  audiuutur.  Sic  certissime  nobis  continget,  fo  tDil§ 
in  bett  toinb  jd^Io^^en,  ,nos  orabimus  die  noctuque  et  pulsabimus,  sed  non 
audiet,  ut  indicat  in  5  flituis.    guangelium  \vax  ouffgcljoBen.     'Nescio  vos :  ajintt^.  25, 12 

15   dum  praedicabam,  noluistis  me  audire/    Et  ab'bi:  'veuiet  tempus,  ut  libenter  £uc.  17, 22 
videretis  unum  diem  Euaugelium".      Et  hoc  iam  cepit,  non  est  maior  plaga 
quam  saturitas  et  contemptus,  et  fielt  homo  fic  \   quasi  habeat  etiüQg  Qnber» 
Bcffer§    gu    tl^un,   quam   verbum   dei.     Ibi  venit  Satan   et  accipit  7.     Et  hoc  Sö^att^.  12, 47 
iam  coepit.    Et  bie  lotten  [toffen  bie  lere  umB  unb  gciffcrn  alia.    Hos  andient, 

20  tum   quaerent   bonos   et   non   inveuient.     Christus   ergo  est  in  eo  officio,    ut 
sit  rex  iustitiae  unb  be§  !^eil§.    Sunt  ergo  iutelligenda  haec  verba:  siguificent 
eins  officium,    non  personam.     Non  venit  in  Hierusalem,    ut  velit  personam 
suam  honoratam.     Sed  de  officio  dicit.     'Venit  tibi',   tibi,  i.e.  tibi  in  com- 21.  5 
modum,    non    sibi.     Quia    pro   se  iustus  k.   quid  mihi?   ipse  potuit  gaudere 

25  pro  se,  quod  vero  mihi  venit  in  iustitiam  et  salutem,  ha^  ift  mir  frolid^. 
Ergo  cJare,  expresse  Christi  officium  in  prophctis,  quod  debet  nos  redimere 
ab  Omnibus  peccatis,  morte  et  omnibus  periculis  corporis  k.  sed  non  sus- 
cipimus  unb  t)eift  gefaft  in  ben  ringen  buc^ftoBen,  ideo  contemnimus,  fit 
nobis,    sicut   qui    lapides  pretiosos  abiiciunt  obductos  vili.     Ex  hoc  sequitur 

30   loco  Christum   deum    et   hominem,    natum,    passum  2C.     Paulus   non  frustra 

Ro.  1.     Dicit   propheta   'veniet  equitans   in   Hierusalem'.     Hoc   nemo  potestSom.  1,  2 
facere  nisi  verus  et  naturalis  homo,  qui  in  corporalem  civitatem. 

2.   est   etiam   verus   deus,    quia   impossibile   est,    ut   quis  homo  merus 
habeat  eam  potentiam,  ut  possit  habere  officium,  ut  posset  a  morte  redimere. 

35  Id  quod  iudicat  textus  'Venit  ad  te  iustus'  k.  ergo  in  hoc  homine  est  po- 
testas  super  peccatum,  mortem,  quae  est  iu  nulla  creatura,  sed  est  dei  pote- 
stas,   deus   qui    vivificat    mortuos.     Paulus   ergo   conclusit,   qui    potest    vivi- gjom.  1, 4 

zu  8  Ecce  r            zu  8  Venit  r            zu  10  ludaeorum  ingratitudo  r  zu    11    über 

ipsis  gratis  steht  ut  non   and                zu  15  5  fatuae  virgines  r         Luc.   17.  r           zu  20/22 

Iustus  jc.  de  officio  Christi,  non  persona  intelligitur  r          zu  23  Vonit  r  zu  .S2  f'ln-istus 
deus  et  homo  r 

£ut^cx-§  äßevfc.  XX.  35 


10 


546  ^rebtgten  be§  So^i-C^  1526. 

mm.  3, 30  ficare  2C.  oportet  sit  deus.  Et  Ro.  3.  uuus  est  iustus  et  iustificans.  Si  est 
Rex  et  eternus,  quod  adimat  mortem  ic.  ergo  non  potest  esse,  facere  quilibet 
rex,  nemo  potest  suos  sabditos  vivifieare,  contrarium  potest.  Si  vero  sub- 
diti  huius  regni  fiunt  liberi  a  peccatis  ic.  ergo  sunt  participes  vitae  eternae, 
ergo  oportet  sit  rex  eternus,  et  regnum  eius  spirituale,  eternum.  Concludimus 
ergo  eum  eternum.  Ergo  omnes  loci  de  Christo  comprehendunt  et  divini- 
tatem  et  humanitatem,  quod  sit  in  immortali  vita,  ad  hoc,  ut  fiamus  similes 
eius.  Et  haec  omnia  fiunt  per  praedicationem,  quia  dicit  propheta  'dioite 
filiae',  per  verbum  fit.  Est  ergo  Christus  persona  per  Euangelium  praedi- 
cata  in  orbe,  quod  sit  verus  deus  et  horao,  qui  vixerit  corporaliter  in  hoc 
mundo  et  iam  in  vita  immortali  constitutus  det  verbum  et  spiritum  sanctum, 
ba^  ift  bei-  ^eubtfprud)  huius  Euangelii. 

Adm  onitio. 

Euangelium  patitur  magnum  contemtum,   te   erger  ß^riften  ic   ne^er 

Ut§om,   ita   fit  nobis   hie.     Quando  incipiebamus  teutonicara  missam,   omnes    is 

volebant  habere,  iam  tantundem  est  vobis  germanica  quam  latina.     Vos  di- 

auc.M,  i9citis   'Erai  5  iuga  boum\    Factae  cantilenae  et  canuntur  propter  vos,  ut  hie 

canatis   et   in   domibus,   sed  sedetis  hie   ut  bie  !(o|e.     Ideo  oro,   ut  discatis 

epö.  5,  19  has  cantilenas  a  pueris  et  simul  canatis,  Ut  Paulus  docet.     In  quibus  vide- 

tis,  quis  Christianus  sit  et  quid  de  eo  tenendum.     Videbitis,    quid  sit  ven-  20 
turum,   tum   clamabitis   et  non   audiet.     Et  quando  veniet   mors  jc.  non  vis 
intrare  sermonem,  tum  vis  audire  et  dari  sacramentum.    Dura  veniebat  Chri- 
stus,  non  curabas,  vide,   ne  tu  contemnas,   ut  non  te  contemnat.     Item  iu- 
ventus   crescit  et  familia   et  liberi,    tu   nihil   discis  et  tuos  non  "^elty  barju, 
quid  futurum  sit  2C.     Libenter  serviremus  vobis,  obruti  omnino,  tractatur  in   25 
unguis  germanica  et  latina,  greca,  hebraica,  omnes  domus  plenae  libris.    Ego 
non  possum  gloriari,  quod  semel  audivi  in  concione  una  de  Cliristo  et  eius 
officio.       Seraper  legimus   Aristoteles,   Piatones.      Vos  habetis   copiose.   Et 
nos   copiose  praelegimus,  ut   siraus   excusati.      Adhuc   videbiraus,    an    quid 
effecturi   simus,   ut   praedicentur    10    praecepta.    Olim  in  papatu,  quando  in   30 
una  septimana  erant  3   feriae,   nerao   conquerebatur   se  raiserura  fieri  jc.  iam 
non   est  locus,    ut  familia   intret   unam   horam    in    septiraana.      Tu  videbis, 
quod  illa  hora  faciet  darauura   10  dierum. 


9  praedicatus  zu  13  Repreli  r  16   über  quam  steht  ut  19  über  Paulus 

stellt  EpLe.  5. 


^»vebiatiMi  bc§  3o(}re§  1520.  547 

09. 

förftc  ^rcbifjt  üDcv  bic  (&pi\k\  Jcrcmia  23,5-8, 
gehalten  am  25.  Sonntage  narf)  Xrinitatiö. 

(18.  ^iobemOcr) 

3lm  25.  ©onntat^  nacf)  'Jrinitntis  (am  18.  TtoDemBer)  1526  ^rebtgte  5;?utT)er 
über  ben  banml^  al§  ^-piftcl  biefes  (Soniitaggi  QcBväucfjlic^cn  Slbfrfinitt  ^ercnüa  2:J, 
5—8.  S;a  er  in  biefer  ^^Jrebiflt  lüdjt  üBer  bie  (5rf lärmig  bc§  fünften  il>erfe§ 
IjinanSfam,  beljanbelte  er  bie  treueren  brei  SBcrfe  am  fotgenben  Sonntage^.  9Ui§ 
ben  bon  i^m  öorßetragcnen  ©ebanfen,  iretc^e  eine  S)rurf(egnng  biefer  beiben  ^4Jre= 
bigtcn  toünfcC)en§loert'^  erfc^einen  liefen,  bürfte  öor  allem  hie  ^Betonung  ber  föaT)ren 
©ottl^eit  C^l)rifti  ^erboran'^eBeu  fein.  3)cnn  luie  man  in  SBittenberg  ,^n  Einfang 
be§  Sa^re§  152Ü  fel^r  erregt  morbcn  mar  burcf)  bie  giad)rid}t,  „e§  ge^e  in  Ungarn 
eine  ©efte  auf,  ha'^  (ifjriftn§  ntd^t  ®otte§  So^n  ober  @ott  fei"  2,  fo  naljm  man 
bort  aud^  an,  ba^  bie  9Infcl^auungen  ber  (Sc^meijer  bei  fonfequenter  ®urd)füt)rnng 
jur  93ernierfung  ber  ©ottfieit  ^f^rifti  füf)ren  mürben^  ^a^n  n?nrbe  berfelbe  ®egen= 
ftanb  3U  jener  ^eit  anif)  öon  anberen  bel^anbelt,  fo  bon  ^Inbreag  9lttl}ammer  in 
feiner  <£d)rift:  „3)aB  unfcr  ^^riftuS  tua^rer  @ott  fei),  Zeugnis  ber  l^ciUqen  @e= 
fc^rift".  Sobann  l^atte  Sutt)er  in  biefen  ^rebigten  gegen  ben  3>erfncl),  bie  nur 
ben  :3uben  geltenben  (Mefe^e  at§  auc^  für  bie  gl^riften  berbinblicf;  bar.^uftelien, 
Ijerborge^^oben ,  ba^  C^f)rifti  9ieic§  ein  geiftlic^eS  fei  nnb  baö  ?llte  Seftament  nidjt 
bie  6t)riften  angebe.  Gnblicf)  l^atte  er  über  ba§  5(nftreten  ber  'J^otten  nnb  iTe^er 
3U  tröften  gefuc£)t. 

Sgl.  ßöftlin  '-  II,  157. 

S)iefe  beiben  ^^rebigten  liegen  öor  in  ÜicirerS  'i)iacE)fd)rift  Cod.  Ros.  o.  17'', 
m.  168^  — 170»^  nnb  170'' —  173^.  ©ie  erfc^iencn  3U  einer  fortlanfenben  ©r-- 
flärung  be§  2Ibfc^nitt§  berarbeitet,  aber  in  beutlid^er  ^2(nletjnung  an  biefe  ober  eine 
anbere  9iad}fc^rift  in  folgenben 

S)tuifen. 

A  „6in  epiftel  au§  ||  bem  ^^rop'E)eten  Sere=  ||  niia,    Don  0"(jriftu§   reid§  ||  bnb 

6()rifttid}er  frei)-  ||  l^eit,    geprcbigt  bnrd^  H  iltar.  i'ntljer.  I|  äßittemberg  || 

1.  5.  2   7.   "    ^3Jlit  Siteleinfaffnng.    litelrüdfeite  bcbrndt.    82  ^Vlätter 

in  D!tab. 

Srucf  l)on  .^an§  Söeift  in  SBitteitl'crn.  S!Drf}nnbcn  in  ber  .^noafofrfjen  Slg., 
a3etlin,  @i3ttingcu,  ^^annoDer  St.,  .^iclmftebt,  ßönig'Jbcrg  11,  .l'onbon,  5Jiiutcf)cn  |)St., 
SBcimar,  aBolfcnbüttel. 

B  „6in  ©piftel  ||  au^  bem  ^-ll^jopl^eten  ||  Steremia,  bon  6^}i=  H  ftu§  rel)d)  bnnb  :' 
e^jiftlic^er  frct)  |1  r)et}t,  03epje-  |!  bigt  bnrd)  ||  ^JJlartinn  lOnt^er.  !|  1527  \\"'. 
^it  Xiteteinfaffung.  Xitetrüdfeite  bebrndt.  14  3?lätter  in  Cuart, 
le|te  ©eite  teer. 

a3or^anben  in  ber  ftnanfefcf)cn  ®tg.,  SBevItn  (2),  Äönig§tierg  U.,  .Ropcnljngcn 
&x.  ßgl.  23iOI.,  IHündien  ^<Bt  u.  U.,  2ßoIfcnluttteI. 

^)  a3gl.  bie  ÜBerfdjriften  ber  5iad)f(i)riften  biefer  '4>i-ebigten  unten  ©.  549  n.  501. 
^)  Äalücvou,  5:er  SriefJüed)fet  bes  3uftu§  ^om^  I,  98.  »)  Sgl.  hen  ?lufnng  ber  Sd^rift 

l'utl)ev§:  „5)ni5  biefe  älUivte:  ''S:a^  ift  mein  l'eitr  norf)  feftftel)eu",  (ftt.  80, 19. 


^48  $rebigten  bc§  Sa^te§  1526. 

C  „Still  eptftcl  II  auf3  bem  ^lopTjete  |1  ^eremia,  öonn  Cf^riftu§  |I  reid^  önnb 
(i{)ri[tlic£ier  ||  fre^^eit,  5tu:pöe-  11  ^egt  buri^  |1  9Jlart.  fiut^er.  ||  äBittem= 
Berg.  ||  M.  D.  XXVII.  ||"  ^it  2:iteleinfaffung.  Xitelrüdfeite  bebrudt. 
16  SSIätter  in  Quart,  le^te  ©eite  leer. 

Sßor^anben   in   bet   ßnaa!efd)en  ©Ig.,  Sonbon,    ©ttofebitrg  H.,  ©tuttgart, 
äßieit,  äßülfenbüttel. 
B  „3Un  ßpiftel   auf^  1|  bem  ^pjop^ete    ^eremia,  H  öon    6|?i[tu§    xt\6)    bnb 
6|h-  II  ftliifier  frel^^eit,   ^Su^t-  \\  legt  burcf)  ||  ^art.  ßut^er.  i|  äßittem= 
feerg.  |1  M.  D.  XXVII.  ||  ^  Ij"     '-mit  Siteleinfaffung.    litelrütffeite  be= 
brudt.     24S3Iätter  in  Ottaö,  le^te  Seite  leer.     9(m  (änbe:  „©etrucEt 
3Ü  ©traBbur  [fo]  oet)  ^an§  pjeüfjen  auff  Ij  ben  acCitften  tag  be§  33jad)= 
montö  3m  jar  at§  jl  man  3alt    m.     S).     3e3£55ii.  i" 
a3ott)aubeu  in  3[llünc^en  §©t.,  SBien. 
3n  ben  ®efammtau§gaben  finbet  \\^  ber  Sejt  ber  ®rucEe  SBittenberg  33b.  V 
(1556   @.  Otlpmen  ßrben,    1573   ^.  ©ei^)  331.  301-309;   Sena  m.  III   (1565 
51!)  Üiebart,  1611  Xf).  ©teinmann)  m.  425—435;  Stltenburg  58b.  III  ©.  795-806; 
Seipjig   Sb.  VII    ©.481-492;    Söaldf)   33b.  VI   ©p.  1366-1406;     Erlangen 
33b.  41  ©.  186-219. 

©onjo^l  B  irie  and)  C  ift  9tad§bruce  öon  ^,  D  ift  9tad)bruc!  öon  C. 
2Bir  geben  ben  %tii  ber  giac^fc^riften ,   barunter   ben  ber   ©rüde  nac^  A. 
S)ie  Gegarten   öon  J?6'Z>   fügen  wir  "bei,   aud^  für  baö  ©prac^Iic^c  ift  auf  fie  3U 
öertoeifen,  fotüeit  ni^t  im  golgenben  barüber  gtec^enfc^aft  gegeben  ift.^ 

2)er  Umlaut  be§  a  mirb  überall  buri^  e  bejeidinet,  nur  in  B  ödter  (2). 
S)er  Umlaut  beä  au  (=  eu,  Baume  (1)  B)  fep  regelmäßig  in  glauBen  (credere) 
CB.  3)er  Umlaut  be§  o  (=  o)  finbet  biir^meg  ftatt  in  mollen  CB.  S)er  Um= 
laut  be§  u  (=  ü  5,  ü  CB)  fep  bur^auä  in  brumb,  ^barumb,  loarumb, 
tüiberumb  CB,  ber  be§  uo  toirb  in  alten  Sruifen  mit  ü  be^eic^net. 

3)a§  alte  ei  ift  in  C  in  ber  Otegel  (mit  gelegentlidien  SluSna'^men,  toie 
ein,  lieilig,  -!eit),  in  B  l)äufig  ju  ai  gemorben.  51ur  B  eigentümlich  ift 
baneben  bie  me^rfa^e  ©djreibung  tdt)ten,  gdt}ft,  mdtjblii^,  ^dl^fer.  S)a§ 
QU§  iu  l)eröorgegangene  eu  loirb  üon  bem  Umlaut  be§  au  in  J.  gern  burd)  bie 
©^reiBung  eü  unterfd^ieben,  in  CB  nur  l)in  unb  mieber  burd)  bie  ©d^reibung  eü 
(teütte).  5Daö  alte  uo  mirb  im  ©cgenfa^  3U  u  in  CB  no^  üielfac^  burd)  ü  ober 
ü  (flu^,  gut,  müter,  fd)üle)  Beseic^net. 

gür  e  erfdieint  in  B  einmal  d  in  l)dr,  o  in  tiereinjeltem  mold)  CB. 
5ür  0  l)at  B  u  bur%efü^rt  in  lumen  (auc^  öolfumen),  fünft,  trugen), 
fun,  'fun^er  (sed),  ftelleimeife  toermenbet  in  genumen.  %n^  C  fd)reiBt  ftet§ 
fun,  B  baneBen  fün  (einmal  auc^  fon),  CB  ^aben  burd^meg  fünft,  tünig, 
füniglic^.  S)a§  in  A  üblidje,  aber  feineSmegg  regelmäßige  S)cl)nung§--ie  mirb 
in  ECB  meift  üermieben:  bifer,  üil,  öid),  figel,  gefc^riBen  ufw.  Slud^ 
ba§  2)e^nun8H  ioirb  in  ECB  meift  ni^t  gcfe^:   jr  (t)r),  jn,  je,  nemen  ufm. 

')  %üx  ben  $Rötetfd)cn  Icjt  ber  ^rebigten  "kx.  69  unb  70  ift  lüie  fonft  '^\axxtx  D.  5Buc^= 
toalb  ücranttüürtltd),  für  bie  ßinteitnng  folüie  ben  beutfdjcn  lejt  ber  2)rude  ber  Söearbeiter 
bei-  ©djriftcn  Hon  1526,7  ^vofeffor  D.  äßaUt)er. 


^Hebigteit  bc§  ^af)rei  1526.  549 

3(Btücrfen   Don  c    im  ^^(uelaut  ift   in  B  feiten,    in  CD  fetjr  Ijäufii]:    ein,    fein, 
l)zii,  enb,  Xiird,  leütt  \\\Xo. 

n}ilc^>  hjetrf)  BCD  (baneBen  n^etlic^  (1)  B;  tueIU)c§  (2),  \vh\^  (1), 
tDoUid)  (1)  CB);  ge'^n,  ftef)en  >  geen,  [teen  BCD  (mcift);  nu>  nuni? 
(ftetö),  CD  (tjänfig,  7>  aud^  nun);  üntcr>  unber  CT);  nid)t>  nit,  nt)t 
CT)  (nieift,  fetten  B);  fonbern>  fonbcr  D  (faft  anSnatjtnäloe)  C  (üBer= 
tüiegenb),  f unber  B;  bic  ^nbung  -irfcit  (gerei^tideit,  felic£eit)>>  -ig feit, 
-igfait  BCD;  i^t>  l^e^t  B  (einmal  l;|t),  l^e^t  ober  t)e^  C,  je^t  D. 

Dominica  XXV.  Luth. 
Hiere.  23.  Epistola.  Ita  legitis  ad  Ro.  in  primo,  quod  Dens  Euange-sRöm.  i,  i-4 
lium  suum  de  suo  filio,  quod  annnnciavit  per  proplietas,  ut  talis  esset  prae- 
dicatio  de  persona,  qiiae  Christus  dicitur,  quod  esse  deberet  de  Davidis  cor- 
5  pore  nac^  bcr  mcnf(f)  et  ein  berllerter  gotte§  fun  per  virtutem  spiritualem. 
%a  §at  ©anb  5paulu§  in  bie  ft^riff  gefefien.  Et  ille  est  etiam  huiusmodi 
locus.  Et  ad  hoc  servit  vetus  testamentuni,  ut  videamus  omnia  prius  prae- 
dicta,  quae  iam  praedicantur  nobis  et  credimus. 

^ercmic  am  .j;riii.  Gnpitcl. 

10    ClS(]e,  ߧ  fompt  bic  jeit,  fptirfjt  bcr  §err,   ba  icf)  bein  S)aöib  ein   rcd)t23,  s-s 
^^  gclncc^§  auffri(^tcii  Jnil,  unb  fol  ein  loniß  regieren,  bcr  ftuglid^  fare, 
redjt  unb  gcrec^ticfett  anridjtc  ouff  erben.    3«  ^c§  felbigen  ^eitlen  fol  '^nha 
geliolffen  trerben  unb  ^\xad  [id)er  tüonen,  unb  man  iüirb  t)l)n  t)etfien  ^^WR 

15  SDarumB  fi'^e,  bic  aeit  fom^t,  fprii^t  bcr  .t)S9{9i,  ha  man  ni($t  mel)r 

fagcn  h)irb:  fo  tnar  bcr  S^^Wi  lebet,  bcr  hk  ünber  ^frael  auö  ßßljpten  lanb 
gefürt  ^at,  fonbern  alfo :  ©o  h3ar  ber  §(i'9t9t  lebet,  bcr  ben  famen  öom  ^au§ 
:3frael  ^crauff  unb  l^ergu  bracht  ^at  au§  bem  lanb  bcr  mitternac^t  unb  au§ 
oEen  lanben,  ba'^lju  id^  fie  öerftoffen  i)([bz,  unb  foUcn  auff  t)l)rem  lanbe  tnonen. 

20  5lu§legung  ber  ©piftcl. 

Ofi^fin  btefer  ©piftel  obber  prop^ecel)  Sei'emie  lüirb  unö  6'^riftu§  bertnnbigt, 
^/  luer  er  fe^  unb  ttia§  fein  reic^  ift,  tüte  er  tüirb  regieren,  unb  h}ic  W, 
fo  unter  feinem  rei(^  finb,  ftc^er  tüonen  Inerbcn.  ©rftltdj  fpric^t  ber  ^prop^et, 
ha^  6t)rtftu§  £)at)ib§  geh)ed)§  unb  famc  fei).    5tlfo  fagt  aud^  ©ant  ^^aul  ^un 

25  Üiomern  am  .i.,  ha^  ©ott  fein  6uangelion  öon  feinem  föne  l^ab  laffcn  h)eif=  gtsm.  i,  1-4 
fagcn  burd)  bie  propl)eten  l)nn  ber  fd)rifft,  W:>  er  ein  foldjcr  .soerr  fclju  fol, 
bcr  auy  bem  famcn  3)at)tb  nad)  bem  flcifd^  tjcrfomc  unb  boc^  @otte§  fon  fet), 
freffttglic^  ertüciffct  nad)   bem  geift,  ber  ho.  l)ciligct.    Gin  fold^cr  fj^ruc^  ift 
biefer  ^ie  au(^.    Unb  ba^u  bleuet  nu  ha^  gan^c  alte  teftamcnt,  auff  ha^  tnir 

10  fum^t  (ho  immer)  B  11  tünig  (so  stets)  CD        fluglid^  D  12  getcc^tigle^t 

(so  immer)  BCD  15  §®gf{9i®  CD  Iß  ^]xa^d  C  17  gefurct  B       ^ßSKiRg  CD 

25  fune  (so  stets)  BCD  28  foUdjer  D  29  bar^u  (so  stets)  CD 


550  ^prebigtcu  bc§  3a()tCö  1520. 

i.2Ko!c22, 18  Sic   ad  Abraham   dictum   'fo   tüar   xä)  leB ,    per  semen  tuum  e§  jol  9e= 

fd^efjen,  qui  est  ex  tuo  sanguiue,  ber  fott  ben  fegen  auftreiben  unter  alle 
gren^'.  In  his  fpruc^en  omnibus  invenitur,  quod  Christus  sit  verus  deus  et 
homo,  quod  sit  passurus  et  ascendet  et  eteruum  regimen  suscipiet  per  ver- 
bum.  Quod  ubique  nou  expresse  dictum,  tarnen,  si  textus  vere  inspicitur,  s 
fo  gibt  er,  ut  locus  'in  semine'  JC.  Pauca  verba,  si  intueris  diligenter,  iu- 
venis  Christum  deum  et  hominem,  mori  debere.  Si  debet  benedicere,  oportet 
sit  super  ^uä),  quae  est  mors,  peccatum.    Ergo  oportet  habeat  vim  aufereudi 

feilen,  ha^  aEe  bing,  fo  h3ir  l)|t  prebigen  unb  gleuben,  alfo  gef(^et)en  ftnb, 
h)ie  fie  jutior  berlunbigt  unb  getüeiffaget  ftnb;  ha^^  töoEen  tüir  h)eitcr  bcfel)cn.  lu 

i.3«oic22,i8  3^r  i)abi  gel)6rt,  ha?^  gu  3lbraf)am  gefagt  ift,   @en.  22.  '®urc^  betnen 

famen  fotten  alle  ö6lc!er  auff  erben  gefegnet  n^erben'.  S)i§  ift  auc^  ein 
(^uangelion,  bamit  ]xä)  bie  lieben  üeter  Beljulffen  ^aben  gar  eine  lange  jeit, 
aber  e§  Inar  noc^  ni(^t  gefc^ef)en,  benn  er  fpri(^t,  e§  fotte  gef(^el)en,  ba§  alle 
t)6lc!er  follen  gefegnet  tnerben.  ^nn  biefem  fprud^  iüirb  bem  5lbral)am  geh)i§=  n 
lid)  augefagt,  ba§  biefer  fame  fotte  öon  feinem  geblut  Verlornen,  auff  ha^  er 
ni(f)t  l)t)n  unb  ^cr  !affen  bürffte  lüie  gu  5lbam§  weiten,  ha  fie  auc^  ein 
euangelion  Ratten,  ha§  ba  gar  tundel  luar,  nemticS^  ba  ©ott  gur  fd^langen 

i.üKoic3,  löfprai^,  ©ene.  3.  '^c^  tril- feinbf(^afft  fe^en  giüifc^en  bir  unb  bem  tueib  unb 

äh)if(f)en  beinem  famen  unb  ^l)rem  famen,  ber  felb  fol  bir  ben  fopff  ^u  tretten,  20 
unb  bu  iDirft  t)i)n  l)nn  hk  berfen  be^ffen'.    midß  alleä  bon  6f)rifto  gefagt 
ift,  ber  fol  bem  2:euffel  ben  fopff  3U  tretten,  unb  aEe  boWer  foEen  burd)  \)i]n 
gefegenet  inerben. 

^nn  biefen  fpruc^en  aEen  finbet  man  nu  Herlief,   ba§  6l)riftu§  ©ott 
unb  menf(^  fct)n  mu§,   muffe  fterben  unb  aufferftel)cn  unb  ein  ctoige§  xnä)  25 
annef)mcn  '§ie  auff  erben,  toilci)§  aEein  burc^  fein  tüort  gefd^iliet.    äßie  lüol 
folc^§  nic^t  mit  auggebrudten  tüorten  tjnn  biefen  fpruc^en  gefagt  inirb,  fo  ift 
e§  bo(^  geh)i§li(^  brenne  unb  geben§  bie  irort  fein,  loo  man  ben  2;ej;t  xcä)i 
anfit)et  unb  l)f)m  nad)bencfet.    äßenn  man  aber  nur  bie  tüort  oben  l^tju  an= 
fi^et  unb  trac^t  t)l)n  nic^t  nacf),  fo  f(^et)net§,  al§  fet)  ni(^t§  brl^nne.    5ll§  t)nn  30 
biefem  fpru^:  'S)ur(^  bcinen  famen  foEen   aEe  bolcfer  auff  erben  gefegenet 
iüerben'.    ߧ  finb  luenig  unb  geringe  tüorter,   aber  tucnn  bu  fie  bleiffig  an- 
fi^eft,  fo  finbeftu  brt)nne,  ha^  (i^riftuS  ©ot  unb  menfc^  fet)  unb  muffe  fterben 
unb  tüibberümB  bon  ben  toben  aufferfte^en.    S)enn   fol  er  fegnen  unb  Qe= 
benebetjen,  ha'^  ift  ben  flu(^  hjegncmcn,  fo  mu§  er  tüarlid)  über  ben  t^uc^  fcl)n ;  35 
tüilc^er  flud)  nic^t§  anbers  ift  benn  ber  tob,  fünbc  unb  aUe§  unglüd;  fol  er 

9  glauben  (so  immer)  CD  10  gertciffagt  <'D       iooEen  (no  stets)  BCD  12  ge= 

^egenet  CD  13  be^otffen  B  14  gci($ecn  B       fot  B  15  foücn  B  17  ba]  ba§  B 

18  'fetten  CD  20  jur  tretten  D  22  surttctten  D      foüeu  CD  23  gefegnet  B 

27  H>)^§  GJ^        aufegebrucEten  CD  29  nux]  nu  C  nun  D  31  öoläer  BCD        gc= 

Regnet  CD        33  finbeft  bu  B        34  hJtberumb  (so  meist)  BCD      tobten  BCD        35  übet  D 
86  bnngelüd  CD 


5pKbiflteii  bec'  ^öljre^S  1526.  551 

peccata  et  dandi  vitani,  ergo  est  plus  quam  homo  simplex.  Nemo  habet 
hoc  opus  nisi  deus,  et  qui  habet,  oportet  sit  deus.  Econtra  si  Abrahae 
seraen,  oportet  sit  homo.  Si  est  naturale  semen  Abrahae,  oportet  sit  mortale, 
aliter  non  posset  dici  filius  Abrahae.  Econtra  si  debes  benedictionem  bringen 
5  Omnibus,  oportet  semper  vivat.  Sic  est  mortalis  et  vivus.  Sic  invenies^  in 
aliis  locis,  burt  ift§  nic^t  olfo  expresse  anfgebrudEt,  sed  qui  diligenter  videt. 

'Ecce.'     Vide,  quod  prophetia  (aut  ba^tn,   quod  venturus  sit  de  san- »  s 
guine  et  [tam  '^a\)ih,  ex  illa  liuea  mnften  fie  be§  §ei)Ianb§  getnartten.    Ideo 
dicit  bene  Paulus   'Ex  semine  David^  quia  voluit  bcn  t)Ct)(anb  fäft  abundeSHiJm.  i,  3 
10  umb  betjenigen,   qui   tum   credere   debebant   et   post   credituri,   ne    tappcten. 
Ideo  ^inb  er  in  an  3)Qt)ib§  blut  et  [tarn,  ha  üon  fo(  man  fein  geittiflid^  ge= 
lüortten.     Per  huiusmodi  verba  t)abm   fie  ha^   ÖoW  foft,   ut  respicerent  ad 

bQ§  t^un,  fo  mug  er  ij§e  bie  Irofft  unb  gctüalt  ^abcn,  bie  funbe  unb  bcn 
tob  tDegjuncmen  unb  ha§  leben  3U  geben;  boraii»   bcnn  folget,  ha§  er  me^r 

15  ift  benn  ein  fc^Iec^ter  menfrfj.  S)enn  memonb  ijat  gelnalt,  folcf)  Wnä  gu  tf)un, 
benn  6)ot  oHetne,  unb  lüer  biy  tuercf  ttjut,  ber  tnuS  @ot  fel)n.  Sßeiter,  foll 
er  5lbraf)am§  natürlicher  famen  fcljn,  fo  mu§  er  ty^e  ein  nienfc^  fet)n.  3ft  er 
nu  ein  5Jlenf(^,  fo  mu§  er  tvaxiiä)  fterb(id§  fet)n,  fonft  foube  er  nic()t  5lbrQ= 
f)Qm§  fon  genant  tnerbcn.    .f)ertoibberumb,  fol  er  ben  fegen  unb  bie  benebe^ung 

20  über  alle  Ooltfer  auff  erben  bringen,  fo  muy  er  \)i]C  aU^di  unb  eh)ig  leben. 
60  folget  nu  brauS,  ha§  er  fterblii^  ift  unb  lebenbtg.  3llfo  tüirftu  eg 
ftnben  tjnn  aßen  anbern  enben  ber  fc^rifft,  iuenn  man  bie  fpruc^c  xcä)t  unb 
öleifftg  anfifjet.  äßir  IroEen  fe:§en  bon  Inort  gu  tüort,  inag  un§  ^^eremiaS 
Ijun  btefem  fpruc^   fur^elt,   ha  tüir  hvj   audj  alfo  Juerbcn  finben.     6rft(id§ 

25  fpri(^t'  er  alfo: 

©i^e  6§  !om|3t  hii  jeit,  fl^rid^t  ber  .^(59i9{,  bo  id)  bem  SabtbsB.s 
ein  geredjt  gett)ec§§  auffri(i)ten  tüil. 

S)iefe  tüort  finb  getni»  bon  6l)rifto  gcrebt ;  barljnnc  ftcl)et,  Juie  bie  ^xo= 
|)'^ecet)  ba^t)n   laute,  bo§  er  !omen  fol  Oon   bem  gcblut  unb  ftam  S)übtbö. 

30  5lu§  biefer  linien  muften  fie  be§  §et)lanb§  gelüartcn.    2)rümb  f|)rid)t  Sant 
$aul  rec§t,  ha^  er  'nac§  bem  fleifc^  öon  bem  fomen  2)at)ib  geborn'  fei};  benn  sRöm.  1, 3 
ber  Prophet  ^eremta»  lüolt  ben  §et)lanb  faft  reic^licf)  genug  getüiS  mac[)cn, 
iüer  er  toere  unb  öon  Inanne  er  folt  f)er!omen,  umb  ber  itjcnigen  mitten,  bie 
äur  felbigen  ^eit   gleuben  f ölten  unb  f)ernac^  gleuben  hjurben,   ba§  fie  nicf)t 

35  tit)n  unb  ^er  bornac§  tappen  unb  anberälüo  ^t)n  f äffen  burfften.  S^rumb 
binbet  er  t)f}n  an  2)at)ib§  geblut  unb  ftamm,  baöon  fol  man  feiner  getr)i»(i(^ 
erlüarten.     2)ur(^  folc§e  toort   !^abcn  bie  5|3rop!^eten  ha^i  Oolcf  faft  getroftet 

18   nun  D        funbe  BCD  20    alle  ac^t  CD            21    baraufe  CD        »uirft  bu  B 

24  fur^elt  C          27  off  richte  D  28  bar^nnen  CD          29  c^tplut  C          30  2;arum'6  CD 

31  ßcljoren  BD   geboten  C         32  gnug  CD        33  \oann  D   »oanncn  CD        34  tpurbcn  CD 
35  Sarumfe  CD 


552  ^4^rebii^tni  bcS  3nl)reä  1526. 

liuuc  tribiun.  Et  hoc  certe  noraut  ludaei.  Sicut  uos  certe  credimus  Chri- 
stum venturum  die  extremo,  sie  tarn  certe  uorunt  ex  locis  scripturae  ex 
progenie  David.  Et  promissum  erat  de  rege  illo  omni  lege  i.  e.  Quf§  S)Qt)iby 
Blut,   [tarn.     Sicut  augelus   c.  1.  Luce   'dabit  sedem",   ^mer  auff  beit  S)Qt)ib. 

'5tuff :  'iä)  tt)U  fe^en  et  fteEen,  ha§  feft  fte^e,  q.  d.  e§  ^at  fie  Bt§l|er    5 

mit  ben  !ontgen  geftiii  unb  qiap.    Sed  uuum  bonum  excitavi  b^  k.  iä)  tüil 

inen  einmal  einen  !^ontgen  fe^en,  ber  2C.   et  ille  impetetur  mundo,  Sataua. 

©ac^.  9,  oSed  iä)   totl   in  fe^en.     'Germen'.     Sic  Zacharias  vocat  eum  'Ecce  rex  tuus 

venit  pauper"   ic.     Sic  viderunt  prophetae  hunc  regem  sicut  nos.     Mundus 


3   omni  lege]  an  lege(?) 

')   ob  'bonuiu',   WiederholiMKj  des  vorhergehenden'^ 


unb  t)l)nen  öcrfünbigt,  ha§  fie  nuff  biä   gefc^tec^t  fc'^en  folten  unb  c§  gGlt)i§  10 
bafur  ^^ielten,  er  tuürbc  nl^rgenb  anbex'§  ltiof)er  !omen  benn  öon  bem  [tamme 

2)at)ib. 

£)a§  inuften  nu  bie  ^uhcn  tüol  qu§  ben  f|)ruc^en  bei;  fc^ttft  unb  toaten§ 
fo  geh)t§,  al§  lütr  tüol  lüiffen  unb  getnig  gleuben,  (Sf)it[tu§  tnerbe  am  3ungften 
2UC.  1,32  tage  tütbberfomen.  S)tum6  \pXQä)  onc^  ber  ©ngcl  ©aBriel  gu  ^iaria,  ü^nce.  i.  15 
'©Ott  ber  §ert;  tt^irb  ij'^m  ben  ftuel  feine§  t)oter§  £)at)ib  geBen,  unb  er  tnirb 
ein  !6ntg  fel^n  uBer  bo§  l)au§  ^acoB  ehJtglii^,  unb  feinc§  !6nigtei(^§  toirb 
lein  enbe  fet)n\  5llio  bringet  alle  fc^rifft  ijmmerbar  auff  ben  £)at)ib,  tüte  l)t)r 
f)ie  t)nn  ber  ^rop^ecet)  ^eremie  auc^  '^oret:  'ö§  tbmpi  bie  jeit,  f priest  ber 
|)69t9t,  ba  id)  bem  S)ot)tb  ein  gere(f)t  getnec^S  aufflickten  )x>iV.  20 

gr  fprid^t  'auffri(^ten\  ha?j  ift:  iä)  tüil§  fe^en  unb  ftetten,  ha§  e§  fefte 
ftel)e.  5ll§  inolt  er  fagen:  (g§  l)at  fic^  ha?^  Subifc^  öolc!  Bisher  geflidt  unb 
gelapt  mit  ben  lonigen ;  ^aB  id)  t)linen  au  geitten  ein  frommen  !6ntg  erJDedet 
al§  (i'gei^iam,  fo  l)aBen  fie  ^eljeii  Bofe  bargegen  gel)a6t.  2^  tutt  ein  mal  ein 
!6nig  auffrt(^tcn  unb  fe|cn,  ber  fol  BteiBen.  ^ä)  lüil  t){)n  oBer  nid)t  auff=  25 
rillten,  ba§  er  tjemanb  anfechte,  fonbern  er  fol  angefodjtcn  unb  angetaft  toerben 
bon  ber  tüelt,  öom  teuffei  unb  Hon  aüem  lüa§  ha  gro§  unb  merfjtig  ift  l)nn 
ber  tüclt;  aBer  td)  h)il  t)'^n  fe^en,  er  fol  ftartf  unb  gelt)i§  ftc'^en,  bie  fcinbe 
follen  t)^n  nid^t  uBertoclbigen. 

Unb  fagt,  6r  motte  'bem  S)at)tb  auff  richten  ein  gerecht  getoei^g'.    ^llfo  so 
fagt  auc^  ©a(^aria§,  ba§  er  geredet  lotnen  ioerbe,  (5ap.  9.  '©i^e^  fpri(^t  er, 
©acö.9, 9'2)etn  fonig  !6mpt  bir,  ha^  er  fet)  ein  re(5^tferttger  unb  ein  .*pc^lanb\   5luff  biefe 


11  bafut  C       toutb  CD       niergenb  B       ftam  CD           13  tüüften  CD  ^ubcn  (so 

stetü)  CD        14  Sunnflftcn  CD        15  %x\xxnh  B  S)arumb  CD        19  tontpt  CZ>  21  feft  CD 

22   3ubifd^  jD            23   geplagt  CD        fvumcn   fso   stets)  B        erhjedft  CZ>  24  ti6§  C'/> 

26  ^tnant  C            27  bo  D            28  glui^  C           29  btetUJeltigcn  CD           31  3a(^ana§  B 
32  lompt  CT) 


5ptebiiitcn  bes  3ial)vcö  152(3.  553 

est  regnuni  diuboli.     Et  caru   et  sangiiis   est   diaboli    l)offQcfilib.     Et  Sancti 
conqueruutui-  super  malo,  quod  nos  semper  inipetit  ut  llo.  7.    Eiiit  ergo  eorum  stöm.  7,  utf. 
chmiatio,  ut  viderent  (piandoque  caput,  de  quo  diceretur,  quod  iustum  esset, 
qui   absorberet   pcccatum,    mortem.      Hoc  etiam  cupiuut  orania  bona  cotda, 
5   imo  etiam  mali :  quis  enim  nou  libeutius  liaberet  vitam  jc. 

Caput  epistolae,    quod  iste  rex   sit  iustus  i.  e.  sine  omni  peccato,    per 
quod   cximitur   ab    aliis  omnibus.     Si  debet  iustus  esse,   oportet  habeat  vir- 
ginem    matrem.      De    aliis   omnibus   canit    propheta  *Ecce   in    iniquitatibus'.ipf.  51, 7 
Ergo  ille  habeat  alium  Jiieiftcr.     Qui  fit  hoc,   ut  sit  purus  et  non  obuoxius 

4  bona]  b 

lü  lueiffe  I)Qben  bic  5|.Uüp^eteii  (^fjriftum  gcfeljcn,  lutc  \mx  \}i)n  aud)  ai\o  oniefjcii, 
ncmlic^  ein  lontg,  ber  bie  tüdi  front  limine;  benn  bie  lüelt  i[t  nicfjtä  onbcrä 
benn  ein  ftall  bol  bofer  bubcn.  S)te  loelt  ift  beS  Xcnffelä  rcicfj,  unb  tilut 
nnb  ftetic^  ift  ij^r  tjoffgefinbc.  U6er  ha^  nnglncf,  bn§  nn§  anfitfjt,  f)a6cn  nEe 
ftctltgcn  ge!(agt,  nnb  mnffcn  nnc^  aEe  f)e{(igen  !(agcn,   Inie  c§  5t]iau(n§  gnn 

15  gfiomcrn  am  .öii.  anactget.  S)erf)al6en  tjoBen  bie  lieBen  beter  nnb  t5rüpr)cten5Köm.  7,  uff. 
on  nnterla§  Bcgert  unb  gefdjiteven  mä)  bcni  gerechten  getnec^S,  naä)  bicfent 
ß^rifto,  bcr  fie  from  unb  gerecht  mac^ete,  ber  bie  fnnbc  nnb  ben  tob  ^ijntoeg 
nente.  S)q§  Bcgeren  ai\ä)  nod}  aEe  fromme  gntte  [jcrtjen,  ja  ancfj  bie  Bofcn. 
S)enn  tocr  tt)olt  nic^t  Heber  ha§  leben  t)aben  benn  ben  tob,  nnb  lieber  ge- 
rcc^ticfeit  fjaben  benn  fünbe?  S)arumb  f(^ret)et  eant  ^4^anl:  '^ä)  elenbcr  ajöm.  7,  lm 
menfcf),  luer  hjirb  mirf)  erlofen  öon  bem  leibe  btefe§  tobeS?'  5lber  alfo  fcf;reljen 
nic^t  aEe  menfc^cn,  benn  c§  fnlenS  nid)t  aEe;  ber  Xeuffet  befitjt  öiclcr  ()cr|en 
nnb  öerfnrt  fte,  ha§  fie  baran  nic^t  !nnnen  gebencfen. 

©0  ift  nu  ba§  bie  ©nmma  unb  ber  ^enbtfprncf)  biefer  (^ptftcl  obber 

25  5Propr)ecel),  ba^  biefer  !onig  from  unb  gerecht  fet),  ba3  tft  on  oEe  fnnbc,  bnrrf) 
h)il(^§  er  abgefonbcrt  nnb  auSgcfd^loffcn  tuirb  bon  aEen  anbern  menfrfjen, 
hk  aEe  ungerecht,  b6§  unb  fünber  finb.  <Bol  er  nn  gerecf)t  fel)n,  fo  mu§  er 
t)!)e  nic^t  geborn  fet)n  auff  bie  Inetffe,  loie  anbete  mcnfi^en  finber  geborn 
toerben.    3)rümb  fo  folget,  ha'i  feine  mntter  miiffe  eine  :3ungfralo  fetjn.    2)cnrt 

30  e§  ift  öon  aEen  anbern  menfrfjen  burd)  ben  $Pro|)t)eten  :3)at)ib  $]3falm  .51.  alfo^M- ,>i,  7 
gefagt:  'St^^e  id)  bin  l)nn  untngenb  gemadjt,  unb  meine  mntter  "^at  micl)  Ijnn 
fünben  cm^jfangen',     S)rumO   fo  mn§  biefer  !6nig  ein  anbern  meiftcr  gef)abt 
!^aben,  ha§  er  ift  one  fnnbe  empfangen  nnb  geborn.    2)enn  fol  er  from  nnb 
be§  tobe§  nic^t  fd^ulbig  fetjn,  fo  mn§  er  nidjt  Wie  tvix  oon  einem  mcibe  burd; 

14  geHoget  CD        15  ange^gt  BCD        k;  Ijegerct  CD      gcfd^rien  CD        17  maä)d  B 
18  guttc  fehlt  B  19  tobe  CD  20  3)arumlj  BCD  21  tetjb  CD  22  bcfi^  D 

28  fünben  CD  24  ^auttf^rudf)  B('I>  26  aligcfunbert  B  27  nun  7>  28  nit 

ge^jorn  C  29  2)atumb   CD        ^uncffratu  (so-  stets)   B  32  Satumfi  B   3)arul6  CD 

3.3  geborn  C  34  fd^ulbig  BCD 


20 


554  ^prebtötcu  be§  Sa'^veS  1526. 


ö 


morti?     Unde  hoc?     @§  fol  Üon  S)Qb{b  '^et  !^omcn.    Tarnen  Davidis  tribus 

ift  auä)  iu  maledictione.   Bene,  sed  ibi  jol  tiut  ein  iuuiffrQU  bQi|u  gebroud)! 

ttjerben  ?c.  habet  ergo  uomeu  prae  omnibus  regibus,  bQ§  Cl"  öere(f)t  fol  fein  et 

oEer  btng  gerecht.    Et  sie  haec  verba  indicant  eum  natum  ex  virgine,  quam- 

(ßiam  aperte  nou.  ^ 

'Zemma'  tt)acf)fen,  ut  traut,  ftreud^  et  arbores.  Nou  tUngt  bor  unfern 

Sei.  14, 22  oren,  sicut  apud  eos,  ipsi  vocant  'ein  Qeh?e(^§',  'ein  frui^t',  ut  in  Esaia  'Ex- 

tirpabo  regem   Babylouis'.     Pueri   veuiunt  ex  parentibus  ut  ramusculi.     Sic 

5cf.  11,  1  Esai.  XL  i.e.  'Suscitabo':  filium  vel  pueruiu,  qui  erit  geh)e(^§  borauS.    6tl)m 

3U  Qleic^  mit  Esai.  c.  XI.  'Egredietur'  jc.  QU§  beni  !lo^ ,  ein  alter  ftom ,  ba  »^ 


10  über  !Io^:  ein  tober 

jut^uen   eincy  uianne§  geBorn  felju,  fonbern  er  mu§  relju  fetju  öon  biefcr 
gehurt. 

2Bie  ge^et  aBer  nu  ha§  gu,  hü§  er  rel^n  ift  unb  beut  tobe  nii^t  unter= 
tuorffen?    äßo^er  llmpi  i^nt  ha§'^    ^x  fol  bon  S)aöib  l^er!omen.    3ft  botf) 
3)at)ib§  gefi^lec^t  auc^  ^nn  ber  bermalebeljung.     9fe(^t,  oBer  l^iegu  fol  au§  is 
bem  ftam  ^aöib  nur  eine  Sungfratt)  geBrauc^t  tuerben,  ha^  anbete  l^at  ber 
^eilige  geift  au§geri(^t,  ber  l^at  biefe  gc|)urt  rei)n  gemarf)t,  iuie  ber  Gngel  5U 

siic.  i,35  5Jlaria  ber  Sungfralnen  fprad;  Suce  .1.  'i)er  ^^eilige  geift  tnirb  uBer  hiä)  fönten, 
unb  bie  f rafft  be§  "^oljiften  lüirb  bi(^  uBerf(!)atten,  barumB  au^  ba§  ^eilige, 
hüQ  geBorn  tnirb,  tnirb  @otte§  fon  genennet  inerben'.  ©er^alBen  fo  l^aBen  20 
tüir  ein  folc^en  fonig,  ber  ein  nanten  l)at  für  allen  anbern  !onigen,  ha§  er 
gerc(^t  fei),  unb  aUer  bing  gerecht,  fo  ha§  er  audj  anbere  from  unb  gerecht 
uxact)e.  Unb  alfo  gU^ingen  biefe  tnort,  ha§  er  tnug  @ott  unb  menfc^  unb  bon 
einer  Sungfralnen  geBorn  fein;  inie  tnol  e§  biefe  toort  nid^t  öffentlich  unb 
!lar  fagen,  boc^  Bringen  fie  fo  biel  mit,  lt)o  man  fie  t)m  grunbe  anfüget.         25 

3)a§  er§  aBer  nennet  'ein  geti)ed§§',  rebet  er  ua^  ber  trciffe  ber  6Breifd)en 
\pmä),  bie  ^eift  bie  ünber  'gclüeclffe',  gleicl)  lüie  heutter,  ftreuc^e  unb  Bamme 
lüa(i)ffcn;  hci^  Hingt  nu  nic^t  fo  tool  für  unfern  oren  al§  für  ber  ^ii^en 

3cf.  14, 22  oren.    5ltfo  fagt  auc^  @ott  l)m  Sefaia  ßo-  14.  bon  bem  SaBilonifd^en  reic^: 

'^d^  mil    ben   namen    SBaBel   onSrotten   fampt  feinen   uBerBleiBlingen   unb  30 
gelt)cc^§    unb   gef(i)le(^t'.     2)enn   bie  ünber  lomen   au§  ben  elttern  mie  bie 
amcljgc  unb  efte  au§  ben  Batomcn.    3)rumB  fagt  auä)  ^cfaiaS  am  .11.  cap. 

3ci.  11,  !i'ä)on  bem  Itolj  ^cffc  mirb  ein  rutlein  ober  gmeig  entfpringen'.    23on  eim  !(otj, 
ber  nu  tob  ift,  f priest  er,  mirb  ein  geiüccl)§  tüadjffen,  ha^  ift  au§  eitn  alten 


11  ßc^orn  C         12  geBurt  D          13  tob  CD  16  anber  D         17  ^eiüQ  D      96= 

'6urt  J)            19  be§  aller  tjoc^ftcn  B   be§  l)6^cftcn  CD  bavumfi  BOD            20  gcioren  CD 

23  niac^t  Jl        24  ge^otn  C        2f;  ei6ratjcf)en  CD        27  IDounic  D        28  nun  D      für  BCD 
32  jaget  CD           33  ttofe]  ftam  (beidemal)  B 


5|Jrcbiflteii  bc'>  ^qIjvcö  152G.  555 


tnau  fic  niäjt  üerfil)et,  boS  ctluaö  l)mei  m^cr  ettuaö  fol  ()crnu§  tüodjfen,  quia 
David  iiiortiius  et  tribus  succuinbebut,  Pilatus  teiiebat  vices  regui  Davidici 
et  Pharisaei  iinperium,  Maria  Nazareth  k. 

Sed  dicit:  quando  putant  nunqiuim  veuturum,  tum  veniet.  VhIcs, 
5  (jiiaiu  bene  ^ufamcii  [tljmeii  bic  pro|}()etcn.  'Et  rex  regnabit\  :3[mer  lauten 
bic  töOlt,  quasi  iudicet  deus,  luüla  iustitia  sit  in  terris.  Non  solum  de 
iustitia  dico  coram  deo,  sed  muudana  iustitia,  illa  est  ein  BettterS  iimntcl, 
quia  muudus  est  mera  schola  buBen  be§  S^euffcl.  Est,  iiupiit,  mera  iniustitia 
in  terra,    etiara   in   regno   seeulari,    in   spirituali   mera  blasphematio.     'Deusw.  14,  2 

10  bcrlofc^eiicii  ftam,  ha  man  fic^  nic^t  bei-fi^ct,  bQ§  ettoa§  t)mmer  me^r  folt 
I)cvauffer  luacfjffeu.  3)enn  S)at)ib  iüaa  gcftorBen,  unb  fein  gef(^(ed§t  lag  gar 
unter,  lag  Ijun  ber  afc^en.  ^ilatuS  h)a§  au  3cru)alem  an  ftab  be§  !6nig= 
rei(^§  2)at)tbö,  unb  bie  Ütomcr  Ratten  nu  ba§  ^tegiment  l)nnc,  fo  ha^  man 
öon  3)at)ib§  gcfd^Iec^t   unb  [tarn  toenig  me^r  luufte   unb  ta\mn  t)nn   atoctjen 

lö  obber  bretjcn  perfonen  noc^  Verborgen  lag,  al§  l}m  ^ofcp^  unb  ^Jtaria,  bic 
it3aren  ju  9ia3aret^. 

9Zu  fprtc^t  ©Ott :  laft  mir  ben  [tarn  tool  alt  lüerben  unb  gar  Derborren, 
icf)  tütl  tj^n  iDol  erli3ec!en;  menn  t}l)ry  euc^  am  tüentgftcn  öerfe^et,  has  er 
lomen  fol,  |o  iPtrb  er  !omen;  loenn  mau  meinet,  e§  felj  mit  S)at)ib§  flamme 

20  gar  aU'5,  er  fei)  Herfa'Ken  unb  töcrbe  nu  ntd)t§  brau§,  ba  toil  irf;  fomen  unb  iuit 
ljl)n  grunenb  machen,  unb  er  fol  au§fproffcn  unb  frnt^te  öon  fid)  geben. 
3)a  fet)et  l)I)r,  lüie  bie  5propfieteu  mit  einanber  uberein  fttjmmen  unb  alle  auff 
ben  5Dat)tb  ge^en,   ha^  au§  beä  ftam  unb   gefi^ledjt  3)aöib  ber  fromme  unb 
geredete  .^l^onig  lomeu  fol,  ber  bie  feineu  errette  Oou  funbe,  tob,  tenffcl,  l^clle 

25  unb  bon  allem  uuglud  unb  fie  feltg  madje  eiüiglid;.  2)aliou  faget  nu  3ere= 
miay  tt)etter: 

Unb   fol   ein  ^ontg  regieren,    ber   llnglic^    fare,    red)t   unbaj.s 
gerec^ttdeit  anrichte  auff  erben. 

Smmerbar  lauten  bie  töort  bafitju,  als  geljge  er  au,  ha§  feine  gcrcdjtideit 

30  auff  erben  fei);  nidjt  allein  fage  iä)  Don  ber  gcred)tideit,  bie  für  ©ott  gilt, 
fonbern  aud§  üon  ber  h3elttic^en  enfferüd^cn  gererf)ttdeit,  hk  ba  ift  lauter  ein 
bettlerg  mantel.  3)enn  bie  h)elt  ift  ein  reifte  Buben  fd)ule  be§  teuffelä. 
S)rümb  l)at  auä)  @ott  ha§  fc^mcrbt  auffgcrid)t  unb  ben  l)ender  berorbenet, 
bay  bod)  ein  tDenig  bon  ber  gercd)tid;cit  auff  erben  fel)nm6d)te;  benn  mit  ber 

35  gerei^tideit,  hk  für  öott  gi(t,  ha  tüirb  nid)t§  an^t\  @«i  ift  auff  erben  (anter 
ungerec^tideit  aud^  l)m  meltlidjen  ytegiment,  l)m  geiftlic^cn  9iegiment  ift  lauter 
©otte»  lefterung.    3)enn  alfo  fagt  ber  ^falm  14.  '2)er  .^err  fal)e  bom  I)l)me^^3f.u,  2f. 

11  tage  CD          12  afd^en  CD          Vi  fetten  CD         14  hjüfte  CD        15  bnpovQtn  C 

20   nu  fehlt  D           21    gvitnet  CD        fid;]  jm   D  22   bff  1>           2:1   be§l  bem   Ten.  Aus;/. 

24    feine  D            25   fagt   CD            27   flügüd)   D  2'J   jeljgt  D            yo   für]   Dor   CD 
33  Sornmb  C/>      nerorbnct  CD          35  öot  CD 


556  5prcbiäteii  be§  ^al)xe^  1526. 

prospexit  de  celo'  ps.  XIII.  (Sr  feit  ein  !ut|  Ulteil,  'ue  unus',  qnando  tttQtt 
ha  ^er  fi^et,  tum  raera  videtur  cecitas,  stultitia.  Et  hoc  paucissimi  seütiuiit, 
iiisi  qui  lege  eruditissimi ,  ut  tum  liBeit  patres  et  prophetae.  £)er  vulgus 
g^et  ut  pecus.  Ille  puer  uatus  ex  Davide  sine  j)eccato  erit  Rex.  Si  est 
germen  et  radix  ex  Davide,  oportet  moriatur.  Setpltd^  totl'b  CX  geporen  in  & 
ha§  |citli(^  leben  et  morietur.  Hinc  prophetae:  Non  erat  possibile  eura 
teneri  ic.  quare?  quia  et  fol  ein  !!§onig  bleiben,  reguabit.  Vides  in  istis 
verbis  ubique  resurrectionem  Christi,  quod  nasci  deberet  et  mori  et  tarnen 
regere  semper,  ergo  oportet  resurgat  a  mortuis. 
1. ©am.  18,5  '^x  tüirb  flnglii^"  '^eift  'mit  berftanb  et  ratione  foren',  ut  de  Davide  lo 

nuff  ber  menfi^en  linber,  ba§  er  fe'^e,  ob  t)cmanb  berftcnbig  'mnc  unb  na^ 
©Ott  fraget.  5lber  fie  iraren  abgetrieben  nnb  nlfe  niiteinonber  nntn(f)tig. 
S)a  h)ar  leiner  ber  gut§  tt)ette,  qui^  ni(!)t  einer'.  S)a  feit  er  ein  !ur^  nrtet)l 
nnb  fagt,  bQ§  auä)  nic§t  einer  from  fet).  SCßolon,  bog  ift  getti§,  inenn  man 
bie  tüelt  baljer,  t)om  !^t)mel  Ijerab,  anfe^^en  inil,  fo  fil)et  man  lauter  blinb'^eit,  is 
boS^eit,  nngered^tideit  nnb  torl^eit  unb  nid)t§  anber§  benn  ein  ftaE  boKer 
bofer  buben,   unb  ni(^t  öiel  beffer,  benn  Inie  fie  gur  jeit  5^oal)  getnefen  ift, 

2.  spctri  2,5  ba  ©Ott   bnrc^   bie  finbflut   an§   tilgen  liffe  alle  menfc^en  bi§   auff   aä)k. 
@old)C  blinb^eit  aber  nnb  nngerec^titfeit  fnlen  ^'^r  faft  tnenig,  benn  atteine 
bie  fo  burc^  ha^  gefe|  geleret  unb  unterineiffet  inerben,  al§  ^n  i'^ener  geit  bie  20 
lieben  betcr  nnb  5propl)eten ;  ba§  gemeine  öold  ge!§et  bal)t)n  Jnie  ba§  biec^. 

9Iu  biefeS  ünb,  fo  bon  ®aöib  geboren  fol  lüerben,  gerecht  nnb  from  one 
funbe,  ha§  fol  ber  !onig  fe^n,  ber  bo  ftetjen  fol  unb  ctüig  regieren.  ©0  er 
benn  nu  ein  gch)e(^§  unb  3h)eig  ift  au§  2)at)ib§  ftam,  fo  mu§  er  t)l^e  fterbli(^ 
fe^n;  benn  leiblid^  toirb  er  geborn  ^nn  ha^  geitlic^e  leben,  unb  bcrl^alben  fo  '^^ 
mu§  er  fterben.  3)ieiüeil  er  aber  fte'^en  fol  altncg  unb  eiüig  regieren,  fo 
mn§  er  t)l)e  unfterblic^  fein.  2Sie  tüil  fi(5§§  benn  fc^itfen'?  ©o:  6r  mu§  h)ibber= 
ümb  aufferftel)en   Oon  bcn  toben.    3)a§  tnil  ©ant  ^eter,  ba  er  t)nn  ben  ge= 

9tVß-  2, 24ff.  fdjidjten  ber  ^Ipofteln  an§  bem  5]3ropl]etcn  3)at)ib  fagt,  ha^  c§  unmuglic^  Inar, 
<Pi.  16,  ioba§  er  folte  bon  bem  tobe  geljaltcn  Serben,  5tcto.  2.  5pfal.  16,  2ßa§  tnar  bie  30 
urfad)?  2)enn  er  fol  ein  fonig  bleiben  nnb  etnig  regieren.  21lfo  fi'^cftn  t)nn 
biefen  tnortcn  aEen^albcn  ange^eigct  bie  aufferftcl^ung  ß'^rifti,  S)a§  er  ^ah 
muffen  geborn  toerben  unb  fterben  unb  boc^  alioeg  regieren,  barümb  l)at  er 
muffen  bom  tobe  aufferfte'^en. 

f^^erner  fagt  ber  5pro|)l)et,  ha^j  biefer  lonig  Inerbc  flnglid^  faren,  ba§  ift:  35 

i.©am.i8,5er  tüirb  mit  berftanb  unb  bernunfft  regieren,  tüie  Dom  2)ot)ib  fte'^et  .1.9ieg.  18. 


Iß  bot  B            18  finbtfruB  BCD  lieffe  BCD            19  ©oütd^c  B           20  ge^e^t  0 

22  geporcn  C      011  D          24  jtüe^ge  CD  25  gc:^)orcn  0      fo  fehlt  B         28  tobten  BCD 

ben  narh  t)nn  fehlt  B            30  folt  CD  tob  B            32  aüent^alfien  BCD        onsc^get  B 

Df|crfte(;ung  C          33  ge^joren  C      batunil)  BCD          35  tlügliiij  D 


5Prebii]tcii  bei-  ^d}xe^  1526.  557 

'prudenter  se  egit  in  curia  Saiilis',  er  \mx  fd^Icuntg,  aufjridjtig  i.  e.  er  toirb 
hJeiflid^  angreiffen.  Hactenus  persona  Regis.  Homo  luibcns  matrem  vir- 
giuem  ex  Davide,  rex,  et  rex  iiistus,  g^et  aU  fetn  per[ou  an.  Et  (jnod  habet 
et  est,  fol  er  anlegen  et  dare  hominibus,  non  sibi  servabit  i.  e.  er  Inirbmüt 
.-.  lauter  luctf^ctt  regircn  i.  e.  h)irt  Ijaxniiä)  2c.  ligen  laffen.  (gr  toirt  ein  fon= 
berltd^  tücifc  anfafjen  hu  leut  from  3U  machen.  Non  rat,  sed  Euangclio 
regnabit  i.  e.  er  lütrt  bte  nienfrfjcn  faffcn,  ha  het}  fie  am  fieften  ^u  faficn  finb 
i.  e.  corde,  non  collo,  ut  ha^  fie  ftd^  im  Juillig  untertfjan.  Vides  ideo  regem, 
ut  hominibus  auxilio  sit,  et  ideo  surrexit  a  morte  et  praedicat  Euangelium 
10   per  spiritum  3C. 

'^eä)V:  sepissime  leguntur  simul  haec  duo  verba.     Esa.  9.     Nos  o-er-Sef.  9,  7 
mani  diciraus  'red^t  rtd§ten\     Hebraeus   utrunque   dicit  et   mcl)nt  bod§    ntif;t 

'ßr  ^tlt  fic^  !lugltc^  l)nn  aUe  [einem  t^un",   ha^i  tft,  er  Jüar  ber  frfjicunigfte 
nnb  auövidjtigftc  unter  atten,  hk  an  6aul§  f)off  lüaren.    ^^Ifo  [agt  ^eremtaS 

15  ^ie  aucfj  öon  biefem  !6nige,  er  lücrbe  !lüglic§  faren,  ha§  ift:  er  toirbS  ioei§Iic^ 
angreiffen.  33i§f)er  t)ahm  Wh  gebort  öon  ber  perfon  beä  fonigS,  nemltd;  ha^$ 
er  fot  au§  ^a\)ih§  [tam  ^eilomen,  fol  ein  menfd)  fein  unb  öon  einer  :3ung= 
fralüen  geborn  tücrbcn  unb  [ol  ein  gerechter  fonig  fein,  toilc^-j  alle0  auff 
feine  perfon  gcl)et.   9hi  folget  tneitcr:  ha^  toa§  ber  fonig  l)at,  ha^:i  fol  er  ntd^t 

20  ^^m  felö§  Belialten,  fonbern  folö  anlegen  unb  ben  mcnfc^en  t)t)nge6en.  Unb 
ha?^  lieift  ber  propljct  ^ie,  er  lüerbe  llüglii^  faren,  ha§  ift :  er  tuirb  mit  lauter 
h)ci§l)eit  regieren.  %i§  toolt  er  fprec^en:  gr  tüirb  ^arnifc^,  fc^locrbter,  biic^fen, 
bogen  unb  fpiffe  laffen  ligen.  ßr  Inirb  eine  fonberltd^e  loeiffe  anfafjen  hk 
leute  from  ju  mad^en,   nidjt  mit  beut  rab  obbcr  galgen,  fonbern   mit  obber 

25  burd)  boy  (guangclion.  (.h*  mirb  bic  leute  f äffen,  babcl)  fie  am  beftcn  ju 
f äffen  finb,  9lemli(^  bei)  bem  l)er^en  unb  nii^t  bei)  bcm  ^alfe,  auff  ba§  fie 
fid)  Ujitttg  untert^un  unb  l)l)m  gerne  folgen.  S)a  fi^eftu,  ha§  er  barumb  ein 
fonig  ift,  ha^  er  ben  leutten^  fielffe  unb  baffelbige  tl)ue  on  fc^loerbfc^lege, 
oüein  burc§§  euangelion,  barumb  er  and)   oon  hcn  toben  aufferftanben  ift 

30  unb  left  fein  (Suangelion  prebigen  burd)  ben  ^eiligen  geift  l)nn  atte  voelt. 

S)arnac§  fagt  ber  5]3ro|3l)et,  ha§  biefer  fonig  luerbe  IMji  iinh  @ered)tideit 
auff  erben  aurid)ten\     S)iefe  jtüel)  Ujortlin  'Stecht   unb  @ercd)ticfeit'  liffcftu 
feer  offt  beljfamme  l)nn  ber  fc^rifft,  aU  \)m  ^efaia  om  .!».  '^^üiff  ben  t^ron3ei.9,  t 
S)at)ib   unb  feinem  f6nigreid)e,  ha^  ery  jurid^te  unb  ftercfe  mit  gerid)t   unb 

35  gered^tideit  Don  nu  an  biä  t)nn  etoigfeit',  ha  er  and;  Oon  bem  finiigreid) 
6§rifti  rebet.  äBir  S)eubfd)en  fagen§  alfo  au§:  'Oiec^t  richten'.  5)ie  ^uhen 
rebeny  mit  3tiiel)cn  lüortern  au§  unb  mel)nen  bod)  nid)t  mel)r,  benn  hav  luir 


13  ^tett  B   ^elt  CD      fc^teuntgcftc  m        14  ©autit§  CD         15  flngtid^  C        18  ge-- 
Ijoren  BCD  23    fpicffc  liCD        fimbcrtidje  ß  26    finbe   C  27    fi^eft  bu   CD 

bcivumlj  BCD       29  tobten  BCD       :}1  ©etec^tittcEctt  Ä       82  »ootttcin  BCD       ;i6  Iciitic^en  JICD 


558  ^Pvebigten  be§  3fa^reS  1526. 

inei;  ben  iustitiam.  Et  significat  duo:  declina  a  malo  et  fac  bonura.  Duae 
partes  iustitiae,  btetüeil  bte  2  [tu(f  bar^uge^oren,  per  rec^t  dens  ftrofft  et 
!§intt)e(ft!^ut  quod  est  malum,  er  mac^t,  ba»  hk  leut  fiom  fein.  Sic  nos 
'bei"  ift  fl*uni\  Et  ille  rex  non  solum  pro  se  iustus,  bonus,  sed  efficit,  quod 
mundus  sua  iustitia,  operibus  noD  potuit  anrichten,  ba§  fie  from  tüerben.  & 
Et  dicit:  fol  Quff  erben  gefd)el)en.  Est  quidem  regnum  Christi  spirituale,  et 
tarnen  gl§et  e»  auff  erben,  et  ift  hoäj  ntd)t  irbifc^.  Hoc  nullus  potuit  rex 
efficere  ergo  hoc  opus  indicat,  quod  plus  sit,  quam  merus  homo,  ut  mihi 
SRöm. 4, -,  veniat   potestas,    ut  sim    super   peccatum.     'Deus   iustificat  impios,    vivificat 

mortuos'.     Ergo    oportet    sit  verus   deus,    Si   ])otest   efficere,    et    homiues   e   lo 

I  bonum]  b 

fogen  '@erccf)titfeit\  5lBer  e§  inerben  baburc^  bebeuttet  biefe  gtüet)  ftiid^:  Sa§ 
i.*$ctri3,  nöom  Bofen  unb  i^m  guttS.  £)enn  bog  finb  bie  ^lüet)  ftiid,  bie  ^u  ber  gerec§= 
titfeit  ge!^6ren.  Unb  bietneil  nic^t  me^r  finb  benn  biefe  gtuet)  ftudtc,  fo 
gebrQud)t  fi(^  bie  fc^rifft  biefer  3h)el5er  hjorter  '^ubitium'  unb  '^uftitia'.  £)ur(^§ 
gerieft  obbcr  rec^t  ftrafft  @ot,  bQ§  ift  er  tt)ut  ^ientt)eg  traS  b6§  ift;  burd^  i5 
bie  gerec^titfeit  mad^t  er,  ba§  bie  leute  front  finb,  er^^elt  unb  befi^irmct  bie 
unf(^ulb. 

5iu  biefer  lonig  ift  nic§t  allein  für  fid§  from  unb  geredet,  fonbern  er 
ri(f)tet  bQ§  qu§,  tt)il(^§  bie  toelt  mit  ^!^rer  gerec^ticfeit  unb  tnertfen  nid)t  ian 
QU§rid)ten,  9lemlic^  ba§  hk  leute  from  Serben,  äißer  ^ai  bc§  gleichen  fonig  20 
me^r  gefetjen?  6r  fi|t  3ur  red)ten  f)Qnb  @otte§  feines  !^l)mlif(^en  bater»  unb 
fol  bie  (eute  from  nnb  gerecf)t  machen,  unb  ha§  fol  ^ie  auff  erben  gefc^e^en, 
lt)il(^§  noc§  munberBarlid^er  ift'^  2ßie  ge'^et  ha§  aber  jn?  5llfo:  61}riftu§ 
reic^  ift  ein  geiftlid^  reicf),  geltet  l)ie  auff  erben  unb  ift  bod^  nid^t  ^rbifc^ 
fonbern  l^l^mlifc^.  S)o§  ^at  fein  lonig  nie  tunnen  anrichten,  ha^  er  ein  reid^  25 
Ijettc  ^ugeric^t,  ba§  ba  auff  erben  fe^  unb  bo(^  nic^t  l^rrbifi^  fonbern  l)l}melifd() 
inere.  S)er§al6en  fo  geiget  bi§  tüerdl  an,  ha§  biefer  tonig  me^r  fe^n  mu§ 
benn  ein  fd)le(^ter  pux  lauter  menfd^. 

S)enn  tner  bie  fünft  fan  unb  bie  gctualt  '^at,  ha§  er  uBer  hk  fünbe  ift 
unb  hk  fünbe  redjtfertigen  fan,  ber  mu§  geit)i§  @ott  felju.  3)enn  @ott  allein  30 
mm  4,  r,  red^tfertiget  bie  gottlofen,  toie  5paulu§  fagt  9tom.  4.  3)ien)eil  akr  biefer  fonig 
folc()§  f^ut  unb  anrieht,  fo  folget,  ha§  er  tuarer  @ott  ift,  fintemal  er  hk 
e§re  tjat  unb  ha'^  tüerdf  f^ut,  tüilc^c  ©ott  aMn  3U  geBüren.  SMn  er  benn 
nu  ^u  tDege  bringen,  ba§  hk  leute  bon  ben  fünben  errettet  inerben,  unb  fie 
alfo  from  machen,  fo  fan  er  ouct)  al§  balbe  bon  bem  tobe  erretten;  benn  Ino  35 

II  bebeuttet  Ä  gebeuttct  B  ftucf  CD  12  ftud  CD  13  ni($  B  ftudc  CD 
14  trovtct  B  15  ftvaffet  CD  ^\)ntviQ  BCD  21  fetjnS  CJ)  25  fünben  C  !unbcn  1> 
26  nic^t§  B  31  Üiotna.  am  .4.  CD  32  joÜicCjö  CD  ieintcmat  B  fcljtemal  CD 
33  Qtpüxtn  CD          34  tDCöcn  CD          35  tob  Cl> 


^vebiatcn  bc§  Sn^re?  152ß.  559 

peccatis  eripiantur,  ergo  etiam  e  morte,  quia  ubi  peccatum  nou,  ibi  nee  mors 
1.  Cor.  15.    Hoc  nemo  potest  facere,  nee  Maria  k.  sed  deiis.    Et  quamquam  i.  eor.  in,  sc 
non  clare  expressum,    tarnen   est  verus   deus   et   liomo.     Ita  fet)n  l^aBen  bie 
propf)cten  lonnen  rcben  de  Christo. 

5  Tu    iam   dixisti,    quod    omnes   oportet   clamare   cum   Paulo   'Quis    meJßöm.  7, 24 

eripiet?'  Et  videmus  Christianos  mori.  Et  quo  tanto  maiores  Christiani, 
tanto  insigniori  morte  afficiuntur  jc.  Dixi  esse  regnum  s])irituale  et  regnum 
fidei,  ha§  hidht  quod  mors  un§  öei'fc^lidE.  Cesares ,  tyranni  amputavernnt 
apostolis  capita,  et  inclinatioues  ad  peccata  raanent.     Sunt  et  i'ottciel).     Ubi 

10   iani  vita,    superatio  mortis,    quae   est   in    hoc  regno?     Dico  nos  habere  do- 

!eine  funbe  ift,  ha  ift  ber  tob  aiufj  l)ljn,  bcnn  be§  tobe§  ftadjcl  ift  hk  fünbe, 
tDtc  ^Paulus  5un  (Sorintfjcrn  fagt,  1.  (Sor.  15.  2)enn  tuenn  teine  fünbe  toerc,  1  eor.  15, 5c 
fo  ^ette  ber  tob  feine  frafft  nod)  geUjalt,    Sltfo  erlofet  un§  biefer  fimig  Don 
junb  unb  tob,  öom  tenffcl,  bon  ber  '^eUe  unb  Don  allem  unglntf  unb  gibt 

15  nny  bie  einige  gercd)tic£eit  unb  boS  einige  leben,  maä)i  un§  ©ott  ju  cim  öater 
unb  gibt  un»  ben  fit)n\zl.  S)i>3  tan  nu  !ein  menfc^  inibber  (Sngel  mä)  Ijeilige 
t^uen,  and)  dJlaxia  bie  mutter  (Sottc^S  nidjt,  fonbcrn  allein  (Ä5ott.  2)orau§ 
benn  folget,  ha^j  biefer  !6nig  muffe  ©ott  fein.  Unb  toielnol  e§  nidjt  mit 
beutltc^en  tnorten  ouygebrncft  ift,  fo  bringen»  boc!^  hk  Inort  unb  ber  nerftaub 

20  biefeg  fprud}»  mit  ftc^,  baä  er  Inorljafftiger  ©ott  unb  menfd;  ift.  So  fein 
l)aben  bie  >Propl)cten  fünncn  reben  non  6f)rifto  unb  mxii  ben  fo  l)ubfd)  ah= 
gemolet,  ba§  ey  ju  munbern  ift,  auff  bQ§  tnir  feiner  l)^e  nid^t  fcljlcten. 

3lll)ic  ift  nu  eine  frage.    ®u   tjaft  Ijljt  gefagt,  Inic  aEe  l)eiligcn  mit 
©ant  $Paut  fdjretjen  muffen  über  bie  fünbe  unb  über   ben  tob:  '^c^  elenber siöm. 7,  ^4 

25  menfd),  tner  tnirb  mi{^  erlofen  non  beut  leibe  biefeg  tobeST  ©0  fe^en  Inir 
auä),  ha^  bie  (Stiriften  fterben,  ja  l}t)e  groffere  (£l)riften,  l)l)e  fd}tnerern  tob  fie 
leiben.  2ßa§  ift  nur  ha^'^  ^eift  ba§  au§  bem  tobe  unb  fünbe  erretten?  3)a§ 
ift§  ha§  iä)  gefagt  i)abc:  @§  ift  ein  geiftlic^  xdä)  unb  ein  reid)  beö  glaubend. 
@§  Inil  l)m  glauben  fteljen,  unb  man  muy  e§  and)  mit  ben  äugen  be§  glaubend 

30  anfel)en,  fonft  tnirb  c§  leiner  nl}mer  mel)r  ncrftcl)en.  Senn  boy  Ucihi  alba, 
ha^  ung  ber  tob  nerf(^linge.  3)te  Reifer  unb  2:ijranncn  l)aben  ben  ^^Ipofteln 
unb  ^eiligen  ^Jlertern  bie  fopffe  abgel)amcn,  Saut  5|>aul  l)at  ben  fopff  muffen 
tierljalten.  ©0  bleiben  aud)  hk  lüfte  unb  ^uncljgungen  5U  fünben.  (Sy  finb 
ouc^  niel  9iottercl)en  unb  ©ecten,  bie  fic§  alle  Inibber  bie  (s()riften  aufflcl)nen. 

^5  2ßo  ift  ha  ba§  leben?  äßo  ift  ba  bie  ubcrlninbung  be§  tobe§,  hk  \)nn  biefcm 
reid;  geprebigt  tnirb'? 

2)aäu  antworte  id;  alfo.   äöir  t)abzn  hk  §irfdjafft  nnh  bie  geloalt  über 

11   fta^el  CD            U   üngelüä  C           Ifi   toeber  CD  i)e\)ÜQm  J:  is  muft  J> 

19  aufesebi-ucEt  OB           20  \[ä)]  jm  P           21  fünben  CD  22  lüunbeten  CD      Wix  i;^c 

feiner  CD      feletcn  BCD        26  fc^njetvetn  -1    jc^wcrer  CD  27  nur]  mit  CD        82  max= 

tctn  D  35  bo  bie  J>  37  ^enjc^aft  BCD 


5(30  ^rcbigten  bell  ^a'^te?  1526. 

minium  super  peccatum  et  mortem,  sed  nou  superavimus,  quia  dicit,  quod 
adhuc  fte^e  im  tonä,  quia  xiä)i  no(^  ftet§  froTii!e^t  an,  quando  sarctor  facil 
tunicam,  non  dicitur  vere  facta.  Sic  Cliristi  opus,  donec  in  terris  g!§et,  non- 
dum  completum,  die  extremo  videbimus  completum.  Christiauus  habet  ben 
fortet)!,  etsi  peccatum  sentiatur,  tamen  dominatur  eius,  sed  bo^tn  fivtngt  er§  5 
nid^t,  ut  omni  careat  peccato.  Et  Christus  regnat  suo  spiritu  hie,  ut  viucat. 
2.  eor.  2, 14  Christus  ligt  ergo  in  f(^Ia(i^t  in  bem  h3ettf.  Paulus  2.  Cor.  triumphum  '^elt 
got  mit  un»  per  Christum,  quando  etiam  succumbimus,  tamen  dicit  '!^er, 
|er,  toiber  auff'.    Sic  mors  quando  adest,  *f)Qlt  feft"  dicit  Christus,  et  quan- 

.  bie  fimbe  unb  uter  ben  tob;  tüit  ^afcen  fie  oBcr  noä)  nic^t  uBcitüunben,  tüir  lo 
finb  t)l)x  ober  nod^  nic()t  lo»;   benn  bei*  Sejt  jagt,   boS  bcr  fonig  noä)  t)m 
tüettfe  [te^^c,  benn  er  ric^t  noä)  oE^eit  fiomleit  an,  mac^t  nod)  t)mer  from 
unb  geteert,    ©leid)  tüie  ein  fd^neiber,  ber  ein  totf  maä)i\  bietoeil  er  nm  xoä 
mad)t,  fo  ift  er  ijm  inercfe,   unb  man  barff  ni(^t  fagen,  ha^  ber  rorf  gan^ 
unb  gar  toarJjafftig  gemacht  ift.     5llfo  ge!^et  auä)  notf)  ^mer  bar  6f)ri[tu§  is 
rei(^  auf!  erben  t)m  tnerde,  er  mac^t  unb  ridjt  teglid^  noc^  baran,  unb  tüirb 
tüeren  bi§  an  i^ungflen  tag;  ha  tüirb  e§  aücrcrft  rec^t  öolfomen  jel^n.    ^nn 
be§  ]aUtn  bie  G^riften  noc^  ^merbar  ^nn  junbe,  tüie  tool  ungerne.   5lBer  ha§ 
forteil  l)at   ein  G^rift,  ab  er  tool  bie  fünbe  fulet,  fo  ift  er  boc^  \)'i)X  l)err: 
bai^l)n  aber  bringt  er§  nic^t,   ba§  er  aUenf^alben  ber  funbe  lo§  fe^,  bi»  ber  20 
QÜte  fd)elm  gar  fterbe  unb  untergehe. 

S)rümb  h)enn  bie  6!^riften  glei(^  fallen,  fo  ift  6f)riftu§  ha,  ber  regirt 
burd)  feinen  geift  unb  ubertüinbet  bie  fünbe  unb  rid)t  fie  t)mer  Inibbcrümb 
auff  unb  f|)rid)t:  fte!^e  auff,  bruber,  fet)  getroft,  e§  !^at  !ein  not.  ?Ufo  ift 
ß^riftu§  allmeg  ijnn  ber  f(^lad)t  unb  ijm  tüerde  unb  fc^lec^t  fic^  mit  ben  25 
feinben.  8ie  legen  fid)  trol  mibber  ^^n,  aber  3U  le|t  getuint  er,  unb  fie 
muffen  Unterligen.    -<^lfo  ge^ets  and)  ju  mit  ben  feinen,  t)nn  trilc^cn  (Sott 

1.  eor.  15, 57  triump^irt  unb  ficget  bur(^  (S^riftum.    S)rümb  \pxiä)t  $Paulu§  .1.  ßorin.  15. 
'©Ott  aber  feti  band,  ber  un§  ben  fieg  gegeben  Ijot  buri^  unfern  öerrn  S^efum 

2.eor.2,  ug^riftum".  Unb  .2.  6or.  2.  fagt  er:  *@ott  felj  gebandet,  ber  un§  allezeit  ha^  30 
feit  be'^atten  ()ilfft  Ijun  ßl^rifto',  5lb  tnol  nu  einer  ju  geitten  unterligt,  fo 
ift  6^riftu§  alba  unb  rid^t  l)l)n  tüibber  auff  unb  fpric^t:  auff,  briiber,  auff, 
e§  t)at  teine  not;  l)mer  toibber  brau;  e§  mu§  l)l)nbur(^  gebrungen  fet)n,  one 
fallen  !an§  nic^t  ju  gcf)cn;  filjc  nur,  ha^  bu  nic^t  gar  ligcnb  blcibcft.  ®a 
gilt§  faUeng  unb  tüibber  aufffte[]en§,  tüeil  toir  l)ic  leben.  35 

SlMe  nu  (^t)riftu§  bie  fünbe  t)at  ubertüunben,  alfo  ubertüinbct  er  aud^ 
ben  tob;  tücnn  ber  tob  ba  ift  unb  ^elt  feft  an  unb  lüil  bidj  ertoürgen,  fo  ift 

12  fromb!ait  C   fromleit  T)        17  3unngften  C          19  ob  BCD  20  aUv  fehlt  CD 

bringet  CD       fün  U          22  5}arum  D      gelcid)  C          24  getroft  CD  28  S)atumb  CD 

29    Ferren    CD            30    gcbandft    CD            31    Ob    CD            32    bruber  D            33    011   D 
34  tonn  e§  C          37  erloingeii  J' 


^"rebigtcn  be-?  3a()rc§  1520.  561 

quam  ita  trncidatur,  fit  ei,  ut  si  iret  dormire.  Sentitur  quidera,  mors  amara 
est,  sed  triumpliare  non  potest.  Sic  est  hercsibus  et  aliis  ?c.  Sic  externae 
tentationes  manent,    sed  raaiiet  illesa.     Alicxiui  regnum  est  omnino  apertum, 

6l)ri[tug  alba  unb  fprirfjt:  fnid)  brau,  er  tan  bir  mä)t  ']ä)ühcn,  unb  ob  er 
r.  bid;  gleid)  ernjurget,  fo  gefdjifjet  bir  nidjt  onberS,  al§  gii-ngeftu  fdjlaffen;  nur 
M  l)l}nburd§,  e§  ift  umö  ein  !Ieine§  autfjun,  umb  ein  !ur^e§  ftunbkin  lüirb 
e§  befjer  hjerben.  5Jinn  futet  lud,  baö  ber  tob  bitter  unb  ^erb  ift,  aber  er 
Ion  nid^t  obligen  nodj  triumpt)iren  über  bir;  benn  (S^riftuä  i)ai  l}f)n  matt 
gemad;t,  feine  ftad§cl  obber  fpie^^  ift  ^u  ftumpff  irorben,  er  i)ai  fid)  an  (£[)rifto 

10  obgeront,  ber  f)at  t)f)n  uberlüunben  unb  unter  feine  fuffe  getretten. 

?Ufo  gel)ety  aiiä)  ju  mit  ben  9{ottere^eu  unb  ©ecten  obber  !e^ereljen 
unb  mit  oüem  onbern  unglüd;  boS  tan  un§  alle§  nidjt  fd^aben;  benn  lüir 
^aben  einen  l^m  t)t)mel,  ber  ift  alleS  bcö  bingeö  met^tig  unb  tan  über  unä 
galten,  ba§  un§  nic^tö  mibberfare  on  feinen  mUm.    2jrümb  fage  id).  ha^  bie 

16  eufferlic^en  anfedjtungen  h)ol  bleiben,  aber  bod;  unfcr  glaub  bleibet  nodj  unöer= 
feret;  benn  e§  bleibet  nod^  t)nn  unferm  tier^en  eine  trafft  tüibber  bk  funbe  unb 
ein  mutt  tüibber  ben  tob  unb  alleS  unglüd.  S)a§  l^etft,  bay  (^§rtftu§  ijnn  feinem 
ampt  bleibet  unb  treibet  fein  tüerd,  bleuet  ftc^  mit  ben  funben  unb  fidjtet  mit 
bem  tobe,  hi^  fein  reic^  oolbrodjt  mirb,  baS  ift  hiä  on  ben  ^üngften  tag. 

5  Qi^ä)iä)t  BCD      giengftu  D  9  fein  CD  11  9{ottenvel)en  B  i;)  bingS  CD 

14  S)arumb  CD  15  Heidt  CD  16  Hetbt  CD       önfercm  D  19  tob  CD       Sun9= 

ften  C  fünften  D 

70. 

äiucitc  's^rcbigt  ü6cr  bic  (g^iftcl  ^crcmia  23,5-8, 
gehalten  am  26.  Sunntag  nac^  Xrinitati^. 

(25.  ^Zoöember) 
%l.  bie  ginleituiig  ju  9k.  69. 

üo  Dominica  XXVI.  quae   erat  25.  Novemb.     Luth. 

Audistis  prophetam  praedicare  Christum,  qualis  persona  et  quod  offi- 
cium füren  fol,  nemlid)  quod  officium  sit  :§tn  gerieft,  ut  sapienter  regat,  et 
sie,  ut  anrid)t  fromte^t  in  terris  i.  e.  inter  homiues  qui  vivunt  hie,  ergo  est 
regnum  in  fide.     Hoc  audistis, 

25  5llfo  I)aben  tüir  nu  geljdrt,  iüie  ber  ^ropljet  ^eremiaS  Gljiiftum  tier= 

!ünbtgt  'i)(xi,  tüa»  feine  perfon  ift  unb  h)a§  fein  ompt  fein  fol,  nemlid^  ha^ 
fein  ampt  bal)t)n  geridjt  ift,  \)a^  er  !luglid;  fare  unb  tüeiSlid^  regire,  unb  fo, 
ha^  er  fromteit  unb  geredjtideit  onric^te  auff  erben.  Unb  'i^xi  ampt  ober 
regiment  ift  mit  foldjen  toortten  gefaffet,  barau§  tlerlid)  erfdjcinct,  h(x'i  fein 

26  fein  ^JCtfon  CJ>  28  fxomOtait  C   fromfeit  J> 

Sutfjerä  äßerte.  XX.  36 


5G2  ^Ptebigtcn  bc-S  3a()rc§  1526. 

Sequitur  '^uba  fol  gef)olffen  Inerben',  gu  be§  fclBen  2)at)ib§  ge= 
toec^g.  Sic  germanice  dicimus  'ouff  htn  tag  toit  tcf)  btr  ou§  nEer  not  ^elffen, 
ut  hoc  sit  auxilium  de  omni  malo  et  periculo.  'Et  ^frael  ftc^er  tüonert/ 
Ista  verba  etiam  iudicaut  nou  esse  corporale  regnum.  Nam  docti  norimt 
regnum  esse  divisimi  in  regnum  ludae  et  Israel.  Nam  populus  se  segre-  5 
gavit.  Magnum  regnum  abiecit  propter  peccatum  et  ita  sinit  vastare,  ut 
nunquara  rediret,  et  manere  in  gentibus.  Ideo  non  misit  illis  prophetas  nee 
excitavit  inter  illos  prophetas.  Ita  habuit  in  finem  corporaliter  et  nunquam 
reversus.  Inda  regnum  etiam  devastavit  et  in  captivitatem  deducit  propter 
peccatum    in    Babyloniam.      Sed    hoc    regnum    penitus    destituit.     Pauperes,   lo 

!onigreid§  nic^^t  ftc^tbar  imb  leiBIic^  fei),  fonbern  muffe  fein  ein  unftd^tBnr 
unb  geifttic^  letdj;  bodj  ha§  e»  ^ie  auff  erben  fet),  ha§  ift  unter  ben  mcnfi^en, 
bie  al^ie  (eßcn.  ®er^al6cn  fo  folget,  ha§  e§  ein  reidj  be§  gtnu6en§  ift  unb 
tan  niiiji  mit  leiblichen  äugen  gefaffet  lücrben.  Üiaöon  Ijabt  l)^r  tj^i  genug 
gebort;  folget  nu  loeiter  l)m  ^^rop^eten:  15 

«■6  3u   i^ei^    felBigen    feiten    fol   3iuba    gel)olffen   Inerben    unb 

3frael  ftc^er  lüonen. 

S)a»  ift,  3ur  felbtgen  3eit  be»  getuedjS  £)Qt)ib§,  Joenn  biefer  fontg  regieren 
rairb,  ba  fol  bem  ;3uba  red^tfc^offen  ge^olffen  tnerben,  e§  fol  eine  runbe  unb 
fc^leunige  l)ulffe  furt)anben  fel)u,  tote  löir  auff  beubfd^  fagen :  ""^luff  ben  obber  20 
hm  tag,  Inil  ic^  bir  au§  aller  nott  ^elffen',  fo  ba^  bi3  eine  ^nlffe  unb    er= 
rettung  fei)  bon  allem  unglücl  unb  öon  aller  ferlitfeit. 

2)iefe  älueen  fprui^e  jeigen  an^  an,  ba»  bi§  !onigrei(^  nid§t  fet)  ein 
leiBltc^  reii^;  benn  t)§r  toiffet,  ha^  ba»  ^wbtfc^e  fonigreii^  ^urteljlt  ift  Sorben 
l)nn  ^Wct)  xziä),  ^nn»  !6nigrei(^  ^uba  unb  l}nn§  fonigretd^  2^md.  S)te  je^en  25 
geid)ledjt  Ratten  einen  eljgen  !6nig  unb  toarb  genant  ba§  fonigreid^  Sf^-'oel; 
barnac^  lt>ar  ha^^  fleinc  fonigreid)  '^uha  unb  ^en  ^ait^i"/  ba^j  l)tc§  ba§  tonig^ 
rcicl)  ^uba.  S)enn  ba§  Dold  ^atte  fidj  getel)let,  unb  ein  l)glid)»  l)atte  feinen 
el)gen  lonig.  51u  ba^  gtoffe  fonigreic^  t)at  ©ott  üerloorffen  um6  bcr  fünbe 
unb  abegottere^  loillen  unb  l^atö  fo  laffen  öerlDuften  unb  ^urftoren,  ba»  er§  30 
nie  ^at  tnibberumb  anffgertdjt,  fonbern  ^at§  laffen  unter  ben  Reiben,  unter 
ben  ÜJlebern  unb  Slff^riern,  gurftretüet  bleiben.  S)er'^alben  l)at  er  l)^n  nie 
feine  5propl)eten  gefc^icft,  ^at  aud§  !eine  unter  l)f)n  ertüedet.  ^^llfo  i)at  biy 
fonigreid)  leiblid)  ein  enbe  genomen  unb  ift  nie  toibber  fomen. 

2)ag  anbere  fonigreic^  ^nba  Im  er  aud)  öerlüuften  umb  ij^rer  funbc  35 
löillen  unb  lie§  fie  gefangen  füren  gen  25abl)lonten.    5lber  biefem  fonigreid^ 
t^et  er  bie  gnabe,  ba«  er»  nic^t  gan^  unb  gar  Derftorete;  er  öerlieffe  fie  gar 

11  fic^tpar  CD      onfic^tpai;  OD  14  liebüd^c  Ä  19  wütt  B         20  fdöleinige  C 

^Kffe  JJ  f)Uff  CD  fur^anbetx  B  üor^anbcn  CD  teutfd^  ß  23  iaiä)m  D  26  l^ete  CD 
27  iiam  CD        28  ^ett  CD      ijegUcfjs  BCD      Ijet  CD        29  gro^  CD  30  obgoteret)  CD 

jcvftovcii  CD  32  ietftreroct  CD  33  fein  (hcidenal)  CD      evlüedtt  CD         35  aubev  D 


$rcbii3tcn  bc-5  3a()vc5  1.520.  5C3 

agricolas  sivit  in  terra,  potentes  et  divites  abduxit  rex  ut  Turea.  Si  rcHquias 
sinit  in  terra,  et  ad  hoc  t){elt  ex  in  semper  promissiones  et  fecit  niiracula 
et  conservavit  regium  ftam,  quamquam  lechonias  erat  in  carcere,  tarnen 
raansit  rex,  donec  elatus  et  sedit  cum  rege  2C.  Sic  semper  l^ielt  Qot  empor 
istum  tribum,  quia  promissiones  fortes  erant  hunc  duraturum  usque  ad  Chri- 
stum. Sic  poterat  tum  dici  'Davidis  tribus  adhuc  vivit',  post  70  reduxit,  et 
propter  has  promissiones  non  promittit,  ut  dicatur  ludam  ita  destitutam  ut 
Israel.     Sed  quia  hie  locus  dicit   unum  regem  fore  et  populum,  non  factimi 

2  promissiones]  p 


nid^t,  fonbcrn  ben  armen  gcmetjncn  man  unb  bic  Batncrylcutte  lie§  er  t)m 

10  lanbe  Bleiben,  ha§  fie  ha§  lanh  Batnctcn.  S)ie  gclüaltigcn  aber  unb  hk  reidjcn, 
hk  groffen  f)an[en  (ie§  er  tneg  füren  au§  bcm  lanbe  mit  l)t)rem  gut  unb  ()abc, 
mie  ber  Snrcfe  t^ut.  ®a§  t^ct  ©ott  bariimb,  ha§  ba  jamc  bliebe  l)nn  ^nba, 
unb  gab  t)i]n  allzeit  ^rop^eten,  bie  fie  trofteten  unb  ijlju  fagten,  @ott  tüiirbe 
feine  ^ufage  Italien ;  tl)et  auc^  munberjeic^en  unter  l)(jnen,  beSgleid^en  ertiitt  er 

ir,  auä)  hm  loniglidjen  ftam;  lüictüol  ^\cc^onia§  ber  funig  gefangen  loaS,  bennoc^ 
bleib  er  lonig,  fo  ha§  t)i)n  ber  fonig  gu  S3abl)lonien  lutbber  auff richtete  unb 
fa^t  t)i]n  an  feinen  tifd).  S)enn  ber  fprud)  ftunbe  fteljff  ha,  ey  folte  2^at)ib§ 
ftam,  linien  unb  !6niglid)  blut  bleiben,  barau»  ber  ^JJ{effia§  !omen  folt;  ba» 
bleib  auc^,   ob  fic^»   gleich   anberS  anlieffe  unb  Ijeberman  brau  fer^meiffelte. 

20  5llfo  ^at  ©Ott  allmeg  bi§  gefd)le(^t  ^uba  empor  gehalten.  S;enn  fie  !^attcn 
ftarcfe  ber^^eiffungen  fürl)anben,  ba§  e»  bleiben  folt  hi§  auff  G^riftum.  iSrumb 
lunbe  man  nod)  l)merbar  fagcn,  5i^at)ib§  gefd^ledit  lebet  nod^.  2)erf)albcn  !^at 
er  auc^  narf)  fieben|ig  jaren  ^uba  mibberumb  au»  ber  gefendni§  errettet  unb 
tüibber  Ijun^  lanb  gefürt;  benn  umb  biefer  jufage  millen,   haä  6'^riftuy  anS 

25  S)abib§  gefcl)lec^t  fomen  folt,  ^at  (Sott  nii^t  geftatt,  ba§  man  fagen  folt, 
^uba  luere  fo  jurfc^laubert  unb  jurftoret  lt)ie  ^frael. 

Sjietoeil  benn  ^uha  unb  ^\xad  öon  einanber  fomen  finb  unb  nmnmcr 
mel)r  jufammcn  fomen  merben,  fo  ba§  tnibbcr  ein  reid)  brau»  tuürbe:  äBie 
fagt  benn  '^ie  ber  ^^rop()et  'Zs^ha  fol  get)olffen  loerben  unb  2']''^ad  fol  fic^cr 

30  monen',  binbet  alfo  ^nha  unb  ^ixad  gufamme,  unb  lauttet  ber  Xejt,  al§  folt 
e§  ein  reicf)  merben  unb  ein  öolcf  ^  S)aö  ift  nidjt  leiblid)  juöerfteljen,  hav  ^nha 
unb  ^frael  mibberümb  beljbc  foUten  leiblich  l)m  lanbe  ^ufamme  fomen,  fonbern 
unter  ß^rifto  iftö  gefd)el)en  geiftlic^  t^m  glauben,  loenn  er  hmdyj  (^uangelion 
öerfünbigt  tuirb;  benn  ha  (i§riftu§  ju  ^erufalem  geprebigt  Inarb,  mürben  oiel 


9    BatxirBleuttc  BCD  10    lonbe]  tanb  CD  13    luuvbc  t'B  14    erljicU  Ji 

15   bcnnoc^t  CD  IG   büi  CD        öff  />  17  ftonbe  (D  18  fünigUd^c  ^itüt  CD 

19  Uli  CD        20  fetten  CD        21  Srumt  JB  2iatumb  CD        23  gefentfnu-j  C  gefcndEnüjj  J> 
28  Würbe  CD  29  fagct  CD        fagt  I)ie  bcn  Ji  .12  süfommcn  D  :t3  gef^een  Ji 

34  ncvtüiibigct  CD      gcpvcbiget  CJJ      rtavbc  iJJ      wiivben  JiCO 

;3(J* 


564  ^rebtgtm  bei  Snf)re§  152Ö. 

nisi  sub  Christo,  quem  nos  praedicamus.  Cum  enim  praedicaretur  Christus, 
ludaei  raulti  credebant  et  ex  Israele  et  adherebant  tribui  David  i.  e.  Christo, 
ergo  non  potest  intelligi  hie  textus  tantum  de  Christo  spirituali  rege.  Quando 
prophetae  sie  alligant  luda  et  Israel,  certissime  intelligunt  Christum.  Redie- 
ruüt  ergo  sub  Christo,  quia  corporaliter  uunquam  rediit  neque  redibit.  '^uba  5 
ge{)olffen.'  q.  d  dum  haec  i'egna  stabant,  impuguabautur  et  tandera  vasta- 
bautur,  etiam  regina  familia  auferebatur.  Sed  tum  auxilium  habebit  q.  d. 
auxilium  erigam,  ut  semper  populus  meus  superior  sit,  etsi  totus  mundus 
tol  unb  tortd^t  tüerben.  '@ef)0lffen'  indicat  regnum  Christi  subiectum 
esse  sanctae  cruci,  ha^  feit  nljmmer  m^er,  ubi  Christi  regnum,  sequitur  statim  lo 

3»uben  be!art  unb  gleuBten  an  ß^^riftum  Bel)be  öom  [tarn  ^uba  unb  üon 
3froel;  benn  am  pfingftage  tnaren  3U  ^ei-'ufolem  au§  ^Iff^rien,  ßilicien,  ^er[ien, 
^Dlebien  unb  qu§  allen  lenbern,  unter  li^ildjen  auff  ein  tag  bret)  taufent 
befart  tvaien  unb  :^iengen  fid^  an  ben  [amen  ®at)ib,  an  ß^riftum.  2)xümb 
fan  biefer  2^ejt  nicfjt  öerftanben  lt}erben  öon  bem  le{6lid)en  reic^  fonbem  öon  15 
ß^riftug  get[tlt(^em  cetc^;  benn  ha^  ^uha  unb  ^\xad  iüibberümb  folt  3U= 
famme  !omen  unb  ein  xää)  iDerben,  ^at  unter  !etnem  leiblichem  !6nig  funnen 
gefd§el)en.  Söenn  nu  bie  5pro|)^eten  biefe  ]'m^'^  tibldn  ^uba  unb  Sfrael  ]u= 
famme  fe|en,  fo  tuotten  fte  allzeit  6l)riftu§  rei(^  anzeigen.  ?llfo  ^ie  au(^ 
fagt  ber  ^roptjet  3eremia§,  ba§  bem  ^uba  it)erb  ge^olffen  Serben  unb  Sirael  20 
tüerbe  fieser  iüonen,  toii^^  unter  6f)rtfto  gefd^e^en  ift,  benn  fonft  ftnb  fte 
nid^t  ^ufamme  !omen,  Jrerben  anä)  ntjmmer  me^r  tnibberümb  ^ufamme  lomen. 
äßarnmb  fagt  er  benn  eben,  ^uba  fol  ge^olffen  tüerben  unb  ^frael 
fieser  iDonen?  S)arumb:  2ll§  tüolt  er  fpredjen,  lüeil  biefe  reid)  ftel)en,  iuerben 
fte  ongefod)ten  töerben  unb  3U  le|t  öerrtiuftet  tüerben,  auc^  tnirb  ha^  !6mg=  25 
lic^c  gefd^lec^t  ^^ntüeg  genomen  tnerben;  aber  fie  foEen  l)ülffe  l^aben.  ©§  ift 
bem  ^uha  ^^t  toe^e,  fte  finb  '^tjntneg  gefürt  l^nn  ein  frembb  lanb,  ha  muffen 
fte  anbern  untertuorffen  fein  unb  bieneu;  ober  id)  tüil  ber  mal  eiuy  eine 
^ülffe  auff  richten,  bo§  mein  üold  aljeit  oben  Itge,  unb  folt  bie  gan|e  Inelt 
toll  unb  toridjt  brüber  tüerben.  2)a§  öerftunben  aber  bie  3u'>en  nic^t.  '^a'b^t)  30 
tüirb  un§  angezeigt,  ha§  6^riftu§  reid)  bem  ^eiligen  6reu|  untertoorffen  ift; 
benn  bo§  feljlet  nl^mmer  meljr,  tüo  Sl)riftu§  reid)  burc^  ba§  ©uangelion  ge= 
|)rebigt  tüirb,  ba'lfolget  öon  ftunbc  on  ha^  creu|  unb  Verfolgung  getüt»lid). 
suc.  11, 2if.2)a§  jeiget  ba§  gleic^ni§  an  ^tn  Suca  ßapit.  11.,  ha  ber  ^err  ß^riftu»  alfo 

fpri(^t:  '2Benn  ein  ftarder  getüa|)penter  fein  ^auö  betüaret,  fo  bleibt  ha§  feine  35 
mit  frieben.   Sßenn  ober  ein  fterder  über  l)!§n  tompt  unb  ubertüinbet  \)^n,  fo 
nt)m|)t  er  \)^m.  feinen  ^arnifd§,  boranff  er  fi(^  tierlieS,  unb  tet)let  hcn  raub  au§\ 

11  Meiert  C'i»  Vi  tvoli^en  CD  li  UUxl  CD  16/17  äufaffien  i'  17  üinbcn  C'i> 
18  nun/)  18/19  aüfammen /)  20  hjerbe  67)  22  iu\ammin  ßeidemal)  D  23  Sßarumb 
BC'D  24  S)atitmft  BCD  26  gcfdjlcgt  CD  ;32  feiet  BCD  34  gelcic^nuä  C'JJ 

35  9e>UQ|)Vnetei-  ('/}      btcibet  CV  -M  i)axna'\ä)  CD      fitfj]  fie  B 


^tcbt(^tm  bc?'  3nf|tc§  152f;.  565 

crux.  Ii)  Mar.  'Cum  fortis  arniatius  custocliat\  Quando  Euangeliuin  non^'uc  ".  21 
it,  et  Satan  iibiqiie  reguat,  est  ])ax  et  quies,  et  onines  eiint  dorinientes  ad 
inferos,  nt  vidiinus  sub  Papa:  erat  externa  pax.  In  Enangelio  vera  pax 
praedicatur,  sub  qua  est  mera  itllfrib  propter  tyrannos  et  sectas.  Et  höc 
•"•  facit  Satan  ideo:  vos  vultis  nieam  paceni  vastare,  liinc  ego  iterum  toil  iä) 
CUCf)  jcrftoien  et  imfrib  tnarf)Cn.  In  Euangelio  suscipiendo  habemus  niaxi- 
mam  pacem  et  simul  unfrib.  Ubi  ergo  regnat  Christus,  per  verbuni  suuni 
regnat,  ha  fot  ^lllff  (.'in.  Potest  quidem  excitare  Satan  tyrannos,  sectas, 
sinas    eos    toben.     Huiusmodi    promissiones    plures.     'Consilia.'     'Principes  *'•  ^s.  10 

10  SBic  ge'^et  ha§  311?    ^Hfo:  SIBcnn  ba§  (hmngclion  nitf)t  ge^et,  fo  ift 

ber  teuffel  l)nn  ber  tüclt  iinb  regiert  gctüalticüic^  tiiit  guttem  fribc  unb  rüge, 
uitb  alle  menf(^en  ge'^en  fdjlaffenb  l)nn  bie  '^eUc,  tüte  hJir  Bi^'^er  unter  bcm 
SBapftnnt  gefetjen  f)aBen;  ba  tnar  ein  eufferlidjer  f riebe,  aber  c§  toar  nic^t  ein 
re(^tf(^affener  friebe.     i^m  ©uangelio   aBer  Jrirb  ber  hiare   frtbe   geprebigt, 

i.'^  nnter  toitc^cm  el)tel  unfrib  ift  uniB  ber  IStjrannen  unb  Sectcn  lüiEen.  3)rÜTnB 
bietüctt  nu  hci§  ßuangelion  Quffgel)et,  ha?^  fi(^  unterftet)et  be§  teuffel§  reid^ 
anjutoften  unb  an^ugeigen,  trinS  ber  teuffei  für  ein  gefel  fet),  tüte  fc^toQr|  er 
ift  unb  bog  fein  retc^,  Inie  l^eiltg  unb  from  c§  ^nttner  fcfjeinet,  nur  jur  "^ettc 
unb  berbamniö  füret,   ba  leget  fid)  alle  lüelt  barlniber;  tüa§  gro§  unb  Ijeilig 

-'0  ift,  baa  l^endft  fic^  brau,  unb  tt)ut  bem  teiiffel  lt)el)e,  ha§  man  t)l)n  unb  fein 
reic^  gu  fc^anben  ntadje.  2)rümB  Ijeljet  er  aUe§  brau,  toa§  er  nur  !an  auff= 
Brengen  unb  fl^rid^t:  ^ä)  fc^laff  unb  Bin  l)nn  guttem  fribe  eine  lange  jeit 
gefeffcn,  t)^x  aBer  tnoUct  mir  nteincn  fd)laff  gurftoreu;  l)arre,  ic^  toxi  eud§ 
iüibberumB  ctüren  fc^laff  Brechen  unb  tnil  euc^  unfrib   genug  marfjen;  IjaBt 

25  t)^r  ja  luft  3U  Bnfribe,  l)l)r  folt  feiner  genug  Be!omen.  S)a§  t'^ut  er  auc^ 
gar  tuel^blii^,  tnie  tnir  fe'^cn.  2)enn  al§  Balb,  fo  tnir  ba§  ßuangelion  an= 
nc'^mcn,  fo  ^aBen  inir  frieb  unb  3U  gleid^  auä)  unfriebe.  6§  prebigt  fribe, 
unb  ift  bocä^  ber  Boc^fte  unfrteb  ba. 

3[ßo  nu  6l)riftu§  regiert  burc^  fein  6uangelion  unb  tnort,  ha  fol  l)nlffe 

30  feljn,  boy  left  er  un§  |)rebigen  unb  anfagen.  6§  !an  ber  2:euffel  tnol  2^t)rannen 
unb  ©ecten  n'mcäm,  unb  ha§  fic^  bie  gan^e  tnelt  tnibber  ha§  ßuangelion 
lege;  la§  fie  toüeten  unb  toBcn,  fie  tnerben  tniber  ba§  felBige  nid^tS  bcrntugen, 
be§  fet)  getüig;  benn  biefer  fprud}c  unb  t)crl)eiffungen  finb  bie  fcl^rifft  Hol,  al§ 
ba  ber  .33.  pfaltn  fagt:  'Der  .f^(SÜt9i  niac^t  ]n  nicfjt  ben  rab  ber  .'ocl)bcn  unbi'f-33.  m 

35  '^tjubcrt  bie  gebancfen  ber  öoltfcr'.    llnb  t)m  anbcrn  pfalm  fpric^t  Datub,  ba§  *^5i.  2,  1  ff. 
'bie  .^et)ben  "toBen  unb  bie  leute  reben,  bie  fonigc  t)ni  lanbc  lcf)nen  fici^  auff, 
unb  bie  rab^errn  rabfc^lngen  mit  einanber  tüibber  ben  §0'Ji5i  unb  feinen 

11    rühje    CJ>            12    fdjloffcn    D            in   SBapftumt.    Ji            14  rcd^tfc^offnci:  CD 

15  un'ofvib  B          19  mbamnüS  J>          21/22  auPrinQcn  <  />          29  nun  J)          30  toft  D 

32  kft  J>  33  f))tuc^c  CJ)  34  ha  fehlt  B  machet  CJ)  35  onbern]  2.  B 
36  lonig  B      lehnen  B         37  vabttjcvren  Cl> 


566  ^Pvcbiiih-n  bes  3nt)veÄ  1526. 

?p|.2,i;  33, 10  reprobat'  ps.  2.  Sed  ft!f)ct  büBel)  'fnistra',  'inane'  ac.  Sed  ad  hoc  pertioet 
fides  firnia.  Ideo  ista  tiefflic^C  tüOlt.  Nisi  fide  respicias  ista  verba,  iuveuies 
contrarium.     Nura  haec  pax:  Christum  regem  ipsum  occidi,   apostolis  caput 

awott^.  10,  leamputari,  et  ipse  'Ecce  emitto  vos'.     ^a,   est  aliud  reguum,  quod  apparet 

extra,  quasi  damnatum,  et  tameu  intus  !^alten  fie  triumphum,  [ieg  per  fidem.    a 
Et  coutra  impii  submergentur   et  doctriua  impiorum    tütrt  beigeffeit  2C.     Ut 
Arrius  2C.    vix   3    episcopi,   qui    recte   praedicaverunt.     Erat  species,    quasi 

gefalbeten'.  9IBer  er  fetjt  ein  lüortün  habet),  ha^  ^etft 'bergcBlic^',  unbfpnc^t: 
'bcr  t)m  '^l)mel  tüonet,  tntrb  t)^r  lachen,  unb  ber  §69i9t  toirb  \)fjX  fpotten'. 
,  äßarümb?  6^,  er  ift  t)l)n  ju  ftartf  unb  mci^tig,  er  tan  l)l)n  tüol  ein  gorn  lo 
cntfi^cn;  trenn  t)^r  an^  noc^  taufent  mal  fo  öiel  hjeren,  fte  iDerben  t)^m 
fret)lic^  nic^ty  angelüljunen.  5l6er  bagu  gebort  ein  ftarcfer  glauB  unb  dn 
f(^arfte§  gefielt,  ha§  folc^g  erfennc. 

®rum6  ftnb  bo§  treffüc^e  Jüort,  baä  ber  ^Propfiet  fagt:  '^uba  fol  ge= 
!^olffen  Serben  unb  S^*ael  fol  fieser  tnonen'.  2ßenn  bu  fie  ni(^t  mit  bent  is 
glauben  anfi^cft,  fo  tüirftu  gelt)i§lt(i)  ba§  U^ibberfpiet  finben.  2)enn  ^eift  ba§ 
'ge'^olffen'  obber  ift  ba§  'fribe',  n)enn  mon  ß^riftum  beu  ^onig  fel6§  an§ 
6reü^  l)enget?  Sßenn  man  ben  5{pofteln  bte  topffe  aB^atoet  unb  bie  ß^riften 
öon  l)au§  unb  ^off  treibet  unb  öon  einer  ftab  gur  anbern  jaget?  ^tem  iüenn 
3Katt().  10, 16  6^riftu§,  iDte  er  felb§  t)m  5Jlatt^eo  fagt  ßapit.  10.,  bie  ^Ipoftetn  unb  prebiger  20 
'fc^itfet  tüie  bie  f d)a ff  unter  bie  toolffe"?  ba  folt  lüarlii^  ein  ferner  fribefetjn; 
!nuttel  unb  fpiffe  obber  l^unbe  folt  man  unter  fte  fenben.  2^  meijue  auä), 
ha^  ^eiffe  ein  rel)d§  be§  friebe§  unb  bar  tjnne  ge^olffen  lüirb.  (§:§  mbä)i  tnol 
l)eiffen  ein  reic^  be§  unfriebe§,  ba  nic§t§  ift  benn  tuurgen  unb  tobten,  ^a 
ba»  ift§,  bay  id^  gefagt  l)abe:  @y  ift  ein  anber  reic^,  benn  ba§  man  für  äugen  25 
fi'^et;  öon  auyUJcnbig  fc^einet»,  aly  fet)  eS  bcrbampt,  aU  fet)  c§  berlaffen  unb 
ent^olffen,  aber  Ijuntrenbig  ift  el)tc(  f riebe  unb  t)e[ffcn,  ba  u6er!6mpt  man 
ben  fieg  bur(^  ben  glauben.  3^ur  ber  trelt  äugen  frfjeinet  e§  tnol,  al§  liegen 
bie  ß^riften  unter;  benn  man  tobtet  fte  unb  tüurget  fie  bal)l)n  tüie  ha^ 
fd)lac^tt)iec^,  unb  bie  gottlofen  fc^tocben  oben,  bie  9totten  unb  ©ecten  begatten  -m 
xeä)i  unb  triumphieren.  3lber  ttjaö  ift§'?  6-3  toeret  nirfjt  lang,  fo  !eret  fic^§ 
otteg  umb,  ha  trerben  hk  gottlofen  untcrgclien  unb  bie  lere  ber  Üiottengeifter 
trirb  bergeffen  toerben.  3)a  toirb  man  benn  trol  fe^en,  lote  6f)riftu§  htn  feineu 
ijaU  ge^olffen,  unb  tüie  fie  Ferren  getoefen  finb  be§  tobe»,  ber  funbe  unb  be§ 
Seüffelö,  tüil(f}§  t}|t  gar  nid)tü  fd^einet. 

^Ifo  gieng  e§  gu  ben  jeitten  3lrrti;  ha  tnaren  tatom  brel)  ^ifd^offe  tjnn 
ber  ganzen  ß^riften'^cit,  bie  ba  reil)t  prebigten,  ba  tüa§  bie  gan^e  tüelt  mit 

8   WorKe^n  ÖD            10   Söarum'6  OD            12    aBgelumen  D            Vi  fcf)ar^ffc§  ßC 

liXaxnm1}Cn      faget  ^7;        l(;  hjitft  bu  B        18  ^eudtct  D        20  faget  C'/>  äUBoIffe  r7> 

22   i>ief)e  JJCD            2:3  baviun  B            24  ünfv^bä  CD            28  üot  CD  34  tobtö  CD 
35  nic^t  B 


35 


^rcbic^icu  bc§  Soljrcö  152(i.  5(57 

Christus  succubuisset  et  Arius  superasset.  Et  tanion  Christus  ot  fides 
mansit,  Et  Arrius  cum  Cesare  Constantino  ]ieriit,  ut  nomen  corum  fetoat  et 
doctrina  eorum  non  c\,\lt  anii)]iiis.  Sie  Irerbcn  nirf^t  fpriiit^cn  uBer  bcn  fpriid) 
heretici  '^iuba  fol.'  ^i^  tüil  fid)  ^  jDot  anlauffen  taffcn.  'Secure',  q^ae 
•'  fiducia  sub  cruce?  mundus  quaerit  vitam,  Satan  aufferre  vult  fidem,  et  tarnen 
fiducia,  quia  ubi  Euangelium  est,  talis  murus  est,  qui  est  ij^neus  et  ferreus 
et  spissior  celo  et  terra,  et  100  duces  non  possunt  utnliftoffen  Christiane 
hunc  raurum,  quia  verbum  dei  manet  in  eternum  i.  e.  habent  letas  conscientias 
et  quanto  plus  sevit  mundus,  audaciores  tanto  fiunt.    Ita  tvrannis  mundi  et 

1)  iiä)  f.  fie,  2vie  567,  27  ergibt.    Vgl.  oben  2-JJ,  26.     P.  V. 

H)  bieder  ße|ercl)  berfitrt,  aitd^  bcr  ^'cl)fcr  feI6§.  5)a  yparb  ein  c\xo\\t  ticrfolt^ung 
bcr  ^firiftm  untb  bietet  .^eljcrcl)  hiiKcn,  fo  bn§  t)t)r  biel  allcnt^nlBen  nii§  bcn 
ftcbten  imb  lenbern  bcrjnc^t  unb  Vertrieben  hjurben,  fo  feer  ha^  man  bon 
feiner  groffern  tietfolgiing  liefet  benn  Don  ber,  bie  gn  5lrrin§  ^eitlen  ift  gelüefcn, 
£)Q  lte§  e§   fid)  anfeljen,   nl§  lege  (5^riftu§  unten   unb  ?Irriu§  lege  oBen,  "bo. 

1^  badete  man:  nn  ift§  ang  tnit  (U)rifto  nnb  mit  feinen  6f)riften,  bal  ©nnngelton 
ift  ba  "^tjn,  e§  ift  nu  qu§  mit  Ijl^n.  3'a  JtJoI  qu§!  (S§  Blctjbe  bennod^  6f)riftu§ 
unb  ber  glmibe.  Wo  fiub  l)^t  bie  fcIBigen  Getier?  5(ri-in§  mit  bem  ^el}fer 
gieng  unter,  fo  ha^  l)l)r  nnmen  nu  mrl)r  a\\^  fiir  ber  irelt  fttncfe  unb  ^l^r 
lere  nic^t  mcTjt  gelte.    6ie  finb  aüc  3um  Seuffcl  bar^u  gefaren,  6^riftn§  aier 

-'u  IcBet  nod§  unb  fein  rcid)  fteljet  (\\\6)  norf)  fcfte. 

5tlfo  auff  ben  heutigen  tag,  tneun  man  f^nidjt:  '@§  finb  tiicl  8ccten, 
@§  finb  ötel  ^'ottercl)en  mibbcr  ha^  ^nangelion,  unb  ift  ju  Befürchten,  ha'i 
©uangelion  iDerbe  untcrget)cn\  ^ieBcr  Ia§  fie  gc~^cn,  fie  lüerbcn  mir  nid^t 
uBer   ben   fprnd)  f|.n-ingen:   '^uba   iüirb   ge'^olffen   merben   unb  Sfi-'ne^   ficf;er 

25  Jt)oncn\  £)er  fprud)  mu§  tnar  fctjn,  e§  ftclle  fid)  lüie  e§  tnollc,  ber  Satan 
unb  W  lüelt  luoüens  t)ljnbcrn,  tnolten  bcn  glauBcn  megncljmen,  aBcr  er  fpridjt: 
^cf)  iuil  fie  tuol  laffen  anlauffeu,  benncK^  mit  id)  lil)n  ^clffcn,  unb  fie  foKcn 
mir  fidjcr  luonen,  tro^  ber  mirC'  irere.  5IB  gicid)  feine  fidjerBeit  ba  ift  (benn 
tüOy   ift   für  eine   fidjerBcit  unter  bem  (Sreulj?)  unb  bie  trelt  nac^  ein§  fo 

30  genah)  Wi  leBen  fnc^t  unb  bcr  Satan  ben  glauBcn  mit  I]l)ntt)eg  nclimen,  noc^ 
follcn  fie  mir  fidjer  Jronen.  Unb  ha^  gefd)i[)ct  audi  gcloi§lid}.  S^enn  lüo  ba§ 
ßuangclion  ift,  bo  ift  eine  foId]c  matücr,  bie  ha  feurig  nnb  eiffern  ift  unb 
bider  benn  '^t)mcl  unb  erben,  unb  taufent  ,<iet}fer  mugcn  bicfc  maiucr  einem 
©Triften  nid^t  umBftoffen,  benn  ha^  mort  C^üttcS  BteiBct  cUiiglid).    !raf)er  bie  i  sPft"  i.  25 

35  (Stjriften  frolidje  gclniffen  I)aBen,  unb  l)Be  ferrcr  bie  lüclt  luuetet,  l)()c  funcr 
unb  tro^iger  fie  tnerben,  l}f)e  gettnffer  bicfc  fic^erljcit  unb  ber  trolj  ftct)ct.  %\]o 
fterc!ct  hk  tljtanne^  ber  h)elt  unb  bie  Secten  bie  I)crl^en  ber  6!^riftcn. 

10  berfurt  B    bcrfu^rctt  CT)  15  nun  CD  16  e§  bis  lifjn  fehlt  B       nun  CD 

bcnnod^t  CD  18  nun  CD      mö)  fehlt  CD       bor  CD  19  fcinb  C  20  UU  CD 

2Mcl}nbtC7>'       22ietnbC7^     tiefordjten  !>'      27  bcnnoc^t  Ci)      28  Cb  CT)      29  |ut  C    nod^  CZ) 
30  gclauben  CD        31  gefd^ic^t  B        33  mouttJer  CD        35  ftotid^  CD     jccter  BCD     tcictet  D 


5(38  ^Ih-cbigtcit  be-3  3nt)re§  152H. 

sectae  fortificant  auimuni  eorum.  Ergo  urget  locus,  ut  loquatur  de  spiri- 
tnali  regno.  Null  um  regnuiu  tarn  forte  gladio,  quod  taleni  securitatem  faceret. 
Rhomaui  fortissimi  gladio,  et  taraeu  sepe  percussi,  et  nimquam  huc  bracf)ten, 
ut  habereut  securitatem.     lam  4  uiillia  occidebautur. 

'Et  vocabunt  eum  dominus."  Habetis  persouam,  officium,  fructum  & 
ex  officio,  quod  anrichtet  iustitiara,  ut  homo  l^üff  habeat,  sed  sub  cruce. 
'§er',  liaec  vox  in  hebraea  lingua  habet  maximam  distinctiouem  et  ludei 
non  eloquuntur  uec  nominant,  in  tanto  honore  habent,  nee  potest  nominari, 
non  scribunt  in  papyrum,  nee  sinnnt,  ut  videatur  a  Christianis  scriptum. 
Et  hinc  multi  Christiani  a  ludeis  discentes,  in  auro  gestaverunt  in  collo,  in 
contra  Qfc^O§  K.   ergo  attribuitur  vero   deo.     Nullibi  inveuies    hoc  nomen  in 

7  maximam  distinctionem]  max  dif 

^xiimb  atütnget  biefer  Zt^i  nBer  ein§,  ha^  et  rcbe  bon  eim  geiftUd^en 
xdä).  £)enn  e§  i[t  fein  reic^  fo  ittet^tig,  ba§  feinen  untett!)anen  mit  bem 
f(f)lüerb  ^at  fünnen  eine  fol^e  fic^crf)eit  unb  frteb  beifc^nffen.  £)ie  9t6mev 
finb  bie  oEex-mec^ttgften  Ifiervn  getncfen,  naä)  finb  fie  offten  gefc^lagen  unb  is 
iiaBenS  nie  funnen  hafjt)tt  bringen,  ha^  fie  fxib  unb  fid^et^eit  !)etten  gehabt; 
l)^t  tDurben  ^^r  öter  taufent,  \)^i  ae'^en  toufent  etfd^lagen,  unb  Rotten  alfo 
aUäeit  unf riebe  unb  anftoffe.  f^olget  nu  lüeiter  t)m  ^ropf)eten: 
»•6  Unb  man  h)irb  t)i)n  :^etffen  '^err  Unfer  geredeter'. 

2)ie  ^Perfon  fjat  er  Bef(i)rte6en,  barju  mä)  ba§  ampt  unb  bie  fru(^t  be§  20 
Qmpt§,  mmliä)  ha^  er  anrichten  luerbe  Üiei^t  unb  gerecht itfett,  unb  ha^  bie 
leute  ^ülffe  ^abm  unb  ft(5§er  tüoncn  tüerben,  bo(^  unter  bem  6reii|  unb  t)er= 
folgung.    3i|t  fagt  ber  ^xop^d  nu,  Inte  fein  no^me  f)etffen  fol,  unb  fpric^t 
'man  tuirb  ijtju  ^eiffcn  §09t,  Wi^^  &mcd^kx\    3)ie  ^uben  galten  biet 
tjon  bem  mijxnm  ijnn  ber  ©fereifc^en  fprac^e,  ha  tüir  '§err'  berbeubfc^et  ^aBen,  25 
unb  fogen,  man  !ünbe  t)l^n  nid^t  nennen,  unb  fie  nennen  t)f)n  ouc^  nid^t,  fo 
^nn  groffen  el)eren  galten  fie  t)f)n,  fie  fdjreiben  t)!)n  auff  !ein  popljr,  unb 
trenn  fie  l)!)n  brauff  f(f)reiBen,   tiertoanbeln  fie  bie   6ud)ftaBen  unb  mad^en 
tatum  3h3een  Bud^ftaben  unb  geftotten  nid^t,  bog  t)^n  bie  6t)riften  gefd^rteBen 
fet)en.    e§  t)aBen  audf)  etlidf)e  Bofe  BuBen  unter  ben  Su^en  mit  biefem  namen  30 
biel  f^ürften  unb  §errn  Betrogen,  benen  fie  t)f)n  gefd^rieBen  gcBen  ^oBen  unb 
gefagt,  tüer  l)f)n  Bet)  fid^  trage,  ber  lunne  nid^t  gefc^offen  tt)erben,  unb  biene 
3U  anberm  bergteic^en  bing  me^r.    2ßie  aud^  öie(  6t)riften,  bie  e§  üon  ben 
3uben  gelernet  ^aBen,  biefen  namen  pflegen  t)nn  golb  obber  filBer  gegraBen 
am  ^alfe  au  tragen,  \)a§  fie  nid^t  foHen  gefc^offcn  obber  Herlnunbet  tnerben  ?c.  35 
S)a§  oBer  nu  bie  ^uben  fo  öiel  öon  biefem  nahmen  :^alten  unb  fo  gro§ 

12  aiötngt  n           U  tünbcn  CD           15  "^crrcn  CD  noc^  CD           IG  !ünbcn  CD 

17  fetten  CD           18  nun  (JD          22  ^t)Iff  CJ>           23  nun  CD       uonten  D  25  bcv-- 

beutjc^t  D        28  barauff  CD        31  durften  Ji      ^erven  CD        32  fic^]  jm  D  fünbe  CD 
33  anber  B         36  nun  C]  fehlt  D 


?Prcbi(]tcn  bc-3  ^ai)xt$  1526.  559 

scriptura,  iihi  non  significet  maiefitatcin  divinam  in  iDcfcil  siia,  habet  fenne 
haec  liufrua  10  iioiiiina  dei  et  plura  iioniina,  (juibiis  comi)leetmitiir  opera 
dei,  Quff  beutfd)  non  potest  rcddi.  Eiiangelistae  vocant  dominum  sie,  eos 
sequimur.      Alia    nomina    Heloym    attribiumtur    aliis,   sed    iste    tantum    deo 

5  vero.  Cum  ergo  scriptura  saera  et  ludaei  et  patres  et  scribentes  consentiant 
hoc  nomen  peculiare  dei,  ergo  est  potens  [to§  contra  ludeos  et  consolatio 
pro  Christianis.  Ergo  hie  firmissime  fundatur  articulus  Christum  esse  verum 
naturalem  deum.  Ego  locutus  cum  ludaeis  de  hoc,  et  doctissimis,  et  opposui 
hunc   locum.     Hoc  respondebant,  quod  Thahiuit   crederent    i.  e.  expositioni, 

10  auff   bem    tci-t   UdUn   fic   nit^t,    alias  victi  essent,   quia  liic  Christus   filius 

eiferen,  ibmpt  ba^er,  benn  tno  ber  na^mc  .§e9i9t  t)nn  bcr  fdjrtfft  [tc()ct,  ha 
Bebeut  er  @ott  tjnn  feinem  @6ttlid§en  hjcfcn  unb  ^laieftct  nnb  tüirb  bon  bem 
Innren  (Sott  gesagt,  (^ä  ^at  bie  ©Breifdje  fprac^  foft  Bei)  ge^en  nahmen,  bamit 
fie  ©Ott  nennet,  unter  toM^cn  t)^r  bicl  ftnb,    bnmit  fie  @ott  bon   [einen 

la  toercfen  nennet;  oBer  biefer  UQljme '^c^oba^',  '.s;Dg9t9{',  Bebeut  attein  ©ott,  lüie 
er  ift  l)nn  feinem  ©ottlid^en  luefen.  Diefe  unterfc^eib  !unncn  Irir  l)nn  uiifcr 
fprac^e  nirf)t  galten;  mir  S)eubf(^en  ^eiffenS  atte§  '§crr'  unb  !unnen  haQ 
mort  '§err'  ni(^t  ^iningen,  bog  c3  @ott  aUeine  ^eiffe;  benn  mir  ^eiffen  ein 
■gürften  fjerr,  ein  ^au§bater  ^eift  man  auc^  ein  ^errn,  ift  un§  S)eubf(ien  faft 

20  gcmel)n.  S)a§  tnir  oBer  (Sott  auc^  ein  §crrn  nennen,  :^aBen  mir  au§  bcn 
euQugeliften,  bie  Iieiffen  t)f)n  '£)ominum\  .f)crr,  ben  folgen  tnir  naä)  unb 
loffenS  aud§  baBet)  BleiBen.  3)ie  anbcrn  nahmen  ijm  ©Breiftfjen  tnerbcn  ntrfjt 
allein  ©otte  ju  gefc^rieBen,  fonbern  tuerben  auä)  gn  anbern  (euten  gefagt; 
aBcr  biefer  nofime  ':3'e'^oöo'^\  öcrr,  gcl)6rt  aßeine  bem  tnaren  @ott  3U. 

25  2)ie  tneil  nu  bie  ^eilige  fcfjrifft  unb  hk  ;3uben  fel6§,  ba.ju  anä)  hu 

'^eiligen  SBeter  unb  aEe  ©c^rciBer  uBerein  ftt)mmen,  ha^  biefer  nalime  nUein 
unb  el)gent(i(^  ber  ©ottlic^en  "Diaieftet  unb  li^efen  3ugef)ort,  ©0  IfioBen  mir  l)k 
tjm  ^rop:§eten  ^e^emia  ein  mec^tigen  ftorrfen  ftoS  miber  bie  ^uben  unb  gar 
ein  trefflichen  groffen  troft  für  un§  (S^riften;  benn  ha  luirb  gantj  hefftigtid^ 

30  gegrunbet  biefer  artitfel  unfer§  gIauBen§,  ha§  6f)riftu§  ein  loarer  natürlicher 
©Ott  fet).  ^ä)  ^aB  feIB§  mit  ben  ^ubcn  babon  gercbt,  and)  mit  bcn  atter= 
gelertiften,  milche  bie  ißiSet  fo  mol  häuften,  ba>3  auc^  fein  BucfjftaBcii  brljune 
h3Q§,  fie  berftunben§,  unb  ^ah  Ij^n  bicfen  fprud)  furgct)a(tcn.  5l6er  fic  funbten 
nii^t§  tnibber  miä)  auffßringen.    3"  ^^^^  gaBcn  fie  bicfc  antmort  unb  fagtcn, 

35  fie  gteuBten  t)l)rem  2^almub,  ha§  ift  l)f)rcr  auölcgung,  bie  fagte  nicfjty  bon 
ßi^rtfto,  mtb  ber  fe(Bigcn  auSlcgung  muften  fie  folgen.  DrumB  BleiBen  fie 
ni(^t  Bet)  bem  Z^lci,  finden  aufflütfjtc;  benn  ino  fie  Bei)  biefem  3^ert  aEein 

12  DJlQteftat  n  1:]  geiogct  CD  16  fünnbcn  CD  17  Scutfd^cn  ^ctjffcn  JJ 

ütnbcn  CZ)  19  Nerven  C'i^»  Steutfi^cn  ß  20  fgmen  CD  22  barbct)  6'  23  öott  CO 
24  waren]  batet  B  25  nun  CD       bartjii  CD  27  5«aieftat  B  2\)  trcffelid^cn  C 

für  C  30    flcfirunbct  JJCD  32    -flerertefteit  BCD  32    Joüftc  CD  33    für  C 

36  muften  BC      2avuml)  CD  37  auBfliic^t  CD 


r^YQ  5Pi-cbiatcu  bcu  3at}te§  1526. 

2.OTotc  22, 28  Davidis   et  verus    et  naturalis  deus.     In  deuteronomio   dicuntur   iudices  dei, 

5o[).  10, 34  quod  loh.  c.  X.  anji^et.     Sic  omnes  Christiani  sunt  dei  filii.     ludaei,  quod 

dei  ministri.    Sed  hoc  verbum  nullibi  reperies,  quam  divinae  maiestati  attri- 

i.woic  31,  M  butum.    Indaei  dicunt  liabere  rationem  noraina,  'Bachat',  ba§  man  in  futc^t, 

'bct)  bcr  forest  meine§  öater'.    'Schadai',  quod  omnia  nutriat  et  procuret,  quod    ^ 
mit  fic^  Bringen  alia  nomina  ein  opus,  quod  fecit.    Sicut  nos  'ipse  est  veri- 
tas  ipsa',  quod  est  fidelis  7C.  accepto,  inquiunt  ludaei,  noraine  isto,  quia  non 
potest    reperiri    et)n    ethimologia.      Quando    ergo    legunt    ipsi    hunc    textum, 
dicunt  'Adonai'.     Ex  hoc   loco  conchidere  possumus  Christiani,  quod  Chri- 

HteBcn,  tucren  fie  uBerh3unben.     ^cm  bietet  ^pruä)  fd)Icuft  ^n  ftottf,  ha§  "^ 
bicfer  fnme  S^abib?  fet)  ein  Inarcr  nnb  nntütlic^^er  ©ott;  bcnn  er  fol  mit  bem 
nahmen  genant  tüerben,  bamit  bcr  inare  redete  ©ot  gcnent  mirb. 

2.a--!oic  22, 'J8  ^tn  anbern  Bnrf)  ^]iofe,  Srobi.  22.,  merben  bie  geteilter  'ßlofjim',  ©ottcr, 

genant  bon  t)f)rc§  am)3t§  tnegcn,  S^ariimB  ba§  fie  an  @Dtte§  ftat  fifeen  nnb 
finb  @Ptte§  bicner;  be§  gleirfjen  Serben  and)  alte  (s^riftcn  ©otter  genont,  inte  i'^ 
?}5i.82,  üc§  6t)riftn§  ans  bem  .82.  ^^falm  l)m  ^'ot)annc  am  .10.  an3ent)ct,  ha  er  ,3u  bcn 
3of).  10, 34  ^{,ben  fprai^:  'Stehet  nii^t  gefc^ricBen  l)nn  etnrfm  gcfet;:  ^c^  ^a'6e  gefagt,  t)t)t 
fct)t  ©Otter?'  Alfter  bi§  tnort  '^ef)ot)af)'  tnirftn  nirgenb  finben  einem  anbern 
bcnn  ber  ©6ttlirf]en  9Jh{e[tet  allcine  jngeeljgent.  ^ie  anbern  nal)men ,  bamit 
man  ©ott  and)  nennet  tjnn  ber  (Sbreifc^en  ^pxaä),  tuie  bie  ^üben  felb?  fagen,  20 
T)abcn  nrfac^  tjrgenb  bon  cim  Wmä,  ha§  ©ott  tt)ut.    %U  '^ai^ah'  fieift  er 

i.9Hoic3i,54bDn  ber  furd)t,  ha§  man  l)t)n  furd^tet.    5Ufo  fditinir  ^acob  'bet)  feine§  baterS 
fnri^r.    Stem  ©ott  inirb  an(^  genant  '6c[)abat\  bon  be§  megen  ha?^  er  alle 
bing  erncerct  nnb  berforgct,  nnb  tnic  bie  anbern  nat)men  mel)r  beiffen.     5r)a§ 
alfo  ein  iglidjcr  naiime  ein  Inercf  mit  fi(^  bringe,  ha^^  er  t^nt,  babon  er  alfo  25 
genant  ibirb.     2Bie  tüir  and)  fagen  nnb  t)bn  nennen  'ein  @ott  bcr  marljett', 
brnmb  ha?^   er  marbafftig  i]t,  ja  er  ift  bie  tuar!)eit  felb?  nnb  mad)t  lnar= 
Iiafftige  rec^tid)afrene  teute.    ^tcm  'ein  getreuer  ©ott\  ba§  er  tretn  ift  unb 
t)elt  b3a§  er  gufagt.    ^tem  'ein  ©ott  be§  friebe^,  'ein  ©ott  ber  gebnlt\  'ein 
©Ott  be§  trofte§\  tuic  tjTin  offt  6ant  ^aui  alfo   bon  feinem  tnerdc,  nac^  30 
getegcnficit  ber  fac^e,  babon  er  rcbct,  nennet.    %hn  btefc§  na!)men§,  ha  er 
^e'fiobaf)  genant  h3trb,  (fbrec^cn  bie  ^uben  fclb§)  tneb§  man  leine  nrfac^  noc^ 
anfunfft  anjnjcigen,  inirb  auä)  fein  Ibcrd  auSgcbrudt,  babon  er  alfo  l)eiffe, 
benn  allein  ha^  er  bie  bloffe  ©ottlieit  nnb  ©6ttlid]e  ^Jlaicftat  begreiffe.    llnb 
barnmb,  tnenn  bie  ^^nben  biefen  Sejt  Ifiie  lefen,  fo  lefen  fie  nic^t  '^eljoba^'  35 
fonbern  '5lbonai'. 

mfo  !unnen  tüir  C^^riften   ^ie  an§  bicfcm   fprnd]  :^seremic  getroftlid) 

14  SatumB  BCD  16  anjeügct  I)         18  nietgenb  CD         19  5Jlaieftat  B      oUeiiic 

fehlt  B       5Ü  gectjgcnct  C       bamit  CD  22  ioxäii  CD       fordetet  B  23  forcfjt  BCD 

25  t)e(itte^cr  liCI>  27  bavumb  CD  27/28  luarljafftifl  T>         ••12  ]\)xt  \\  en  ^-1  33  aufe-- 

getrudEt  CD      baruon  <'D  35  batumb  BCD  37  tiinbcu  CD 


^h-ebii^lcit  hcc<  3a()vcS  15215.  57I 

stus  agnosc'i  delK't  venis  dfus.  Sed  (niaiulo  exnroenl  lieretlci,  qni  liis  arti- 
culis  impiignant,  lieretici  fronten  niii^t  Icidjtlitf)  lüibbei-,  pi.sces  ela[)si  ex 
rethi  k.  cum  tiinorc  nobis  aiKlioiiduin  verlmin  k.  posscs  citius  (;adorc  in 
omnia  peccata,  quam  in  bell  ciflcii  biuirfel,  vorbo  dei  ift  lüd^t  ju  fdjeiitcn. 
5  Si  nou  potes  intelligere,  deiiono  pileum,  uon  patitur  iocum,  sed  ineruin 
serium,  et  bonorari  vult.  ludaei  nou  poterunt  bic  capi,  (|uia  sunt  Ucrftocft, 
audieutes  non  audieutes  Esa.  5.  quando  propouitur  bereticis,  ut  palpare  pos-Sn'  6, 


10 


fcf)lic[icii,  bn§  (5f)rtftii'3  fodc  cvfaiit  tücrbcit  aU  ein  tüarcr  uiib  iiatuvlicfjcr  60t. 
3)rüml6  laft  iiib^  btc[cii  Icj:!  I)ie  lüorma-rfcii,  kienu  im  bic  ,^!cl^cr  uiib  ecctcii 

10  nuffftc^en  lücrbcn  unb  bicfcii  ai*tic!e(  imfcrS  tV(nii6eii§  aiiterf)tcii,  ba§  (5f)viftu§ 
niäji  ein  tonrcr  nnb  natnrUcfjcr  (Sott  ift  {\im  bcnn  qcluiö  bicfe  .^Tetioret)  iiocf) 
fomen  Joivb),  ba§  \mx  beim  i-\criift  [inb  nnb  tjljncn  bicicn  fpvnrf)  fnnncn  fiir 
bie  nafen  l}alten,  ha  löibber  [ie  nichts  (eicf)tliff)  Uievben  fnnncn  nnffbviiuien. 
Wü  folc^en  (iclnificn  [tarc!en  ipviit^en   nin'3  man  fte  fa()en,   fonft  enth-inidjcn 

15  fie  nn§  nnb  faren  bnrd)  r)l)n,  tuie  bie  fifclje  bnrd)  ein  nclj  luiifd^cn.  6-§  ift 
ein  fc^lipferiß  binfl  umB  ein  .^eljer,  mon  tan  fie  fdjluertid)  I}a(ten,  unb  finb 
Ieid)tjertia  l)nn  ©üttlid^er  fd)vifft  gn  f)anblen;  ha§  maä)i  aEeg,  ba§  fie  l)^rcn 
fliitbnndcl  l)nn  bie  fd)rifft  trnc^en,  nnb  bie  frfjrifft  inn§  fid)  nad)  l)()rcin  topff 
nnb  Hevftanb  ridjten,  Bengen  nnb  (enden  tnffen.    S)er  t)nl6en  foüen  Juiv  Wottcg 

2u  toort  mit  furcht  l)6ren  nnb  mit  bemnt  brljime  f)anbe{n  nnb  nid)t  mit  nnfenn 
nntbundel  brein  plnmpen.  2)n  moc^ft  lieber  l)nn  olle  fnnbeit  fnllen  benn 
\)nn  hdn  eligen  bnndel,  fo  ein  fef)rlid)  fc^eblid)§  bing  ift  e§.  ^cnn  c3  ift  mit 
ö)otte§  Irort  nic^t  .^n  fri^erl^Mi:  fanft  bn  e§  nic^t  Pcrftctien,  fo  lend)  beit  [)nt 
für   l)l)m   nb;   e^   leibet   feinen    fc^tmpff   nod)   feiner   mcnfd/lic^en    benttnng, 

2.-.  fonbern  e§  ift  ein  lanter  ernft  ba,  nnb  tnit  fleef)eret  nnb  licrl)atten  fel)n,  nnb 
^nte  bid)  Bei)  leiBe,  bi,v5  bn  nidjt  mit  beinein  bimdcl  brein  fe lieft;  benn  fumpftu 
mit  beinem  bnndet  brein,  fo  töirftu  bid)  Pcrfteigen  luie  unfer  ^Hotteiuieiftcr 
nnb  iiid^t  tüiffen,  oB  bu  f)inten  ober  forne  brljnne  Bift,  nnb  luirb  bir  fdjlucriid) 
,^n  rabten  fein.    S)enn  meim  einer  ijnn  fein  biindet  feit,  bem  tan  man  nidjt 

30  leid)tlid)  luibber  l)crany  l)clffcn. 

5llfo  ift  cv  hm  ^nben  niufj  Inibberfaren;  bic  funben  bav  niä)t  Hernemen 
unb  !nnnen§  nudj  nod)  f)enttiqö  tag-o  ntd)t  Pernemcn,  ha§  ^i)\i\tnv  fol  ein 
ntitnrlidjcr  Waxn  got  fepn;  benn  fie  finb  üerftocft  nnb  be^  tenffets  gefangene, 
bcr  ()elt  fie  luol  Perlüaret  l)nn  feiner  gei^alt;  mit  ()6renben  orcn  l)6ren  fie  c3 

35  niä)t,  unb  mit  fe()enben  angcn  fe()en  fie  cy  nic^t,  Inie  3iefiiifl'5  am  .0.  (5ap.  öon  3ci. «,  10 

9  Sarumb  />       mm  D  l-J  tiinbcn  CD  l:j  füiibcn  CO  U  foüicfjcit  CD 

17  f)cmMn  CD  18  gutbuncEcU'/^  20  ^oxä)t  BCD  21  gutbimdEct  67J      baxe\)n  CD 

22   bundEet  B  2:5   lanftu  D  24   für  B   Uot  CD  2G   buncfcl  BVD        faUeft  D 

27  bundEcC  ßC/)  luirft  bu  JJ  2S  r)iitbcn  CD  brtnnc  />  2'^  biiudEcC  ßCf)  :!1  füii-- 
bcn  CD  :]2  mib  /nts  üctncmctt  /'ddt  D  füiibcnö  C  tag  JJ  :5-f  gcfanftne  D  :J5  2öic 
c§  3fata§  2»ic  ,3c|aia§  CD 


572  !Prebtgten  be§  ^ai)xt%  1526. 

5151. 109,  10 siut,  non  vident.  Sic  faciunt  sectarii.  Sicut  iutravit  oleum  iu  os,  sie  cum 
illis.  Quaudo  aquani  bibisti  et  versa  in  sanguinem  et  carnera,  extrahe  illam. 
Cave  bie  rottetet),  non  tarn  facile  elaberis,  ut  incideris  i.  e.  toar^Qfttiger  got. 
Non  dieeudum,  quod  deus  ei  participet  hoc  nomen  ut  homini  iuxta  ima- 
3cf.  42,  8  ginem,  sed  ut  verus  deus  dicatur,  non  fit,  quia  ^gloriam  meam  alteri\  Hoc  ^ 
nomen  vero  dat  huic  homini,  quia  est  naturalis  deus.  ^in  Ijnx  teb  bOIl 
bem    anbern    Gerrit    i.  e,  unus   verus    deus   loqnitur   de   alio.     Ergo   dominus 

t)'^n  getoeiffaget  "^at.  ?IIfo  tft§  aüen  !e|ern  gattgcn,  h)enn  titan  tj'ijxi  bie  'max= 
^dt  f}ai  fo  tlax  utib  bcutlic^  furgelegt,  ha§  fte  e§  !^aBen  greiffen  mügen, 
betin o(^  '^aBcti  fie  e§  iiic^t  gefelien  iio(^  berftc^en  lüoUen.  ^Itfo  tljun  anä)  aüe  "> 
Sccten  unb  S^ottengeiftcr,  fo  biel  t)^r  finb,  [ie  laffen  fid^  ni(f)t  Bereben,  h)eiin§ 
noi^  fo  ÜQt  t)nn  ber  f (grifft  ftunbe.  Sft  bQ§  nic^t  bot  tcüffel,  ba§  einer  ba§ 
ni(i)t  t)6ret  nodf)  ft^et,  ba§  tj'^m  für  ben  angen  fielet?    ?tBer  ba§  {ft§,   bQ§ 

*i.  109, 18  ber  .109.  ^falm  fagt:  '(!§  ift  t)!)n  iDie  ocl  burd^  maxä  unb  geBet^ne  gangen 

unb  tnie  Inaffer  tjnn  tj'^r  l)nnlt)enbig§\    SBenn  bn  toaffer  getrunden  "^aft,  unb  ^^ 
ift  bir  t)nn  fleifc^  unb  Hut  berlranbelt,  !anftu,  fo  Bringe  e§  ^erau§.    ©o 
anä)  mit  bem  ole;  tncnn  ba»  t)rgenb  ein  geffoffen  ift,   fo  tan  man§  nii^t 
leid^tltd^  erauffer  Bringen.    ^Ifo  get)et§  quc^  mit  ber  9iotteretj  unb  ^e|ere^ 
3u,  mit  unferm  gutbün(!el;  Inenn  biefe  feuere  eingeh3ur|elt ,  fo  retffe  fie  ber 

iit.3,  lot.^eüffel  erau§,  iä)  nid^t.  ^rümB  fpriÄt  ©.  ^ßaul'hjol  ^u  3:{to  gop.  3.  '(5in  ^o 
aBtrunnigen  menfc^en  metbe,  tnenn  er  ein  mal  unb  oBer  mal  bermonet  ift, 
unb  tüiffe,  ha^  ein  fol(5^er  öerteret  ift  unb  funbiget  oI§  ber  fid)  felB§  t)er= 
urteiltet  fjai\  3)ert)atBcn  fo  ^ute  bid^  für  ben  fecten,  e§  ift  Balb  i§l)nein  ^u 
!omen,  aBer  fc^trerlic^  tuibber  ^erau§;  gleuB  mir,  bu  !anft  ni(^t  fo  leiditlic^ 
iüibber  ^erau§  fomen  al§  f)t)nein.  ^a§  aUc^  fiaB  i^  umB  ber  ^ü^en  lüiüen  ^^ 
gefagt,  bie  fid)  mit  biefem  öffentlichen  tejt  nic^t  lüoEen  Bereben  laffen,  ha^ 
ß'^riftuö  natürli($cr  unb  tüor^afftiger  ©ott  fet). 

^an  lan  auc^  nic^t  fagen,  ba§  tj^m  @ot  biefen  nal)men  mittet)le  ol§ 
1.  swoic  1, 26  ben  menfc^en,  toie  tjm  erften  Bui^  Wo^c  ftc'^et,  @en.  1.  'Saft  un§  menfd^en 

machen,  ein  Bilb,  ha^  un§  gleid^  fei)';  oBer  ha^  ber  menfc^  ein  marl)afft{ger  so 
natürlicher  ®ot  genant  Ircrbe,  ha^  gef(^it)et  ni(^t;  benn  @ot  fpric^t  t)m  ^efaia 
3CS-42, 8ßQp.  42.  '5}leine  elire  Inil  xä)  feinem  anbern  geBen'.  2)iefen  naljmen  oBer 
giBt  er  Inar^afftig  biefem  menfc^cn  ß^rifto,  bem  famen  obber  getüed^e  Sjabib, 
baOon  er  guborgefagt  ^at,  brümB  ha?-  er  auc^  natürlicher  @ot  ift.  Unb  alfo 
rebet  ein  .^@rr  bon  bem  anbern  .^^@9?9i5^,  ha§>  ift  ein  iborer  natürlicher  @ot  35 
bon  eim  anbern  haaren   natürlichen  (Sötte  (benn  ber  ^proli'^et  rebet  ^ic  bon 


8  gelüeti^fagt  C  geiul^fiogt  D           9  griffen  D            10  auä)  fehlt  B  13  :^ott  CD 

toxCiJ        liqeUin  CD        16  ^lut  C      !anft  bu  r     exau%  C  cm^  D        17  hi  CD     Ijrgcnb 

fehlt  D            18  ^erauffer  CJ>            19  gi:tbunrfei  CD        jngelüutijelt  D  20  5larit6  CD 

©.]  ©ant  />•   Sanct  /^        22  ber]  er  JJ        23  tior  C'i^        26  offcntricfjen  CD  29  9Xiofi  CD 
31  geie^i(^t  -ßC7^          36  ®ott  B 


5Prebi(jtcu  beä  ^ai)xt?j  152G.  573 

suscitabit,  qui  vocabitur  dominus.  2)a  gebort  nun  glaukn  3U,  det  gratia, 
ne  vivamus  hereses. 

Ulnfer  gerechter'  vel  iustitia.  1.  nomeu  gl)et  fein  gotlic^  perfon  an, 
in  qua  nihil  dat.     Öed  2.  quod  'nostcr",   in  hoc  coniprehensum    suum  totuni 

5  officium  et  fructus.  Habemus  talem  regem,  qui  verns  deus  est,  et  non  soknn 
deus  verus,  sed  gf)et  un»  an,  quia  'noster  iustus\  Haec  nostra  consolatio, 
noster  dominus  per  humanitatem,  quam  induit,  qui  ita  |ol  ficf)  un[er  an= 
n^cmcn.  Ista  nomina  sunt  scribenda  auro,  sed  etiam  in  cor.  Vides  non 
solum    deum,    sed    iustitiam    esse,    ut    Paukis    exponit    sepe    et    praesertim 

10   1.  Cor.  1.  Christiana  vita  consistit  in  hoc.    1.  ut  peccatum  sit  penitus  remis-  i-  ßor.  1,  30 
sura,   quod  fecimus,    et  hoc  propter  Christum,   si  credimus   in  eum.     Ultra 

t)'^r  3h3et)cn)  unb  f|)nc^t,  ^d^  §@9i9i  unb  iuarer  @ot  tüil  bem  3)Qt)ib  autt= 
richten  ein  gelüec^y,  ber  fol  auc^  öCf^iSt  unb  hjarer  ©ott  ^eiffen.  S)a  get)6rt 
nn  ein   glauben  5U,  bev  fott^y  faffe.    ©§  ift,  tüie  id)  gejagt  l}übc,  nac^  bic 

15  ^e^eret)  ha  forne  Juibber  btefen  artidtet  unferö  glauben^,  ha^  6()rt[tu§  tvax- 
^afftiger  unb  natur(i(i)er  @ott  ift;  ©ott  gebe,  ha^j  iüir  [ie  nic^t  erleben. 

ferner  fagt  ber  ^cop§et,  ba§  biefer  fame  Saöiby  luerbe  and)  genant 
tücrben  U5l6@3ft  @69t6S^ter  obber  geiec^tideit.  S)er  exfte  nam,  ha§  er 
'|)err'  ^ei[t,  getjet  feine  @ottlid)e  ^jerfon  an,  tjun  tüilc^er  er  m(^t§  gibt  nad; 

20  un§  mittei)let.  S)er  anbere  na^me  aber,  ba^  er  'unfer  geredeter '  Ijeift,  ge^et 
fein  ampt  an,  bamit  er  nny  bienet.  3)enn  ^nn  biefem  nal)men  ift  fein  gan^ 
ampt  begriffen  unb  bie  fruc^t  obber  nu|  biefe§  ^6ntge§.  SS^ir  ^aben  ein 
folc^en  Äonig,  ber  Jnar^afftiger  (^ott  ift,  unb  nic^t  allein  luar^afftiger  Öott, 
fonbern  er  ge^et  uny  on,  bcnn  er  ift  unfer  gerechter,  bay  ift  unfer  grofter 

2r.  troft,  bay  biefer  fonig  unb  .§ö9t9t  unfer  ift.  @r  ift  aber  unfer  toorben  burd) 
bie  menfc^eit,  bie  er  angezogen  ^at,  auff  boy  er  fid)  unfer  aU  feiney  fleifc^s 
annel)me.  Soldjenamen  folt  man  mit  gulbenen  bu(^ftaben  fc^reiben ;  ja  nidjt 
attein  mit  gülbenen  budjftaben,  fonbern  mit  bluty  tropffen  t)nn  grunb  bcy 
^er^euy.   5llf)ie  ftl)eftu,  haö  biefer  fonig  (Sljriftuy  niä)i  aEein  @ott  ift,  fonbern 

30  auc^  unfer  gerechter  obber  unfer  gered)ttdeit,  ber  unS  front  unb  gered;t  madjt. 
2ßie   ey   anä)    $Paulu§   an   ötel   enbcn  auflegt    unb   fonberlid;   ^un   6orin. 
(.1.  6or.  1.),  ha  er  fpric^t:  '(S()riftuy  ift  un^  gemad;t  Hon  (Sott  ^ur  loeiftjeit  1.  eor.  1, 30 
unb  äur  gcred)tideit  unb  ^ur  Heiligung  unb  3ur  erlofung'. 

^ä)  ijob  offt  gefagt,  bay  ein  6l)riftli(^  leben  \)\m  biefen  3^y'^^jeii  ftuden 

3D  fte'^e.  ßrftlid)  bay  uny  unfere  funbc,  hk  luir  getlian  fjoben,  gan^  unb  gar 
öergeben  finb  unb  oerjieljen  burd^  (Si)riftum,  loenn  id)  i)nn  iji^n  gleube.  S)ar= 
nad)  bay  uuy  nic^t  alleine  bie  funben  öergeben  finb  unb  eine  geredjticfeit  ba 
fe^,  fonbern  e§  ift  aud;  alljie  eine  l)eiligung  non  ben  übrigen  funben,  fo  ha^ 

14  nun  n  l'j  gtbet  CD       noc^  CD  27  gulbencn  CD  28  gulbcncn  CD 

29  fi^eft  bu  B  31  auc^  fehlt  D         funbevtt^  B  3Ü  unb  nach  getcc^titfeit  fehlt  B 

U  ftucfeu  C/J  :57  nidjt  fehlt  AB      fünbe  D 


574  ^^rebigtcn  be§  ^n'^reä  1526. 

hoc  non  solum  remissio  pcccatorum  adest  et  iustitia,  sed  etiam  sanctificatio, 
ut  peccatnm  reliquum  non  obsit,  quia  Christus  adest,  iustitia  verissima,  et 
illa  est  uostra.  8io  quando  credo  in  Christum,  fo  fol  in  conspectu  dei  in 
cehs  fein  iustitia  tretten  et  mi(^  öcranttüoiten,  ergo  fol  tüir  un§  feiner  an= 
n!§enten  ut  nostrae.  Vide,  quas  divitias  habeat  Christianus,  quae  nunquam  r. 
possunt  inverti,  quia  ipsuni  Christum.  Quid  faciet  mors,  peccatum  Chri- 
stiano  morienti?  nihil,  eö  lüilt  ein  led^erct)  2C.  Christianus  fidens  dicit  'quid 
vis,  o  mors?  nescis,  quid  habeam?  Christus  est  mea  iustitia.  Sibei',  g^e 
löüv.  ir,,55et  aufer  eam  mihi,  si  railii  abstuleris,  obediam\  Ergo  dicunt  'Mors,  ubi 
*lJi)ii.  1,21  stimuhis  tuus' 3C.    Paulus 'Mori  mihi  lucrum",  si  vixerim,  fo  ^ob  \ä)  lucrum,   lo 


3  conspectu]  9  4  un§  feiner]  önfer 

mit  bic  nbxigen  fünbcn  nic^t  fcboben;  benn  ß^riftuS  ift  alba  bie  aÜer  tüar= 
f)afftigfte  gercd^titfcit,  ber  ift  ganlj  geredet  unb  xeljn  nnb  xet)n{get  m\ä)  auä) 
Don  ben  fiinben,  bie  nac^  t)nn  meinem  fteifc^e  ftitfcn.  £)enn  bicfc  geredjtiiieit 
6f)rifti  ift  mein  unb  mirb  mir  angerechnet,  fo  ba§  \^  one  funbe  bin,  nid^t 
meinet  falben  fonbern  üon  tnegen  ber  gereii)ti(feit  6t)rifti.  SBenn  \ä)  nu  tjnn  i-'> 
ßfjriftum  gleube,  fo  fol  6f)riftu§  mit  feiner  gerec^ticEeit  für  ©otteS  angefid^t 
t]m  fjtjmel  ba^er  tretten  unb  mic^  öeranttoorten.  ©rümB  foüen  unb  muffen 
mir  un§  feiner  gerec^tirfeit  alfo  anne^^men,  aly  fei)  fie  nnfcr  el)gcn,  unb  brauff 
trogen  al§  auff  unfer  erbteljl.  3)enu  biefe  mort  t}k,  haS^  er  i^eift  'llnfer 
(Bereister',  finb  nid^t  f(^er^.  20 

£)a  fi^e  nu,  ma§  ein  ß^rift  für  rei(^t^umer  t)abe,  ber  ba  ntjmer  me!§r 
ftcrben  fan,  benn  er  t)at  (S^riftum  felbS.  äßa§  mil  nn  ber  tob  obber  bie 
funbe  einem  6§riften  l)nn  tob§  notten  anl)aBen'?  91id)t§,  ber  tob  iDirb  ein 
geled)ter  für  \.)^m.  6r  fragt  aud§  nad)  ber  funbe  nici)t,  benn  Inibbcr  funbe 
naä)  tob,  mibber  teuffel  naä)  ^eEe  !an  ettnoö  auffbringen  tniber  (S^riftum,  sr. 
ben  ein  ßfjrift  bet)  fid)  !^at.  SBenn  nu  ber  tob  an  ein  gleubigen  ©Triften 
fompt,  fo  fprid)t  bcrßfjrift:  'Senelieneriti§,  lieber  tob,  ma§  bringt  t)t)r  gut§? 
äBa§  fndjt  tj^r  t)ie?  3Set)ftu  nid^t,  men  iä)  bei)  mir  ^aW^.  ß^riftuS  ift  meine 
gerec^tideit.  Sieber  gc^e  I^er  unb  nl)m  fie  mir;  tuenn  bn  mir  fie  nl)mpft,  fo 
mil  id)  bir  folgen,  bu  n3irft§  aber  lool  laffcn'.  ?llfo  trogen  bie  (5^riften  ben  30 
1. eoi-,  15, 55 tob  unb  fbrec^cn  mit  6.  ^aul  .1.  6or.  15.  '2^ob,  Ino  ift  beine  ftadjel?  §elle, 
5pi,ii.  1, 21  tt)o  ift  bein  fieg'?'  Unb  loie  er  an  eim  anbern  ort  fogt,  5p§ili.  2.  '(^'^riftuS 
ift  mein  leben,  nnb  fterben  ift  mein  gelulju",  fterbe  ic^,  fo  ^ab  ic§  gelnlju,  benn 
id)  fomc  befter  e:^e  ^um  leben.    S)o  fi^eftu,  toa«  ber  tob  bei)  ben  ß^riften 


13   nod^  BCD        ftccfcu  flCD            15  nun  D        ijnn  fehlt  CD  17    Sarüfi  X» 

21    füi  CD         rcitf)tf)ummcv   CD         'ijaie]  wer  Ijate  JJ            22    nun  D  24   bor  CD 

froflct  BCD         Weber  D             25  no(|  CD         »ueber  CD         nod;  C  2ß   glanlnfle  CD 

-'s  jiirfjt  JiC/^            29  niirö  fie  JJ           31  Saut  ''    Sauet  D        bein  D  34  fil)eft  bu  C 


^Pvebigtm  bc§  ^n(;veä  1526.  575 

qiiia  citins  vcnio  ad  vitam.  Vides,  quid  cfBciat  mors,  nempc  Christiauorimi 
lucruni.  Sic  ergo  peccatnm  reli(nuun  noii  potest  nos  damnare.  Sed  de  die 
iu  diem  finius  sanctiores  et  pcceati.s  fcinber  et  cii|)imus  saltem.  Hoc  est 
sanctificatio.  Ergo  si  est  mea  iustitia  C'liri.sti,  11011  iel)Clt,  sed  semper  purgat, 
5  donec  vivainus,  dum  erimus  iusti  et  puri,  ut  ipso.  Sed  omiiia  ab  eo.  Sic 
iudicavit  proplieta  liis  brevibus  verbis,  quomodo  sit  noster  rex,  pontifex, 
iustitia  2C.  ergo  redemptor  ab  omnibus  peccatis,  ergo  nostra  vita  et  salus. 
6r  fielt  feft,  modo  adhereamus  illi  iustitiae. 

'Non  dicetur   ultra.'     gu  lull   i'unb    et   huxd)   et  biird)   xerf)t)d;QÜcn 

10  Qu§i-ic^tc;  er  ift  nur  t)^r  öcunjii,  fie  tierliercn  lüdjtS  qu  ijijm,  er  aOcr  6eift 
ficfj  an  l}l)nen  ju  tobe. 

%iio  gef)ct§  Quc^  gu  mit  bcr  fimbe,  bie  mä^  uBrtg  ift  unb  nn§  nod^ 
anf)angct,  bie  tan  ung  ntc^t  jdjaben,  tan  luvi  aud)  nidjt  berbantmcn;  benn 
(5t)ri|tu§  ift  bei)  un§,  ber  feget  unb  reiniget  unS,  fo  ha^  Wix  Don  tage  au 

16  tage  tj^e  lenger  unb  Ijeiliger  unb  ben  funben  l)()e  (enger  t)^e  fetnber  tucrben, 
Begeven  alfo  ju  fterben  unb  trad)ten  nac^  ber  felideit  unb  nadj  bem  etoigen 
leben.  S)a§  l)eift  beim  nnjere  l)eiligung.  £)rümb  bie  loeil  ß^riftuy  geredjtideit 
unfer  ift,  fo  fetjret  fie  nid}t,  foiibern  fie  feget  unb  reljniget  un§,  fo  lang  n?ir 
^ie  leben,  hi§  baö  loir  auc^  retju  unb  tjeilig  luerben,  \vk  6l)nftu§  ^eilig  ift. 

•M  5(ber  hüv  aEey  fonipt  oon  ijljm  l)er. 

5l(fo  t)at  ber  Spiop^et  mit  btefen  loorten  ange^eiget  ha^j  ampt  ^x\]i\, 
mmiid)  ha5  er  unfer  fonig,  unfer  SSifc^off  obber  ^^^faff  unb  unfer  geredjtideit 
fet),  barju  ouc^  unfer  erlofer  üon  funben,  tob,  teiiffel  unb  Ijelle,  unb  errette 
un§  aii§  allen  noten  unb  fet)  unfer  leben,  ^ei)l  unb  feligfett.    2)arümb  tomn 

2r,  id)  ben  §ab  burc^  hm  glauben,  fo  tan  hk  gantje  tüelt  nichts  loibber  midj 
auff bringen,  nac§  mir  l^rgenb  ein  fdjaben  tfjun;  benn  er  ift  ^u  gro§  unb  fi^et 
3u  ber  redjten  Ijanb  @otte§,  ba  mirb  er  mol  für  ijebernmn  bleiben.  2rot?  ber 
mir  l)(jn  Ijcrab  ftoffe!  (Sr  ^elt  feft,  laft  un§  nur  feft  an  t)i}m  unb  an  feiner 
gerec^tideit  galten,  fo  mirb  eö  leine  not  fjabcn.    folget  nu  meiter  ijui  ^ercmia : 

3)arumb  fi^e,  bie  jett  !ompt,  fpric^t  ber^ccr,  ba  man  nic^tü.?. 
me^r  fagen  loirb:  'fo  ioar  ber  §err  lebet,  ber  hk  ünber  ^frael 
au§  egljpten   lonb  gefurt  f)at\  fonbern  alfo:  '80   lüar  ber  öerr 
lebet,   ber  ben  famen  t)om  l)au§  ^frael  l)erauff  unb  ^erju  brad^t 
f)at  au§   bem  lanbe  ber  mitternad;t  unb  au§  allen  lanben,  ba[)t)n 

H5  id)  fie  öcrftoffen  l)abe,  unb  follen  auff  l)l)rem  lanbe  tooncn'. 

S)er  ^|^ropl)et  mit  gar  nidji^j  Oergeffen  fonbern  mil  ganl?  runb  unb 
burd;  unb  burdj  redjtfdjaffcn  leren,  maö  i)m   neloen  leftamcnt  ]u  prebigen 

12  no^  GD      bberig  B         13  anfangt  <'I)  14  ber  bn§  feget  CD  24  onfre  ^1 

Onfct  JiCD      Ceben  imb  f)a\i  CD      3)arum6  JJ    Srum  CD  26  nod^  BCD  27  bot  CD 

28  ^evabe  CD      ftoß  BCD  29  nun  CD  :iÖ  ^axumb  B  35  i}ah  CD      tanh  CD 

36  ni(3^§  C  37  butc^  uub  fehli  B 


30 


576  ":|>rebigten  bcs  ^al)x(i>  1526. 


0 


leren,  quid  praedicandum  in  novo  testaniento.  Vult  dicere:  non  satis  nobis, 
si  ista  praedicaretur,  quia  possent  inveniri  infirmae  conscientiae,  quae  vellent 
credere  veteri  testamento.  Ergo  dicit  iam  de  libertate  Christiana  et  abrogat 
vetus  testamentum  penitus,   quia  novum  docet,  et  doceri  non  potest  novum, 

^fbv.  8,  la  nisi   abrogetur  vetus,    ut  Eb.     In   novo   testamento   tüirb    nic§t   ml^ei*   gelten    s 
praedieatio  veteris  testamenti,  sed  abrogabitur.     Haec  est  sententia. 

Haec  est  doctrina,   quam    nos  docemus  et   a  Paulo  habemus.     Paulus 

&ai.  2,  19  'per  legem  novam  legi  veteri',  quae  habebat  in  se,  ut  ludaei  muften  Italien 
praecepta  data  in  monte  Siua,  festos  dies  {){elten,  in  his  terris  tüonen,  fuerunt 
omnia  eorum  bing  gefoft  an  perfon,  ft^et,  gepevb,  fuit  ergo  regimen  gefoft.  lo 

fe^,  llnb  h)tt  alfo  fogen:  @§  iDere  nod^  n{(^t  genug,  hjenn  man  bi§  gleich 
alfo  prebigte.  Inte  t)^x  ge!^6rt  ^aU;  benn  man  mochte  noc§  tjigenb  fd§tria(^e 
gctüiffen  ftnben,  bie  nod§  h^olten  am  alten  Seftamcnt  !§angen  unb  bem  felBigen 
gleuBen.  S)enen  tbmpt  l)k  hex  5pi-opt)et  äuöor,  fagt  öon  ber  (5f)i;iftlt(^en  fre^^ 
!^eit  unb  ^eBt  ha§  alte  Sleftoment  gar  auff,  benn  er  teil  ein  neh)e§  leren,  is 
6o  tan  man  nu  ba§  netoe  nid)t  leren,  e§  fet)  benn  ha^  alte  auff  gel^afien,  tt)ie 

4.eüv.  8, 13  bie  ©piftel  3U  ©breern  fagt  am  .8.  6ap.  5ll§  toolt  ber  5prop:^ct  fageu:  @y  totrb 
eine  netoe  prebigt  ouffge^cn.  5}bfe§  unb  ba§  alte  teftament  tüirb  ^m  nehmen 
2^e[tament  niä)t  me^r  gelten,  fonbern  tüirb  auff^oren  unb  iüeg  getrau  iöerben. 
2)a§  tüil  ber  5propf)et  t)nn  biefem  legten  fpruc§.  20 

S)a§   ift   benn   nu  bie   lere,   bie  mir  leren   unb  hk  toir  öon  5Paulo 
empfangen  !§aben,  nemlic^  ha^  Ut)  ben  ß^riften  fein  gefe^  obber  gepot  euffer= 

®af.  2, 19  lic^  fetjn  fol.    S)enn  alfo  fpric^t  er  @ala.  2.  '^ä)  Bin  burd§§  gefe|  bem  gefe^ 
geftorben'.    S)a§  ift,  burci)  ba§  netoe  gefe|  l^m  netoen  teftament  bin  ic^  bem 
alten  gefe^  l)m  alten  teftament  geftorben.    5J^ofe§  gilt  be^  mir  nichts  mel)r,  25 
ftjntemal  ha^  id}  ßijiiftum  f)aU.    £)a§  alte  teftament  ^ilt  ^nn  fic^,  ha§  hk 
;3üben  muften  ^^alten  bie  gefe|,  bie  ©ott  bem  yjfofe  gab  öuff  bem  berg  ©inai, 
nemlicf)  mie  fie  foltcn  bie  fe^er  tage  ober  feft  galten,  toie  fie  t)nn  bem  unb 
bem  lanbe  toonen  folten,  toie  fie  fid^  mit  fpeiffe  unb  fle^bern  f ölten  t)alten, 
unb  n)a§  ber  gefe|  unb  gcpot  mel^r  toaren,  fo  bay  all  \)i)x  bing  gefaffct  unb  30 
gebunben  loar    on  perfon,  ^cit,   ftet  unb  geberbe;   S)a§  fie  alfo  ein  gefaft 
rcgiment  gehabt  ^aben,  gleid^  toie  anbere  9ieic^  ^^re  orbenungen  unb  gefe^e 
l)aben,  aU  hk  6ad)ffen  ben  ©ac^ffenfpiegel  ^aben,  barnac^  fie  fic§  richten  unb 
fjalten.    2lber  ein  folc^en  ^toang,  mie  ber  Suben  lua»,  follen  hk  ßfjriften  nic^t 
{)aben,  benn  fie  follen  an  !ein  gefe|  gebunben  fe^n,  fo  ba§  fie  etma§  ge^muugen  as 
unb  gebrungen  tl)un  muften  unb  an  geit,  perfon,  ftet  unb  geberbe  Oerfnüpfft 

11  fl;  i>  U/15  fr^^eit  CD  l.j  alt  CD      bff  D      neu§  CD        16  nu  fehlt  D 

neutue  (ebeimo  i.  Folg.)  D       alt  CD  17  3un  B]  3Ü  ben  CD  18  pxtlxq,  CD       bff  D 

alt  CD  21  nun  CD  23  bur(^  bQ§  gcfetj  D  25  fictj  fehlt  CD  2G  l^elt  CD 

27   muften  BC1>  28   fDrbafl  D  31    gepcrbe  CD  32   ovbnungcn  ''■        gefe^  CD 

36  actrungcu   li       ge^jerbe  CD 


^Prcbigteti  bc§  Sa'^reS  1526.  577 

ein  fotdjcn  ^fd^toaug  foUen  Christiaui  nic^t  f)aben  et  uulli  legi  uddicti. 
Katio:  quia  iste  rex  iustitiam  amiä)t  iu  terris,  ad  quid  ergo  leges?  Si 
probi  homines,  uou  opus,  ut  iustiüceutur.  'Sauus  non  opus  habet  medico.' a5j„tt^. 9,  j.^ 
Sic,  quaudo  bouum  volo  docere  k.  Sed  quia  praecedit  iustum  facere  iustum, 
r,  ergo  uon  ligati.  Si  muudus  esset  probus,  nou  indigeremus  Cesare,  priucipe, 
cousiüe,  quia  quisque  faceret  sua  spoute  2C.  Sic  ediraus  spoute.  Sed  (piia 
muudus  pieuum  stabidum  uebulouum,  ideo  opus  legibus  et  magistratibus, 
Sed  iu  Clu-istianitate  est  from,  ibi  uulia  domiuatio,  sed  vcri  fratres,  et  alter 

toeten  Wk  hk  3üben,  fonbern  e§  fol  ein  fretjeS  unb  ungeBunbeneS  \)old  feijn, 

10  mit  Infi  unb  liebe  aUe^  toiUig  tljun.    S)rümb  \pxiä)i  ha  .110.  ^falm:  '2)einqjf  „o  3 
tJoW  tüirb  tüiEiglic^  ba  jel^n'. 

Sßßaä  ift  aber  hk  urjad),  baS  bie  ß^riften  nic^t  foEen  an  ha^2  gefe^ 
gebunben  fein'?  S)o§  i[t  bie  uifac^:  bcnn  biefer  itbnig  ift  !omen  gercdjtic!eit 
an3uüd;ten  auff  erben,  i)a§  ift  bie  lente  front  ju  madjen.    mm  er  nu  tüil 

15  bie  leute  front  niad)en,  ioa§  barff  man  beä  gefeljö'?    äßenn  bie  leute  gercdjt 

unb  front  tuerben,  fo  burfft  man  fie  nidjt  gerecht  noc§  front  mad;en.    'äBer  ^„(11,.  9, 12 
gefunb  ift,  ber  bebarff  teineö  ar^teö^  fpridjt  (it^riftuä  t)m  (iuangelio.      ^k\mi 
nu  ber  ^ro|)^et  ^uDor  gcfogt  Ijat,  ha^  biefer  i^onig  ein  gereifter  unb  f romer 
!6nig  fei),  nidjt  allein  jür  fidj,  fonberu  ha^i  er  audj  anberc  from  unb  geredet 

20  madje,  fo  finb  lutr,  bie  toir  ijnn  feinem  reidj  finb,  an  fein  gefetj  gebunben, 
burffen  aud;  teineö,  hüö  toir  baburd;  front  iücrben.  2)enn  loeun  hk  loelt 
from  loere,  fo  burfften  Wii  feineä  SUl)']cxi  nodj  furftenö  nodj  &'ürgertneifter§ 
nodj  ytidjterS  nod)  Ijenderg  nod;  rab  nodj  galgen  nod)  feuer  no^  Ujaffer 
nodj   fdjluerb   noc^  f|)iffe;   benn  ein  ijglii-^er   tl)et  luiEiglid;  üon  ij^m  felb§, 

25  toa»  er  t^un  folt,  toie  einer  iffet  unb  trind'ct  lüiEig  unb  ungc^loungen.    S)ie= 
ttjeil  fie  aber  ein  ftal  tJoEer  bbfer  buben  ift,  fo  mu§  tnan  gefctje  unb  obirfeit 
^aben,  9tid)ter,  Bender,  fdjlüerb,  galgen  unb  Ido§  be§  bing§  me§r  ift,  baniit 
man  ben  bbfen  buben  tünne  toeren.     2)enn  \vk  ^auluä  fagt  .1.  2;imo.  1.  i.^tin.i,9f. 
'bem  gerechten  ift  !ein  gefel^  gegeben,  fonberu  ben  ungercd^ten  unb  ungeljor= 

30  famen,  ben  gotlofen  unb  funbern,  ben  unljeiligen  unb  nnrel^nen,  ben  oater= 
mbrbern  unb  muttermorbern,  ben  tobfd;legern,  ben  bulcrn'.  5lber  l;nn  ber 
(£t)riftent}cit  ba  finb  fie  from  unb  gercd;t,  ein  iglidjcr  tl)ut,  tüa§  er  tljun  fol, 
iDillig  unb  gerne,  ba  ift  leine  geloalt  obber  l)irfd)afft  eine»  über  ben  anbern; 
fonberu  eö  finb  eljtel  brübcr  ha,  unh  einer  bienet  hcm  anbern,  Ijilfft  ljt)m, 

35  rebt  Ijljm  unb  uljuipt  fid;  beö  neljiftcn  an  Inie  feineö  brubcrn,  ja  loie  fein 
felbö,  fdjtoeig  benn  ha^;}  einer  bem  anbern  folt  beleibigeuj  ha  barff  man  loibber 

9  öngetunbcS  CD  10  S)ai;umB  CD  14  nun  CIJ  15  bücfft  D      gjcjjä  D 

IG  lueven  VU      fie  fchU  D  18  nun  CD         19  für  V         20  feinb  Wix  V        21  buvffen 

ßÜD  22  büvfften  HCl)        güvfteng  BCD        iöutgctmciflcvö  BCD  24  ipicjfc  BUD 

^eglidöer  CD  25  trindt  B  26  Obeifc^t  BCD  28  tünb  CD  32  ijegUd^er  CD 

33  ^en-fc^aft  BCD  35  nec^ften  BCD  36  »oebet  BC 

2ut:^et§  aBette.  XX.  37 


578  5Prebtgten  be§  ^af)XiS,  1526. 

alteri  servit.  Et  Christus  non  erubescit.  Dicit  ergo  '@§  tütrt  bc»  5[Rofc  lex 
nid^t  m^er  gelten',  et  hoc  sie  dicit  'Vi vif,  öet)  bem  leBenbigen  got.  Iste 
eib  ludaeoruin  significat  hoc,  quod  sub  nomine  dei  doceut,  hCL§>  ift  hu  tOCiX^ 
§el)t  6et)  bem.  Sic  praedicatores  debent  certificare  ic.  Sic  mos  fuit  proprius. 
^el^  bem  leBenbigen  lüort,  bQ§  ift  ba§  dei  verbum,  quando  ego  praedico  ver-  5 
bum,  est  fo  öiel  ac  iurem,  Vult  dicere  "non  amplius  praedicabitur  vetus 
testamentum,  bo§  Btnben  fol,  sed  exempla  fidei  inde  petuntur,  sed  praedica- 
bitur iste,  qui  abrogavit  vetus  testamentum,  'et  adduxit"  i.  e.  praedicabitur, 
quod  nemo  per  legem  salvabitur,  ut  ludaei,  sed  Christus  solus  iustificat  per 

,    9tt(j^ter  nod§  l^encfer,  lüibber  fd^toerb  noi^  ga%n.    @§  ge'^et   aüeS  Brüberltd^  10 
3U.    S)enn  and)  (Sljriftu^  fid)  nidjt  fdjemet  un§  feine  Bruber  gu  tjeiffen,  ha  er 
sot).  20, 17  nac^  feiner  aufferfte^ung  ^u   53larten  'DO'lagbalenen   \pxaä)  ^o^an.  20.  '©el^e 
I)t)n  3n  meinen  Brnbern  unb  fage  tj^n:  3c^  fare  auff  jn  meinem  öater  unb 
3U  ettirem  öater,  ju  meinem  6)ott  unb  ju  ehjrem  @ot'. 

S)rümB  fagt  nu  ^ie  ber  ^Prop^et,  ba§  ^n  ber  3ett,  tttenn  btefer  gereifte   15 
unb  frome  ,^6nig  regieret,  tnirb  bo§  gefe^  5Jtofe  nt(^t  mef)r  gelten,  töild^»  er 
mit  biefen  Inorten  au§bru(!t,  ha  er  fprid^t:  'Wan  tnirb  nti^t  mel)r  fogen: 
60  toax  hex  §err  leBt,  ber  bie  ünber  ^\xael  au§  ßgt)|3ten  lanb  gefürt  ^ai\ 
S)enn  ha§  tüa§  ber  eljb  obber  fdjtrur  Betj  ben  ^üben,  ha§  fie  fagten:  'S5et) 
bem  leBenbigen  (Sott,  ber  unS  auy  (Sgljpten  gefürt  f)at\    ^a§  ift  auc§   bie  20 
tüeiffe  ber  fd;rifft  3U  fc§U)eren,  tüte  Juir  ^^n  unb  tütbber  ^nn  ben  ^ro|)l)eten 
feljen,  bamtt  fie  bie  leute   ittollen  gelniS   madjen  unb  ftc^er,   ha^  fie  unter 
@otte§  namen  unb  l)nn  feinem  Befehl  leren  unb  |)rebigen;  qI§  tüolten  fie  fogen, 
bay  ift  bie  toar^eit  unb  @otte§  iuort  Bet)  bem  leBenbigen  ©ott,  obber,  fo  toar 
©Ott  ber  §err  leBet.    5llfo  foHen  aud^  alle  prebiger  gciutg  fet)n,  ha§  fie  fagen  25 
lünnen:  @ot  fpric^tS,  ha§  ift  ©otte»  toort,   unb  jnenn  ii^  ha^  toort  @otte§ 
prebige,  fo  ift  fo  Biel  qI§  iä)  fd^toüre.    3Ber  nu  be»  nid^t  geh)i§  ift  unb  nid§t 
lünne  fogen:  '©ott  rebet§',  ber  mag  ha§  |)rebigen  tool  laffen  onfte^en,  benn 
er  tüirb  ni(^t§  gut§  fd§offen. 

So  ift  nu  bie  metjuung  be§  ^prop'^eten:  5Jlan  trirb  boS  ölte  teftoment  30 
nid)t  met)r  l^rebigen  nod^  leren,  bo§  e§  Btnben  foEe,  fonbern  nur  borümB  bo§ 
man  e^-empel  be§  glouBen»  boroug  neunte,  babur(^  loir  getoi»  tocrben,  tote 
©Ott  feine  öer'^eiffungen  Ijolte.  5lBer  üon  bem  iüirb  man  nu  :prebigen,  ber 
bo§  ölte  teftoment  auffge'^oBen  Ijot,  unb  bo§  niemonb  from  nod§  feiig  hjerbe 
burd)  gefelje  loie  bie  ^üben,  fonbern  ß^riftuy  oHeine  fet)  ber,  ber  bo  from  35 
unb  geredet  mod§e  burd^  feine  gered^tidfeit. 

Unb  biefe  prebigt  toirb  nidjt  ijun  ^iiha  aHeine  ober  Ijun  einem  obber 
3lr)et)en  lonben  ge|)rebigt  iocrben,  fonbern  burd§  unb  burd^  uBer  bie  ganzen 

10  loeber  CD  13  öff  D  15  nun  CD  17  anfjbruilt  CD         20  bem]  ben  B 

23  6efeU)  C  befet  D  26  tünben  CD  27  nun  JJ  28  fünbc  CD         30  nun  CD 

31  barum'ö  BCD         33  nun  CD         37  pxiVii  B  :prebt9e  CD         38  öeprcbiget  CD 


5Pi-cbtatcn  bc§  3(a^te§  1526.  579 

suain  iustitiam,  qiiae  praedicabitiir  per  totuin  imuuliiiu  i.  e.  Summa  summa- 
rum:  vctus  uon  praedicabitiir  ainplius,  .sed  solinn  novum. 

Haec  suut  iiostrae  literae  et  sigilla,  sed  pro  Christiani.s.    Non  debemus 
facere  ut  rustici  superiore  anno.     Ubi  sunt,  qui  serviunt  proximo,   ubi,-4jui 

5  libenter  crucem  ferunt?  Liberias  cousistit  ergo  in  hoc,  quod  scis,  secundnm 
cor  et  conscientiam  ntd)t§  xet)n,  bitt,  ut  iustifi(!eris,  sed  agnoscas  hunc  regem 
te  salvare  per  sanguiuem  suum.     Lex  Mosis,  Cesaris  non  facit  liberum. 

Quando  sie  praedico,   non  dico:   non  obediendum    potestati.     Ijibertas 
gt)Ct  bell  leib  nid)t  on,    sed  animam,     Quando  obedis   potestati,   tantum  est 

10   ac  si  des  uudo  tunicam,  est  opus  charitatis.    Summa  summarum:  niliil  reus 

tDcIt.  (Summa  6ummni-um:  :Bny  ölte  tcftamcnt  \v\xh  nid)t  mel)i-  geprcbigt 
iüciben,  fonbcrn  nur  baS  neioe,  fo  ha^  bicfc  gcicc^titfeit  tuerbe  auyQcBveit,  al§ 
liücljt  bic  Qan^e  iDclt  ift. 

2)a§  finb  iinfere  brieff  imb  fieflcl,  ha^i  Wix  ein  frei)  öoW  finb,  one  gcfe^ 

vo  unb  iingcjtüungcn.  5lkr  allein  fnr  bie  6l)n[ten,  bic  lüiffcn  bcr  6^r{[tlid)en 
fi-el)l}eit  tüol  3U  gcBraucljen.  äi^ir  füllen  nidjt  tl)un,  tüie  bie  baiüein  tl)ctten 
l)nn  nergangnem  jaxe.  Slber  \m  finb  foldjc  (^^riften,  bie  ber  ß^riftUdjcn 
frct)l)cit  red)t  gebraudjcn,  bie  aEe§  luiEig  nnb  gerne  tt)nen,  hk  alfo  bem  nel)iften 
bienen  unb  eim  anbern  bie  guter  mit  tcljlen  nnb  t!)uen,  lüic  t)l]nen  Don  @ott 

20  getrau  unb  tüibbcrfaren  ift?  äBo  finb  fie,  bic  gerne  ha?^  creulj  leiben?  (f§ 
ift  ein  felijamcr  Dogel  ein  6l)rift.  SBentg  finb  l)l)r,  bic  ha  tüiffen,  toag  rec^t 
fet)  6f)riftlid)e  frcl)t)ett;  ber  metjfte  l)auff  ^euljctS  l)erau§  auff  ben  leib  unb 
tnel^g  nidjt,  ha?j  c§  eine  frcl}!)cit  ift  be§  getüiffcnS  unb  l)nn  ber  fcele,  nmliä) 
ha§  bu  mä)  bem  l)cr|en  unb  getDiffcn  uid}t  rel)n  nod)  gerecht  fcl)cft,  fonbcrn 

25  folftu  rclju  nnb  geredet  loerbcu,  fo  muftu  erfennen,  ha'i  bu  burd)  biefcu  ^ouig 

e()riftum  3§efnm  aUcin  relju,   geredet  nnb   feiig  h)crbeft,   nermittclft  feinem 

blut,  hci^  er  für  bic^  am  ßreüljc  tergoffen  l)at,   ha?^  madjt  bid)  frei).    5lbcr 

ha^  gefe^  5Jlofe,  be§  ßet)fer§  unb  anber  bing  mcl)r  machen  Uä)  nidjt  frei). 

'  SBenn  idj  alfo  |3rebigc,  fo  mcljue  xä)  ni(^t,  ha^  man  bcr  6bir!eit  nidjt 

30  fol  gcl)orfam  fclju,  Ij^r  bienen  unb  geben  tr)a§  Ijljr  gebüret;  benn  bic  6()rift= 
lidjc  frcljljcit  gcljct  ben  leib  unb  ba§  eufferlidjc  mefen  nidjt  an,  fonbcrn  bie 
feele.  S)rümb  h^enn  bu  bcr  obirfcit  bieneft  unb  gctjorfam  bift,  fo  ift  ti  glcid^ 
fo  öicl,  al§  gebeftn  einem  nadeten  ein  rod  obber  fpciffetö  ein  Ijungcrigcn; 
benn  e§  ift  au(^  ein  lucrd  ber  liebe,  tüildjS  au§  bem  glauben  Ijcrfieüft,  nidjt 

35  \>a^  bu  burc^  ba^  locrd  moKeft  front  mcrben,  fonbcrn  ba§  cö  beinen  glauben 
betueiffc.  6o  ift  nu  ba§  bic  ©umma:  gür  @ott  fottu  from  fclju  one  lucrd, 
on  atte  gefc^  aüein  burdj  (sljriftum  Sl)cfum. 

11  ge^jvcbiget  CD  14  feinbt  C      gcie^c  CV        15  für  Z>      6^riftlicf)cn]  ef)riften  7? 

16  Umtn  JJCn  17  ly^m  uergangenc  ex»  ioUiäji  CD  IS  ntä)\tcn  JK'D  'JO  gern /i 
27  ))lut  C  ctcu^  B  28  mo\i  CD  29  G6etfct)t  BCD  31  cufjcrticO  ^  ^2  S^ot-- 
um^j  CD      OUxit\)t  BCD  33  fpcifeft  CD  3G  nun  J>      %nx  CD      folt  bu  B 

37* 


580  ^ßrebigtcn  be§  ^ai)xi^  152G. 

deo   JU  itjun,  quod  salveris,  sed  per  Christum.    Vides,  quam   egregie   loqui 
potest  de  rege  Christo. 

£)a  fi^eftu,  tüte  meifterlic§  unb  getüaltig  bie  5prop!^eten  '^oBen  fünnen 
G^nftum  unb  fein  reic^  abma^len,  Quff  ha'i  fie  un§  ^^e  fidler  unb  Qetüig 
niQi^eten,  toartjnne  unfer  felitfeit  [tünbe.    @ott  gebe,  baö  tt)iv§  alfo  f äffen    & 
unb  gleukn! 

3  fünben  CD  6  stauben,  'Umm.  B  7  ©OSS  SÖS5  fehlt  B 


71. 

^rcbtgt  am  2.  5lbtientfonntag. 

(9.  S)eäem£)er) 

£>iefe   bi^^er  ungebrutite  ^^rebigt  liegt  un§  in  9töi-er§  9k(^fd)rift  Cod.  Bos. 
o.  \1^,  331.  ITÖ^-lTeb  bor. 

Do:   2.  Adventus      Luth: 

suc.  21, 25  ff.  Iii  hoc  Euangelio  habemus  prophetiam  Christi  met,  quomodo  venturus 

sit  dies  extremus  et   omnes  creaturae  fiuem  habeant  et  ein  öexenbetung  in   lo 
illis.     Et  indicat,   quae  signa  futura,   quaudo   lioc  instat.     Et  souaut  verba 

<8. 32sua,  quasi  dies  extremus  fuerit  tum  vicinus,    quia  dicit  'Haec  generatio'  K. 

SB.  33  Et  tarn  eerto  pronimciat,  ut  dicat  *^Coelum  et  terra",  q.  d.  (S§  luirb  fi(-^  fo 
anlaffen,  quasi  falsa  sint  verba  mea,  sed  certissime  fient.  Docti  legaut  postil- 
lam,  pro  iguorautibus  dico.  15 

1.  Ista  praedicatio  uon  fit  propter  impios,  quia  isti  nl^emeu  fi(^§  nic^t 
QU.  Ideo  istam  praedieatiouem  nou  fecit  publice  Christus,  sed  in  moute 
ülivarum.  8i  nos  3U  tob  f(^l'ten  de  isto  serio  et  adveutu,  mundus  nihil 
curat,  sed  praedicatur  hoc  Christianis,  quanquam  paucissimi  sunt,  sicut  Chri- 
stus tantum  suis  discipulis,  quorum  pauci  erant  in  olivarum  moute.  Ita  20 
paucissimi  erunt,  qui  haue  praedieatiouem  intelligeut,  qui  auditiu-i  sunt  cum, 
ut   consolationem    habeant,    ut  fides   eorum  confirmetur,    quia   dicit  'quaudo 

58. 28haec  videbitis,  levate"  q.  d.  'letamini,  uolite  terreri,  quia  haec  sigua  gelten 
eu(^,  ut  gaudium  habeatis,  alii  uon  curabunt,  sed  vos,  quia  liberabimiui, 
aliis  gi(t§  0U{^,  sed  ut  damnentur,  vobis,  ut  liberemini  in  corpore  et  anima",  25 
^""i'ff^^'  "^  praedixit.  Vide  Matth.  24.  dat  consolationis  plenissimam  similitudiuem 
de  ficu,  Ileitis:  dura  hyeras  abiit,  Sic  et  cum  videritis,  quod  vestra  hyems 
abiit  et  ver  accesserit'.  Est  ergo  gaudiosum  Euaugelium  pro  Christiauis, 
horrendum   pro  impiis,   qui  coutemnunt.     Hie   scopus   Euangelii.     Christus 

«u  9  21.  Luc.  r        zu  12/13  Verba  mea  nou  trausibunt  r         zu  23  Levate  capita  JC.  r 
zu  26/27  Shnilitudo  de  ficu  r 


$rcbigten  bc§  ^a^u^  1526.  581 

has  duas  ftutf  anniinciat,  qnocl  Ventura  dies  improviso,  et  tarnen  ista  signa 
debent  praeire,   qiiae   hie   vidcs.     Nani  Jaw.  c.  XVII.  dicit  'Veniet  regnum  2uc- 17,20  ff. 
dei  non  cum  obscrvatioue,  et  libcntcr  videretis  unum  dieni.     Tum  praedica- 
bitur:  Ecce  hie  est,  illic  ic.  nolitc  ercdere,    quia  tanquam  fulgur  hoc  unfnn' 

^  i.  e.  in  miuido  ita  stabit,  quod  raullibi  Euangelium  reperta  erit  et  loco  illius 
Euangelii,  ha^  einer  fo ,  her  anber  anberS  lete  et  disrumpcnt  Euangelü  doc- 
trinam  siraplicem  in  mille  partes.  Hoc  habebimus  certissime,  hactenus  liabui- 
mus  annum  aureum,  Scd  vide,  quis  Spiritus  per  baptisnnun,  imagines,  sacra- 
mentuni   f(^tt)Crtltct ,    post   mortem  nostram  infestabunt  omnes  articulos  fidei. 

1*^  Hoc  non  penitus  videmus,  sed  veniet,  et  hie  erit,  ubi  Euangelium  habemus 
puleherrime,  ibi  erit  horrendissimus  error.  Sic  post  Pauli  mortem  apud 
Galatas.  1.  doctrina  et  fides  auferetur  et  loco  illius  jci'trentumg  fidei  et 
doctrinae.  Hoc  factum  Rhomanis,  et  non  credo  unquam  illuc  venturum. 
Vide,  ubi  Euangelium  fuit,  ibi  mera  tottetct),  inter  graeeos,  et  Papa,  unde 

15   tot  seetae  raonachorum.     2.  etiara  eharitas  sequitur.     'Sicut  temporibus  Noc, 
Edebanf  k.  'Loth'  i.e.  vivebant  t)tn  fau§  et  non  curabaut  pauperes,  tDQretl'i'- '-'6ff. 
fol  unb  fat,    magna  edifieia,   donec  veniret  insperata  hora,    quae  eorum  ex- 
trenius   dies   erat.     Sic  erit  in  mundo,    doctrina  et  fides  tütrb  bei'felfd^t  fein, 
nulla  eharitas,  sed  quisque  quaeret  sua,  ut  extincta  sit  eharitas.    Tum  disci- 

20  pnli  in  angulis  latebunt,  non  in  civitatibus.  Et  dominus  sustentabit  pau- 
culos,  ut  sub  Papa.  Et  nemo  iüirb  ad  verbum  sanum  fönten,  scd  rottet^ 
getftet  habebunt  dominium.  Uli  rependent  vicem  in  grato  mundo  (|.  d.  vos 
vultis  verbo  meo  non  credere  ac.  et  faeiunt  illis  magna  JC.  nos  habemus 
partem  de  aureo  anno,  sed  non  manebit,  ingratitudo  nostra  punietur. 

25  In   Euangelio   tandem  dicit  'Yidete,    ne  corde  vestra'  k.   et   dies  jc.  2"<^-  21. 3* 

repentine  veniet  dies  et  magnis  signis.  Haec  videntur  contraria,  quomodo 
secrete  et  nBl'tng  veniet,  cum  signa  videbuntur?  Nemo  curabit  haec  signa. 
Dotter  praedicabunt,  ut  non  curabunt  signa  Christiani  in  angulis,  ergo  veniet 
super  omnes  unttetfe^en,  et  pulchra  similitudo,  nota  diligenter,  non  curat  finiem, 

30   sed  vult  dicere:  quid  deest  avibus?  e§  i[t  Beffiffcn  Quff  ben  hauä),  ut  laqucura 

non  videat,    sie   mundus    erit    2.  Pet.  3.   magnis   signis   venit    non    occultus  2- *ct"  3, 10 
Christianis,  quia  Hli  semper  expectant  et  gaudent,  ut  veniat,  'adveniat  reg- ^'""''- «-  ^^ 
num\     Sed    alii  contemnent  et  cogitabunt  'post  1000  annos  fiet'.     Diceret 
quis  'num  non  ducendae  uxores,  plantandum  JC.  eiusmodi  haec  peccata,  cum 

35   tarnen   nobis   data    terra  Gen.  1.   ergo   impositus  labor,    quarc  non   dicit  de  i- s^of^  i- 38 
adulterio,  furto?'    Vide  diligentius  verba  Christi  *ne  graventur',  inquit,  Deus 
vult,  ut  labores  et  victum  ex  terra  !rnljt,  ut  habeatis  domos,  sed  non  vult, 
vide   Exo.  8.  et  9.     Pharaonis   cor  gravatum,   bcrftotft.     Si  maneremus,    ut2.  Wofes.  9 
haberemus   omnia  ista,    et  tantum   onfenBletb   obduratum   cor.     Non   solum 


zu  2  Luc.  XVII.  r  zu  8  über  imagines  .steht  peccato  original!  zu  25  ne  corda 

vestra  graventur  r 

»)  Schreibversehen  für  rotten?   Odo-  schioelte  rotterei)  vw?   P.  P. 


582  ^tcbtcjten  be§  3a'f)re§  1526. 

meinet  peccatum  luxuriae  cibi,  quod  viciiim  est  Germanorum.    Sed  Euange- 
liiim  g'^et  ad  totum  mnudum,  qui  vix  panem  habent  ad  edendum  unb  tofent, 
sunt  obnoxii  hoc  peccato:  quam  plus  gravatur  cor,  quando  dives  est  iu  lioc 
peccato  i.  e.  mundus  ita  stabit,  ut  propter  edere  et  bibere  et  ducere  uxorem 
ajjQttfj.e,  8habebit   ein   öet[tO(!t§   ^ert§    ^n^.      Oportet    vivamus    iu    mundo   Matth.  6.    & 
'novit,  quid  opus",  ita  creavit  ventrem,  ut  pascat  et  vestiat,  sed  fac  bo§  ^ex| 
ha  t)On.     Hoc  videmus  iam,    sed  tnirb  gtoffer  tüClben,    ut  quisque  curet  pro 
divitiis.     Vivimus  ut  bestiae  invicera,    si  quis  potest  decipere  alium,   putat 
scientiam  et  iurat  pro  denario,  audit  contrarium  per  Euangelium,  tantum  est, 
ac  si  lapidibus,  truncis  praedicaretur.    Haec  sunt  excecata  et  obdurata  corda  i" 
,  propter  victum,  qui  deum  ita  contemuant,  ut  pro  denario  in  stercus  conculcent. 
Tarnen  prius   ista  vitia  fuerunt?  bene,  sed  papa  ita  ursit,   ut  se  homines 
ftelten  ut  Christiani.    Iam  revelato  Euangelio  videtur,  quid  mundus  sit,  prius 
eque  tarn  mali,   ut  iam,   sed  Euangelium  neminem  urget,   ideo  iam  videtur, 
quam  probi   fueriut  prius.     Mali   monachi  in  cenobiis    coguutur   probi  esse,   is 
extra  non.    Iam  videtur,  quid  mundus  sit.    Iam  uon  possuut  grossum  dare  pro- 
ximo,  prius  dederunt  4  florenos  papae.  Et  hoc  vocat  signum  sui  adventus,  quod 
mundus  ita  adfectus  zc.  conqueror  etiam  deteriores  reddi  homines,   quia  htX 
3tüang  "^ot  auffge^Ott  sub  Papa,  iam  non  urget  Euangelium,  ergo  nemo  curat. 
Tum  cogebantur  ire  ad  sacrameutum,  confiteri  et  dare  pecuniam  ad  vigilias.  20 
Indicat  ergo  Christus,  quod  homines  post  Euangelium  tteffer  Öerftocft  lüetbctt 
2uc.  21, 34  de  victu,  ergo  magnum  verbum  post  haue  praedicationem  'Cavete,  ne  corda'  ac. 
Non   sie   ut  rustici,  quando   bibunt  4  ftuBic^e   et  evomit,    sed  quando  quis 
curat  semper,  ut  vivat  2C.     Hoc,  inquit  Christus,  plus  fiet  post  Euangelium, 
quam   antea,   et  sie  ut  nulla  praedicatio  luvet,   sive  de   10  praeceptis,  igni  25 
eterno  2C.    quando  videbitis  ita   discindi   doctrinam  et  homines   fc^atreit    et 
!ra|en  pro  bonis,  videte  2C.  deus  det  gratiam,  ue  videaraus  hoc  tempus.    Vel 
det  gratiam,  ut  in  fide  maneamus  et  cum  parva  manu. 
js.  25  Percurremus  Euangelium  breviter.    'Erunt\    Mat.  et  Marc,  beuten  haec 

Signa,  ut  sol,  luna  perdat  jc.  haec  signa  scitis  sepe  fuisse  etiam  ante  Christi  30 
nativitatem  et  post.  Et  mundus  incredulus  non  movebitur,  si  viderit  eclipsim 
solis,  dicit,  quia  ante  Christi  nativitatem  ic.  uon  frustra  ergo  dixit  Christus 
S5. 33'celum  et  terra',  quia  paucissimi  credent  haec  verba  vera.  Haec  signa  sepe 
fiunt,  tren  fünft  ungluc!  öettianben  fein.  Et  certissimum  est,  quando  signa 
haec  fiunt,  quod  magnum  sit  periculum  futurum,  ut  iam  factum.  Utinam  35 
ista  signassemus,  quae  brevi  tempore  visa.  Vide,  quid  dominus  faciat  cum 
regibus  Ungariae,  Francorum,  Daniae,  qui  vivunt  mundo,  ben  gelten  haec 
signa,  pii  ^Ben  l)'^r  gut  ntc^t  1)k. 

Ex  experientia  doctus  sum,  quod  solis  eclipsis  regnorum  et  regum  sit 
periculum,  stellarum  populorum.    In  vicinia  extremi  diei  maiora  crunt  signa,  40 

9  denario]  ^  11   denario]  ^  zu  15  über  monachi  steht  Exemplum         16  gros- 

8um]  g-^  17  florenos]  f'^  27  ito^en]  !:  zu  29/30  Sol  r 


^rcbigten  be§  ^a1)xe^  1526.  583 

SI  uon  essera  in  functione  Euangelistae,  sperarem  me  victuriun,  sed  oportet 
nie  priiis  mori.  Sepe  visa  cclipsis  bis  in  anno,  quidani  viderunt  6  soles, 
3  soles,  irides,  trabes  ardentes  et  auff  ein  !^auffen  unb  furlj  uBcr  ein  anber. 
Cometa  j)lerumque  galt  ein  fuiften ,  nos  magno  cnmulo  videmus,  nt  n^n 
5  significet  pernitiem  unins  principis  vel  duorum,  sed  extremi  diei.  Hacc  in 
celo.  lam  venit  in  terram.  Et  hoc  contiuget  paucis.  Vulgus  hominum 
saltabit,  getljcn,  forgen,  fc^aricn,  fragen,  sed  aliquibus  erit  Bang  i.  c.  timebunt 
iudicium  futurum,  ut  visi  multi,  praesertim  in  cenobiis,  qui  in  tanta  diffi- 
dentia  vivebant,  ut  sibi  ipsis  consciscerent  mortem,  noluerunt  edere,  iioc  non 

10  vident  mundani  et  si  vident  ic.  sed  edit,  bibit.  Sed  ante  extremum  dieni 
foHcn»  nBer  ein  '^auffen  einier  |)lQljen^  Non  solum  intelligit  mare  magnuin,  sed 
scriptura  vocat  omnes  aquas  stantes,  maria,  ut  teilte,  fumpffe  et  2.  fluentes  aquae, 
in  celo  erit  motio,  in  terra  et  mari  i.  e.  magnus  erit  ventus  et  eiferet  fluctus. 

'35erf (^moc^ten',  non  omnes,  sed  quidam,  ut  ossa  et  medullae  tabescent,  s.  2s 

15  lioruni  vidi  aliquot,  mundus  si  etiam  videt,  non  curat,  sed  habet  obduratum 
cor.  'Et  virtutes',  planetae  (}uae  sua  illustratione  illumiuant  mundum.  Sed 
quando  planetae  itierben  3ufamentrettcn,  Homines  tum  maxime  agnoverunt 
Stellas,  nos  vix  solem,  non  erit  ut  alt,  ut  diem  extremum  ferant,  sed  erunt 
nobis  Signum,  quod  dies  extremus  non  sit  procul.     Quando  rex  Francorura 

20  Uugariae  victi,  non  vidimus  scriptum  in  sole  hoc  venturum,  sed  liabent 
naturam  ut  signa.  Tum  videbunt,  non  quando  signa  haec  [te'^en,  sed  quando 
signa  furuBer  ift,  ut  statim  sequatur  extremus  dies.  Et  tum  erit  apertus 
adventus,  et  omnes  oculi  videant  corporaliter  Christum  filium  Mariac,  Et 
omnes   creaturae,   stabunt    homines  ex   mortuis,    f)tmel    unb    erben    jujamen 

25  bringen  et  is  homo  in  niedio,  magna  certe  potestas.     Alibi  'In  illo  die,  quisuc.iv,  3i 
in  tecto  est'  ic.  'et  qui  in  ludea'  jc.  quomodo  hoc?  quando  haec  signa  viden- söJattfj.  24,  le 
tur,  la§  faren  tüa»  faren  iüil,  T^eng  ntdjt  an  beinern  gut.    Si  quid  habes, 
ftel»   ol§   \)a§,    ut  expectes   extremum   diem.     Summa   Summarum:    indicant 
mundum   obduratum  futurum  propter  victum,    ut  propter  tunicam  negligant 

30  haec  signa.  S)ic  fvomcn  liemcn  fi(^  beS  an,  contra  quando  videbitis  hoc, 
fo  laft  bie  recf"  unb  Ijeufcr  faren  et  nolite  terreri,  sinite  impios,  Vos  autem 
levate'  JC.  quia  dominus  vos  vult  liberare  ex  morte  2C.  'ficus',  quando  haec  signa 
videtis,  putate  ficus  florere.  Sed  diu  durat,  doniine?  Celum  et  geus  ista  mane- 
bit,  coram  illo  breve  tempus,  semel  peribunt,  sed  certissime  verba  mea  manel)unt. 


zu  12  Maria  r  zu  IQ  Virt:  r 


1)  eimet  Icann  nicht  =  einher  genommen  loerden,  eher  könnte  das  eimere  der  älteren 
Spi-aclie  =  "Funken-,  Glutasche  in  Betracht  kommen,  das  aber  hei  Luther  sonst  nur  als 
aiumer  (Dietz  I,  66^J  vm-zukommen  scheint.  Es  ist  wohl  einer  zu  lesen  und  dies  =  einher 
zu  nehmen,  plo^en  aber  in  der  Bedeutung  "mit  Schall  und  Schlag  stürzen,  fallen.  P.  P. 
2)  Könnte  das  md.:nd.  rick,  reck  sein  in  der  Bcdeuttcng  der  'Äcker  und  Wiesen  einschliessen- 
den  Dornhecke,  hier  neileicht  zur  Bezeichnung  des  Grundbesitzes  selbst  gdrraucht.  Oder 
für  xod{t)'^   vgl.  Matth.24,18  (ber  fexe  nidjt  öml)  feine  fileibct  ju  :^oten).    P.P. 


584  $rebtgten  be§  ^aijXi^,  1526. 

72. 

^rcbigt  nm  3,  5lbt)cnt^^fottntag, 

(16.  3)eäember) 

S)iefe  hi^'ijtx  ungebrucftc  ^prebigt  Hegt  ijn§  in  'Si'öxn'^  5tac§fi^rtft  Cod.  Bos. 
0.  17d,  m.  176^  -  178^  öor. 

ORatt^.iUff.  Dominicas.     Matth.  11.     Luth. 

Summa  hiiius  Euaugelii  est  haec,  quod  lohannis  officium  est,  disci- 
pulos  t)On  \i^  JU  tüCtfen  QUff  Christum  et  totum  populum,  non  solum  disci- 
pulos,  quia  lohanues  ideo  venit,  ut  praecederet  alium  dominum,  et  ei  parare 
viam,  nidjt  bQ§  Öollf  QH  fic^  ^li)Cn,  sed  domino  parare  jc.  Hoc  facit  unb  ^ 
toeift  et  discipulos  et  omnes  in  Christum.  S)a§  anbei"  [tlltfe,  quod  Christus 
hoc  opus  unb  ompt  on  ntniBt  et  confirmat,  quod  rectum  sit,  ut  horaines 
an  im  "fangen  Et  a  Johanne  toeidjcn.  3.  ba§  not  i[t  unb  mu§  unb  foE  allen 
fein.     Videtur  facile  Euangelium,  sed  tteffli(^. 

1.  lohannis  officium  est  liomines  tüeifcu  auff  (S'^l'iftum ,  quia  nulhis  lo 
homo  est,  de  quo  praedicari  debeat,  quod  de  Christo,  de  aliis  praedicatur, 
quod  pleui  gratia,  rairacula,  sed  e§  g'^C  fein  h)Cg,  sed  de  nullo  praedicatur, 
quod  suam  vitam  det  pro  hominibus  et  rediraat.  Ad  hoc  venit  loliannes, 
ut  daret  testimonium  personae,  quae  est  Christus,  et  dicit  *Non  sum,  quem 
putatis  esse,  sanctus  sum  et  sponsi  amicus,  sed  hie  venit,  qui  est  agnus'  2C.  is 
Hunc  tituhim  nemo  futt,  quod  sit  aguus  dei,  qui  tollat.  Haec  Summa  est, 
quod  Christus  bet  man  aEein  fet),  et  ad  hoc  servit  praedicatio  lohannis  et 
aliorum.  Sed  ba  Bei)  !an  man§  nic^t  laffen  BleiBcn.  Ideo  ein  tvcffltd^ 
ßuangeliunt,    ut  permittatur  Christus  solus    sanctus,    potens,    nobis    jU   gut, 

SS- 2  contra   hoc   opponit   se  totus   mundus.      Hoc  est,   quod    dicit  'Cum  audiret  20 
opera'  q.  d.  Hactenus   praedicavi,    quod  sim   praecursor  tuus,  ut  urgeam  ad 
te  homincs  et  ideo  docui  homines,    sed   hactenus  tacuisti  nihil   docens,   non 
aperuisti  te  esse  Messiara  et  in  humili  forma  incedis.     Ideo  homines  tücllcn 
bic^  laffen  faten,   non  moventur,   post   me  veniet  jc.     Ergo   cum  audiam  te 
facere  miracula.  Bin  fto  unb  tüil  bir  tfoft  bav^U  t)elffcn,  et  in  signum  mitto   25 
tibi  discipulos.     Torserunt  se  doctores.     Ite  mei  discipuli   et.videte  met,    ut 
sciatis  aliud  docere,  tüeifcn  digito  et  aliud  facere.     Ego  quoque  doceo  Chri- 
stum calcare  pedibus  mortem,   num  ideo  possum  facere?  oportet   ergo   non 
solum  hoc  habeamus,   sed   etiam   opus   redemptionis  in   Christo.     Johannes 
non  dicebat,  quia  baptisavit  cum.  Et  testimonium  de  celis  hie,  sed  propter  so 
discipulos. 

2.  confirmat  hoc  et  fatetur  sc  hunc  esse  et  vult  ha§  ÖoltJ  an  fid)  jitjen, 
SS.  4  quod  sit  Magister  et  dominus.    Et  ideo  dicit  'Ite,  dicite  lohanni'  q.  d.  'dicite, 

»u  1  Do.  3.  r         zu  2  l.  r         zu  6  2.  r         zu  10  Officium  lohannis  1.  r  zu  20 

cum  audisset  r  zw  32  2.  r  zw  83  Ite  dicite  loanni  r 


^rebiflten  be§  ^afjxfs  1526.  535 


o 


num  Magister  vester  tale  quid  feceril,  oportet  videatis  mea  opera  treit  g^en 
uBer  Magistri  vestri,  quid  l'acit?  edit  k.  hirciiuun  tegnieu  k.  hoc  potest 
etiam  uebulo  f'acere,  sed  excitarc  niortuos  est  dei  potcntia,  per  lioc  iudico, 
quod  non  soluni  docere  possum,  sed  et  iuvare'.  Sic  respoii<Iet  uon  sorrim 
5  verbis,  sed  etiam  factis,  sed  nihil  iuvit.  Lucas  iudicat  Christuui  riuiKa  fecisse  Suc.  7, 21 
miracula,  ut  non  solura  dicerent,  quid  audieriut  ex  eo,  sed  etiam  facta.  Ita 
lohannis  offitium  confirmatum  est. 

3.  JCUßt  fcißcr,  cum  dicit  'beatus  qui  non""  (j.  d.  'loliannes  vere  docuita«attf).ii,6 
et  recte  vos  huc  misit,  sed  auditis  eius  verbum  et  videtis  meum  opus,    sed 

1"   ueque  lohannis  testimonio  creditis  nee  meis  factis,   quia   I)enß   tiol    cigcriuS, 
suni  homo,  qui  miracula  facere  et  l^clffcit  tan\    sed  Christianae   formae   tarn 
multae,   ut   non  videatur   quae?     Paulus   ad    Cor.  1.  'praedicamus  Christum  1.  (£01. 1, 23 
offendiculum   ludeis',    quia    ludei    signum    postulant,    'Nos    dei   sa])ientiam\  33. 24 
Scandalum  est,  quando  Christus  ailfi^ct,  fo  tüil  Mc  ratio  ftrf)  nxäjt  barqc6cn. 

15  Christus  ntntBt  folc^C  tüetg  für  [tdj,  per  quem  vult  rationem  bcmpffcil  et 
mundum  lunniliare,  ut  dicat  Ego  non  possum  me  iuvare,  do  nie  in  tuara 
sa]->ientiam,  vult  mortificare  Christus  unfern  buncfcln.  Sed  servamus  hunc 
et  iudicamus  Christum,  ut  nos  volunuis.  Ideo  invenimus  in  Christo  mera 
scandala,  ludei  quaerunt,  inquit  Paulus,  signa.    Sic  dicebant:  Christus  certea}.2i 

20  venturus  est  et  nos  redempturus.  Ratio  incipit:  quomodo  autem  f'aciet? 
Veniet  ut  rex  et  20  milia  equitum  habebit  et  pompa  erit  inaxima  et  gentes 
perdet  et  subiiciet  et  nos  fliciet  princif)es,  comites,  et  sie  subiicietur  nobis 
orl)is,  lumc  morem  fd^lagcn  [tc  in  fur.  Sed  vidcbant  carpentarium  ser- 
vus,  non  dominus  erat,  non  habuit,  ubi  caput  k.  fol  bcr  nnfcr  !f)onif|  fein? 

25  Hie  plenus  scandalis  Christus.  Ipsi  dicere  de1)ebant  'si  vis  ita  venire, 
placet  nobis',  sed  non,  rationem  vult  deus  bempffcn,  sed  ipsa  non  ])ermittit. 
Indei  non  habent  excusationem,  contra  haec  scandala  multis  miraculis  utitur, 
ut  OS  obturaret.  1.  praemittit  lohannem,  qui  tanta  sanctitate  praeditus,  ut 
haberetur  pro  propheta   et  is   de   Christo   jc.    ergo   dicit   Christus   'habuistis 

3^J  hunc  virum,  ergo  coacti  docere  aliquid  excellentis  adesse.  2.  Vidistis,  quod 
praedicavi  ita,  ut  populus  diceret  vos  non  ita  praodicasse',  et  per  hoc  crant 
multa  miracula  et  fassi  dei  virtutem  esse.  Et  scriptura  sacra  ftljnniicn  mit 
ein,  ita  ut  nuHam  habeam  excusationem.  Postca  l^at  Sl^riftuS  bcn  Ijciben 
getücft  scandalum,    ut  Paulus.     Ita  praedicatum   de   co,   Christus  genitus   ex 

35  ludaeis  iuvit  mundum  ex  peccatis.  Bona  praedicatio.  Si  Christus  ex  apoteka 
accepisset  emplastrum  et  imposuisset  mortuo,  tum  respexissent  in  eum.  Sed 
quia  praedicatur  mortuus  hoc  impetrasse,  ratio  'et)  quomodo  alios  iuvaret, 
qui  ipse  mortuus?'  oriuntur  scandala,  hjetl  in§  flot  ntcfjt  fnviegt,  ut  rati<i  vult. 
Sic  fit  semper.      Summa   Summarum:    mnn   lierlarfjty    nod^    bar|u,    ({uando 

zu  4  Collatio  operum  lohannis  et  Christi  r  zu  8  3.  r  zu  9  Beatus  qui  non  r 

zu  12    1.  Cor.  1.  r  zu  19   1.  Cor.  1.  r  zu  2022  Quid  somniarint  ludaei  de  Christi 

adventu  r         zu  23  über  carpentarium  sieht  fabrum  lignarium  zu  28  loh:  praemissus  rScf.  35, 

zu  32  Esa  35.  r 


586  5ßrebigteti  be§  ^o'^re?  1526. 

Christus  praedicatur  salvator.  Sic  Arriani:  Credimus  Christum  verum  filium 
dei  et  creaturam  nobilem  super  omnes  creaturas,  non  tarnen  naturalis  deus. 
Summa  Summarum:  e§  mug  ba  'hzt)  nid^t  BletBen,  sicut  ipse  sinit  se  prae- 
dicari.  Sic  Pelagius  dixit:  Christus  pro  nobis  mortuus,  ideo  ut  doceret  nos 
scripturam  et  legem,  quod  vero  per  mortem  eins  liberaremini,  non  opus  & 
habemus,  quia  habemus  liberum  arbitrium.  Sic  nostri  rotten.  Clu-istus, 
baptismus  sit,  inquit  scriptura,  ^ah,  in  quo  peccata  abluuntur.  Et  Paulus 
seit.  3, 5 'lavachrum'  i.e.  inquiunt:  est  externum  signum  eorum,  qui  neu  gepoiett  finb. 
Illis  mentitur  Christus,  quia  non  Christus  proposuit,  ut  volunt,  Sic  de  sacra- 
mento:  Christus  non  bene  intellexit.  §ie  ft|t  juntfer  ^on§  in  bet  toten  gopen.  lo 
Sic  fit  semper,  ut  Johannes  !an§  nid)!  ^inBl'engen,  ut  Christus  suscipiatur, 
quia  damnatus  buntfel  tütl  f{d§  ni(^t  unter  geBen  et  cogitare,  quod  Christus 
melius  intelligat.  Ergo  Christus  plenus  scandalis,  non  culpa  sua,  sed  mere- 
tricis  rationis,  qui  buucfel  non  potest  p  frieben,  ut  se  subderet  Cliristo,  sed 
mu§  ft(^  laffen  fc^inben,  ut  ipsi  fingunt.  Christus  fe^et§  an,  ut  stultam  faciat  is 
rationem  et  sinat  se  duci  a  Christo,  et  dicit:  tu  plus  nosti,  quam  ego  et 
angeli   omnes  comprehendere  possuut.     Ideo   dicit  'Beatus"  ?c.   ba   Iett§   al§ 

3Katti).  11, 6  an,  non ut  praedicer  a  lohanue,  unangefef)en  quod  praedico,  miracula 

facio  et  prophetae  concordant.  21I§  tüenig  ludei  victi  miraculis,  al§  iüentg 
moventur  heretici.  Si  Christus  fecisset  aureos  celos  ludeis  et  quia  nolebat  20 
abiicere  vestem  vilem  et  equitare.  Nulla  heresis  tam  fortis,  quae  non  victa 
Sit.  1,  'J  verbo  dei,  ut  Paulus  Tit.  et  6.  Ro.  bte  burreu  hJOrt  fein  bo,  sed  faciunt  illis 
nasum.  Hie  dixit  eorum  sententiam,  quomodo  faciendum?  Mitte  vadere. 
Christus  minatur  illis  et  dicit  'Beatus',  si  multa  non  possumus  facere.  Pau- 
scit.  3,  10  lus  'post  uuam  et  alteram  monitionera'.  Si  velis  cera  obtundere,  non  poteris.  25 
Paulus,  Christus  non  potest  hoc  facere,  nos  dabimus  in  lucem  scripturae, 
qui  stat,  stet  ic.  Ergo  ut  sequamur  Christum,  tote  er§  un§  fur  fdjicgt  et 
sinamus  rationem  occumbere?     Ut  in  nullo  homine  hereamus  nisi  in  eo. 

3Kottf).  11, 7  Laudem  quam  dat  lohanni  et  officio  illius,  gebort  au(^  l){e  ^tx.    'Existis' 

vult  dicere:  'Extra  lohannem,  qui  solus  testimonium  forte  et  constans  de  me  dat,   30 
sicut  me  depingit,  ita  sura,  ergo  illum  audite,  qui  extra  hunc  doctores  sunt, 
tantum   sunt  harundo,   quae  expectat  ventum.     Si  flat  ex  meridie,    movetur 
in  aquilonem.     Sic  cupitis,  ut  Johannes  lentft  fein     testimonium  naä)  cuerni 
buntfei,  postea  venirent  gentes  et  aliud  testunonium  cuperent,  postea  heretici. 
Sed  tüirb  nt(^t§  brau§,   nisi  Christus  totrt  gefaft,    ut  scriptura  indicat.     Se-  35 
quitur  lohannis  testimonium.     Nihil  fit  et  sequimur  alias  doctrinas,    quoties 
venit,   ergo   moneo,    ut  laft  forcu  cmxn  buntfel  et  herete  in  forti  petra  i.  e. 
testimonio  lohannis. 
»•8  'Leiber',   'ite  ad  aulas'  jc.  i.e.  Vultis,  ut  testimonium  de   me  fteKet, 

zu  1  Arri  ?•          zu  4  Pelag:  r           10  roten]  toL  tvas  kaum  xo^  gelesen  werden  Icann 
zu   13  Christus  plenus  scandalis  r  zu  14/15  Eeatus  it.  r  18 ]  ein  Wort  un- 

lesbar zu  29  Quid  existis  r  zu  39  Mollia  jc.  r 


^prebifltcn  bc§  3at)re§  1526.  587 

tüte  trS  gern  I)et\  Et  lohannes  fol  3ufarm  i.  e.  officium  suum  unb  fol  citn 
ilUicfjcn  imrf)  fcim  !u|el  testari.  Sed  it  in  lebergurtel  2C.  i.  e.  testiinonium 
ift  idjaxff  unb  !^arb,  ergo  sinite  vobis  hoc  placere  be§  unb  !ein  nnbcr. 
3.  'pliis'.     Utinam  lohannes   testimoniuni   suum   gug»   Quff   ein   anbei'  pcrp3n  '^-  9 

5   vel  Christus   aliam  vestem  indneret,    vel  adhuc  alius  veniret   post.     Summa 
Summarum:  non  vult  habere  Christum  in  hoc  modo.    Pauhis:  sunt  qui  prae- 
dicaut  Christo  non  veniente.     Ergo  dicit  "^phis',  non  dicit  de  futuro  Christo,  *0U.  h  is' 
sed  lohannes  non  tütli  tüctd^en  ab  isto  tempore,  h)etf§,  quia  est  talis,  de  quo 
scriptum  'Ecce"  i.e.  eins  officium  est  tale,   quäle  huius,   qui  praecedit  prin-aJ'nttD.u,  lo 

10  cipem,  qui  habet  cecos,  illos  praemittet,  sed  non  sunt  verus,  sed  bte  tromctter. 
Sic  lohannes  se  praeconem  ostendit  Christi.  Ergo  nolite  videre  in  aliura 
Christum.  Vides,  quam  varius  sit  buutfel,  a^  maximus  labor  servare  Chri- 
stum pm-e,  quia  Satan  non  cessat,  cui  Christus  est  tanquam  cera  mollis,  et 
semper  dat  ei  aham  et  aliam  formam,  et  excitat  rotieret)  unb  frf)tnbcn  Chri- 

ij  stiani  naä)  l)rem  bunifel.  Sed  nos  debemus  esse  eins  cera  et  lutum,  ut  ipse 
nos  faciat.  Ergo  dicitur  'Beatus',  q.  d,  'auxilium  et  gratia  adest,  sed  tüic 
tcfji  furfc^tage,  fo  tntl  mau§  nt(^t\  Summa  Snmmarum:  tüte  ic^  gcprcbigt 
tücrbe,  fo  tüil  mauy  nitfjt  !^a6en;  et  hoc  in  simplicibus  verbis,  tum  videbis 
mnlta  miracula,  in  scriptura,  quae  te  tüerben  erfjalteu. 

zu  5  plus  quam  propheta  r  s«  16  Beatus  r 

73. 
^rcbigt  am  -t.  5(böcntyfomttag. 

(23.  2)e3cmber) 

S)iefe  BiS'^cr  ungebnidte  ^rebigt   ift  unö   tu  Störerö  'Jlad)fc^rift  Cod.  Bos. 
o.  17d,  33t.  178b- 180b  ersten. 

20  Dominica  4.  adventus  loh.  1.     Misernnt  sacerdotes  Sot).  i,  loff. 

et  levitas     Luth: 
Summa  huius  Euangelii  est  fere  ea,  quam  dominica  proxima  diximus. 
loh.  Euangelista   fonbert   personam   et  officium   lohannis   a   Christi   et    dicit 
lohannem  quidem  venisse,  sed  non  porro,  quam  nt  testimoniuni  daret,   non 

25  esse  Incem,  Christus  vero  non  venit  dare  testimonium,  sed  ut  etiam  daret 
lucem  et  vitam,  lohannes  tantum  monstravit  super  hanc  lucem.  lohannis 
officium  est  praedicandi  et  Euangelii.  Audistis  dominica  proxima,  toie  biet 
brau  let)t,  ut  testimonium  hoc  permaneat,  non  est  arundo,  non  gestat  molles  jc. 
Mundus  semper  gljct  mit  lunb,  ut  vcrbum  dei  ten!e  unb  ]ii)C,  ut  placet  illi, 

30  tnan  fielt  Euangelio  na^  mitt  gtünli  unb  üfi,  ut  non  liabeat  bie  form,  quam 


zu   20    23.  decembris  r  zu  24   über  porro  stellt  hjeitcr  zu  24/25  Christi  et 

loaDiiis  officium  r 


588  ^tebigten  be§  3af)te§  1526. 

habet.  Ideo  Euangelista  multis  verbis  utitur,  qiiibus  eins  constantiam  laudat, 
ut  Christus  Matth.  XI.  Summa  Summarum:  bn§  nut  bog  tOOtt  feft  fte'^e, 
quia  omnes  rotten  vohmt  Christum  QtlbcrS  TltQl^en,  quam  Euangelium  pro- 
ponit.  Ergo  debco  mauere  cum  simplici  Euaugelio  et  nou  simus  magistri, 
scriptura  tütl  ungcmeiftett  fein,  si  vero  tentas,  servas  bte  f(^Qlen,  et  amittis  ^ 
uucleum.  Solis  splendorem  nunquam  iüitftu  Bergen,  obfuscare  potes.  Ca- 
vendae  nobis  huiusmodi  rottae  et  noster  buniJcI. 
30^.  1,  ly  Percurramus  Euangelium.     'Hoc  est   testimonium  lohaunis'   i.  e.  prae- 

dicatio,   verbum  dei,   Euangelium,    in  quo  ostendit  Christum.     'Quando  lu- 
daei',   bo   ^aBty   t)r§   bte  gefeüen,   qui  Euangelium  vohmt  metftetn.     Tyrann!   i" 
'  hoc  non  tentant,  sed  penitus  bem|3ffen,  sed  quando  Satan  videt  se  nihil  effi- 
cere  gladio,   impugnat  alia  via  et  ntmBt  fut  falsos  praedicatores  et  fratres, 
qui  etiam  docent  Euangelium   et  scribunt  libros   et  putant  se  optimos  Chri- 
stianos.    Uli  tüoHenS  laffen  HetBen  unb  tooHen  matterer  bruber  irerben  et 
sanguinem  effundere,     Vides,  quomodo  moliantiu-,  ut  lohannem  vincant,  illi   i^ 
fiunt  topffer  et  faciunt  ex  scriptura  imagines,   quasi  scriptura   esset  cera  vel 
lutum.    Scriptura  potest  pati,  hü^  bu  f^eculirft  mit  betnen  gcbondEen  et  mane- 
bit  iramaculata,    sed  vide,  ubi  manebimus  in  fide.     Vides,  quod  fteHen  fi(^ 
fo   freunblic^,   quasi   prae    charitate   velint  vorare  et  pro   Christo  suscipere 
crucem.     Cave  tales,   nos  monemur,  ut  caveamus  tales,   sed  non  possumus.  ^o 
^'^riftuS  h)uft§   et   novit   eos  et  tamen  Christus  ludam  habuit.     Sic  Paulus 
2.  «pctri  2,  1  de   falsis    fratribus.     Sic   2.  Pet.     Unde  venit,    quod  non  potest  fieri  cautio, 
quia  veninnt  in  ovium  vestibus.     Nemo  cogitat,   ubi  Euangelium  seit,  quod 
penitus  purum  sit,  ergo  nemo  edificet  super  hominem,  utcunque  doctum,  sanc- 
tmn,    sed   quatenus   praedicat  Euangelium,   hactenus   crede.       Cras   possum   ^s 
ego   et  tu  cadere  et  ex  scriptura  facere  imagines.     Si  vult,   ut  fidamus   soll 
Soö.  2, 4(3eo,   ut  et  ipse  loh.  2.   et  praecipue,   quando  veniunt  et  ostendunt  se  ami- 
cisslraos,    ut  quando  regem  facturi.     Caveatur  ab  illis,   qui   am  ^OC^ften    bic 
fo(^  treiben,  iit  hie  lohannem  facere  volunt  Christum.    Hi  sunt,  qui  maximis 
verbis  Euangelium  possunt  greifen,    sed  Satan  tibi  credat.     Paulus  Act.  20.  ^^ 
sip9.2o,28tf'Cavete'  ic.  'qui  trahent  ad  se'  jc.  ha§  ift§,  et  ibi  habebitis  tales,  imo  nobis 
üKattf).  18, 7  viventibus  reiffen  \iä)  ein,  quia  'oportet  fieri  scandala'  Matth.  quia  doctores 
et  auditores   non   recte    capiunt  Euangelium,   ut   penitus  mortificentur,   quia 
supercst  ber  bundEel,  bene  dicitur  biblia  esse  librum  heresium,  quia  est  veri- 
tas,  quando  ber  bundel  vult  metftern,  tum  fit  seductio.    2.  nos  thesaurum  illum   ^5 
non  suscipimus    et  ingrati  sumus,   ergo   nostram  ingratitudinem  solvit,   quia 
dei  verbum  audire  non  vis,   audire  Satanam.     Ergo  oriuntur  sectae  et  tales, 
3oö.  1,  injualcs   hie.     'Sacerdotes   et  Levitae'  2C.     Libenter  habuissent,   ut  lohannes 
^xä)  äU  in   gefettet   I)et   et  suscepisset  honorem  hunc  et  adiunxissent  se   eis, 


zu  1/2  Constantia  loannis  r  zu  b  über  servas  steht  retines  zu  10  Qui  Chri- 

stum perseq:  r  20  crucem]  X  zu  30  Act.  20.  r  zu  34  Biblia  r 


5Prcbiaten  bei  Sa^«3  152G.  589 

tum  acquisivissent  plus  houoiis  uiib  aufeljeu,  quam  anU",  tum  Christus  factus 
fuisset  seductor  et  nihil,  quia  eorum  dignitas  coufirmata  fuisset  per  lohamicm, 
et  sie  maximus  peecator  factus,  si  decessisset  a  testimonio.  Noii  est  hor- 
reudius  peccatum  quam  scripturae  dare  uasum,  uemo  curatur,  (piando  Clui- 

5  stus  est  üerfelfc^t,  tum  aperta  iauua  et  feuestra  Satauae  unb  le[t  ljl)Uy  macfjcn, 
sicut  voluut,  et  tameu  volunt  sauctissimi  videri  et  haben,  ergo  posset  lilxni- 
tius  vigesies  ein  l^uren  toirt  fein.  Non  est  leve  officium  nostrum,  nou  bc= 
trifft  leib  unb  gut,  sed  salutem  auimae,  quaudo  ali(piis  ita  perdit  auimas, 
quaudo  totam  regiouem,  taceo,  ideo  uou  est  magis  venenata  res  quam  uui- 

10  cum  OS  tale,  et  melius,   ut  praedicareütur  fabulae  ut  Monachi.     lac.  'nolitegac.  3,  i 
magistri  fieri'  zc.    Sed  quaudo  Satau  aliquem  obsedit,  sinit  solvere,  disputare 
non  movetur  jc.     2)a»  finb  bie  fronten  f(^el(f,   qui  voluut  ex  lohanne  Chri- 
stum facere.     'lohannes  fatetur"  i.  e.  Euaugelium  left  bie  rotten  fdjuren  unb  3oi).  i,  20 
erbeiten,    sed   nihil    efficiuut,    ergo   Johannes   est   constans    i.  e.    officium    et 

15  Euangelium  eius  manet.  Sed  non  desistunt,  quando  semel  gctcubt,  Satau 
excitat  aliam  rotten,  nou  iuspicit  ceu  rottengeifter,  quaudo  semel  percussus 
et,  quando  non  possunt  lohaunem  facere  Christum,  volunt  Heliam  facere, 
sie  quando  vincentur  nostri  spiritus  de  sacramento,  aliud  machinabuutur. 
Libenter  ergo  vellent,  ut  fateretur  sc  Heliam.    Si  dixisset  sc  Heliam,  fecisset 

30  ben  fc^aben.    Hellas  enün  erat  propheta,  qui  de  futuro  Christo,  sed  lohaunes 

ut  Matth.  XL  digito  monstravit,   oportet  credamus  in  Christum,  qui  passus  ajjntt!).  11, 13 
sub  Pilato,  quia  audio  multos  Christos,  et  Pilatus  muä  aud)  in  ben  glauben, 
ut  credam  istum  Christum  sub  Pontio   passum  verum  esse,   ergo   uon  sinit 
se  Heliam  facere,  ut  sit  Christus  auff  ein  auber  jeit.     Si  etiam  praedicaret, 

25  quae  praedicauda  de  Christo.  Si  pouo  alium  C^liristum,  quam  qui  fuit  sub 
Pontio,  actum  est  mecum,  ift  ergo  ein  auber  griff.  Sic  Marcion  praedicabat 
spiritum  sanctum  non  veuisse  ad  apostolos,  sed  ad  se.  Ita  Christus  est 
negatus,  sed  man  mu»  b^n  St)riftum  niäjt  ji^cn. 

3.  '^ropljet.'     Quare  non?    quia   prophetae   fuerunt    minores    lohanne,  30I).  1,  ji 

30  qui  de  venturo  Christo,  sed  lohaunes  dixit  'Ibi  habetis  eum',  ergo  lohanuis 
ofücium  est  malus  prophetae,  quia  malus  est,  quod  Christus  personaliter 
adest,  quam  quod  verbo  tantum  proponatur,  ergo,  inquit  loliannes,  non  adest 
tautum  in  scriptura  et  verbo,  sed  praesenter.  Uli  volunt  aliud  tenipus,  ne 
sit  ille  Christus  verus  Christus. 

35  Haec   sunt  3  tentationes,    per  quas  indicatur,    quod   ratio  (juaerat,    ut 

Christum  auber»  modje,  per  pseudoprophetas  semper  doctriua  lüirt  geuiciftert, 
sed  non  moveatur.  Augustinus  dicit,  quod  ticff  l)nn  ßfjriftcu  gcpilb  felj 
Heliam  venturum  ante  diem  extremum,  sed  dicant  illi,  (piid  veliut,  non 
credo.      Haec  mea  est  urfad;,    quia    locum   hunc   Christus   exponit  Matth.  wattii.n,  u 


zu   10  laco:  r  zu  22   Pilatus  r  zu  26   Marciou    r  zu   30/31    loannis 

officium  r  zu  38/39  Eliae  adventus  r 


590  5prebigten  be§  3a'^re§  1526. 

Yos  audistis,  quod  Helias,  dico  vobis  venisse  2C.  cum  ergo  Christus  ipse 
met  beut  Quff  So'^Qnnem.  Sic  Augelus,  2.  Christus  et  apostoli  fuerunt  prae- 
cursores  diei  extremi.  Quid  amplius  praedicaret  Helias?  Num  praedicaret 
Christum  veuturura  die  extrerao?  Ipse  'Vigilate  et  quod  nihil  reliquum 
mihi,  quod  veuturus  in  gloria  patris,  quid  ergo  novi?"  Sed  dies  debet  s 
sipg.  1,  8  nominari.  Sed  hoc  praevidit  Christus  de  die  ic.  et  Act.  1.  Et,  inquit,  eruut 
signa,  per  quae  agnoscitis  non  procul,  ergo  nihil  posset  novi  praedicare, 
ergo  non  possunt  dicere  "^cras  veniet',  quia  Christus  veniet  plo^Uc^,  ergo 
Helias  et  lohanues  et  Euangelium  indicat,  ut  semper  simus  parati  2C.  Vi- 
deamus,  ne  seducant  nos  pseudoprophetae  1.  non  sinit  se  Betüegen  bte  lifttgen  i" 
,  anleuffc.  5lu  h)erben  fte  3orntg,  quia  tottengeifter  hjexben  cnblic^  3t>i"n{g, 
Sof).  1, 22  quanquam  in  speciem  se  sanctissimos  et  JÜ^en  bvon.  'Quid  dicis  te  ipse'  ?c. 
non  nominant  eos,  qui  miserint  eos,  q.  d.  tu  senties  2C.  sed  lohanues  ift 
3U  ftol|,  non  curat  eos  a  maximis  missos,  sed  novit  se  habere  dominum 
SB.  23  et  dicit  'Sum  vox  claraantis  in  deserto'  ic.  q.  d.  Ergo  simplex  creatura,  i^ 
sed  testimouium  et  vox  trifft  etit)Q§  gro§,  et  mirum  est,  quod  dicitur  vox 
vel  clamator,  et  talis,  qui  claraat  i.  e.  praedicat  non  in  civitate,  sed  in 
deserto,  et  nihil  aliud  scio,  quam  quod  praedico,  et  talera  vocem  fiir  iä), 
quae  sonat  'Parate',  sicut  Isaias,  haec  vox  sum.  Per  hoc  ^O^anneS  ^ti 
je^en  mal  öerbint,  ut  caput  k.  audi,  quid  sonet,  ut  parent  viam  i.e.  vos  20 
folt  md)  Tilgten,  ut  detis  bem  l^erxn  raunt,  venit  princeps,  Ego  sum  bie 
:pofaun,  qua  praecedo  et  dico  'geBt  roUTlf,  ut  nihil  sit  obstaculi,  '!ert  bie 
gaffen'.  Ex  his  verbis  sequitur,  quod  viam  non  pararint  et  dominum  non 
halieant.  Si  hunc  non  habent,  habent  Satanam,  ergo  pessimi  nebulones. 
Si  dicerem  ad  spiritus  nostros,  quod  viam  non  parassent  et  Christum  non  25 
novissent,  quid?  Sunt  meri  Christiani  et  Christum  penitus  vorarunt.  Stulta 
ergo  praedicatio  lohaunis,  quod  Satan  habitet  in  eis.  2.  praedicatores,  quod 
peccatores  culpautur  et  deum  non  habent.  2.  quod  omnia,  ergo  inu§  man 
in  ji^en  ^ung  unb  ben  !o|3ff  aBfc^lag,  ut  amplius  taceat.  Ipsi  dicunt  se 
habere  dominum  et  volunt  ben  i)errn  machen.  Hoc  testimouium,  verbum,  30 
praedicatio  lohaunis. 

Hoc  docet,  ut  totus  mundus  dicat  'sum  damnatus  penitus  et  quod 
facio  ex  ratione,  est  nihil,  o  Christe,  ne  sinas  aliquid  fieri  per  me',  ut  nemo 
dicat  'ha^  ift  mein  bundel  et  sie  intelligo',  quia  dominus  fol  in  bir  gelten 
i.  e.  omnia  in  te  facere,  in  te  operari,  loqui,  ei'go  praedicatur  mundo,  ut  aguos-  35 
cat  se,  sine  Christo  omnia  mendacium  et  hypocrisiu,  quae  mundus  docet, 
qui  hoc  agnoscuut  ex  corde,  hi  parant  viam  et  obstacula  abiiciunt,  per  hos 
solos  potest  praedicare  et  operari.  Nolite  putare  dictum  de  lapidibus  et 
lignis  abiicieudis,  ut  solus  ipse  in  nobis  versetur,  loquatur,  operetur.  'Ego 
sum   tantum  vox,   non   manus,   quae  tales  faciat  homines,   sed  tautum  sum  « 


11  tottcngeifter]  rotten:         zu  16  Vox  r 


^Ptebigtcn  bc§  3at)te§  1526.  59I 

vox'  i,  e.    'testor,    sed   qui    scquitur,    ber    \oU   t^un,    qui    statim    sequitur'. 
Quando  tantum  maueut  Bei  bem  testimoiiio  lohaiiuis,  ut  non  faciant  ut  He- 
rodes  et  Pharisaei  et  Levitae,  lam  irasciiiitur 'Cur  baptizas?  non  vides,  quodsoö- 1,  25 
nos    sumus  magistratus   et  facis  officium   sine  nostra'  ic.     Johannes  Qultixpit 

5   toeiter  et  non  timet  unb  lift  ein  gut  Caput  in  caput  'Ego  aqua'  i.  e.  'do  ver-  95. 26 
bum,   non   spirituni,   aqnam,  non  virtutem,   qui  sequetur,   dabit  spiritura   et 
virtutem   et  iguera'.     Et  'non  novistis',  e^  boy  i[t  3U  öiel,   quod  audiant  se 
non   agnoscere.     Si   dicerem   hoc  concilio  'excecati,    obdurati    homines,    qui 
nihil  scitis  de  veritate",  ita  fol  man  bcn  groffen  t)an]m  fux  t}l)x  l)cuil)lei  fagcn. 

10  Ipsi  putant  se  parasse  viam,  ipse  dicit  'in  medio,  et  non  iguoratis".    Et 'talis  s.  27 
est,  ut  indignus  sira'  ic  ha§  tüott  fotteit  ftc^^  lücrlidj  gcfaft  Ijabm  et  oculos 
aperuisse,    aä)   ubi   ille  erit   esse,    certe   non  debuisseut  locuui  reliquisse,   in 
quo  non  quaesivissent.      Si  nostri  spiritus  loquuutur  et  lüat^fen  baöon,    sed 
ignorant   quid   dicat.     'Venturus',   hoc   dictum    non   de  nativitate,   sed  utro- 

15   rumque   officio,    quia  venire  est    aliud  quam  nasci,    sed  trifft  boy  Euangelii 

officium,  ut  lohan:  10.  i.e.  'ic^  Bin  e^cr  anff  tretten  jn  |)i-cbigcn  et  fuit  ante  Soi).  lo,  4i 
me,  quia  30  annorum  natus,  et  habuit  hetl  Befel  praedicandi,  ego  non,  donec 
vocarer,   sivit  me   praecurrere   et   ipse   sequitur.     Ego   praedico   de    eo,    (jui 
adest  etiam  diu'.      Et  digito  monstravit  in  cum,    ut  certo  hunc  susciperent. 

20  Summa  Summarum:  ne  sinamus  aliud  fundamentum  poni,  quam  hunc  Chri- 
stum, quia  tottengeifter  non  cessabunt.  Oportet  patiamur  illam  t(nitationem 
sed  pati 

zu  5/6  über  verbum  steht  vocem         zu  16/17  lo:  1.  Qui  cum  sequeretur  r         21  votten= 
geifter]  rotten:  22 ]  das  letzte  Wort  ist  verivischt  und  unlesbar 


^01-  ber  ipeft  loaren  Mjxn  unb  ^örer  an  her  llniöerfität  öou  äöittcnficvg 
am  2(nfang  ^tuQuft  1527  mä)  Sena  öeflüdjtet.  £'utf)er  f)iclt  in  bcr  ©efarjr  au§, 
Tnu|te  aber  bie  ä>orIcfung  über  ^efaia  abbrechen,  güv  ba§  Häuflein  ber  3nrüd:= 
gebliebenen  ©tubenten  Ia§  er  an  ben  für  il^n  Ijertömmlidjen  klagen  (^Jlontag, 
Dienstag,  ^Jüttmod;)  ben  1.  93rief  be§  3o§anne§.  ©eine  eigene  immer  norf)  an= 
gegriffene  @efunbl)eit,  bie  Unrn:^e  ba:^eim  (^ugenTjagenS  grau  fa^  in  ßutl^erg 
§aufe  ifjrer  ßntbinbung  entgegen),  bie  2:obe§fätte  in  ber  Stabt  betoirften  jlrar 
mand)e  (Störung,  bod)  fam  er  in  ettua  28  ßeüionen  öom  19.  Stuguft  bi§ 
7.  Dtoüember  ^u  (Sube.  Sie  grtuä^nung  ber  ^^eft  ift  in  biefer  ^orlefung  ebenfo 
Ijänftg  al§  bie  Slngfälte  gegen  bie  ©djtuärmer. 

€bfd)on  £ut:§er  bie§mal  fo  »enig  ipörer  ^atte,  muffen  mir  bod;  üon  fünf 
Überlieferungen  l^anbeln,  bie  mit  biefer  5i>Drlefung  5ufammenl)ängen.  ßö  finb 
bieg  1.  Otörerö  5tadjf(^rift,  2.  3tbfc|rtft  üon  nr.  1.  burci§  3Jtat|efiu§,  3.  SÖDlfen= 
bütteler  S3earbeitung,  4.  bie  ^atob  gJropft  pgefc^riebene  Slufjeidjuung,  5.  Sutl;er§ 
eigene^  ^eft  nüc§  äüalc^s  gjteinung. 

1.  atörer  mar  al§  Kaplan  gemi^  burd;  bie  Äranf^eiten  unb  ©terbefälle 
mäljrenb  ber  ^4^eft  fel)r  in  Slnfpruc^  genommen,  ja  im  eigenen  .Ipaufe  erful)r  er 
8djmer3lid;e§:  fein  SBeib  ftarb.  (Sleidjmo:§l  ^at  er  fämmtlidje  etunben  getreulidj 
bagefeffen,  fein  .^eft  ift  lüdenloS.  g§  umfaßt  in  ber  Jenaer  |)anbfd)rift  Bos. 
q.  24"'  hk  33lätter  2ül-259^  S)ie  ?iac^fc§rift  ift  ebenfo  geartet,  mie  mir  fie 
oben  bei  ber  ßcclefiafteeüorlefung  befc^rieben  l^aben. 

2.  9)ktr)cfiu§  erjäp:  „ben  ©tubenten,  fo  bei  il)m  berl^arrten,  la§  er  bie 
epiftel  Süljanniö,  bie  mir  l;ernac§  M.  @eorg  3fi5rer  ab^ufd^reiben  gab".  S)ic§  'gab' 
tuirb  im  ©inne  öon  'überlief'  ju  öerftcljen  fein.  2)ie  Slbf^rift  ift  berfd;oIlen, 
menn  fie  nid)t  ber  folgenben  ctma  ^u  ©runbe  lag. 

3.  Sn  SBolfenbüttel  liegen  Scholia  ex  praeleclionibus  D.  Martini  Lutheri  anno 
1531.  die  Augusti  17.     @ie  finb  auf  ©.  1—154  folgenber  Gdjrift  gebrudt: 


a^orlefimg  übcv  ben  1.  »tief  be§  Sio^cinm?.   1527.  593 

Martini  Lullieri  Scliolia  et  Sermones  in  primam  lohannis  epistolam  atque 
Annotationes  in  epistolas  Panlinas  ad  Timotheiiin  et  Titum.  Ex  cociicibus  manu- 
scriptis  Bibliotliecae  Academicae  Helmstadiensis  nunc  primuiii  edidit  D.  Paulus 
lacobus  Bruns  ....  Lubecae,  impensis  loh.  Fried.  Bohn.  MDGCXC^II. 
262  ©eiten  in  €!tat). 

.i?öftün  {m.  Siit^er  II  ©.  648  ?lnm.  ,]u  ©.  157)  ^at  fd)on  gefetjen,  ba^  ^ier 
ouf  <B.  120—154  nidjt  eine  Sortefung  fonbern  eine  ^^srebigt  üon  1532  (erl.  ^  18 
<5.  306f.)  tateinifd}  gegeben  wirb.  6r  meint,  hafj  fomit  ba§  S)atnni  17.  ^^(ngnft 
1531  fid;  nid)t  anf  bie  äJorlefung  fonbern  anf  bereu  V(bfd)rift  bejiefjen  niüffe. 
5lllein  and)  ba§  gel^t  nid)t  an.  2)enn.  toenn  eine  ^-pi-"cbtgt  öon  1532  l)ier  t)er= 
arbeitet  ift,  fo  gel)t  17.  5(ngnft  1531  anf  bie  auä  einem  nadjgefdjriebenen  ^efte 
(t)ietteid}t  burd;  ''}]tatl^efin§,  f.  o.)  an  biefem  Sage  begonnene  9(bfc^rift,  tueldie  für 
hin  Xext  ber  äöolfenbütteler  ■'panbfd)rift  bie  eine  U>ortage  lunrbe;  bie  anbere  bilben 
jene  ^U'ebigten  Don  1532,  9(uge)ifd)einlid)  l^aben  tnir  e§  bei  biefer  3JÖolfenbütteIer 
.^anbfc^rift  mit  einer  freieren  33earbeitnng  ,^u  tt)un:  bie  !^ibelftellen  nnb  bie 
flaffifd)en  ßitate  finb  tneitlänfiger  angefüljrt,  ba§  'jc'  unb  ba§  eingefprengte  S)entfd) 
ift  faft  üerfc^tt)nnben,  ber  Stil  ift  geglättet  unb  bie  Übergänge  in  ben  abgeriffenen 
©ebanfen  öermittelt.  SBenn  tüir  aber  biefe  ^uf^aten  niegnet)men,  bleiben  nur  bie 
©ad)eu,  tuelc^e  tüir  fd^on  in  9ibrer§  ipeft  lefen.  S)a  Irir  nod)  eine  ,itDeite  Tiad)= 
fc^rift  in  üertjältni^mä^iger  Srene  tjaben  (f.  unten),  fo  fönneu  tt)ir  beobachten, 
tüa§  freilid)  jeber  Grfatjrene  ol)nel)in  U;ei^,  tüte  öerfdjiebeu  jföei  ^örer  auffaffeu 
nnb  nac^fd^reiben.  2)ie  ertennbare  i^orlage  üon  1531  mü^te  nun  bem  9törerfd)en 
^efte  unb  ber  anbern  ^lad)fd)rift  gteid)  uatje  nnb  gleid)  fern  fteljen,  rührte  fie  öon 
einem  britten  ^ijrer  l)er.  Statt  beffen  gibt  fie  nid)t§  Urfprünglid^e§,  nid)tg,  tnorin 
fie  gegen  JRörer  mit  ber  jttteiten  5iad)fc^rift  ginge.  Stnmer  feieren  nur  bie  Sd)lag= 
tuorte  unb  ^'raftftellen  an^  bem  ytörerfd^en  ^">efte  toieber.  5öei  ber  äJerarbeitung 
jener  !:|>irebigten  öon  1532  ift  ebenfalls  nic^t  peinlit^  in»  Sateinifd^e  überfe^t, 
fonbern  mit  ^reil^eit  üerfa'^ren.^ 

S)ie  ©trei(^uugen  unb  ^Jtad)befferungen  in  ber  QBolfenbütteler  .'panbfdjrift 
meifen  überbieg  barauf  l^in,  ha^  ber  Url^eber  feine  ^iJorlage,  tnälireub  be§  5lb= 
fdjreibeuö  ftiliftifc^  nod)  glätten  tooltte.  ^piebei  ift  an  (Stellen  tüie  614,23  (sectas); 
635,29  (ultra);  694,19  (loco  poenae  für  pro  poena,  tute  aud)  Üförer  l^at); 
739,  28  (nullus)  unb  S-  26  (peccata)  u.  a.  erfid)tlid),  ba^  bie  i^orlage  i^m  3lu§= 
brütfe  barbot,  bie  er  ^unäd^ft  l)infc^rieb,  bann  aber  Derbefferte.  S)iefe  2öenbungeu 
ber  ^Öorlage  ftimmen  nun  mit  'Jiörerg  ^eft  überein.  60  flammt  offenbar  bie 
SBolfenbütteler  .^anbfd;rift  au§  einer  2lbfd)rift,  bie  1531  auö  $Rörer§  $eft  ge= 
uiac^t  tüurbe. 

5Da  bie  ipanbfc^rift  in  SBolfenbüttet  al§  Heimst,  nr.  786  nod)  öor|anben  ift 
(fura  nac^  ißrunä  a.  a.  £).  ©.  IV  befd)rieben  bei  ü.  .§ei»e»ia"n  "^^e  C"'<inbfd)r.  b. 
Sibl.  3.  2Bolfenbüttel,  I,  2.  ©.  219  nr.  878),  fo  fanu  eö  öicUeic^t  nod)  einmal 
gelingen,  ben  äJerfaffer  feftanfteEcn.     3lnrifaber  fc^eint  e§  nic^t  ju  fein,  and)  nid;t 


1)  2)0^  ber  2) r lief  jener  ^^irebigten,  nic^t  eine  aubertueitige  giad^fd^rift  betfctbcn  bor= 
lag,  bleibt  aber  fi(^er.  Cb  bie  2lbfd)tift  Don  1531  untoollftäubig  föar  ober  tt)cld)e  Urfac^e  ia% 
5tbbved)en  ber  2Üolfenbütteler  §anbfd)ttft  bei  Rap.  4, 16  bebingtc,  bleibt  ungctoife. 

ßut^er§  Söerfe.   XX.  38 


594  Sßotlefung  üBet  beti  1.  Srief  beg  3f0^nnne§.    1527. 

©(^aarfc^mibt ,    ber   bie  SSortefungeu  jum  SituSbriefe   (f.  33run§  p.  VI)  afifd^rieb. 
Unjid^ere  ©puren  tceifen  auf  ^laciuS. 

4.  dagegen  jinb  auf  einen  ^tüeiten  |)örer  bie  5tuf,]ei(^nungen  ^uvüdaufü'^i-en, 
bie  ©eorg  5^eumann  1708  öeröffentlid^te  unter  bem  %itd: 

D.  Martini  Lutlieri  Gommentarius  in  S.  loliannis,  evangelistae  et  apostoli, 
epistolam  catholicam,  a  lacobo  Praeposito,  ss.  theo!,  licentiato  et  ecclesiae  Bre- 
mensis  antistite,  quondam  exceptus,  ac  primuni  nunc  editus  ex  Bibliotheca 
VVittenbergensi,  cum  aliquot  D.  Lutheri  ad  eundem  epistolis,  et  praefatione 
loannis  Georgii  Neumanni,  ....  Lipsiae,  apud  heredes  loann.  Grossii,  et  lo. 
Frider.  Braunium,  A.  GIDIOCGVIII.«  80  unBe^ifferte  ©eiten  (S5orrebe)  192  Bezifferte 
©eiten  in  Oftaö. 

S)ie  ber  9tu§gaBe  ^u  ©runbe  liegenbe  C^anbfrf)rift  ent'^iett  am  ©c^Iuffe  Briefe 
Sut:§er§  an  i^atob  ^:propft  in  ^Bremen.  Offenbar  l^ot  berfetbe,  tuie  er  ja  aud^  ben 
aöolfenbütteler  gsfalter  fiutt)er5  befa|  (f.  Unfere  3tu§gaBe  Sb.  3  ©.  3),  fid)  eine 
9lieberfc^rift  ber  a3orlefung  berfc^afft  unb  it)r  bie  SSriefe  ßutt)er§  angefügt.  Ob 
bie  le|teren  in  Urfc^rift  öorlagen,  fagt  gteumann  nic^t;  n?eil  aber  bie  Zi^k,  bie 
^fieumann  gibt,  fe^r  öerberBt  finb  unb  bie  wenigen  33riefe  auä)  anbertoeitig  eine 
Überlieferung  ^aBen,  ift  e§  fc^n?erlirf)  ber  galt  gen)efen.  ^^tuc^  bie  äJorlefung  lag 
nic^t  in  DZa^l^rift,  fonbern  in  Stbfi^rift  bor:  nirf)t  bem  Herausgeber  fäUt  jene 
UmfteEung  auf  ©.  683,  14  jur  Saft,  fonbern  bem  3Ibfd}reiber,  ber  öieüeictjt  eine 
9ianbbemer!ung  ober  ein  lofeS  ^latt  au  falfd^em  Orte  eiuBe^og.  S)ie  |)anbfc^rift 
ift  t)eute  öerf($Dlien. 

äöie  bem  aber  anä)  fei,  '»Propft  i)ai  feinenfalfg  felbft  bie  9}orIefung  ex  ore 
Lutheri  1522  —  24  ettt^a  am  Zi]ä}i  ge'^ort,  n)ie  9ieumann  unb  nac§  i^m  Stnbere^ 
meinen.  S)er  äöortlaut  ber  ^^luf3eid)nungen  fprid)t  gegen  biefe  ^at)Xt,  m  aller= 
bingg  ^-propft  in  äßitteuberg  meilte,  ma§  1527  nidjt  ber  galt  mar.  ©c^on  merben 
bie  ©c^märmer  ermähnt  neben  ben  Unru'^en  ber  SSauern,  ber  Eingang  be§  5|}ropft= 
fc^en  Xejte§  gibt  biefelbe  ©timmung  ßut^erS  mieber  mie  bie  ^ad^fc^rift  9törerS. 
2Bo  biefer  in  feinem  ^eft  ba§  Saturn  am  9tanbe  :^at,  beginnen  aud^  ^^ier  er!enn= 
bare  Stbfd^nitte,  3.  S5.  am  10.  ©eptember  (heri  653,  31)  unb  5.  9ioöember.  ßuf^er 
mü^te  benn  at§  red)ter  ©d)ulfucifer  bei  ber  ameiten  ä5or(efung  in  jeber  ©tunbe 
gteid)  öict  betcättigt  t)aben  als  bei  icner  33or(efung  öon  1523,  über  bie  mir  aud^ 
fonft  nid)t§  miffen.  Sa^u  fommt  bie  Übereinftimmung  an  ben  ©teilen,  too  Suf^er 
beutfd)  fprac^.  Sie  ©d)tagmortc  finb  aud)  im  Sateinifc^en  t)ier  bie  gleidjen  mie 
Ui  9{örer,  ebenfo  ber  ©ebanfengang.  ^ur  l^at  t)ier  ber  <g)Drer  nid)t  fo  öiel  nad§= 
fd^reiben  tonnen.  Handies  abgeriffene  äöort  mag  aud)  ber  ?lbfd)reiber  ober  5leu= 
monn  meggetaffen  '§aben;  ^}törer§  beliebtet  '^C  fep  faft  gauj.  SÖo'^1  erft  ber 
-Herausgeber  ^fleumann  tjat  :^ingegen  bie  33ibelt)erfe  be^eid^net  unb  i^rem  ganjen 
Sßortlaute  nad;  abgebrudt.  gin  offenbarer  3ufa^  DteumannS  begegnet  auf  ©.708,32; 
er  Iä|t  auf  anbere  3ut^aten  fct)lie^en. 

5.  Sie  Sutt)erau§gabe  öon  äöalc^  bringt  S5b.  9,  ©.  1080-1251  eine  5Iu§= 
legung  bes  2tol§anni§brief§  ou§  Sut^erS  eigen'^änbigem  ^Jknuffript.    9tambac^  l^at 


')  3.  SB.  Mofe  in:  ,3eitfc^tift  f.  b.  f)iftorifd)e  3:t)eo(ogie  18G0  ©.  294.  S)er  3ttttfel 
'5probft'  in  ^erjog^  gtealcnc. '^  12,291  läßt  ^ropft  bie  a^orlefung  2nt\)n^  über  bie  erfte 
Sfotjannigepiftet  l)eiau6geben ! 


a^otlefmu]  über  beit  1.$<ricf  be§  ^otjannc?.    1527.  595 

bie  Übei-feijung  Gefertigt.  SBenit  fjier  1.  ^ot).  5,  7  a(ö  cd)t  6et)Qnbett  Wirb,  m^ 
^ntl)n  nie  tl^at,  ]o  fcefdjUndjtigt  SOaldj  cttuaigc  ^-öebenfeu  mit  bcr  IHiiiitevfimg 
(©.  1227),  bem  Oieformator  muffe  bieömal  ein  foIdjeS  gpmptav  beö  gried)ifrf)en 
SeftamentS  üorgelcgen  l)aben,  in  U)eldjem  biefer  Sprud)  geftanben.  ©0  I^ot  2Bald}ö 
mi§gabe  biefer  ^^(nMegnng  Bislang  feine  U3eanftanbnng  erfatjren;  AUiftlin  {m.  l'nttjei'II 
©.  648)  beljilft  fidj  mit  ber  Vtnnnljme,  ba^  bie  ^Jiadjfdjrift  aus  einer  anbevn 
5I^or(efung  ftanune:  „l'utl^er  mag  an  biefem  33rief  bis  ine  ^a{)x  1531  getefen 
Ijaben".  ^^(ber  3fiiJrer§  Säten  feigen  hiv:i  @nbe  ber  a^orlefnng  im  5ioüember  1527 
unb  1531  trug  ßntl^er  über  anbere  33üdjer  üor. 

3Benn  ^ttieifel  an  ber  ©d)tljeit  bisljer  nid)t  anfgeftiegen  toaren,   fo   lag  t>a^ 
an  bem  Beugniffe  Don  Sßald),   bcr  Dielbon  ßutljerS  .ipanb"  gefeljen  ^at,   bie  ^or= 
lefung  fei   öon   i'nttjer    felbft    gcfdjrieben    (©.  1226,    ^^orrebe  S.  20.  21).      ©eine 
5BcT)auptung,   bie  innere  S^efd^affenljeit  lie^e  ßutl^er  ertennen,    möge  mau  auf   bie 
^ad-)en  ober  hie  9lusbrüde  ober   auf  bie  %xt  be§  ä)ortrag§  feigen,   gilt  uns  nid)t 
Diel.    ^Ingfdjlaggcbenb  fd;eint  eine  ©teile.  Wo  2uÜ)a  Don  fid;  felbft  rebet  (©.  1182): 
äiou  biefem  ©prudj  fann  auö  ^too  ©teilen  meiner  ©djriften  diu  (Srflärung  nadj= 
gelefen  mxhm.     erftlid)   in   ber  '^srebigt,    hk  ben  litel  fiiljrt  „.g)eerprebigt  toiber 
bie  dürfen",   ber  anbere  Crt  ift  jn  finben  in  ber  ^oftill  am  Sage  ^oljanniö  beö 
2;äuferö.     S)ieö   ©elbft^engnifj   ift  aber  gerobe   üerbäd^tig.     ^n   ber   „^leerprebigt" 
((M.  31,  109)  l^at  ßutl)er  im  ^inblid  auf  ßljriften,  bie  etiua  in  bie  @efangenfd;aft 
ber  Surfen  füllen  tonnten,    geratljen:   SfBo  bn  in  bie  lürtei  tommft,    ba  bu  feine 
^rebiger  nod)  ^^üc§er  Traben   fannft,    ba  er^äljte   bei   bir   felbä  3>ater  Unfer,   ben 
©tauben   unb   bie  ,^eljn  ©ebot.     Unb   mcnn   bu   auf   biefeu  5lrtifel  (2.  VHrtifel  beS 
2.  .S'^auptftüd'ö)  fommft,  fo  brnde  mit  bem  S)anmeu  auf  einen  <yinger  ober  gib  bir 
fonft  ctlua  ein  3eid}en  mit  ber  ^anb  ober  3^n^,  auf  baB  bu  biefen  iHrtitel  bir  luol)l 
einbilbeft,    fonberlid)   Wo   bn  etwa  tuirft  ein  türfifd)  Slrgernis  feigen",     äöenn  ber 
befangene  felje,  n^ie  hk  Surfen  mäßiger  feien  ai^  bie  Seutfdjcn  unb  am  ©tauben 
irre  n^ürbe    „brüde   abcrmal    ben    Singer   mit   bem   S)aumen".      ^ier  aber   luirb 
baraug:    „'äUwo    hei   ber  (ärflärung  bee  anbern  ©ebotö  gebadet  loirb,   ba^  bie  in 
ber  Sürfei   gefangene  ('•l)riftenfflatien   biefeö  9lrtifel§   gebadet   'an  Sefum  C^ljriftnm 
feineu  eingeborenen  ©oljn,  unfern  ^''ernr,  tuobei  fie  mit  isermeibung  aller  ©djein= 
tjeiligfeit  mit  bem  S)aumen  hie  §anb  brürfcn  unb  fagen:  „Sefue  (it^riftne  ift  mein 
&iatti  unb  meine  ^eiligfeit".    öerabe  bei  yinfü^rnng  einer  eigenen  ©d^rift  nimmt 
e§  ein  ©djriftfteller  mit  ben  SBorten  nid)t  genau,  aber  tiier  ift  ber  ©inu  gröblid) 
öerbre^t,   toie  eö   nur  ein  ^^rember  tl)un  fann.     l'uttjer  gibt  einen  Siatl;  für  bie 
^ufunft,   l^ier  niirb    bie  ©ac^c  al«  beftel)cnb  gebockt;    bei  ßutl^er  ift  ba§  Xrürfen 
mit  bem  S^aumen  ein  gebäc^tni^ftärfenbes  ^JJtittel,  Ijicr  eine  etma  ha^  Jpänbcfalten 
(^^'ermeibung   aller   ©djein^eiligfeit,    um  ben  Surfen   nid)t    üuf;)U fallen)   erfetjcnbe 
feierliche  .^anblung;  ber  SobpreiS  ift  freie  3utljat.    3)ie  2lnfül;ruug  au§  ber  ^-poftille 
ift    ungefi^idt    unb    öerfel^lt.      ©tillfdjireigenb    finb    aud)   bie    Annotationes    ^um 
S)euteronomium  (Unfcre  9lu§gabe  14, 674  fg.)  benü^t,  peinlid)  au§fül)rlid)  unb  bod) 
mit  5[lti§tierftänbniffen.     5Die  {yorm  biefer  ?luf,u'id)nungcn  Ijinbert,  fie  als  ^^srebigt^ 
ftubien  ^ut!^erö  auf^ufaffen:  fo  oft  £utl)er  nad)  1531^  über  Serie  aus  biefem  bibli= 

1)  2a   bie  .^eerpvebiat  1529  etfdjicn,   fo  inufe  bie  in  iKebe  fte()cnbc  3d;vift  nad)  biefer 
Seit  3ufamineniictroflcti  jciii. 

38* 


596  «orlefung  ühn  ben  1.  »vtef  be§  So'f)anne§.    1527. 

f(^en  35ud§e  prebigt,  ^at  er  fie  niemals  öeHüenbet.  6-§  lä^t  fic^  anbererfeitä  aud^ 
ni(^t  begreifen,  ba§  bie  ©(^rift  öolter  geleierter  ßitate,  (onger  9tbfc^tueifungen  unb 
Iogifd)er  33egriff§fpaltungen  bie  ^kc^fc^rift  gehörter  ^rebigten  fein  fönnte.  gür  eine 
S3orlefung  aber  enthält  fie  3U  biet  frembartige  ^eftanbt^eile.  finf^er  erörtert  gelegent= 
lic^  and)  einmal  eine  frembe  ©d^riftftetCe,  l^icr  aber  finben  fic^  eingefprengte  ©tütfe 
mit  befonberen  ^tuffd^riften  nnb  gefi^loffener  $>ett)ei§f ül^rung ;  fie  nehmen  ^tüei  drittel 
ber  ganzen  (Sd^rift  ein.  ä)on  13  großen  @infd)altungen  nenne  icf)  nnr  ben  Canon 
poenitentiae  (äöald^  ©.  1148—52),  bie  33efdf)reibnng,  fdk  nni^  nnfer  ^^n^  öerbammt 
unb  nic^t  öerbammt  (elf  ©eiten!),  5lnfü!§rung  einiger  3'^npiffe  öon  ber  ^^rüfung 
ber  ©eifter  (9  (Seiten).  2)ie  gan^e  ©cl)rift  ^eigt  bnrd^  fd)arfe§,  fünftlic^e§  ©intl^eilen, 
bo^  fie  ber  Unterttteifung  öon  ©c^ülern  bienen  milt.  f^ür  eine  ^utl)erfderift  mutzet 
'e§  fonberbar  on,  ha^  nur  einmol  (©.  1225)  in  ber  erften  ^^-'^erfon  ber  (5in,]al)t  gerebet 
Jpirb,  noct)  fonberbarer,  ba^  e§  ^ei^t:  „Unb  biejenigen,  bie  feinen  Unterfc^ieb 
^toifc^en  Suf^erS  unb  Decotampabii  ©dEiriften  finben,  Ijoben  ancf)  nicf)tö  öom  ^cili= 
gen  ©eift",  nad)  bem  gongen  ^ufammen'^ange  tonnte  nid)t  t»on  ßut^er  felbft  fo 
objeftiD  gerebet  toerben.  ©ine  9teil)e  öon  (5act)ertlärungen  fteljt  gegen  finf^erS  @eift 
unb  SBiffen.  S)ie  ©teile  1.  ^o^.  5,  7  ift  al§  ed§t  angenommen;  hiergegen  Ijalte 
man  ßut^erS  äöorte  (©.  unten  780,  21  unb  34).  Stellen  toie  bei  Söalc^  ©.  1083 
über  hk  erften  5}erfe  be§  1.  ^o'^annißbriefeg,  über  ba§  Ttalaiav  2,  7,  über  5,  6, 
über  bie  „te^te  ©tunbe"  2,  18  finb  gegen  bie  bon  Sut§er  1527  trie  f|)äter  t)or= 
gebrad^ten  StuSlegungen. 

^Jlögen  alfo  aud§  einige  Gebauten  '»iuttjerg  aufgenommen  unb  öerarbeitet  fein, 
bie  leitenben  ©runbgebanfen  unb  d)arafteriftifc^en  2lu§legungen,  bie  Einlage  ber 
©c^rift  ift  nidt)t  ton  fiut^er,  lel)rt  if)n  nic^t  al§  ßregeten  fennen;  bie  ©c^rift  ift 
öon  einer  fritifc^en  ©efammtauSgabe  auSjufc^tic^en.  äBir  l^aben  anSfü^^rlic^er  bie 
^ier  angebeuteten  ©rünbe  geltenb  gemai^t  unb  bie  ,3uftimmung  ©ad^öerftänbiger 
erl)altenV  S)er  äJerfaffer  biefe§  <!p'efte§  mirb  Slgrifola  fein.  S)ie  23emeife  hierfür 
finb  ^di)ixtiii),  tjkx  ift  nid^t  ber  Ort,  fie  alte  öor^ufülren.  Sßir  lieben  nur  l^eröor, 
ba^  ber  ?lntinomi§mu§  l^ier  überaus  ftarf  auftritt,  mie  nur  je  bei  Hgrifola, 
©.  1134  —  36  fielet  tiier^u  ein  le^^rreid^eS  ßinfdt)iebfel  über  bie  S3u^e  mit  ber  ^raft= 
fteEe:  „§alt  ba§  .^er^  gegen  ba§  ©bangelium,  fo  Ujirft  bu  SSn^e  tl)un"  (f.  toeiter 
©.  1168;  1089;  1194j.  2)en  Urheber  ber  'minorifc^en'  ©efte  l^ört  man  beutlid^ 
©.  1219:  ^it  bem  majore  l)at§  alfo  feine  Oiid^tigteit,  aber  eä  feljlt  am  minore. 
S>ie  SSibelftellen  für  bie  antinomiftifd^e  Se^re  teuren  in  bem  für  5lgrifolo  feftfteü= 
baren  engen  Umfang  unb  in  berfelben  3olge  unb  Q}erbinbung  ^ier  mieber.  5ll§ 
ber  „S3iel=ßitotor",  mie  fi^on  bie  .^^itgenoffen  il)n  nannten,  tritt  ^tgrifola  and^ 
]§ier  auf.  ^n  ben  beiben  5tad)f(^riften  ju  unferer  .^-IJorlefung  Ijat  £ut§er  nid}t  ben 
vierten  3;§eil  ber  Einführungen,  bie  \xä)  Ijier  breit  mad}en  (über  70).  2Ba§  babet 
befonberä  für  ben  föi§lebener  ©d)ulmann  fpridjt,  ber  befanntlid)  mei)rere  ©prüce= 
n»örterfammlungen  l^erauggab,  ift  ba§  häufige  Elnfüljren  beutfct)er  ©prüd}n}örter. 
©ein  ^el^rgefc^id,  bie  @abe  feiner  6intl)eilung  Verleugnet  er  aud§  l^ier  nid^t.    äBie 


*)  Äoffmane  in:  2;i)eotogif(^e  ©tiibien,  g^eftfcfjtift  pm  70.  ©eburtStage  b.  D.  2ßei§. 
©Dttingm,  1897  ©.30—51.  2)0311  S^colog.  Ji^itcratiitäeitimg  1898  nv.  9  ©.239,  »od  über 
Dergeblirfie  yiadjfovf(^ungen  nad)  jenem  ^Jtutogta|3^  L'ut^cr»  in  im  5öibliott)eten  öon  i^aUi  unb 
2(ena  beridjtet  ioirb. 


Söorleimig  ühn  bcn  1.  23ricf  be§  3o^onne§.   1527.  597 

er  cinft  21  5prebifiten  Sitf^erg  mit  feinen  eigenen  @ebanfen  burd5fc|tc  (^xl.  2  19 
©.  292ff.  nnb  baju  fiamxau  in  Beitfcrjv.  f.  .mrc{)cngejcf).  V,  502  ff.),  fo  modf^te 
er  einen  ^onintcntar  planen  äljniiä)  feinen  1530  eifcf)tL'nenen  „In  Epistolam  Pauli 
ad  Titum  Scho]ia^  Hlüifc^en  jenen  21  ^rebifiten  unb  ber  in  Ofcbc  ftel^enben 
fogenannten  i?orIefnng  Befteljen  nun  fe^r  öiele  t^ntic^feiten  unb  33erürjrnng5punfte. 
(55eunB  trug  er  fid^  alimä1)liä)  ^um  1.  So'^anniöBrtef  y3emer!ungen  ,uifaninien, 
eigene  unb  frembe.  @r  citirte  öietteid^t  l^utljerS  ^;^5oftiIIe  unb  bie  |)"eerprebigt  o^nc 
Flamen  ^utl^erS:  vide  .ipeerprebigt  ufU).  man  fönnte  bann  anneTjnien,  bofj  feine 
.gianbfdjrift  öon  einem  9(bfd)rei6er  umgeftaltet  mürbe.  C^ett  biefer  bas  .^icft  für 
eine  3rr6eit  ßutfierS,  fo  lag  e§  irjni  natje,  au§  Vide  .i^eerprebigt'  ein  ©etbftcitat 
Sutl^er§  3U  mad}en. 

Unfere  2tn§gabe  ber  i^orlefungen  bringt  junäc^ft  bie  Tta($fc^rift  mxtx^  (=  H). 
S3ei  ben  Segarten  finb  bie  frü'^er  angenjcnbeten  Se^eic^unngen  beibeTjaltcn  (bgl. 
Unfere  5(u§g.  14,  496),  außerbem  bie  crfirf)ttirf}  fpäteren  ^ufätje  burc^  sp,  atfo  bie 
übergefd}rietienen  bnrd)  osp,  bie  am  9tanbc  fteljenbeu  bnrd)  rsp  be,^eic^net. 

Wan  tonnte  fd)loan!en,  ob  bie  Söolfenbütteler  .«loanbfdjrift  überijanpt  ,3u  be= 
rüdfidjtigen  fei,  ba  bie  i:^r  3U  @rnnbe  tiegenbe  3tbfdjrift  üon  1531  au§  K  gefloffen 
ift  unb  an  ben  Bnf^aten  be§  33earbeiter§  nid)t§  liegt.  9hir  um  ben  Sefer  in  ©taub 
au  fe|en,  unfer  Urtl^eil  über  ben  Untoert^  biefer  C^anbfd^rift  nad)3nprüfen,  "^aben  luir 
unter  K  einzelne  5lbfd)nitte  al§  5]ßroben  in  Heiner  ©d^rift  mitgetl^eitt,  aber  nic^t 
nac^  Srun§,  fonbern  nac^  einer  ©ergleidjung  ber  -C^anbfdjrift  felbft,  bie  un§  Don 
befreunbeter  .^anb  3ur  äJerfügnng  geftellt  Irurbe.  2)afür  fei  l^ier  Ijcr^lid)  gebantt. 
©0  ift  eg  mögtid)  geworben,  bie  für  ba§  Suftanbefonimen  ber  3lrbeit  fo  be^eic^^ 
nenben  (Streichungen  unb  3tanbbemer!ungen,  über  bie  S3run§  feine  2lngaben  mad^t, 
mitzugeben;  mir  ^aUn  fie  in  ben  Slejt  felbft  eingefügt,  toeil  biefe  gjtitf^eilungen 
au§  ber  Söolfenbütteter  .r^anbfc^rift  bodj  gemifferma^en  felbft  nur  aU  ßeäarteu  ^u  H 
anzufeilen  finb  nnb  ba^u  nun  mieber  Se§arten  ju  geben  nid)t  angemeffen  märe.  Site 
©(^reibung  ber  .^anbfdjrift  ift  beibehalten,  nur  in  ber  Sntcrpunltion  l^aben  mir 
bem  fc^neEeren  i^erftänbni^  Oicdjnung  getragen. 

Buunterft  fte^t  ber  Seyt  jener  auf  5]3ropft  jurüdgefüljrten  Überlieferung  (=  p). 
2Ö0   mir   ein   S5erfe'^en  be§   -öerauggeber^  ^eumann  annehmen  muffen,   ift   beffen 
Sefung  am  g^u^e  bermertt,    ober  menn   nur  SDrudfe^ler,   ftillf($meigenb   berichtigt. 
9(m  liebften  Ijätten  mir   ben  erflärten  SSibeltejt  nid^t  bolf    auSgebrudt,   aber   bie 
SBa'^l  ber  ©tic^morte  märe  aSilCfür;  nur  bie  i^eröüberfd^riften  V^.  ^.  ad  comma 
XVII)  blieben  fort,  ebenfo  bie  35erfe  bei  ben  S^ibelcitaten  unb  folglid)  aud^  einmal 
ein  ibidem.     ,^ier  "^at  ^leunmnn  ja  offenbar  3ufä^e  gcmadjt.     2öic  meit  er  fonft 
eingriff,   entzieljt  fic^  bem  llrt^eil.     Siplomatifd)  treu  ift  er  nad)  ber  ©itte  feiner 
3eit  nic^t  berfa^ren.    ®ie§  zeigt  fid)  fc^on  barin,  ba%  er  ßut^erä  einleitenbe  3Borte, 
bie  bod^  eine  bemerfenemertl^e  ©eelenftimmung  mieberfpiegeln,  nid^t  im  3ufammen= 
■^onge   gibt,    fonbern   nur  zmei   ©ä^e  baran§   in   ber   ^Norvebe  anfübrt  (f.   unten 
©.  599  ße§art  27/30).    ©0  mag  er  and)  ©cf^micrigfeiten  ber  ßefungen  fuvzer  .öanb 
gemaltfam   abgetl^an  l^aben.      33ielteidjt   önberte    er    aud^    an  bem   eingcfprengtcn 
S)eutfc^   (f.  unten  706,25,  mo  bielteid^t  brab  fpief§).     .g)icr   ^aben  mir  unfere 
Sermnt^nngen  bem  Sefer   nid^t  aufbrängen  motten;   bod^  f.  ©.  704,23;  746,33. 
Unfere  SSorlefung  fe^lt  alfo  in  ben  SBittenberger,  3fenaer,  Hltenburgcr 
unb  bi§  je^t  aucl)  in  ber  ßrlanger  VHuegabe  ganj.    'JleumannS  Sejt  öon  p  ftel)t 


598  ffiorlcfung  übet  ben  1.  Sßrief  be§  3o^amte§.   1527. 

beutfdC;  iioc^  ber  Üfcerfe^ung  be§  ^o"^.  SacoB  ©reiff  in  ber  ßeip^tger  '^lu^abc, 
33b.  11,  (5.  572 ff.  unb  M  äöalc^  3Sb.  9  ©.  906 ff.  S)en  angeHid^  aii§  ^iitt)er§ 
eigenTjänbtgem  5[Ranuffnpt  l^enüljvenben  2ej;t  Bei  äßaltf)  93b.  9  ©.  1080  ff.  bürfen 
tüir  naä)  bem  oBen  ©efagten  a(§  unecht  bei  ©eite  laffeit. 

9törer§  5lad)f(f)rift  crfif)eint  in  unfrer  3{n§gabe  3um  erften  ^lale.  Söie  bei 
ber  93orIcfung  gnni  @cclcfiofte§  Ijaben  Wix  auä)  ))kx  ben  %üg,  ber  35orIefung,  ber 
bei  9iörer  am  Svnnbe  ober  in  ber  ^eit^/  suiueilen  an  Beiben  Stellen  fte'^t,  üerjeii^net. 
5Da  ber  Umfang  ber  9tacf)fd)rift  jebe§  einzelnen  2:ageß  fo  jiemüc^  ftd)  gtei($  Bleibt, 
ergiBt  ficf)  bie  5JtDglid)!eit,  hd  anberer  linte  unb  fid)  a6f)eBenben  ©cfirif trügen 
ancf)  ba  ben  beginn  einer  neuen  Seftion  feft^nftellen,  ino  iEörer  einmal  ba§  S)atum 
äu  fe^cn  öerga^  (f.  unten  ©.  730,  8).  '^serfönliifie  33emer!ungen  Ütörerä  ^u  einem 
if)m  itiid)tigen  2;age  ^oBen  toir  ber  Äür^e  f)aIBer  in  bie  £e§arten  gelüiefen. 

@.  toffmanc. 


Söotlefung  übev  bcn  1.  Sricf  beö  3ol)annes.    1527,  59g 


Hl  19. Aug.  anno27.|       Aiiiio:  D.M.  iii  Epls*.  loaii. 


Quod  fuit  ab  imtio\     Satan  ubiqiie  nos  impugnat  et  'nos  posuit  deu.s'i.6or.4[foi,9 
1.  Cor.  5.    Ibi  impugnat  nos  mundus,  Satan,  cor,  caro,  Scinvermeri, 
ut  non  habeamus  pacem,  nihil  boni,    per  quod  videnius  deuni  velle 
5   nos  tentare.     Dedit  verbum,  quod  praedicari  sinit  k.     lam  fe^t  er  lirt»  i)in, 
ut  experiamur,    quam   potens    sit  sanctum  eius  verbum  et  plus  possit  quam 
jieccatum,  mors.    'In  medio,  inquit,  luporum.'     Cum  ergo  ita  inipugnamur  a  SKatt^.  10,  ig 
morte,  peccato,  hereticis,  proposui  mihi  legere  haue  epistolam,  ut  nos  invicem 
solaremur,   precareraur  contra  letbigeit  teufel,   qui  non  una  via   nos  infestat. 
10  Et  scio,  quod  deus  nobiscum.     'Non  deseram  te"",  Ep.  Ebr.  Ergo  Epistolam  ^c6i-.  is,  5 
quam  simplicissime  tractabo,  ut  tautum  in  usu  habeamus  verbum.     Et  tum 
haljemus    promissionem    'ubi   duo   vel   Jc'      Sic    hie   speramus,    quando   ego  a»Jntto.  is,  20 
loquor   in  nomine   dei   et  vos   auditis,    quod    adsit    dominus   sicut  et  Satan. 
6§  ift  QUfertnaffen  pulcher  tcjt  cum  articulis,  numeris. 


2  1.  Cor.  5.  0  3  Schwermeri]  Seh  4  velle  0  G  (et)  quam  7  iu- 

quit  0  ßM  13  Inter  filios  dei  r  14  numeris  0 


15  599, 1  —  14  Äcitis  uos  ita  positos  a  Deo  in  lianc  vitam,  ut  omnibus  telis  Satanae  patea- 
mus.  Nee  vero  solus  Satan  oppugnat  nos  sed  (habet)  mundus  quoque,  (tum)  item  cor  et 
caro  nostra,  ut  desperandum  sit  de  pace,  dum  liic  vivimus.  Dedit  autem  nobis  Deus  contra 
tot  mala  nihil  nisi  verbum  suum,  quod  predicari  sinit  nobis,  qui  in  medio  luporum  vivimus 
fc  aus  sumus  positi/,  ut  experiamur  quod  potencia  verbi   maior  sit  quam  potencia  mundi  et 

20  Sathanae,  et  quod  verbum  /quod  verbum  rj  superet  peccatum  et  mortem  una  cum  omnibus 
aliis  periculis.  Quare  cum  iam  experiamur  pericula  illa,  mortem,  peccatum,  hereticos  et  totum 
Sathanam ,  proposui  mihi  haue  epistolam  enarrandam ,  qua  nos  invicem  consolemur  et  con- 
firmemus,  et  certus  sum  Deum  affuturum  per  graciam  suam.  Habemus  enim  promissionem, 
quod   cum  duo  vel  tres  congregati  fuerint   in  nomine   eins,    ipse  (sie)  velit  adesse    in  medio 

25  ipsorum.  Quando  igitur  ego  in  nomine  domini  verbum  Dei  loquor  et  vos  in  nomine  domini 
id  auditis,  aderit  dominus  Ibesus  et  erit  efficax  in  nobis  per  verbum  suum. 

P]  Quia  video  diabolum  nos  undique  petere  et  nusquam  nobis  pacem  esse, 

ideo  cogltemus  Deum  uos  velle  retinere  in  Ecclesia  sua,  in  qua  dedit  suum 
verbum,  et  intelligamus  hoc  eius  verbum  fortius  esse  omnibus  diabolis.    Est 

30  enim  haec  Dei  ratio,  ut  ad  verbum  suum  crucem  et  persecutionem  adiungat  2C. 


27/30  Quia  bis  adiungat  IC.  fjibt  Neumann  in  der  Vorrede  mit  dem  Vermerk:  sab  initium 
Ms.  leguntur  haud  dubie  quoque  ex  ore  Lutheri  notata.  Wahrscheinlich  folgten  [noch 
einige  Sätze. 


ßQQ  Jßotlefung  über  ben  1.  SBricf  hi^  ^otiaittte?.   1527. 

H]  lohanuis    liaec  Epistiila   habet  filum  et  stylum  et  omnino  cousolatioue 

plenissima  Epistola,  quae  solari  potest  cor  inquietum.  Beati  qui  audiunt 
haec  verba  et  herent  in  eis,  quia  sunt  verba  vitae.  Occasio  Epistolae,  quod 
tempore  lohannis  heretici  ftnb  etngeriffen,  2.  pigritia  apud  Christianos.  Re- 
guläre, quando  verbum  auffg^et,  Satan  non  quiescit  sed  erigit  sectas.  Ideo  s 
nee  nos  sinit  esse  alacres,  ferventes  sed  pigros,  stertentes  facit  in  operibus. 
Heretici  verbum  amputant,  nos  quietos,  securos  facit,  ^at  ^U  for  nostram 
carnem.  Sic  lohannis  tempore  Cherintus  erat  et  alii  heretici,  qui  negabant 
Christi  divinitatem.  Et  pigri  erant  Christiani,  qui  putabant  sat  esse  audire 
verbum  et  non  :c.  Contra  utrumque  hie  agit,  ut  caveamus  hereticos,  postea  lo 
xetfet  un§  allicit  ad  mutuam  charitatem,  ut  mutuo  diligamus,  sicut  Christus 
nos  dilexit.  Hoc  scimus  sed  nunquam  tarn  bene  quam  maueant  necessitates 
ruminandi  verbum.    Ratio:  quia  si  bene  seit  homo,  habet  diabolum  in  coUo, 


1  haec  Epla  o  6  ferventes  o        stert  über  pigros  7  securos  o  8  erat  o 

heretici  o  9   esse   o  11    allicit   o  13   seit  c  aus   sit  oder  stat       homo  o 


f,00,l  — 601,7  Porro  hahet  haec  epistola  stilum  et  filum  lohannis,  ut  nemo  possit  in  duhium 
vocare  eam  a  Johanne  apostolo  scriptam  esse.  Est  autem  plana  optimis  consolationibus,  15 
quibus  corda  possuut  erigi.  Occasio  autem  eins  scribendae  fuit  haec ,  quod  tempore  S.  lo- 
hannis haeretici  quidam  falsa  doctrina  turbaverant  ecclesias,  tum  singularis  inter  Christianos 
erat  pigricia.  Ita  enim  fere  accidit,  ut  cum  Euangelion  oritur,  Sathan  excitet  sectas  et 
homines  in  illis  opibus  graciae  et  pigriciam  et  negligenciam  adducat,  ut  simul  et  verbum  in 
doctoribus  corrumpatur  et  vita  in  auditoribus  et  doctoribus  simul  negligens  et  secura  sit.  20 
Adiuvatur  autem  ad  utrumque  cicius  conficiendum  a  carne  nostra.  Haec  quia  lohannis  tem- 
poribus  acciderant,  ut  et  Christi  divinitatem  negarent  alii  et  Christiani  contenti,  quod  verbum 
audireut,  secure  vivebant  omnibus  officiis  caritatis  praetermissis ,  agit  Johannes  in  hac  epi- 
stola contra  utrunque,  ut  et  heretica  dogmata  caveautur  et  alliciamur  ad  bona  opera  et  ad 
caritatem,  ut,  sicut  Christus  nos  dilexit,  ita  nos  quoque  mutuo  diligamus.  25 

Haec,  etsi  sunt  vulgaria,  quae  omnes  se  scire  existimant,  nunquam  tarnen  ita  perfecta 
ea  scimus,  ut  non  summa  necessitas  sit  verbi  Dei  tractandi,  quia  Sathan  nunquam  cessat,  sed 


p]  1  7*  St  haec  egregia  Epistola,  quae  erigere  potest  afflicta  corda  et  habet 
l^  stylum  et  filum  loannis,  adeo  pulchre  et  suaviter  depingit  nobis 
Christum.  Occasio  scribendi  fuit,  quia  eo  tempore  irruperant  haeretici  et  so 
segnes  Christiani,  quod  fit  semper  ad  resuscitatum  verbum,  ibi  continuo 
Diabolus  agit  et  quaerit  omnibus  modis,  ut  deiiciat  nos,  ut  dimittamus  ser- 
mones  et  bona  opera.  Tempore  loannis  erant  Cerinthii,  qui  negabant  di- 
vinitatem Christi,  et  segnes  Christiani,  qui  putabant  satis  esse  audivisse 
verbum  Christi  nee  opus  esse  relinquere  mundum  et  benefacere  proximis.  35 
Contra  utrumque  malum  agit  hie  Apostolus  et  impellit  nos  ad  custodiam 
verbi  et  mutuam  charitatem.  Sic  nunquam  discemus  aut  tam  perfecti  erimus, 
ut  non  remaneat  necessitas  verbi  Dei,   quia  nunquam   cessat  Diabolus.     Sic 


Sßorlcfuitg  über  beii  1.  Srief  bc§  Sot)onite§.   1527.  601 

K]  si  nou  in  praesiiinptioue  tarnen  accidia,  pigritia.  Si  enim  non  a  sinistris, 
adoritur  a  dextris  et  facit  pigruiu,  ergo  seniper  necessaria  tractatio  vcrbi. 
Nemo  cogitet  sie:  Ego  scio  hoc  verbuin  vel  possum.  Sed  est  vivax  ardens 
fervens  vitae,  salutis  verbum,  nos  quotidie  in  morte  peccato  iusticiae.    Sicut 

5  nunipiara  sumus  otiosi  a  peccato,  morte  sie  verbum  salutis  propouit.  Summa 
summarum  Epistolae:  Docere  puram  fidem  adversus  hereticos,  ardentem 
charitatem  adversus  tepidos.    In  geuere  exliortatorio  est  Epistola  et  didactica. 

'Quod.'    Simplicitas  locutionis:  et  est  inepta  locutio  et  ecliptica,  deficit '/ i 
enim  verbum  i.  e.  praedicamus  hoc,  quod  erat  ab  initio,  vel:  Nos  praedica- 

lu  mus  vobis  de  verbo  vitae,  quod  fuit  ic.  Alioqui  oratio  est  infantihs.  Sim- 
pliciorem  dictionem  nuuquam  audivi  et  tamen  tauta  maiestas  occulta,  ut  sit 
iucomprehensibilis.  Est  quasi  balbutit  et  tamen  iuncta  summa  maiestas. 
Nullus  apostolus  sie  simplici  plirasi  usus.  Hoc  est  nullius  nisi  Spiritus 
sancti  sie  in  simplicitate  maiestatem  eiferre,  eloqui.    Audiamus  ergo  spiritum 

15  sanctum  baibutientem  et  magis  ad  rem  quam  ad  verba  attendamus  i.  e.  de 
hoc  verbo,  quod  non  est  recens  natum  sed  ab  initio  fuit.  Prima  dictione 
percutit  Cherintum,  qui  doeebat  aute  Mariam  Chiistum  nihil  fuisse,   contra 


1  über  praesütioiie  sieht  et  periculis,  es  sind  dies  die  letzten  Worte  der  späten  Rand- 
glosse: Tractatio  scrlpturarum  semper  uecessaria  in  periculis  4  verbum  o  peccato  o 
bjQ  aß.  Eplae  o  1  est  Epla  o  zu  9  Aliquis  nostrum  sie  diceret  r  11  occulta  u 
13  sie  bis  usus  unter  der  Zeile  15  quam  bis  attendamus  über  der  Zeile  16  non 
c  aus  nos 

aut  a   sinistra  aut   a   dextra   nos   tentat   et   de  (media)  via   regia   ad  errorem  vult  inducere 
/in-  c  aus  nosj.    Johannes  igitur  et  didacticus  est  et  adhortatorius.    Didacticus,  ut  nos  muniat 
20    contra  hereses,  adliortator  (ut)  est  contra  tepidos,  ut  ardentem  caritatem  in  nobis  excitet. 

601  j  8 — 602,  7    'Quod  erat  ab  initio.'  8implicissima  dictio  est  huius  apostoli  et  tamen  simplicitas  1/  1 
illa  inenarrabilem  maiestatem  continet.  Porro  haec  prima  sententia  obscurior  est  propter  ellipsiii, 
desideratur  enim  verbum  'Nos  predicamus  vobis',  quod  erat  ab  inicio,  verbum  seil,  vitae  etc. 
Petit    autem  Cherinthum  bereticum   statim   inicio,    qui    doeebat  Christum   ante   Mariam   nihil 

p]  25  ubique  necessarius  usus  exhortatio,  exercitatio  verbi  Dei.  Est  verbum  vivax 
et  efficax,  nos  autem  stertimus  et  sumus  pigri.  Est  verbum  vitae,  nos  sumus 
quotidie  in  morte  et  quia  nuuquam  sumus  sine  peccatis  et  periculo  mortis, 
nuuquam  debemus  cessare  a  rumiuatione  verbi.  Estque  liaec  Epistohi  in 
genere  exhortatorio.     Summa:   Apostolus  vult    in    hac  Epistola  docere  fidem 

30  adversus  haereticos  et  veram  charitatem  adversus  vitiosos. 

'Quod   erat  ab   initio'.     Videtis    siraplicitatem    dictionis.      Oratio    est  i,  l 
elliptica  sie  implenda:  Nos  praedicamus  vobis  de  verbo  vitae,  (piod  fuit  ab 
initio.     Est  alioqui  mera  infantilis  oratio,  balbutit  verius  (juam  loquitur  est- 
que  summa  maiestas   rei   cum    summa  simplicitate  dicendi:  Volumus  audire 

35   Spiritum  baibutientem,    qui  vult  annuntiare  de  verbo  vitae  non  recens  nato 
sed  quod  fuit  ab  initio.    Percutit  igitur  Ceriuthum,  qui  uaturae  Christi  divi- 


(502  Sßoriejung  übet  ben  1.  33ttef  be§  3oI)aiine§.   1527. 

J{]  quem  et  Euangelium  scripsit.  Ego  loquor  de  Christo  sed  sie,  ut  non  coe- 
perit  per  Mariam  sed  qiiod  fuerit  ab  initio  mundi,  cum  mundiis  institueretiir, 
erat.  Quid?  Erat  verbum.  Quäle?  Vitae,  fons  vitae.  Simplicissimis  ver- 
l)is  exponit  maxima.  Natus  quidem  cum  humauitate  sed  certe  ab  initio  erat. 
i.sJiojci,  1  Non  dicit  ante  iuitium  sed  ab  initio  et  'in  principio'  ut  Mose.  Id  est,  illum  5 
non  formatura  siguificat,  cum  omnia  formarentur.  Et  hoc  verbum  tantum 
fuit  tale,  ut  esset  indutum  carne,  ut  sequitur. 

'Quod  audivimus."  Descripsit  verum  et  aeternum  deum,  iara  verum 
et  temporalem  hominem.  Quia  divinitas  non  potest  audiri,  videri  sed  quod 
videtur  est  homo,  perspeximus  i.  e.  contempkti  sumus,  primum  est  simplex  lo 
visio  sed  posset  aliquis  falli  visione  et  esse  phantasma.  Sed  diligenter 
sumus  intuiti  et  non  falsi:  non  fuit  Christus  secundum  hominem  phantasma 
sed  vere  vidimus  eins  membra,  personam,  omnem  familiaritatem,  quam  homo 
solet  facere.  Hoc  dicit  ad  reddeudos  auditores  attentos,  de  qua  re  sit  dic- 
3.  ^cut  1,  leturus,  quasi  dicat  cum  Petro:  *Non  sumus  secuti  fabulas'  2.  Pet.  1.  Audite  is 
nos,  quia  quod  loquimur  certo  loquimur,  quia  audivimus  et  perspeximus 
deum  quod  amplius  i.  e.  palpavimus,  ne  quid  dubitetur  de  nostro  sermone, 
quia  2C,  Ibi  est  observatio  digna  pro  nostro  seculo,  quod  vitae  verbum 
dicit  visum,  perspectum,  contrectatum  oculis  et  manibus.  Nostri  heretici 
incipiunt  disputare,  quomodo  sit  humanitas  a  divinitate  separanda:  Divinitas  2u 

1   scripsit  0  4  exponit  o  5  initio  et  o  6  hoc  über  (tale)  8  iam  o 

10  perspeximus  o  11  et  esse  phantasma  o  su  14  über  de  qua  steht  tum  propouit  sjj 

SU  20  über  incipiunt  steht  de  idiomatibus  naturarum  sp       disputare  (de)  quomodo 

fuisse.  Nam  contra  hunc  eciam  Euangelion  suum  scripsit  lohannes.  Sentencia  igitur  haec 
est :  predico  verbum,  non  quod  ceperit  esse  frj  in  tempore  sed  quod  erat  ab  inicio  ante  crea- 
ram.  Est  autem  verbum  vitae  etc.  Et  tamen  est  tale  verbum,  quod  indutum  est  carne, 
ut  sequitur 

602j8  —  0      'Quod   audivimus.'      Sicut   prior   particula   verum   Deum   describit,    quod    dicit    25 
Christum  esse  ab  inicio,  ita  hie  verum  hominem  describit.    Divinitas  enim  non  potest  audiri 
et  videri. 

p]  nitatem  negabat.  Ago  de  Christo,  inquit,  non  qui  coepit  ex  Maria  sed  'qui 
fuit  ab  initio'',  de  verbo  vitae  aeterno  disputatur.  Hoc  verbum  indutum 
est  carne.  3o 

'Quod  audivimus.'     Dicit  fuisse  verum  hominem  et  Deum.     Divinitas 
neque  audiri  neque  videri  potuit,  fuit  ergo  verus  homo. 

'Quod  perspeximus'      Est  auxesis.     Nos  diligenter  sumus  intuiti,   non 
sumus    decepti   sed   certi,   quod   non   esset  phantasma.     Hoc   dicit  auditores 
1.  ^«tti  1, 8volens  reddere  certos.    Sic  et  Petrus  1.  Ep.  1.  'oculis  nostris  aspeximus  illius  35 
maiestatem'. 

'Manus   nostrae   contrectaveruut.'     Nihil  dubitetis   de   sermone  nostro. 


29  inductum  Neumann 


SSovIcfung  über  beit  1.  Sörief  be§  ;3of)onnc5.    1527.  ßQS 

Kl  non  potest  audiri  sed  himianitap.  Sic  incipiunt  desipere  novis  erroribus  et 
gloriantur  se  invenisse  inodiim  JC. 

Manete  vos  in  simplicitate  et  adsuescite  loqui  de  doinino  lesu,  queinad-3rtc.  3,  i 
modum  loquitnr  scriptura.  'Nolite  offici  novi  maonistri'  Et  Paulus  ad  1.  Tim>)tli.  i.  Jim.  1, « 
5   Nemo  potest  melius  loqui  de  Christo  quam  ipse  de  se.    Christus  dicit  cap.  Iß. 

loh.   'Philippe,    (pii  videt  me'   k.      Philippus  audicihat   de  patre  dici  et  fin-3üf).i4[|oj,y 
gebat  sibi  i^ersouam  longe  k.  separabat  patrem  a  Christo.    Quid  facit  Chri- 
stus?     Retrahit    eum:    quo    spaoiautur   cogitatioues    tuae?   huc  vide   istura 
homiuem.     Si  vides  me,   vides   iani  ;c.     Nouno  ereditis,  (piod    ego  2c.      Ita 

10  loquitur  scriptura  de  uou  jc.  Nos  credimus  lesum  Christuni  esse  uuaui  per- 
sonam  coustitutaui  quidem  ex  duabus  uaturis  .sed  unam  personam  sed  dupli- 
cem  uaturam:  quicquid  dicitur  de  Christi  persona,  c(^d  bic  ßnntjc  ^Clfon  an. 
Quod  dicunt:  Christus  secuudum  divinitatem  non  potest  pati.  Si  non  re- 
sipuerint,   negabnnt  Christum  deum.     Tllae  duae  naturae  sunt  una  persona: 

15   quicquid  ergo  contingit  uni  personae,  dicitur  toti  incurrere.    Praerupte  dicit: 
ludei  crucifixenmt  filium  dei  non  humanitatem  Christi,  pro  nobis  tradita  est 
humanitas  sed  filium  suum  unigenitum  ])ro  nobis.  -  Si  cognovi.ssent,  1.  Cor.  2.,  i- iioi.  2,  s 
humanitatem  gloriae?    sed   'dominum   gloriae',    nitnBt   bie  gan^   perfon   mit. 
Angelus:  'Ideo  quod  ex  te  nascetur'  et  'filius  dei\    Sic  quod  attribuitur  uni  «uc.  1,35 

00  personae,  toti  personae  attribuitur.  Quando  quis  vulneratur  in  crure,  dici- 
tur: canis  Petrum  momordit,  involvitur  tota  persona:  bet  ]§at  l^anfcn  gc= 
flauen.     Quod  fit  membro  corporis,   ducitur  in  totam  personam.     Ergo  non 

3  (dicit)  Manete         4  et  Paii  ad  1.  0         zu  ,5  wSer  ipse  steJit  scriptura  et         zu  7/9 
si   mansisset   in    istis  suis   volatilibus    cogitationibus,    a    veritate    aberrasset  r  9    quod 

ego  o  10  de  non  ic]  da  non       Nos  (quoque)  17  coguovisset  18  gloriae  (nach 

dominum^  0 


603, 19  —  606, 14     Quod  igitur  uni  idiomati  attribuitur,  recte  dicitur  de  tota  persona.    Nam  et 


P]  Incipiunt  haeretici  disputare  de  communicatione  idiomatum,  quomodo  unicui- 

25  que  sint  attribuenda  sua  idiomata.     Sic  incidunt  in    novos  errores.     Ibi  ca- 
vete,  assuescite  loqui  de  Domino  lesu  usu  Scripturae,  noh'te  cffici  novorum 
vocabulorura   inventores.     lo.  14.   'Philippe,    qui  videt   me,   videt   et  patrem  3oi).  h,  '.» 
meum.'     Phili]>])us    fingebat  Patrem   ab   humanitatc  Christi.     Volatiles  istae 
cogitationes  facile  separassent  illum  a  Christo.     Sed  Christus  revocat  illum 

30  ab  illis  cogitationibus  volatilibus:  'tanto  tempore  vobiscum  sum  et  non 
cognovisti  me.  Philippe,  qui  vidit  me,  vidit  Patrem'.  Nos  credimus  lesum 
Christum  unara  esse  personam,  constitutam  quidem  ex  duabus  naturis.  Quic- 
quid nunc  dicitur  de  persona,  de  tota  persona  dicitur.  Quod  vero  Suuermeri 
dicunt  Christum  secuudum  humanitatem  passum,  f'alsum  est.    Scriptura  dicit, 

35   quod  illae  duae  naturae  siut  in  una  persona,   imo  sie  dicit  Scriptura,   quod 


ß()4  Sorlefung  übet  ben  1.  SBtief  be§  ^o'^annes.   1527. 

H]  trahamini  in  istam  distinctionem  scientificam.  Qui  crucifixerunt  humanitatera 
Christi,  vere  dicuntur  gloriae  clominum  crucifixisse.  Filius  datus  est  pro 
nobis,  ut  sit  pretiimi  inestimabile  pro  morte  aeterna  auferenda.     Oportet  sit 

SRöm.  8,  -i-i  pretiura   aetemum.      'Qui  proprio"   iz.   Ro.  8.     Non   credo   in   humanitatem 

Christi  natam  crucifixam.  Ipsi  vocant  idiomota  naturae  et  separare  iz.  In  s 
substantia  est  verum,  quia  in  se  distinctae  sunt  naturae,  sed  quando  ponitur 
mihi  in  obiectum  et  oifertur  mihi  Christus,  non  divisus  ab  humana  natura 
sed  totus  Christus  arripiendus  mihi.  Sic  ad  Philippum:  qui  videt  jc.  Vidit 
dicent  humanitatem  Schwermeri.  Sed  quando  inquit  Christus:  vides  me,  non 
solum  humanitatem  3C.  Sic  omnibus  in  speciem  erat  humanitas  spectabilis  lo 
sed  tamen  coniuncta  cum  divinitate  jc.  Nemo  potest  attingere  ab  extra  suo 
cultu   studio   opere  divisas   naturas  sicut  ab  intra  JC.     Si  credo  in  humani- 

3ofj.  6, 55  tatem  Christi ,  in  totam  personam  credo.  *Caro  mea  est  vere  cibus'  non 
frustra,  quia  humanitas  nihil  esset  sed  est  dei  caro.  Non  disputandum  de 
dividendo  Christo  sed  contrarium.    Distinctae  sunt  naturae  sed  una  persona  ^^ 


2  crucifixisse  o  4  qui  proprio  k.  o  5  (Si  diceretur)  In  6  sunt  naturae  o 

8  arripiendus  mihi  o       qui  videt  o  8/9  Seh  (=  SchwermeriJ  steht  über  Vidit  und  noch- 

mals hinter  humanitat*:^  12  naturas  über  (personas) 

nos  nostra  lingua  (utar  enim  crassa  similitudine)  totum  hominem  vulneratum  dicimus 
cum  pedes,  digitus  aut  aliud  memhrum  corporis  vulnus  acceperit.  Si  quid  autem 
ratio  non  apprehendit,  fides  suppleat,  quae  sequi  verbum  debet:  non  debet  illas  res  divinas 
fingere   ex  suo   iudicio.      Nam   dum  verbum   sequimur,    non   possuraus   errare.      Hie   eciam 

p]    i.^lo";  2;  8  luclaei   crucifixerunt   'filium  Dei'   non   "humanitatem'   Ro.  8.,    item    1.  Cor.  2.   20 
'si   cognovissent'   non    dicit  'humanitatem'    sed   'nunquam   Dominum    gloriae 
crucifixissent'.     Ita  Luc.  1.    'Quod  nascetur    ex  te  sanctum,    vocabitur  filius 
Dei'  non  dicit  'hnmanitas'  propter  personae  unitatem.     Quicquid  uni  tribui- 
tur,    idem    et    reliquis.      Imo   innuit    totam   personam:    Ipse    Christus,    ipse 
Filius  Dei   pro   nobis  traditus   est.     Pro  vita   aeterna  donanda  aetemum  et  25 
SRbm.  8, 32  inaestimabile  pretium  donandum  erat,    Ro.  8.  'Qui   dedit  unigenitum  Filium 
suum  pro  nobis'.    Hoc  quidem  verum  est ,   quod  in  substantia  sive  quantum 
ad   substantiam   aliud   est   divinitas,    aliud  humanitas.      In   se  quidem    sunt 
distincta  sed  quoniam  oifernntur  ut  obiectum,   \>ü.'^  ift,  tüOtlttt  Titan  '^QTtbeln 
5oö.  14,  ofoll,    oifertur   totum    obiectum,    totus    Christus.      'Philippe,    qui    videt    me'  30 
loh.  14.,  non  videt  solum  meam  humanitatem.    Ipsa  persona,  quae  ibi  vide- 
batur,  erat  verus  Dens  et  Dei  Filius.     Nemo    potest  istas  duas  naturas  ab 
extra  attingere  nee  videre,  sicuti  ab  intra  sunt  divisae.    Qui  credit  in  filium 
Dei,  non  credit  tantum  in  humanitatem.    'Qui  manducat  meam  carnem'  hoc 
est,   qui  credit,    quod    sum  Dens.     Nemo  potest  biberc  Filii  Dei  sanguinem   35 
nisi  totum  Christum.     Distinctae  sunt  naturae  sed  una  persona.     Hoc  dico, 


Söoxlefimg  über  ben  1.  SSrief  be§  3(0'^önne§.    1527.  605 

HJ  est.  Hoc  dieo,  iit  iutelligutis  simplicem  formain  loquendi  in  loliaiuie,  qiiod 
dicit  se  vidisse  verbum  vitae,  (|nod  jc.  Non  .secundum  Immanitatem ,  quae 
quidem  est  obiecta  oculis  sed  taiuen  ibi  est  diviuitas.  Videntes  Christuni 
iu    terra   viderunt   verbuin    vitae,    quod   i'uit    al)    iiiitiu    i.  e.  tiliiim   dei ,    (juia 

5  tetigerunt  vivani  persoiiam  coiistitutaiii  ex  deo  et  honiine.  Persona  \'idetur, 
osculatiir:  omnia  in  personani  et  non  in  solani  natnram.  Nota  verbum 
Philippi,  oculi  ipsius  modjteu  bCy  nidjt,  qui  astabat:  cave,  patrem  non  vides 
in  me?  (piia  ille  est  dei  filins,  quo  cum  loqueris.  Hoc  est  iusigue  in  sacris 
literis.      Ego   de   nullo   deo    scio   quam   in  hac  liumanitato,      8i  abei-raveris 

10  ab  ista  persona,  quae  uata  ex  Maria,  et  quaeris  alibi  |o  fiut  hid)   bei"  teufel. 

Ut  dicere  possis:  Nescio  de  alio  deo  quam  de  illo.    In  Clnisto  habitat  totaöoi.  2,  9 
plenitudo,   bte   aubern   speculationes    sunt   maiestatis    et  terrent   nos.     Simus 
potius  pulli  et  sub  alis  galli'nae  maneamus,  si  a  gallina  fuginms,  Vide  simile 
in  Vetere   testamento.      Noluit    deus   coli   ullo   loco,  modo   nisi    ut  liabitaus 

15  super  Ciierubim.  Et  uulluui  alium  deum  sciebant  quam  sedentem  super 
Cherubim.  Ubi  iioc  sciveruut,  dicere  potueruut:  est  deus  onmiiun.  Sic  cum 
Christo.  Sive  ludei  iu  terra  sive  extra,  adorabant  ad  propiciatoriuui,  ut 
eorde  et  oculis  essent  versi  iC,  »piia  (promissio  dei)  'hie  sedebo\  Dicere 
posset   quis:   non   dividamus   [iropiciatorium   a  divinitate.     Ut  ps.  'Veritatis 

20  deus\  ""noster  deus  salvos  faciendi',  i)t  er  benn  fo  !lein,  puguat  pro  nobis  et  m.  es,  7 
omnia   facit   qui   iam   in   propiciatorio.      Sic   nobis    non   segregandu   |)orsona 
humanitatis  Christi.      Item  ad  Thomae  'Non  possumus  scire  viam':    UndeV 
Ego  sum  via,  iuspice  me,  Imo  sum  veritas.     Mira  locutio:   immanitas  vide- 
tur  et  tameu  filius  dei  et  vita.    Si  alibi   viam  ic.  quaesieris,  actum  est,  quia 

4  vitae  o  9  (Noli)  Ego  13  gallinae  maneamus  0  IG  ouinium   (sedet) 

18  promissio  dei  0         zu  19  soioohl  über  ps  als  auch  über  Veritatem  steht  propb.         zu  20 
'«6er  fo  ftein  steht  ut  tantum  ibi  inveuiatur  zu  24  über  viam  steht  vitam  veritatem 

s . 

25  monendum  erat,  ne  curiosis  cogitatiouibus  maiestatis  involveremur.  Vix  eiiim  ulla  res 
plus    periculi     liabet.       Öed    iu    uuum    Christum    respiciendum    est,    cum    de    Deo     cogitare 

p]  ut  intelligatis  simplicem  formam  loquendi  loannis,  qui  ait  se  vidisse  et 
audivisse,  cum  non  viderit  divinitatem,  tamen  quod  vidit,  erat  filius  Dei. 
Omnia    cadunt    in    personam.      Eingunt    quoque    (püdam,    quod    hunianitas 

3u  Christi  sit  in  uno  loco  et  divinitas  ubi(juc.  Ego  vero  hoc  didici  Dei  gratia, 
quod  ab  ista  persona,  (juae  nata  est  ex  JVIaria,  non  divertam  ociilos  necjuo 
alium  Deum  requiram  aut  aguoscam.  Defigendi  sunt  oculi  in  illam  per- 
sonam, quae  nata  est  de  Maria  virgine.  Ubi  est  filius  Dei,  ibi  Christus, 
ubi  Christus,  ibi  Pater.   Concludo:  'in  ipso  habitat  tota  plenitudo  divinitatis'coi.  2,  9 

35  Col.  2.  Sic  omnia  iu  veteri  testamento  eo  spectant,  ut  adoreut  sedentem 
super  Cherubim.  Cogebantur  semper  orare  versi  ad  propitiatorium,  quod 
figura  fuit.     Christus   sub  illa  figura   se  latuisse  dicit  lo.  14.  'Ego  sum  via,  3oi». ",  6 

35  öicj  Si  Neumann 


606  Sßotlefung  über  ben  1.  SBvief  bc§  3o^onne§.    1527. 

2J-]  eot.  1,  19 'complaciiit  deo  habitare  omnes  divitias'.  Ideo  male  Paulum  habet,  quod 
quisque  quaerit  proprium  capiit,  ad  Coloss.  Hoc  uesciuut  iiostri  theologi  et 
gloriantur.  Ergo  Johannes  se  vidisse  perspexisse  tractasse  verbum  aeteruum. 
Tarnen  solura  catem?  Ipsam  personam  palpavi,  quae  est  verbum  vitae. 
Quod  ludei  videbant  propiciatorium ,  non  erat  fides  sed  deum  videre  haec  r, 
est  fides,  quia  solo  verbo  hie  se  allegavit.  Sic  tangere  carnem  C^hristi  7C. 
Sed  cor  dicebat  apostolorum:  oculi,  vos  videtis,  vos,  manus,  contrectatis 
divinam  personam  et  filium  dei.  Sic  in  sacramento  altaris  ful  iä)  prot  unb 
tnein,  cor:  sentio  ipsum  Christum  et  corpus  et  sanguinem  Christi.  Oremus 
pro  invicem,  ut  deus  sit  nobis  propicius,  miserebitur  nostri,  quia  sumus  lo 
opprobrium  toti  orbi  terraruni, 

20.  Augu:"|  Audivimus  heri,  quomodo  sint  istae  locutiones  diligeuter  observandae 
in    sacris    literis,    ne    discerpamus    illas    duas    naturas    sed    simpliciter    lo- 
quamur  de  tota  persona,  quia  filius  dei  traditus  est  pro  nobis. 
1, 2  'Et   vita    manifestata'.     Nos   loquimur   de  vita.     De   qua?     Quae  non   \:, 

est  abscondita,  sicut  antea  fuit  sed  toti  mundo  manifestata.  Idem  in  Eu- 
Sof).  1, 4  angelio:  'In  ipso  vita  erat  et  vita  lux  hominum\  Item:  'Verbum  caro, 
Vidimus  gloriam  eins,  gloriam  jc.^  Sic  quod  lohannes  dicit  anuunciaturum 
se  nobis  aliquem  sermonem  de  vita  manifestata.  Ista  verba  opponuntur 
morti.  (^ui  vivimus  in  carne  sine  illo  verbo,  sumus  mors  et  peccatum.  20 
Ergo  ista  vox  opponitur  morti  totius  raundi,  qui  non  habet  vitam.  Satan 
reguat  in  eo,  habet  omnes  homines  sub  se  in  peccato  et  raorte.    lila  miseria 

1  Paulum  o  zu  5  über  deum  videre  steht  parentem  iu  propiciatorio  6  hie  se 

alligavit  o  7  vos  manus  contrectatis  o         8  t(^  o         zu  li  über  persona  steJit  ut  scrip- 

tura  solet         18/19  annuucia:  se  über  annV»'*i  zu  22/G07,  1  Quod  quique  potentissimi  sapien- 

tissimi  }c.  sint  in  morte  rsp 

voles.       Nam    eum     tibi    Deus    proposuit    humaua     carne    indutum,    ut    comprehendere    et 

intelligere    eum    melius  posses.     Deum  nee  intelliget  nee  compreliendet  extra  Christum  quis- 

quam.     Sed  de  hoc  sepe  alias.  25 

cv  <.  ''  ■:  fiOO,  15  —  607,  7      'Et  vita   manifestata    est.'      C(mvenit  cum    illo   loh.  'in  ipso  vita  erat  et 
3oq.  1,4'  '^  .... 

vita  erat  lux  hominum'.      Sentencia  est:  ego  predicabo  vobis  de  vita  manifestata  toti  nmndo. 

Sunt  autem  oppouenda  haec  verba  morti,    quae  mors  in  omnibus  nobis  dominatur,   qui  sine 


veritas    et  vita'.      Complacuit    enim    Patri    universam   plenitudinem    in    illo 
doi.  1,  19  habitare,  Col.  1.  :io 

'De  verbo  vitae',  scilicet,  est  nobis  sermo.    Nos  loquimur  de  vita,  sed 

ilia,    quae   amplius   non   est   abscondita    ante   mundum    sed   manifestata,    ut 
3of).  1,  4  loann.  1.    'Vita  erat  lux   hominum."      Hie   loannes   dicit   annuntiaturum   se 

sermonem  vitae  contra  mortem  totius  mundi,  quia  mundus  non  habet  vitam. 

Diabolus  princeps  mundi   habet  omnes   sub   sua  potestate.     Hoc  vero  maior  35 

est  miseria,  quod  non  solum  non  habet  vitam  sed  etiam  non  agnoscit. 
1,  2  'Vita  manifestata  est."     Ante  non  fuit   in  carne  manifestata.     Quicun- 

que  fuerunt  in  mundo  ut  tot  Reges,  Principes,  lustitiarii,  Sancti,  illi  fueruut 


Sovlefuncj  iilior  bcii  1.  93rief  be?  3of)niine2.    1527.  607 

K]  tanto  maior  est,  quod  nun  soluin  liabet  iiumdus  mortem  sed  ne  cognoscit 
vitam.  Ideo  missa  vita  et  ita,  ut  manifestetur,  iit  ugnoscamus  nos  in  morte 
et  peccato  esse  et  sub  principe  tenebrarum,  et  is,  qui  audit  hanc  annnncia- 
tionem,   confugiat   ad   hanc    et   intromittat   vitam,    quae   manifestata  est,  ^iit 

5  vivificet  nos.  Vides,  quomodo  attentos  reddat  suos  anditores.  öub  sinq^lic-is- 
simis  verbis  maxiraa  dicit.  Propter  vilitatem  verborum  aliquis  frigidus  lector 
nihil  tale  quaereret  in  hoc-  contextu  sed  cordatus  cogitat:  nnm  vita  mani- 
festatur,  num  prins  uon  fuit?  Johannes:  non,  omni  in  mnndo  etiam  sanc- 
tissimo    iz.    est    mors   et  talis,    quae    non    sentitur,     quod    maius   danuunn : 

10  primum  est  magnuni  incomodum,  alterum  maius,  quod  non  iutelligis  et  per- 
sequeris  vitam,  nostra  vita  est  umbra  volans  respectu  vitae.  Ipsa  vita, 
sciJicet  quae  est  Christus,  est  manifestata:  Christus  est  verbum  vitae  et  vita. 
Ubi  ille  est,  ibi  sahis,  gaudium,  ubi  phis  per  Cognitionen!  adest,  plus  vitae, 
ubi  abest,  mera  mors.     Potentior  est   ista   vita  quam    universae    mortes    2C. 

15  Offertur  et  manifestatur,  tantum  aperianuis  corda,  tum  habemus  potentiorem 
morte  et  pecoatis. 

'Et  N'idimus'  hanc  manifestatam  vitam,  quia  Christus  resurrexit  a  mor- 
tuis  victor  mortis.  Prius  etiam  viderunt  vitam  sed  post  resurrectionem 
mauifestani,  ubi  declaratus  Christus  victor  mortis,  peccati:   esse  omnia  cum 

20  potentia  et  virtute.  Est  revelata  nobis  et  vobis,  ideo  non  possunms  nos 
continere,  ut  vos  sciatis,  per  verbum  annunciantes  vobis,  ut  et  vos  credatis. 

1    munilus  t>  :j;'4    haue   aiiimuciationem   o  zu  i  über   intromittat   sle/ä  aperiat 

ianuam  et  feuestras         zu  G  Hier  niaxima  utelU  maiestate  plenissinia         8  imm  o  13  per 

cognitionem  o  18  vitam  o  19  victor  bis  peccati   o  20  nos  o  zu  21  über  ut 

vos  sciatis  ste/ä  quin  per  spiritum  sauctum  annunciemus  vobis 


verbo  hoc  vitae  in  carue  vivimus.  Eo  autem  maior  est  haec  miseria  nostra ,  quod  ita 
in  mortem  sumus  mersi,  nt  ne  coguoscamus  quidem  vitam.  Quare  missam  dicit  vitam 
esse    et     manifestatam,     nt     prinuim     agnosceremus     nos     sub    morte     et     peccato    captivos 

25    teneri   et   esse    sub   j)rincipe   tenebrarum,    deinde    confugeremus     ad   hanc    vitam    nobis    ideo 
manifestatam,  ut  viverennis.    Vides  autem,  quomodo  iuicio  attentos  faciat  anditores  et  verbis 
simplicissimis   maximas   res    plenissima  maiestate  complectatur ,    quas    frigidus   aliquis    lector 
verborum  vilitate  raotus  non  hie  quereret.     At  cordatus  lector  .  .  . 
607,  17 —601),  7     'Et   vidimus    et  testamur  et  annunciamus  vobis    vit.am  aeternam.*      Vidi- 

30    mus  scilicet,  cum  victor  mortis  tercia  die  resurrexisset  in  novam  et  aeternam  vitam.     Quare 


p]  in  morte  nee  habucrunt  vitam.  Christus  autem  est  verbum  vitae  et  i})sa 
vita,  qui  dedit  nobis  vitam.  l*er  se  Christus  tarn  poteus  est  vita,  ut  sit 
potentior  morte  et  principe  mortis. 

'Vidimus  et  testannu-.'    Haec  vita  manifestata,  quando  Christus  resur- 

35  rexit.     Declaratus  est  Christus  Tilius  Dei  cum  potentia'  Ro.  1.     Ideo  (|uiaiHüm.  i,  4 
haec  vidimus,  quia  nobis  revelata  est,  cupimus  et  vobis  per  verbum  revelare, 
ut  et  vos  credatis.    Hoc  agunt  Apostoli  onmibus  viribus,  ut  perducaut  om- 


608  SSorlefiing  über  ben  1.  SBrief  be§  3'o'^onne§.    1527. 

H]   Sic   sancti    apostoli    Don    sunt  contenti  se  salvos  sed  agunt,   ut  nos  trahant, 
¥i.  116, 10  ut  participes  fiamus  eorum  salutis.    Sic  etiam  Christianus.    'Credidi'  psalmns. 
Soli   resistunt,   qui   sunt  pertinaces    sapientia,   adflicti    moribuudi    autem  Uli 
omni  gaudio  recipiunt  et  illis  mittitur. 

*^Aununciamus'.    Exponit  seijisum,  quae  sit  illa  vita:  talis  scilicet,  quae    5 
auiplius   uon   moritur.     'lu  ipso   vita"   loau.  1.      Poteutissimus    tyrannus  est 

i.eor.  15,26  mors,  novissimus  bostis,  ut  Paulus  1.  Cor.  15.  Satan  gloriatur  se  posse 
occidere,  peccata  multiplicare,  perterrefacere,  ut  hie  vides,  cum  adhuc  nihil 
sit  de  peste^,  sed  vix  interne,  ut  non  audearaus  congredi  et  omittere  opera 
charitatis.  Haec  sunt  opera  diaboli.  Est  opus  Satanae:  sedet  in  angulo  et  10 
ridet  nostram  infirmitatem  et  suam  potentiani,  qnod  deiicit  in  peccata,  scor- 
tationem  de  fide,  de  spe.  Haec  sua  arma,  opera,  studia  experimur  ipsi  et  tamen 
non  credimus  opera  ipsius  Satanae.  Magno  consilio  ista  operatur,  non  for- 
tuitu  fiunt,  ut  nos  putamus.  Ideo  Christian!  est  seraper  esse  in  timore 
corara  domino,  ut  oremus,  ut  dominus  non  relinquat  nos  indignatione  in-  is 
estima))ili   in   ipsius  potestate.     Dominus  est  exercituuin,  pugnat  fortiter,   ut 

1.  «petri  5,  ePetrus  c.  5.    Sic  deus  est  dominus  2C.    Ergo  misericordiae  diviuae  est,  qnod 
non  desperamus,  alioqui  statim  caderemus  in  mortem,  pestem.     Nos,  inquit 

6  loan,  1.0         7  novissimus  hostis  0  13/14  non  fortuitn  bis  putamns  0  15  ut 

oremus  und  nos  o       indignatione  inestimabili  o 

')  Ähnlich  urtheüt  Luilm'  vher  diese  Pest  im  Brief  an  Spulatin  vom  19.  August 
timl  an  Hausmann  vom  20.  August  (de  Wette  3, 191. 198). 


testamur  quoque  et  annunciamus  vobis  vitam  haue.  Neque  enim  contenti  sunt  apo- 
stoli, si  ipsi  salvi  flaut,  sed  hoc  agunt,  ut  nos  quoque  participes  fiamus  salutis.  Qui  20 
igitur  afflicti  sunt  et  senciunt  peccata  sua,  cum  cum  gaudio  lianc  doctrinam  accipiunt,  reliqui 
negllgunt.  Diserte  autem  addit  'vitam  aeternam',  quae  scilicet  non  amplius  extinguitur. 
Facit  autem  hoc  ad  nos  consolandos.  Scitis  enim  mortem  esse  potentissimum  tyrannum  et 
i.eor.  15,  26novissimum  hostem  Christi  1.  Cor.  15.     Tum  Sathan  gloriatur,  quod  possit   occidere,  peccata 

multiplicare,  perterrefacere  nietu  mortis,  (sicut  iam  nobiscum  facit)  deiicere  de  spe,  de  fide  jc.    25 
llaec   sunt  arma   et  studia    maligni,    quibus  nos   assidue   circumvenit.      Contra   haec   mala. 


p]   nes  ad  eandem  cognitionem,  non  contenti,  quod  ipsi  sciant  et  viderint.     Ita 
omnes  Christian!  dum  credunt,   loquuntur  'Credidi,  propterea  locutus  sum", 
qjf.  11c,  lopsal.  116. 

'Et  annuntiamus  vobis  vitam  aeternam'.  Exponit,  qualis  sit  vita,  no 
quippe  quae  amplius  non  moritur.  Diabolus  gloriatur  sese  posse  occidere, 
posse  peccata  multiplicare,  imo  facere  peccatum,  quod  peccatum  non  est,  et 
pavefacere  corda  hominum.  Gloriatur  de  potentia  mortis,  item  quod  ille 
ruit  in  peceatum,  hie  in  blasphemiam,  quod  deiicitur  de  fide,  spe  2C.  Contra 
Christian!  est  esse  semper  in  timore  Domini,  semper  orare,  ut  defendat  et  35 
«Pf.  34, 8  castra  metetur  in  circuitu  timentuim.  Diabolus  etiam  castra  metatur  cum 
1.  ^etri  5, 8  exercitu  suo,  ut  Petrus   dicit  1.  ep.  5.     Si  Deus  retrahat  manum,  mox   in- 


SJorlcfung  üBet  ben  1. 58rief  bc§  SofjanncS.   1527.  609 

i^llohannes,   liabemns  vitam  vcrani:   Cliristum,  quem  doccmus.     Est  potentior 
morte,    plus   habet  iusticiae  arniorura,   yAus  vitae  quam   ille  peccati,   mortis. 
Ideo   'augelis    praeceptum',    castrametabitur    circa  nos.      Angelis   suis   man-<tJi.9i,  n 
davit  de  te  k.     Hoc  dieo  ad  praedicandam  illam  vitam,   quae  est  infiiiit<i, 

5   quam  mors  et  diabolus  non  possunt  occidero,  quia  Christus  non  potest  occidi 

amplius,  Ro.  6.    Hoc  facit  nos  agnoscere,  ut  sciamus  eum  esse  vitam.     Con-SRüm.c,  9 
ü-a  eam  potest  nos  tentare  Satan,  sed  praevalere  non  potest. 

'Quae  erat   apud   patrem'    in   coeHs,    dum   nondum    esset    incaruatus,  1, 2 
aperuit  nobis  per   incarnationem:   verbum    caro   factum.     Pulchra   praefatio: 

10  'Quod  vidimus  et  audivimus'.     Repetit  quod  in  principio  dixit,  quasi  dicat:  1,  i 
nos  andacter  praedicamus,  quia  audivimus,  vidimus,  certi  sumus,  ergo  ertüCQt 
mä)   mit   ganzem    §ert;en   brauff:    quia  vidimus,    contrectavimus.      Non  ut 
mouachi,    qui   habent    voluntarias   religiones,    qnas   ipsi   voluntate  hominum 
elegerunt,    quae  nihil  valent,    quae   sunt  damnatae.     Dat  rationem   Paulus: 

15  'quae   neque',  iuei^  mdjt   )l)a§   er  rebt.     Si  quaeritur  'undc  habes?'  ita  mihi  cot.  2,  is 
videtur.     Et  post  ex  praeceptis  faciunt  consilia.     Quid  curat  Satan,  qui  est 
mortis  dominus  et  auctor  peccati,  quod  ieiunas,  gestas  nigram  cappam,  quod 
sis  virgo  superbus  et  immodicus.     Sub  Rhomano  regno   erant  Vestales  tam 
sanctae  2C.    Contra  principem  muudi:  habet  iram  dei,  quam  timeraus,  pro  se. 

20  Ad   deiiciendam   nostram  miseriam,  iufidelitatem   gefjort  aliquid  aliud  quam 
nostra   iusticia.     Inculcat  pavorem   et  infirmitatem    aninn's  nostris   et   iram 

2  plus  vitae  0       mortis  o  3  praeceptum  o       circa  nos  o  7  nos  0       Satan  o 

8  apud  patrem  rh         9  nobis  o  10  Quod  bis  audivimus  o  11  audivimus  vidimus  0 

12   (tOQgt  eud^  brauff)  quia  13  religiones  0       hominum  0  14  Pau  0         19  pro  se  0 


dicit  lohaunes,  nos  habemus  vitam  aeternam,  et  Christus,  quem  docemus,  est  potentior  morte 
plusque  vitae  quam  Satan  mortis,    plus  lustitiae  quam  Satan  peccatorum  habet.     Haec  scire 
necessarium    est.     Oportet  enim  Christianos   tanquam   milites   in   acie  instructos   esse  talibus 
25    sententiis  contra  tela  diaboli. 


p]  cidimus  in   omne  malum.     Breviter,  plus  habet  Christus  armorum  iustitiae 
quam  Satan  iniquitatis,  plus  vitae  quam  ille  mortis. 

'Et  manifestata  est  vita',  quae  erat  abscoudita  in  Patre  in  coelis  ante  1,  2 
conditura  mundum.    Hanc  vobis  nos  andacter  praedicamus,  tantum  vos  cre- 
30   datis.     Quod  vero  tam  andacter  praedicamus,  facit,  quia  sumus  m'mis  certi. 

'Quod  vidimus  et  audivimus.'  Repetit  quod  supra  dicit.  Xon  finximus  1,  n 
nos  illas  voluntarias  religiones,  quae  hominum  voluntate  sunt  allatae,  qua.s 
ipse  neqne  vidit  neque  audivit.  Ideo  desercndae  et  conculcandae  sunt  istac 
religiones.  Quid  Diabolus  auctor  mortis  curabit  tuam  Griseam  cucullam, 
35  quid  tuam  immuudam  virginitatem?  Habuit  et  sub  Romanorum  imperio 
virgines,  quia  Satan  habet  iram  Dei  pro  se  contra  te.  Seit  enim,  quod  omne 
peccatum  displicct  Dco.  Incutit  pavorem  animis  nostris  et  ooncutit  nos. 
Sut^er§  Söerfe.  XX.  39 


610  aSortefuttg  übet  hen  1.  »rief  be§  So'^onne-S.    1527. 

H]  dei   et  sie   pereiilsi    ab   eo   timore    mortis   incurrunt    iu    mortem.      Nos    vas 

figulinum.     Quod  dominus   deus  disposuit   per  infirmitatem   nostram  vincere 

robustissimum  hostem,  ut  glorificetur  ipsius  diviuitas,  quod  tarn  infirma  vas- 

2.eor.4,7  [!]cula  arraat  adversus  tam  potentem  2.  Cor.  2.     Et  sie  per  nos  triumphat  in 

epö.  c,  n  Christo  contra  Satanam.     Et  Ephe.  6.     Quare?  5 

h  3  'Ut  et  vos".    Vellemus  libenter  vobiscum  comnmnicare  istum  thesaurum 

iuestimabilem.      Non    possumus    aliter    quam    per    annuuciationem.      Sumus 

certi,  quod  vidimus,  lam  vellemus,  ut  vos  jc.    Ergo  quod  possumus,  facimus: 

annunciamus   vobis   per  verbum,    ut  illi    credentes  habeatis  quod   nos,   licet 

30^.  20,  29  non  videatis,  loan.  20.     Gerte,  inquit  Joannes,   deum   in   Christi   humanitate   10 

nOn  vidimus,   sed  credendum   erat  nobis   esse.     Id   est,   nobiscum    vivetis   in 

aeternum  et  triumphatores  eritis  adversus  peccatum,  mortem.     Et  est  eadem 

cum  illa  'ut  societatera'.     Sublimia  verba,  deus  det  gratiara,  ut  credamus  et 

conculcet  Satanam   sub  pedibus  nostris.     Frigidus  lector  etiam   hie  transiret 

et   non   inspiceret  vocabulum  'societas\      Nonne   inestimabilis  gratia,    quod   15 

debemus  gloriari  nos  miserrimi  peccatores  et  sumus  lutum,  fex,   quod  idem 

habemus  quod  lohannes  baptista,  apostoli.    Nihilo  sunt  nobis  meliores  fecibus 

diaboli,   quia  est  societas    inter  nos,    inquit.     Et  qui  audiunt  verbum   testi- 

monii  nostri,   habent  societatem  cum  nobis.      Et   ultra    hoc  cum   patre   3C. 


1  perculsi  ab  eo  o  zu  2  über  figulinum  steht  fictile  zu  3  iiljei-  infirma  steht 

vanissima  4  adversus  bis  Cor.  2.  0  zu  6/7  über  communicare  bis  inesti:  steht  Magnum 
est  habere  societatem  cum  apostolis,  loh.  bapt.  k.  r.u  8  quia  praeordinatis  testibus  jc.  ut 
in  Actis  r  10  loan.  20.  und  inquit  Joannes  0         in  bis  humanitate  o  12  eritis  o 

16  nos  0       et  bis  fex  o  19  societatem  0 

610,  14  —  611,  7     Nam  frigidus   aliquis  lector  etiam    hie  transiret   et   non  inspiceret  nomen    20 
'Societas'.     An  vero  non  est  inaestimabilis  gratia,  quod  nos  miserrimi  peccatores,  qui  sumus 
lutum  et  faex  diaboli,  idem  habemus  et  possidemus,  quod  lohaunes  Baptista,  quod  Apostoli 
omnes   habent.      .Sic   enim   dicit  'ut   societatem   nobiscum    habeatis'.      Quare   qui   audiunt   et 
accipiunt  verbum  testimonü  huius,  liabent  societatem  cum  apostolis  et  ultra  hoc  cum  Christo 

p]  Aliis    certe  rebus   obviandum   et   pugnandum  est   quam   istis   stultis  nostris   25 
sectis  et  religionibus.    Deus  nos  defendit  in  Christo  adversus  Satanam,  cum 
simus  infirma  vascula.    'Non  est  nobis  colluctatio  adversus  caruem,  sed  ad- 
epO.  c,  12  versus  principatus  et  potestates',  Eph.  6. 

'Ut  et  vos   societatem  habeatis.''     Libenter  vellem  vobis  communicare 
istum  ingentem  thesaurum,  iam  autem  aliter  non  possum  nisi  verbo.    Testi-  30 
Mpg.  10, 41  bus  praeordinatis  est  visus  et  cognitus,  ideo  si  audire  et  videre  nou  potestis 
illum  ut  nos,  tarnen  credite  et  ostenditur  vobis  thesaurus  mens. 

'Et  societas  nostra  sit  cum  patre'.  Haec  est  inaestimabilis  charitas, 
magna  certe  societas  et  communio.  Nos  vero  vobis  nihilo  sumus  meliores, 
etsi  viderimus,  vos  nihilo  viliores,  etiamsi  non  videritis,  modo  crcdatis.    Sic  35 


Jöoilcfung  übet  bell  1.  Srief  bc§  So'^anncS.   1527.  QU 

H]  Petrus:  Ut  participes  essetis  diviuae  naturae  i.e.  in  Christo  habemns  omnia  2.  ^IJetn  i,  4 
bona,    quae  est  deus    et  habet  deus,    ba§   ift  verbum   sahitis,    nostrae  vitao. 
Quare  ergo  sie  iacere  perniisimiis  scripturam?     Quantis  vexationibus    ()al)CU 
un»    QCmaiteit   cum    sanctorum   veneratione  3C.      Cliristuni   iudicem    fecihuis, 

5  Mariam  et  Sanctos  intercessores.  Hie  per  verl)uiii,  quod  aununciatur,  habe- 
mus  societatem  2C.  Ergo  oninia  frustranea  priora  studia  peccata.  *Non  tenet 
Caput'',  Coloss.,  fit  per  sese  caput  deserto  capite  et  tum  vicit  Satan.  cioi.  2,  19 

'Et  filio  eius\     Siguanter  exprimit  filium,    quia   ista  epistola  signanter  1,  :i 
scribitur  contra  haereticos  negantes  Christum   deum.     Pater   et  filius  habent 

10  vitam  aeternam,  iusticiam,  veritatem  aeternam  et  omnia  in  se.  Ex  nostra 
parte  est  mors,  peccatum,  desperatio.  Conferamus  in  unum:  pater  et  fiUus 
communicaut  nobiscum  et  Johannes  ideo  docet:  venit  cum  verbo  et  facit,  ac 
ipse  esset  in  morte  et  peccato,  ut  reducat  jc.  Qui  credit,  ita  cogitat:  Ego 
credo  in  Christum,  verbum  vitae,   videbo,   quid  peccatum  meum  faciet  cum 

15  vita  aeterua,  oportet  absorbeatur  in  iusticia  Christi,  quae  mea  est,  et  sie 
simul  non  solum  cogitur  nos  illaesos  relinquere,  sed  et  triuraphamus  Satanam 
per  Christum. 

'Gaudium'.    Hoc  quod  praedicavimus  vobis  non   contenti  dixisse,  sed  1,  4 
etiam    scribimus   et    signamus    in    papyro,    ne  obliviscamini.     *Ut  gaudium', 

20  coepit  gaudium  vestrum  in  ista  cognitione  cognoscentes,  quod  Christus  est 
vita  vestra,  quod  peccatum  non  potest  in  vos,  quia  habetis  remedium  con- 
tra, ablata  est  ira  dei,  mera  est  miscricordia  et  societas,  quis  non  gauderet 

1  naturaej  11'^  2  nostrae  vitae  0  3  ergo  0  4  t)n§  0  6  priora  o 

p[eccata]  0  8  Et  filio  eius  rh  zu  11/12  über  filius  bis  venit  steht  habet  vitam,  iusti- 

ciam et  omnia  bona,  nos  econtra  16  non  solum  bis  sed  et  rh  17  per  Christum  0 

et  deo  patre.     Sic  2.  Pet.  1.  'ut  participes  essetis  divinae  misericordiae' '  hoc  est,  in  Christo  2.  ^cfri  1,  4 
habetis  omnia  bona,  quae  Deus  est  et  habet.    Est  ergo  hoc  vero  verbum  salutis.    Quod  quia 
25    ante  hoc  saeculum  negleximus,  maceravimus  nos  inutili  et  abhominabüi  veneratione  sanctorum 
et   ex   Christo   iudicem,    ex   Maria  autem   et   sauctis   intercessores  fecimus.     Fuerunt  igltur 
frustra  omnia  illa  studia  prioris  vitae,  quia  non  tenebant  caput,  sicut  dicit  Paulus  3.  Coli. 

^j  misericordiae]  miae  [wohl  verschrieben  für  nrae  =  naturaey 

p]  Petrus  2.  ep.  4.  ait  participes  nos  esse  divinae  naturae,  quia  haberaus  omnia  2.  ^ctri  1  [fo],  4 
bona,   quae  habet  Deus.     Miseros   nos,   qui  his  tam  sanctis  rebus  neglectis 

30  quaerimus  alias  sectas  et  mcdiatores.  Per  verbum,  quod  annuntiatur,  habe- 
mus  societatem  cum  Christo.  Signanter  exprimit  fihum,  quia  in  Epistola 
scribitur  patrem  et  filium  habere  vitam,  veritatem,  salutem  aeternam.  Ex 
nostra  parte  sunt  mera  peccata.  Nos  comnmnicamus  bonis  illius,  ille  nostris 
miseriis.     Ego  credo  in  Christum,  ergo  meum  peccatum  est  in  Christo. 

35  'Et  haec  scribimus  vobis,   ut  gaudium  vestrum  sit  plenum."     Qiiibusi,  4 

modis   satagimus    vobis.     Coepit  gaudium   vestrum    in   ista   cognitione.     De 

39* 


Q12  Sortefimg  über  ben  1.  SStief  be§  So^tinnc».    1527. 

H]de  placato  deo  et  communicaute  deo?  Tlenum.'  Priucipium  est  gaudü  et 
semiplenum,  quaudo  incipit  Cliristianus  credere,  sed  quaudo  continuatur 
scribendo,  meditaudo,  augeseit  fides  et  fit  plenum  gaudium. 

1,  5  21.  Atig:     'Et  haec  est  annuuciatio\    Vehementer  repetit  et  inculcat  lohannes 


fernie  eadem  et  licet  siüiplicibus  verbis,  tarnen  res  incomprehensibiles.  'Annun-    & 
ciavimus"  quoties,  ut  nos  lubricos  contineat  in  verbo  audito.   Vidit  enim  con- 
ditiouem  nostram:    liibrici  sumus,   statim  siuimus  foren  et  adest  Satan,   qui 
nusquam  uou  nos  adoritnr,  ut  necesse  seraper  monere  et  verbura  in  ba§  os 
ftietc^en.    'Quam  audivimus\    Nos  non  solum  perspeximus  2C.  sed  ipso  man- 
dante  audivimus,  ut  omnibus  modis  sitis  certi.     Audiimus    et   praecepit,    ut   lo 
aununciavimus.    Repetitio  et  abundantia  Euangelistae.    Quae?    'Quoniara  deus 
30^.3, 19  lux    est.'      Eadem  sunt  in   Euangelio  c.  3.  'Venit  lux  ic.    iudicium,    quia 
homines  dilexerunt  magis',     Ibi  iterum  lohannes  opponit   deum  toti  mundo, 
quod  in  deo  non  sint  tenebrae,  sed  lux  sit,  ergo  mundus  totus  est  in  tenebris 
et   errore,   [teil    ^er   omnes    doctos,    sapientes,   religiosos,   reges.      Concludit   i5 
lohannes    ipse,    quod     sint    tenebrosi    et    ceei,    quia   lohannes    dicit:    Nos 
annunciamus  et  audimus   ab   eo.     Et   mundus  insuper  nescit  tenebras  suas 
esse  tenebras.     Ut  monachi  et  sapientes  ic.  incedunt  in  sua  opinione  haben- 
tes  eam   pro  luce  et  nesciunt  coram  deo  esse  tenebras.     Quia  ita  occultum, 
inquit  lohannes,  de  quo  diciraus,  nisi  nos  venissemus  et  annunciaremus,  nihil   20 
sciret  mundus  per  suas  speculationes,  immo  plus  infatuaretur.    Inspice  Grae- 
cos:  Plato,   Aristoteles  quid  effecerunt,  adsecuti  sunt?  quod  deo  non  simus 

2  ChristianQ  0         4  lohannes  0         zu  6  über  quoties  steht  usus  ista  dictione,  vidimus. 
7/8  qui  bis  adoritur  0  9  Quam  audivimus  r  12/13  quia  bis  niagis  0  15  fteü  o 

16  lohannes  0  20  inquit  lohannes  o  22  adsecuti  sunt  0 


612,21  —  613, 11     Inspice  grecos  philosophos  Platonem,  Aristotelera  et  alios  [c  aus  aXijJ.  Quid 


p]  inaestimabili  bono  merito  gaudetis.     Quis   non  gauderet  de  placato   Deo? 

Quis  non  gauderet  de  communicante  se  Deo?  25 

1  5  'Et  haec  est  annuntiatio.'   Videtis  sauctum  virum  vehementer  repetere 

et  eadem  inculcare.  Igitur  sie  urget  'testamur,  annuntiamus',  ut  nos  lubricos 
contineat  in  verbo  certissimos.  Yidet  enim  sanctus  vir  conditionem  nostram 
et  Satanae  astutiam,  ut  nobis  omnino  necessarium  sit  eum  repetere.  Ideo 
haec  est  nova  repetitio  *et  haec  est  annuntiatio'.  Ipse  praecepit,  ut  annun-  30 
ciaremus,  ut  nuUus  de  ipsa  re  dubitaret,  quia  res  est  magna,  quae  anuunciatur. 
'Quemadmodum  Deus  lux  est.'  Sic  alibi  loannes:  'Lux  venit  in  mun- 
30^.  3,  19  dum  et  dilexerunt  homines  magis  tenebras  quam  lucem'.  Et  opponit  lucem 
mundo,  quia  omnes  homines,  etiam  sancti  et  principes,  concluduntur  comrau- 
nibus  tenebris.  loannes  ergo  dicit:  Annuntiamus  vobis  lucem,  quam  audivi-  35 
mus,  et  nisi  annuntiamus,  non  habetis.  Monachi  et  prudeutes  huius  seculi 
ambulantes   iu  viis  suis  in  tenebris  ambulant.     Aristoteles  sie  concludit:    Si 


Sorlefunfl  übet  bcn  1.  JBrief  bei  3o!)onneä.   1627.  6I3 

H]  ciirae.  12.  Metli.^  si  deus  omnia  vidcrct  in  torris,  minquam  lial)eret  ein  fio= 
lt(5§en  mut.  Ita  metitur  dcurn  secinidum  cogitatioiics  nostras,  ergo  concludit 
deiim  neminem  videre  quam  seipsum,  et  caro  habet  gut  tac^.  Niim  haeo  nf)n 
est  tenebra?  et  habita  pro  maxinia  sapicntia.  Vulgus  Graecorum  et  omniiim 
s  nationum  fuit  ergo  sapientius  ipsis  philosophis,  dixit  deum  ftraffcn  malos  jc. 
Et  ille  sapiens?  Ergo  quanto  plus  homo  est  sapientior,  tanto  stultior.  Sic 
monaclii  vilem  rem  habent  fidem  in  Christum,  quasi  pertineret  ad  vulgus, 
sed  effinxerunt  tria  illa  vota:  hie  est,  dixerunt,  verus  Christianus  status  et 
exellit  generalem   statum  Christianorum.     Communis   liomo    ut  laicus   dicit: 

10  Jesu  erucifixe,  miserere  mei.  Uli  uon  siuunt  Christum  esse  caput  et  sunt 
stultiores  aliis.  Cum  inspicis  totum  mundum,  est  verissimum  adagium  hit 
gclertcn  bie  t)ev!ertcn.  Qui  enim  vult  in  re  salutis  sua  ratione  sapere,  facit 
ex  uno  errore  decem.  Sicut  et  iam  nostri  Schwemieri  dividcre  volunt  naturas 
in  Christo  unb  tutrb  ha  Bei  nid^t  BleiBen. 

1^  'Quam  audivimus   ex  eo."     Si  debemus  experiri,   quod   deus   est  lux,'' 

oportet  experiamur  ab  iis,  qui  uorunt  non  per  suam  sapientiam  sed  ex  verbo 

3  deum  0  caro]  ^  lein  über  die  Zeile  gestelltes  c  fjehraucht  Biirer  auch  sonst  öfter 
als  Ahle,  von  caroj  4/5  Graecorum  bis  nationum  o  5  fuit  bis  pliilosoj)his  rh  8  dixe- 
runt o  9  vt  laicus  0  11   Cum  0  15  Quam  bis  eo  r       quod  0  und  est  c  aus  esse 

^)  I>ie  Meteorölogica  des  Aristoteles,  als  libi'i  metlieororum  im  Blittclalter  oft  kom- 
mentirt,  umfassen  nur  vier  Büclwi: 

effecerunt  quam  ut  tandem  sfatuerent  Deum  humana  non  curare?  Si  enim  alia  extra  se  posita 
inspiceret  Deus  (sie  argumentantur) ,  non  poßet  esse  Beatus :  quare  tantnm  est  beatus  in 
consideratione  sui  aliis  omnibus  rebus  posthabitis.     Hae    an  non  sunt  tenebrae  in  hominibus 

20  sapientissimis?  Atqui  bas  ipsi  tenebras  et  ipsi  et  alii  tanquam  sumniam  sapientiam  sunt 
admirati.  Sic  monachi  fidem  tanquam  rem  vilem  et  omnibus  christianis  communem  (post- 
habuerunt)  neglexerunt  [r]  et  ad  quaedam  inusitata  sunt  versi.  Voverunt  paupertatem,  casti- 
tatem,  obedientiam  tanquam  res  singulares,  quas  extollebant  supra  communem  statum  Cbri- 
stianorum.     Sic  si  totum  mundum  inspicias,   invenies  nihil  nisi  tenebras  et  errores,  quod  ad 

25    doctrinam  salutis  attinet:  et  verum  est,  quod  vulgo  dicunt,  Quod  .  .  . 

P]  Dens  videret  omnia,  quae  hie  aguntur,  nunquam  esset  pacato  animo,  ideo 
non  respicit  nostra.  Sed  quanto  homines  sunt  subtiliores,  tanto  minus  de 
Deo  habent.  Monachi  volentes  sequi  rationem  elegerunt  ])ropriam  iustitiani, 
volunt  propriis  operibus  in  melius  mutari,  je  ÜÜger,  je  triörirfjter.     Simplex 

30  laicus  quando  moritur,  iubet  sibi  afferri  crucem  et  Christi  memor  orat  et 
melius  sentit  quam  illi.  Quicquid  homines  inveniunt  in  causa  salutis,  id 
male  vertit. 

'Dens  lux  est.'  Quod  non  est  Christus,  non  est  lux.  Quoties  audio 
'Patres,  Augustinum,  Hieronymum,  concilia',  interrogo:  est  ne  etiam  annun- 

35:':tiatio?     Si  non,  tl'oll  bi(^. 

'Dens  lux.'    Si  mundus  et  caro  hoc  nou  possit  capere,  nihil  moramui'. 


ßl4  Sßorlefung  über  ben  1.  SBrief  be§  3oI}anue§.   1527. 

H]  dei  et  Christi.  Non  est  alia  via  hoc  cliscerc  nisi  per  verbnm,  quocl  apostoli 
accoperunt  a  Christo.  Quicquid  ergo  non  est  Christi  verbum,  est  merae 
®nt.  1.  Hcnebrae,  Gab  1.  'Anathema  sit.'  Si  monachorum  pater  Benedictus  dicit 
gestandam  oappam,  confer  cum  hac  praedicatione  lohannis:  si  non  eadem, 
crc;o  est  tenebrae,  conchidc.  Caveamus  erj^o  a  falsis  doctoribus  et  mancamus  » 
cum  annunciatione,  f|uam  apostoli  docent,  f|nam  ipsi  a  Christo  audierunt: 
Dens  est  lux.  Mundiis  non  potest  capere,  quod  Christus  filius  pro  nobis 
san^uinem  K.,  qnod  sola  iusticia  per  hanc  fidem  sit,  mundus  ridet,  Chri- 
stiani  sciunt  lucem,  per  quam  hoc  vident,  et  cunt  post  mortem  in  vitam. 
Tpsi  adversarii  ji-rntiae  Euan^^elicae  dicunt:  oportet  etiam  faciamus  2C.  Paulus  lo 
eoi.2,  sColoss.  'blll-rf)  (o|e  beriurun(^\  Summa  praedicationis,  ut  omnes  aj^noscant 
et  fatfiantur  se  esse  in  tenebris,  ha'5  tnb  ic^  tjn  et  accipiatit  hanc  prae- 
dicationem,  quae  dicet  illis,  h)o  e§  in  mnnf\(t. 

1,  5  'Tenebrae.'     Tioquitur  contra  Schwermeros   et   sectas  i.  e.  ])raedicamus 

simplicem  lucem,  quod  dei  filius  venit  in  mundum,  ut  infra.^  Hacc  est  nostra  is 
praedicatio,  ((uanquam  sit  hi\-  occulta,  nisi  verbum  indicat.  Wbm  bcm 
i{cc()t  trcttcn  biet  fcctcn  t)crein,  ut  Cheriutus,  (jui  Christi  ?c.,  Nicolaitae,  l\apac, 
quisque  voluit  esse  Christus  et  inottcn  ha^  licc^t  ,^Cl-ttcnncn,  et  ille  sie;,  alius 
aliter  lo(juitur.  Christus  est  unica  lux,  vestrac  doctriuae  sunt  tenebrae. 
Idololatria  venit,  quando  cogitationem  foris  arripio  de  deo,  quam  non  ex  20 
verl)0  doi,  ut  quando  cof^ito:  si  facercm  regulam  ut  Augustinus,  puto  deo 
placiturara.     Pulchra  cogitatio   est,   quia  bonum   opus   et  egregium   servare 

?,  Anatlicma  sit  0  Tnoii.achorum  patcr  o  5  ravcamuH  r  6  (deo)  Cliristo 

8  sit  o  10  adverHarii  hin  \'Wi\1  o         18  Cliristus]  die  undeulllchc  Kärzimfj  kann  auch  Chn- 

Hti;uins  hcdmtcn         zu  19  ühcr  vcHtrae  steht  illonim         20  fori»]  fors         22  et  egregium  o 

*)  nämlich  1.  Jöh.  4,  2. 


«14,14  «15,8  'Kt  tonehrao  non  sunt  in  00  ullae.'  ITic  pcrstringit  (sectas)  Cliorlntlmm,  Nico- 
lantn  et  alios  licroticos,  Q.  (1.  Haec  est  simplcx  prcdlcatio  et  vcra  lux,  quod  Cliristus  venit 
in  mundum:  lianc.  lucem  vorl)um  revelat.  llaerotici  autcm  sua  quaedam  lumina  ha1)ent  et  25 
lianc  lucem  ol)sourant,  dum  sine  vcrho  suis  cogitationilius  indulKCnt.  TFic,  enim  fons  est 
omnis  idolatriao  arriporc  cogltationem  de  Deo  sine  vorho  dei,  ut  cum  mona(;lius  (;ogitat 
Doiim   delectAri   aolitudine   illa,   vestitu,    victu,   orationibuH  cortia.     öod  quando  verhum   re- 

PIScimuB  Dei  (iliinu  (sarnem  induiss(!  et  pn.  nobis  crucifixum  esse.    Hoc  caro 
irridet  et  raiuulus  pro  nihilo  ducit.    Summa,  nuuidus  universus  debet  agno-  :»> 
HC(!rc  80  esse  in  tenebris  et  converterc   sc  ad  istam  pracdicationem  et  agno- 
scerc  istam  lucem. 

'Et  tenebrae  in  eo  non  sunt  ullae."     Pracidicamus  lucen»  hanc.     Ktiam 
si  nemo  videat  hiccm,  tam(;n  verbo  aummtiatur,  cui  si  credimus,  pcrvcuinujs 
c(!rto  ad  illam  lucem.     TiUCicm   haue  vohuit  dis(!erpcre  (\)riuthii.     Diligenter  35 
teneudum,    unde  ])roveniant  haercses.     Kx  jjropria  ratione,    <|uand(>  ciWi}  in- 
cipit  cogitare:   Istud  placet  et  bonum  vidctur  mihi,  ergo  De«)  |)hi(:cbit,   l'atres 


iVjilfiang  übet  bfit  1.  ^ruf  bf*  C>.  1527.  615 

H]  tria  Vota,  orare  ?c.  Ratio  tan  J|tc  nid&t  für  uUx,  siciit  eit^>  ratio  c\>iritat 
stxnim.  ita  concliuiit  et  deo  placei«  dioeus:  Qui  lux^  fecit.  tkx>  placet,  Ita 
bat  fic  ircit  gcbaiirfcn  grt  an  gcbcngt.  Tum  veuit  vera  hix  et  dicit  illum 
deiiiii  esse  mülibi.  quia  abesi  verbum.  nou  adest  auunuoiatio.  erg»  talis  lieiis 

.^  miUibi  sed  mera  eogitatio  et  QCH^cnft.  Dens  venis  sie  dioit:  si  vis  saK-ari, 
laceiv  volimtateiu  meam,  audi  verbum  meum,  erede  in  lesuiu,  qiioil  tua 
iiistieia  et  vita  sit.  Haec  est  :inuuuoiatio.  verbum,  lux.  haue  ego  nou  finxi, 
uon  bflb§  c^ot  an  bcn  büU  gcbcnctt,  sed  veuit  a  deo  per  a^x^stolos,  ift  öbm 
nidüt  üii  gcfibuiirt  et  in  eollum  gbcngt.    Originem  ei^>  habes  idolonmi.    Sic 

10  ludei  enexeruut  Ruil.  Xou  tuerunt  tmu  stulti,  nou  adoravoniut  bgiuuu,  serl 
dixenuit:  deus  verus  vocatur,  qui  eduxit  >c.  bcr  mu§  ba  bei  fein,  habet  l>e«e- 
plaeitum  an  beut  oultu  jc.  Tum  prophetae:  vos  adoratis  S:\tAuam.  illi  eooutra, 
Ipsis  euim  placebaut  suae  CH^gitatioues  et  eleetioia  oj>era  et  cum  sibi  pla- 
cereut,  eondudebant  et  deo  placexe  et  sie  idololatria  orta  sub  nomine  dei. 

1.''  Sic  nos  tecimus.  Debeiuus  in  Christum  cretiere.  ibi  mea  iusticia,  et  }HX«t 
IxMiei^icieudum  proximo  jc.  Econtra  e^^  cum  ratioue  mea:  hoc  uovit  etiaiu 
rusticus.  nos  illiquid  s:uictius  statuamus.  Hine  jilbae,  griseae  capjvie  ?c. 
et  i^x^stea  diximus:  haec  cs^t  via  salutis.  TaIo<  suut,  qui  volunt  tciiebnis 
suas  fdjmircii  in  uniciit  bcvrgot  Ijin  ein. 

20  *Et  teuebrae  in  eo'  i.e.  ne  cogitato,  quod  illud   venmi,   quoil   aliteri-s 

praedicatur  quam  nos.  Si  pseudo;\jxv?toli  uou  illinerent  nomeu  dei,  Christi 
ad  smmi  meudacium.  nemo  sixUiceTctur.  (^•^  bcifl  finftcrniö  in  ^ot  tvacjcn. 
quae  non  siuit  in  eo,  quia  uon  sunt  :uinuneiatio,  quam  ex  eo  audimus.  HcX' 
uotiiudum,  ut  nos  armeuuis  contm  Satmuuu.  ut  sciamus:  haec  est  amuu>ciatio 

2,s  nostm,  quod  Christus  solus  est  via  ad  cocJum.  Si  :\liud  est,  qmxl  coraiu 
deo  iustificet,  uesciiuus.  Si  autem  aliud  e^vcelleutius  aiilextur,  est  teuebrae, 
quibus  deo  ein  hio^cn  an  linib  gebogen,  i,  e.  nuuiete  in  simpliei  :umunciatioue, 
alia  sunt  teuebnie. 


S    Tmn  e  o'us   Dum  ri/   i    ilhcr  aimunciatio  fteM  csyxitrxnn  sp  5    sed  0 

10  Nou  ?ij>  stulti  0  11   J«r  hü  \tin  o  U>  Ivnofscieiiduni  0        cum  mtioiw  me«  o 

17  st."»t;i.-uiiiis  .■>       i\'»i>n:«o  o  19  Sil.-»,«  <•>  ih)  Et  bis  eo  0  ä4  nos  o 


velsiur,  tuuo  i\^gnosoinuis  iu<?ras  luiss«?  l^iiobras  illjis  cosritatione*.  Illud  enim  i>i\>iK>uJt 
90  noMs  uiüoum  Christum,  qui  sit  iustitia  et  vita  uostra.  Hstv  fB?t  ver»  lux.  quam  uon  ef\> 
fiu^>.  S6*l  quse  ad  uio  ooelitus  dortVrtur,  uou  quam  eg\^  »lf<?.r\^  ad  IVum,  sicut  monachus  suas 
c*^gitAtioncs  ad  IVum  ai^>rt  et  ftitgit  idolum  ex  suo  c\m\1*  et  Alfe^'tu.  lUx-  PSt  tenebras  d«n> 
üliuere,  in  quo  tuueii  nuUae  teivehme  sunt,  se>d  (x*«»)  Inx  est  tn^tus. 

p]  dixenuit,  er\ji^^  verum  est,     Si  vis  Deo   phuviv,   audi  verlv\  ij^sius  et  crede 
X.N  in  filium  eins  pn^  tc  mortmuu.    Haei^  nou  e.<t  mea  nitio.  ego  uon  fingv^  hunc 
iH>lorom.  scv^  ipse  Dous  lux  est,    Eie  iroÜcn  teuebi^is  fd^mieren  an  unfern 
.\>evr  (>>ott.    ©Ott  fdömieven  fie  an  bic  fappe  unb  fleben  bie  .  Univbeit 

an  bic  lügen.     Hoo  est  pouore  touobras   in  hux\     Sixl  uon  stmt  tonebrae  in 
eo,  no  uUae  quidom. 


20 


QIQ  Söortefung  über  ben  1.  Srief  be»  3of)anne§.    1527. 

H]  1, 6  'Si    dixeriraus'.     Ibi  fatetur,   quod   Uli    sectarii   sint    fre(^er   quam    filii 

lucis,  quia  semper  plus  glorieutur  et  Bl'u[ten  ftc^  mit  öot§  namen  quam  alii. 
Christiani  enim  semper  aguoscuut  se  infirmos,  videut  lucem  sed  non  tam 
potentem,  ut  libenter  velint.  Dicunt:  Veritas  est  Cliristum  esse  veritatem, 
lucem,  utinam  hoc  ex  animo  crederemus.  Schwermeri:  nos  sumus  filii  lucis  s 
et  pleni  spiritu  sancto.  S)o§  Xüxt  i^oljauneg  f)U,  quia  dicunt:  Nos  socie- 
tatem  ic.  vide,  an  non  hodierui  Schwermeri.  lactautia  est  proprie  haereti- 
corum  et  illorum,  qui  non  aguoscuut  suam  infirmitatem  et  quam  exellens 
res  sit  fides.  Christianus  vero  semper  humiliatur  et  diffidit  suis  viribus  et 
*f)ii.  3,  12  dicit  cum  Paulo:  nondum  apprehendi,  alii  totum  apprehenderint,  et  communi  lo 
testimonio  nostrum  dicimus :  ego  gustavi,  sed  non  penetravi,  quia  adest  caro 
et  sanguis,  quae  possunt  aufferre  2C.  lohannes  ergo  etiam  tales  habuit 
scholasticos  doctores,  qui  dixeruut:  Qui  credit  in  lesum,  habet  societatem 
cum  patre  JC,  quando  audiunt  verbum  hoc  et  possunt  nac^  xebett,  statim  ic. 
1,  6  'Et  in  tenebris  ambulamus"  i.  e.  si  non  manemus  in  ista  annunciatione,    i^ 

societatem  habemus  diabolorum.  Horrendum  iudicium,  quia  dicit  'menti- 
mur'  mendacium  et  cogitatio  cordis:  1.  intn  fie,  2.  dicunt  errorem  lucem. 
Duplex  ergo  iniquitas  eorum.  ^xrett  non  tam  malum  ut  Hegen,  quia  mentitus 
etiam  vult  defendere.  Dicit  ergo  'in  tenebris""  ambulant,  habent  errorem 
in  corde  et  fides  nihil  est  et  ultra  hoc  faciunt  ein  veritatem  braUy,  ha^  ift 
ein  mendacium.  'Et  veritatem  non\  Quicquid  faciunt  (ut  multa),  ift  öerloren, 
quia  cor  est  sinistrum,  falf(^.  Hoc  horrendum,  mentiraur  quo  ad  fidem, 
quia  cor  seductum.  Et  perditus  labor  (veritas  2C.)  quo  ad  opera.  Si  dico 
ad  clericos:  Vos  ambulatis  in  tenebris,  quia  habetis  potlorem  viam  (ut 
putatis)  pro  vobis  ad  coelum,  cum  sit  una  via  Christus,  quando  hoc  audiunt,  25 
dicunt  esse  lucem  suum  statum  et  defendunt  et  carnis  onera  portant  ut  opera 

4  libenter  o         9  sit  o         11   nou(dum)  14  cum  0      statim  0         15  ambulamus  0 

16/17  mentimur  o  17  fie  über  (ftc^)  18  eorum  0       mentitus  o  21  Et  verita:  non  r 

ut  multa  0       23  veritas  jc.  o       24/25  vt  putatis  0      26  suum  statum  0      26/617,  1  opera  corporis  0 

PI  1, 6  'Si    dixerimus ,    quod    societatem  habemus.'      St    ge'^et    flug§    an    bic 

f(3§tüermer  sui  temporis.  Videmus  illos  audaciores  esse  quam  vere  Christianos 
et  gloriari  quasi  certos  de  sua  communioue  cum  Deo  non  agnoscentes  suam 
infirmitatem.  Christiani  trepide  loquuntur  de  sua  fide  et  societate  sancta  et  3o 
cupiunt  augeri.  Christiani  dicunt  ^nx  l^ilff,  ^tXX  ^ilff.  Paulus  nondum 
5ß^ii.3,  i3se  comprehendisse  ait  Phil.  3.  Maneamus,  dicit  Joannes,  omues  in  luce  hac 
et  dicamus:  Haec  est  quidem  vera  lux,  sed  nondum  aguoscimus  illam.  Uti- 
nam cognosceremus  perfectius. 

'Si  in  tenebris  ambulamus."    Si  non  permanemus  in  annuntiatioue,  ver-  35 
bum  in  nobis  non  est  sed  mendacium  et  cogitatio  fallax.    Haeretici  in  tene- 
bris ambulant  et  lucem  esse  dicunt.     Duo  mala:   iam  errare,  iam  defendere 
errorem.    Faciunt  multa,  sed  sapiunt  meudacia,  mentiuntur  quo  ad  fidem  et 


Sotlefung  übet  bcn  1.  iörief  beö  So^annc^.   1527.  617 

K]  corporis;  ift  eljtcl  bcitorcn  bing.  Ante  omnia  vklendum,  iit  cor  habeat  luceni, 
tum  possunt  secjui  oi)era,  ([uaiulo  lux  adest,  incendit  et  illutninat  me,  ut 
alten  benefaciani.  Si  uon  adest  lux  vera,  uteumcpie  sccpiautur  opera,  iftg 
eitel  öeilorcn  bilig.  Si  falsa  fides,  nulla  sequuutur  opera.  Ergo  orniiia^-iu 
5  hoc  consistunt,  ut  maneamus  in  vera  doctrina,  quod  non  est  seeunduni 
Christum,  nihil  est.  Non  video,  quod  sie  lux  luceat  coram  deo.  Habenius 
tantuni  iam  in  annuuciatione  et  verbo.  Volumus  in  tenebris  ambulare,  'mix 
feilen  be§  tüortey,  i)ahm  im  ein  anbei-§  f urgefdjfagen ,  boä  ']oi  öcffer  fein. 
Qui  ergo  est  in  coeuobio,  deserat  ic.    Serpeus  aeneus  in  deserto  erectus  dei 

1»^  iussu,  David  permisit  stare  in  signum  miraculi,  quod  factum  olim,  et  alii 
reges  etiam  pii.  Ezechias  fregit.  Cur  non  tacuit,  quod  fregit  serpentem 
iussu  dei  erectum?  Ego  non  fuissem  tarn  audax  et  tarn  multi  reges  fuerunt 
ante  illum.  Tamen  frangit  Ezechias  in  nomine  dei,  quia  vidit  deo  erigi 
cultum  contra  ipsius  verbum.     2Bolt   ir  be§  ^oren  btc  causa?  volebant  tene- 

15  bras  in  deum  Bringen.  Sic  pouo,  quod  sancti,  ut  Augustinus,  Benedictus  zc, 
ordinassent  pulchrum  sie  vivere.  Si  vero  viderem  abusum  virginitatis,  ca- 
stitatis  et  aliorum  votorum,  omnia  dissuenda,  quia  sunt  tenebrae  et  contra 
dei  verbum.  Sed  nolunt  audire  esse  tenebras.  Sive  sit  ordinatum  a  sanctis- 
simis  sive  sapientissirais,  si  abusus  adfuerit,  3erreii§,   dissue  et  damna  umb 

20  be§  leibigen  ^ufa^/  quod  dei  lux  fol  ^etffen,  cum  alia  non  sit  quam  Christi. 

7   et   verbo    o        ambulare  o  9    in  deserto  0  10    über  David   steht  et  alii 

reges,    kus    dann    in    der   Zeile    iviederholt    int  11    etiam    pii    0  12    erectum    o 

13    Ezechias    o  14    contra    bis    verbnra    o  Sßott    ir    be§    über    (Si    huius    vultis) 

16/17  castitatis  bis  votorum  0  19  dissue  o 


617,4  —  20  Ergo  in  hoc  consistunt  omnia,  ut  doctrina  sit  pura;  in  ea  si  quid  vitü  est, 
omnia,  quae  postea  fiunt,  sunt  vitiosa.  Vide  autem,  quam  multa  liaec  complectatur  senteiitia. 
Omnes  enim  religiones,  studia  omnia,  omnia  opera,  quae  non  nituntur  certo  Dei  verbo,  pronuntiat 
esse  tenebras  et  damnat  tanquam  rem  adversam  Deo.     Hie  monachatus,   Missae ,  coelibatus, 

25    In  summa  totus  papatus  damnatus  est,  quia  nihil  aliud  est  quam  religio  conficta  ab  homini- 

bus   sine   auctoritate   verbi,    quod  verbum   solum   lux   est.     Extat   in    libris  regum  Ezecliiam  2.  fiöit.  is,  4 
serpentem    illum   dei   iussu  erectum  fregisse   et  laudatur  ideo.     Si    igitiir  pius   rex  serpentem 
divinitus  erectum,   postquam  in  idolatriam  abiit,  fregit,   Quid  de  illis  irapiis  cultibus  seutien- 
dum  est,  qui  primo  sine  auctoritate  Dei  ex  mera  id-f'Aod^otjdy.eicc  sunt  instituti,  Deinde  maximis 

30  idolatriis  occasionem  prebuerunt?  Quare  etsi  a  sanctis  patribus  Augustino,  Bernhardo  et 
aliis  recte  instituta  esset  monastica  vita,  tamen  postquam  in  extremam  iinpietatem  et  ido- 
latriam abiit,  Ezechiae  exemplo  recte  damnaretur  et  aboleretur.  Quia  enim  verbo  dei  caret, 
sunt  tenebrae  nee  ferenda  blasphemia  est,  ut  tenebras  luceni  vocent. 


P]  veritatem   non  faciunt,  quo   ad  opera.     Ante  omnia  videndum   est,   ut  cor 

35  habeat  haue  lucem,   tum   se(|uentur  opera.     Si  vero  lux    impura  est,    mixta 

scilicet  fides    doctrinis  hominuin,   opcramur  quideiu   multa   sed  gratis,    quia 

non   sunt  lux.     Christus  vera  lux   nostra.     Angeli   vident   hanc  lucem,   nos 

audimus. 


618  Soricfung  über  ben  1.  33tief  beä  3fDf)anne§.    1527. 

H]  1, 7  Antithesis :  *Quod  si  in  luce  ambulamus^  quae  est  cleus  et  annunciatur 

Dobis  in  verbo,  et  non  facimus  novas  sectas,  si  etiam  simus  vilissimi  in 
terris,  tnm  haberaus  societatem  inter  nos  et  concordes  sumus.  Si  vos  se- 
ctarii  essetis  concordes,  vobiscum  haberemus  societatem,  ut  supra  Johannes. 
Sed  quia  contrarium,  ideo  haberans  vos  pro  excoramunicatis.  Et  habemus  5 
bo§  forteil,  quod  'sanguis'  hoc  est,  solatium.  Maximae  tenebrae  fuerunt, 
qiiod  praedicavimns  passionem  et  sanguinem  Christi  eifusum  ic.  et  tarnen 
tarn  multos  ordines  ereximus  K.  Et  equavimus  ordines  baptismo  et  carni, 
sangnini  Christi  et  deo  met.  Quomodo  posset  horrendior  res  excogitari, 
quam  ut  cogitationes  nostrae  sint  Christus  et  deus?  Id  est,  in  illo  uno  lo 
verbo,  quod  annunciatum  est  nobis,  habemus,  quod  Christi  sanguis  2C.,  e§  ift 
Qufbertnaffert  fein  gexebt.  Johannes  alios  irapetit  Schwermeros,  qui  nohmt 
habere  peccata  in  terris  ut  et  nostri  Monachi.  Apostoli  viderunt  multas 
^®Qi:  6?'i3  infirmitates  in  Christianitate,  ut  Ro.  14.  et  Gala.  6.    Sed  Schwermeri  tooüeng 

l^eiliget  machen.  Num  isti  sunt  Christiani?  Jlic  facit  hoc,  ille  aliud  et  sie  is 
iudicarunt  Christianos,  ut  et  hodie  JC.  Cogitaverunt  ergo  Schwermeri  tum,  tem- 
pore Johannis:  Jbimus  in  locum,  ubi  nulluni  peccatum  et  occasio  peccati. 
Sic  et  hodie.  Sßibber  bie  g'^et  Johannes  hie,  qui  nolunt  ferre  infirmitatem  pec- 
catorum  et  tamen  nullibi  fit  maior  invidia,  immundicia.  Dicit  ergo  Johannes : 
Videte,  ut  maneatis  cum  verbo,  postea  nolite  curare  de  peccato.  Si  interdum 
sumus  infirmi,  non  nocet.  Qui  enim  verbum  habet,  statim  agnoscit  suum 
errorem,  quia  habet  lucem.  Et  cogitat  porro:  sino  Christum  esse  iusticiam 
raeam,  qui  condonat.    Sanguis  est  cum  illis,  qui  manent  in  suo  verbo,  habent 


1  luce  arabulamus  rh  8  ereximus  o       ordines  o  13  nostri  o  16/17  tum 

bis  lohannis  o         21  enim  rh         21/22  suum  errorem  o         22  sino  c  ans  scio         23  raeam  o 


20 


1/  7  618,1  —  5  'Si  autem  in  lumine  ambulamus,  sicut  ipse  est  in  lumine,  societatem  habemus 
cum  eo.'  Si,  inquit,  ambulamus  in  luce,  quae  lux  Deus  est  et  nobis  in  verbo  annunciatur  25 
et  non  facimus  novos  sectantes,  etiamsi  simus  vilissimi  in  terris,  tamen  habemus  societatem 
cum  eo.  Quae  tribuit,  ut  sequitur.  [Dazu  am  Bande:  Commodissimum,  si  acceperis  ubique 
Mumen'  pro  verbo.  Neque  enim  intelligendum  est  lumen  de  metaphysico  lumine  aut  de 
spiritu  divino,  sed  loquitur,  qnomodo  nobis  sit  lux,  scilicet  per  solum  verbum,  quo  nos 
illuminat.  lam  quod  dicit  *Deus  est  in  lumine'  simpliciter  sie  potest  intelligi,  quod  Deus  30 
nobis  nusquam  sit  nee  inveniri  aut  queri  possit  nisi  in  lumine  et  in  verbo,  quod  ipse  de 
se  revelavit.    2ßte  rtuften  »uir  fonft  bon  gott?    e§  rturbt  un§  ]a  ntt  treutnen.7 


p]  1^  7  'Et  sanguis.'     Mirum,   quod  singulis  annis  sanguinem  Christi   et  pas- 

sionem praedicamus    et   tamen    tot   sectas    erumpere    videmus.     O    magnas 
praeteriti  seculi  tenebras.    Nos  vero,  si  manemus  in  verbo  nuntiato,  habemus   35 
hunc    thesaurum,    qui  Christi    sanguis.     Si   peccatis    urgemur,    nihil  nocet. 
Sanguis  Christi   effusus    nou  pro   diabolo   aut  angelis   sed   pro   peccatoribus. 
Ubi  igitur  sentio  peccatum,  quare  desperarcm  et  quare  non  crederem  remis- 


Sorlcfiiug  iibn  bot  1.  58ricf  bc§  3oT)nnne§.    1527.  619 

^]  remediuni  sangninem,  qui  non  sinit  Christiaiios  desperare.  Maxinia  con- 
solatio,  quia  agnoscimus  peccata  et  consolationem,  quod  Jesus  effudit  ic,  ut 
emundet  non  Gabrielem  et  alios  angelos  aut  Satanani  sed  peccatores,  modo 
agnoscamns  eum  lucem.  Hoc  est  credere  Ecclcsiam  sanctam,  remissionem -^ 
5  peccatorum.  Regnum  ergo  Christi  est  nihil  aliud  quam  Remissio  peccatornm, 
quia  peccatum  est  brin.  Sectae  vero  non  agnoscunt  peccata  sua,  immo  liahent 
pro  veritate,  ergo  non  possunt  veniam  petere  2C.  Christian!  vero  mordentur  a 
peccato  et  odiunt.  Et  sanguis  Christi  est  super  te,  non  damnaberis,  Christus 
suscipit  te,  non  potest  te  deserere.    Vide,  quantus  thesaurus:  filii  dei  sanguis. 

1"  Summa  summarum:  nt  simpliciter  haereamus  in  verbo.  Si  hoc,  utcun(|ue 
sint  magna  peccata,  scilicet  haec  est,  dicit  peccator,  lux  tua,  quam  permisisti 
nobis  annunciari.  Non  habeo  ergo  occasionem  desperandi  sed  fidendi  et 
sperandi,  quia  vis  eraundare  per  sangninem  filii  tui.  AHi  vero  liabent  oc- 
casionem desperandi,  quia  non  heserunt  in  verbo. 

^^  Vides,  quam  diligenter  laborarint  Apostoli,  ut  couservent  nos  in  veri- 

tatis  simplicitate.    'Si  dixeriraus:  peccatum  non  habemus'.    Pergit  contra  illos  i.  Soft  i,  8 
sectarios,  qui  non  permittere  volunt  Christianos  esse  peccatores,  ut:  nos  certe 
faciemus,  nolumus  esse  peccatores.    Ideo  tarn  sepe  confessi  sumus,  huc  vole- 
bamus  pergere,  ne  malum  motura  sentiamus,  nostro  labore  volumus  expedire, 

20  ne  essemus  in  peccatis.  De  aliis  cogitavimus:  Uli  sunt  in  statu  coniugii, 
quomodo  sine  peccatis  essent?  Ergo  secedamus  in  coenobium  ic.  Christianus 
vero  dicit:  bu  "^aft  ßcfagt  unb  öertunbigt  JC.  et  non  oberit  mihi  peccatum 
meum,  quia  credo  tuo  verbo,  quod  Johannes  tuus  apostolus  annunciavit 
mihi,   qni  non  mentitur,   quia  thesaurus  adest:   Sanguis  scilicet.     Si  in  luce 

25  manemus,   agnoscimus  peccata   nostra.      Si   illa  agnoscimus,   adest   Sanguis 

Christi.    Semper  orandum:  'Sanctificetur^  et  *^uc  nos',  ut  purum  verbum  ser-TOattt).6,9.i3 
varemus.    Ideo  excitat  Satan  tot  sectas,  ut  purum  verbum  auferat,  quia  per 
hoc  pluit  merus  Christi  sanguis,  hoc  non  potest  Satan  pati.     Ideo  petanius, 
ut  nobis  non  auferatur  verbum. 


30   26.  Aiig:   I     'Si  dixerimus,  quoniam  peccatum  non'  zc.     Hoc  est  iocundum  eti,  8 


11  dicit  peccator  o         16  Si  bis  habemus  rh         19  nostro  über  (suo)         21  22  Cliri- 
stiaiius  vero  r  Im  Texte  Vero  über  (Cbri) 

p]  sum?  Nam  peccata  abluit  sanguis  Christi.  Tota  summa  est,  ut  simpliciter 
adhaereamus  verbo,  fo  ^aty  !eine  not.  Diligentissime  cavent  Apostoli,  ut 
diligenter  et  sinceriter  retineamus  verbum.  Si  manemus  in  lumine,  agnosci- 
mus,   quid  sit  peccatum,   si  cognoscimus,   habemus  sangninem  Christi,   quo 

35  lavamur.  Diabolus  nihil  aeque  impugnat  et  agit,  quam  ut  nobis  abrijiiat 
haue  lucem.  Quare  nihil  est  nobis  magis  curandum,  quam  ut  in  illa 
maneamus. 

'Si  dixerimus:   peccatum   uou   habemus.'     lucuudum    et  cousolatorium  i,  8 


ß20  Sotlefutig  über  ben  1.  S3rief  be§  So^^nneg.   1527. 

2?]  consolatorium  vocabulum,   quod  confitetur   immo  dielt  coufiteuclum  peccata 
in  uobis  esse.     Augustinus  distinguit:   aliud  peccare  et  habere  peccatum,    et 

iRöin.7, 1?.  17 non  displicet,  quia  in  uobis  est  peccatum,  etiam  quando  sunius  iusti,  Ro.  7. 
*cbr.  12,  1 'Non  habitat  2C.,  uon  ego   operor  illud.'     Eb.  12.  Mepouamus  omne  pondus 

et  circumstaus  (adherens)  peccatum'.  Postquam  ergo  sumns  initium  creaturae  ^ 
dei,  scilicet  non  sumus  per  totura  expurgati,  quoniam  sit  expurgandum  de 
die  in  diem  peccatum,  crucifigendura  et  sepeliendum.  Etenim  Christianismus 
relinquitur  talis,  ut  coram  deo  non  possit  gloriari,  quoniam  sit  peccatum,  sed 
humihari  et  geraere:  iustus  non  sum,  nisi  tu,  ut  praeter  sanguinem  Christi 
nihil  sit,  Hoc  est  peccatum  habere,  quod  veneuum  est  adhuc  in  nobis  non   lo 

i!^5pctn'2, 11  expurgatum.  Hoc  peccatum  tandiu  solicitat  jc,  Paulus  Ro.  7;  Petrus:  'mili- 
tat'  JC.  Hoc  urgere,  si  tamen  consenserimus,  dicitur  peccare.  Exempli 
gratia,  quando  David  cecidit  in  adulterium  et  homicidium,  consensit  peccato 
illi  adherenti,  peccatum  internum  dixit  ei  'ama,  utere'.  Ibi  resistendum  fruc- 
tul  huic,  sed  consensit.  Ita  Petrus  post  spiritum  sanctum  in  Antiochia  coe-  ^^ 
pit  simulare  et  cogere  gentes  ad  edendum  iudaice  et  non  libere,  ibi  cecidit. 
Et  amicissimi  duo  apostoli  disiuncti  forte  propter  hoc  Paulus  et  Barnabas. 
Adversus  ista  duo  peccata  habetur  hie  consolatio.  Sic  solicitant,  utcunque 
nos  simus  instructi  verbo,  habemus  Christi  sanguinem.     Nihilominus  est  in 

5  adherens  o       9  sed  o       11  Pet  r      11/12  militat  nicht  militant       17  forte  propter  hoc  o 


20 


620,  7  —  621,  4  Relinquitur  enim  christianismus  primum  coram  Deo  talis,  ut  non  possit 
quidquam  de  propria  iustitia  gloriari,  sed  humiliari  et  gemere  dehemus  et  confiteri:  Domine, 
non  sum  iustus,  nisi  in  sanguine  filii  tui  peccata  abluor.  Neque  enim  peccatum  Originis 
expurgari  potest,  dum  in  hac  carne  vivimus. 

Deinde  sepe  fit,   ut  huic  peccato  nobiscum  nato  non  fortiter  resistamus  sed  per  infir- 
mitatem  ei  consenciamus,  ita  ut  christiani  coram  mundo  quoque  sint  peccatores.     Sic  David    ^^ 
consentit  in  adulterium  et  cedem ,  Petrus  in  negationem  chi-isti  &c.     His  igitur  bonis  contra 
utrunque  peccatum   nos  consolatur,   contra  Originale   et  Actuale,   et  docet   hanc  vitam  non 

Plverbum  hoc  est.  Augustinus  annotavit:  aliud  est  'habere  peccatum"  et  aliud 
Möm.  7,  17  'peccare'.  Et  placet,  siquidem  iustificatis  Paulus  ascribit  peccatum  inhabitans 
^cbr.  12,  iRom.  7.  et  Hebr.  12.  Quamvis  enim  nova  creatura  facti  sumus,  tamen  semper  ^'^ 
in  nobis  manent  reliquiae  peccati,  peccatum  habemus  et  venenum  adhuc  est 
in  nobis  et  illud  peccatum  solicitat  nos  ad  fructus  peccati,  ut  in  Davide, 
cui  dicebat  inhaerens,  circumstaus,  inhabitans  peccatum:  Uriam  occide.  Cui 
consentiens  peccavit.  Hoc  pacto  solicitatus  est  Petrus,  cum  post  acceptum 
Spiritum  Euangelii  coegit  gentes  iudaizare,  Paulus  et  Barnabas  ob  illud  35 
peccatum  in  irara  commoventur,  et  nos  quoque  nequaquam  comparandi  cum 
Apostolis,  quamvis  etiam  Christiani  simus  aspersi  sanguine  Christi,  tamen 
saepe  erramus.  Vera  itaque  Christi  cognitio  facit,  ut  sentiat  se  quis  pec- 
catum habere,  et  facit,  ut  super  eo  ingemiscamus.  Adversus  hoc  sunt 
Papistae  et  desperantes.     Illi  gloriantur  de  suis  iustitiis,    ordinibus  volentes  4o 


S5or(ctiiug  iibn  ben  1.  «rief  be§  SoI)nnne§.   1527.  621 

K]  carne  nostra  hereus  et  pcrtinax  pcccatum,  habet  ergo  Satan  aliquod  prae- 
.sldiuiii  et  foramen,  per  quod  posset  irrepere.  Ideo  vita  Christiani  est  solici- 
tudiuis  pleua.  Sentit  se  esse  peccatorem  vel  peccare  et  habere  peccata  et 
gemere  ad  deum,  ne  fiat  captivns  huius  peccati.    Adversus  hanc  cognitioneni  ^ 

5  volunt  illi  haeretici,  qui  iustitunut  quasdani  regnlas  vivendi,  ut  sint  absqne 
Omnibus  peccatis,  et  gloriantur  de  sanctis  suis  institutis:  qui  haec  servant, 
sunt  sine  peccatis.  Vocaut  peccatum  reliquum  uiorbuui  uaturae,  infirmitateiii. 
Et  Zwingiius  vult  hoc  peccatum  originale  extenuare  et  vocat  quendam  defectuni. 
Contra   istos   praesumptuosos   homines    fideutes    sua    iusticia,    quasi    amplius 

10  non  egeant  Christo,  sie  Nos:  si  confessi  essemus  et  communicassemus,  puta- 
bamus  nos  sine  peccatis  et  nullum  reliquum  esse   nisi  infirniitatem,  morbum 
naturae.    Per  hoc  huiusmodi  homines  sie  sentientes  se  liberant  a  timore  dei, 
solicitudine,    vigilia,   de   qua  Christus:    orate   et   vigilate,    quia  2C.      S)a§   i[ta)?ott().2c, 4i 
primum  erroris,    quod  per  opiniones  stultas  nostras  facimus  praesumptiones, 

15  alterura  est  desperatiouis,  quando  sie  quis  peccato  agitatur,  ut  desperet.  Ne- 
que  vult  praesumi  neque  desperari.  Praesunientes  fiunt  dupliciter  peccatores 
et  dicunt  peccatum  coram  deo  vere  esse  lusticiam  et  quod  sordes  mundiciam. 
Sunt  etiara  impii  simul  et  peccatores,  quia  peccatum  affirmant  iusticiani,  quae 
summa  est  blasphemia.     Hi,   qui  sentiunt  peccatum  et  mordentur  in   con- 

zu  2  über  posset  steht  potest         3  esse  über  (hfe)  vel  peccare  o         10  Nos  (putamus) 
12  huiusmodi  bis  sentientes  o  13  vigilate  quia  o  19  summa  o 

20  posse  siue  peccatis  transigi.  Quare  cum  peccavimus,  non  (ideo?)  desperemus.  Hoc  tautum 
agamus,  ne  captivi  et  servi  peccati  fiamus. 

G21,9  —  623,15  Quare  liic  locus  docet  nos  contra  praesumptuosos  homines,  qui  fidunt  in 
sua  iustitia,  quasi  non  amplius  indigeant  christo  sed  aut  omni  peccato  careant  aut  id  suis 
viribus  possint  vincere,  Sicut  monachi  eam  vitae  regulam  se  sequi  credunt,    in  qua  si  recte 

25  incedant,  (nihil)  ab  omni  peccato  sint  liberi.  Dupliciter  igitur  peccant:  primo,  quod  peccatum 
non  agnoscunt  et  ideo  gratiara  aspernantm-  et  non  querunt,  Secundo  quod  illud  peccatum  et 

p]  esse  absque  peccato,  qualia  Scholastici  docent  possibilia,  et  Cinglius  docet 
peccatum  originale  tantum  defectum  esse.  Desperautes  sunt,  qui  sentiunt 
peccatum  et  in  suis  moriuntur  conscientiis  atque  sie  undique  torquentur,    ut 

30  desperare  cogantur.  Neque  tarnen  ob  peccatum  aut  etiam  fructus  peccati 
desperandum  est.  Nani  licet  labamur,  tarnen  resurgendura.  Hoc  denique 
firmissime  teneamus  neminem  iustum  esse  aut  fieri  coram  Deo  nisi  per 
sanguinem  lesu  Christi.  Solus  cnim  Dens  iustus,  verax,  sapiens.  Quicquid 
fecerimus   etiam   ex  fide,  semper   dicamus:   Peccatum  est,   et  ^servi  iuutiles 

30  sumus'  Luc.  17.  Sola  autem  Dei  iustitia  salutem  acquirimus  et  illa  salvamin*.  2uc.  i?,  lo 
'Si  dixerimus,  quod  peccatum  non  habemus,  nos  ipsos  fallimus.'    Hoc  i,  « 
dicitur  contra  praesumptuosos.     Posse   credere,    quod   sanguis   Christi   nos 
liberet  ab  omni  peccato,  res  est  necessaria  sed  Dei  donum.    Quando  autem 
inhaeremus  uostrae  iustitiae  et  de  illa  gloriamur,  tum  divinae  non  subiicimur. 


ß22  »orlefung  über  ben  1.  SBrief  be§  Sfo^anneS.    1527. 

HJseientia  sua,  sive  cogoatum  peccatum    sit  sive  sentiant  fructiim,   quod   lapsi 
ad    iracundiam   2C.,    hoc   non    potest    fieri,    quin    fallat  huiusmodi   peccatum. 
Vel  mox   pavefacit   conscieutiam   et   constituit   iram    dei.     Coutra    utrumque 
hoc  est  hie  dilemma   rhetoricum,  ut  neque  desperes  nee  praesumas,  ut  homo 
sit  instructus   hac  doctrina   simplici:    nemo  est  iustus    coram    deo   nisi    per    5 
sanguiuem   lesu   Christi,    sine   hoc  quicquid  est   regularum,   studii,   ordinis, 
3iöm.  3, 26  adhuc  est  in  peccatis  2C.,  quia  'qui  gloriatur,  in  domioo  glorietur,  ut  ipse  sit 
SHöm.  16, 27  solus',   Ro.  3.     Nemo  sibi  arroget  lusticiam,    sapientiam.     'Soli  sapienti  po- 
tenti',  Paulus.    Ista  verba  sunt  tonitrua  contra  nostram  iusticiam  et  adversus 
praesumptionem,  qua  putamus  nos  esse  puros.    'Seducimus',  bQ§  ift  ein  iemer=   10 
lt(^  bing,    quod  non  habemus  periculosiorem  rem  quam  nostram  opinionem. 
Grandis  res :  posse  credere  solo  sanguiue  Christi  nos  iustificari.    Sub  papatu 
evidens  impietas:    Statuta  Romanae  ecclesiae  aequipollent  Euangelio,    ut  sit 
Salus  servantibus.     Econtra  Nicolaus  ^  papa,  tarnen  recedere  a  Papatu  adeo 
difficile  2C.  nisi  dederit  Spiritus  sanctus  hanc  cogitationem.    Per  Christi  san-   15 
guiuem  facile  est  abiicere  cappam,  sed  hoc  facere  conscientia  certa  et  fideli, 
quod  prorsus  sit  hoc  peccatum.  hoc  gravissimum  est  factum,  quia  habemus 
inherentera  iusticiam  nostram  nobis  2C.     Quando  huc  veni,  quod  nihil  iusti- 
ficet  corara  deo  sed  manet  in  peccato  praeter  Christi  sanguinem,  tum  statim 
concludo:  ergo  statuta  papae,  regulae  patrum  sunt  impostura.    Sed  generalis  20 
iste  Christianorum  ordo  est  adeo  perfectus,   ut   ue  apostoli  quidem  sint  ad- 

1   sit  0  5   doctrina  0  6   hoc  über  (reglas)       regularum  0  7  glorietur  0 

11   rem  fehlt  12  Christi  0  14  papa  o  15  cogitationem]   cog:    [n-as  auch  cogni- 

tionem  sein  könnte]  16  fideli  oder  fide(m)  21  iste  Christianorum  0       ne  0 

')  Luther  dadite  sclitverlich  an  Papst  Nkolaics  (papa  ist  nachträglich  zugesetzt),  son- 
dern an  Nicolaus  Panarmitamcs,  dessen  Satz  er  schon  Unsere  Ausg.  2,  10, 19  anfühiie. 


sordes  illas,  in  quibus  vivuut,  sentiunt  iustitiam  et  munditiam  esse.  Nos  autem  sie  sentiamus : 
neminem  coram  Deo  esse  iustum  nisi  per  sanguinem  Ihesu  Christi  et  quicquid  est  rehgionum, 
studiorura,  ordinum,  sine  hoc  sanguine  esse  peccatum,  ut  sie  nemo  glorietur  nisi  in  domino, 
aiBm.  3,  26  'ut  ipse  solus  sit  iustus  et  iustificans  impium'.  Haec  doctrina  igitur  iudicat  omnia  studia  et  25 
religioues  omues.  Nam  quod  quidam  rident  monachatum  et  alia  stulta  opera,  nihil  egregmm 
est.  Hoc  autem  est  caput:  scire  ideo  nihil  valere  ista,  quia  solus  Christi  sanguis  peccata 
toUif.  Eo  autem  est  diificilior  haec  doctrina,  quod  natura  nostra  hoc  male  laborat  et  non 
patitur  facile  abiicere  fiducium  propriae  iustitiae  sed  vult  suam  iustitiam  quoque  aliquid  esse 


p]  Quam  difficile  sit  hominum  statuta  deserere,  exemplo  Petri  discimus  et  vide,  30 
in  qualem  iustitiam  cadere  cogat  geutes  suo  exemplo  in  eorum  maguam  per- 
niciem  et  daranationem.     Recedere  ergo   a  Papatu  i.  e.  a  fiducia  suae  per- 
fectionis  virtus  est  divina.     Semper  caro  et  ratio  caeca  reluctatur.    Monachi 
docucnmt  eorura  statum  esse  perfectiorein,  nos  Christiaui  de  nulla  perfectione 


Sovlefimg  über  ben  1.  SBricf  be§  SfotianneS.    1527.  623 

H]  secuti.    Paulus  sepissime.    'Crescite  iu  coguitioue  et  gratia  dci  nostri'  Petrus.  2.  %uixi  3, 19 
Ipsi:    uum    nobis   praedicanda  fides,   quam   scimus?    quod  reliquum,    potius. 
Habes  exemphun  ex  Petro,   quam  difficile  sit  defieere  ab  institutis  pateniis, 
qui  erat  illumiiiatus  et  docuerat  'Non  est  nomen  aHud""  ?c.  et:  meum  os  elegit?ipfl.4,  12 

5   fido   purificans    verbum    3C.     Yenit    Antiocliiam,    videt    venire    a    lacobo    jc.  15,  7 
Num  non  erat  haec  tentatio?     Simulabat  et  Baruabas.    Norunt  uon  vere  se 
agere,   sed  tamen  victi  carue  edunt  iudaicc.     Et  fides  iustificata   iu  gentibus 
fit    talis:    Comedere   ludaice    est     iusticia.      Econtra:    Venenatam    naturam 
habemus  per  insticiani  humanam,   ergo  recedere   ab  ea   est  virtutis    diviuae. 

1)  Sic  vivimus  miserrimam  vitam  aut  praesumentes  aut  dcsperantes.  Ubi  pri- 
muiii  volumus  esse  siue  peecatis,  si  iu  peccatum  eadimus,  volumus  desperare. 
Ideo  ineditaudum,  exerceudum,  verbum  imbibeudum,  quod  solus  deus  sit 
iustus  et  sauguis  Christi  nos  emuudet.  Coniugium  sauctum,  sed  non  sequitur: 
sum   in   hoc   statu,    ergo   sum   iustus    coram   deo.     Ego  monachus,    ergo  ic. 

15  Iiumo  docuerunt  meliorem  monachorum  vitam  esse  sanguine  Christi.  Hoc  non 
tantum  est  negare  Christum  et  eins  sanguinem  sed  etiam  blaspheraare  et  quan- 
quam  tam  evidens  hoc,  adhuc  est  tamen  caro  nostra  tam  infirma,  ut  nesciat, 
au  recte  fecerit  exeuudo  monasterium  2C.  Ibi  cogitet:  non  est  alia  via  iusti- 
ficandi,  Ro.  3.     'lustificati  gratis  per  sanguinem  jc,  ut  ipse  sit'  2C.,   e»  !^eift  sjüm.  3, 24 

20  mundari  per  sanguinem  lesu  Christi  filii  zc.    Quid  tamen  dicemus  de  sanctis 
patribus,  qui  exempla  multa  scripserunt  de  iis,  qui  servantes  statuta  patrum 
salvati  sunt  et  econtra?     Ego  soleo  eos  excusare,    ut  Pauhis   'fundanientum  1.  cor.  3,  11 
aliud'  1.  Cor.  3.     Superaedificari  potest  stipula  jc,  sicut  Petrus  lapsus  vohiit 
stipulam  2C.  superaedificare,  Pauhis  venit  cum  igne  et  combussit  totum,  tamen 

1  Paulus  sepissime  0  2  potius  0  3  defieere  bis  i^aternis  o  7  iustificata] 

iustS  [also  iusticia  möglich]  16  Christum  bis  sanguinem  0  17  hoc  o         tarnen  0 

18  monasterium  0  21/22  de  eis  bis  econtra  0 

25    et  gloria*n,    quae  uni  Christo  debetur,   in   se  transmovet.     Quare    est  verbum    assidue  raedi- 
tandum  et  exerceudum,    ut  imbuantur  animi  hac  opinione  imo  fide  ac  certo  statuere  discaut 
uno    sanguine   christi    nos    mundari.     Coniugium   sanctum  vitae   genus  est,    non  tamen   ideo 
sequitur,  quia  in  eo  vitae  genere  sum,  me  ideo  esse  iustura.     Idem  de  aliis  iudicium  est. 
023,20  —  025,2      Sed    quid   dicemus   hie    de   sanctis   patribus,    quorum   multa   testimonia 

30    extant,  quibus  praedicant  illam  externam  disciplinani  et  eam  ad  coelum  usque  efferunt?    Item 
alia  multa  passim  in  eis  reperiuntur,  quae  doetrinam  fidei  aut  oijscurant  aut  plane  cvertunt. 
(Responder)  Ego  eos  excusare  soleo,  sieut  Beatus  Paulus  1.  Cor.  3.  'Fundamentum  aliud  non  potest  ^'  ^°^\^' 
poni  praeter  hoc,  quod  positum  est  Ihesus  Christus.    Si  quis  autem  super  fundaraentum  hoc 

p]  gloriamur,  sed  semper  petimus,  'ut  crescamus  in  cognitione  Dei  et  Christi',  2.  ißctri  3,28 
35  ut  Petrus   admonet   2.  ep.  3.  Omnis  enim   nostra  conversatio   non  iustificat. 

Gratis  enim  iustificamur,  Rom.  3.  Et  hoc  oportet  inculcari,  ue  desperemus,  SRüm.  3,  2  4 
quando  peccamus,  qualicunque  etiam  occasione  peccaverimus.    Verum  quando 
monachi  Patribus  uituntur,   quid  de  illis  dicemus?     Ego  soleo  respondere: 


524  a^orlcfung  über  bcn  1.  Srtef  be§  So'^amieS.    1527. 

H]  mansit  fiindaraentum.    Sic  Hierouymus,  Gregorius,  in  fine  vitae  omnia  com- 
busta  et  fundamento  soli  innixi.    Non  iustificor,  quod  feci  bona,  sed  in  sola 
media  via  maneo,  quod  solus  iustus  sis.    Bernardus:  tempus  meum  perdidi. 
Ibi  est  ignis,  Christus  habet  regnum  coelorura  duplici  iure:  nativitatis  et  meriti, 
ha^   ^eift   fundamentum    mauere   et   perire   stipulam.      Sed   perniciosissimum     '•> 
(ut  Simiae  patrum),   quando   stulti  veniunt  cum  istis  stipulis  et  arripiunt  et 
faciunt  ex   illis  fundamentum,   ut  Monachi   ex    regulis  faciunt  fundamentum: 
qui  fecerit  haec,  regnum  habebit  coelorum,   bo»  i[t  ^U  ^att  ponere  remissio- 
nem  peccatorum  in  regulam  Benedicti  2C.     Christianus  inquit:  regula  quidem 
bona,  sed  non  fudit  ipsa  regula  sanguinem  pro  me,  ego  audiam  illam  regu-   lo 
lam,    qui  dicit  de  uno,   qui  fuderit  ?c.     Et  fundamenta  varia  posita  sunt  ut 
2.  ¥etri  2  [jo],  1  Francisci,  Dominici.    Hoc  est  blasphemare  sanguinem  eins.    Induceut  sectas, 
2.  Pet.  1. 
1,8  'Si  dixerimus'  'in  peccatis    sumus'  ift   ein».     Ipsi:    sententia  et  dam- 

natio  conscientiis,  et  tamen  ipsi  putant  se  maxime  veritatem  habere  et  minime  i5 
seduci  et  alios  seducunt,  damnant  nos,  qui  docemus  Christum,  quia  non  sen- 
timus  cum  doctoribus  Pontificiis.  Si  sustinerent  sua  statuta  esse  stipulam  ?c., 
quod  non  iustificent,  obsequiura  tibi  praestabo,  et:  tua  decreta  me  non  pro- 
movent  coram  deo,  tamen  servabo  tecum  et  laudabo.  Sed:  si  servas,  iustus 
es,  si  non,  2C.,  ha§  gcfiort  got  oEeirt.  Ergo  damnant  veritatem  et  viara  veri-  20 
tatis  blasphemant  et  oportet  nos   esse  mendaces,   cum  simus  veraces,    quia 

2  soli  innixi  0  6  ut  bis  patrum  0  8  habebit  0  9  inquit  0  10/11  re- 

gulam o  11   posita  sunt  0  12  Inducent  sectas  0 

aedificaverit  aurum  argentum,  lapides  pretiosos,  ligna,  foenum,  stipulam,  uniuscuiusque  opus 
manifestum  fiet.  Dies  enim  manifestabit,  quia  in  igne  revelatur  et  uniuscuiusque  opus  quäle 
sit,  ignis  probablt.'  Hoc  est,  excuso  eos  per  remissionem  peccatorum.  Nam  fundamentum 
non  posuerunt  aliud  quam  Christum,  Omnes  enim  sie  docuerunt  nos  Christi  sanguine  mun-  25 
dar!  a  peccatis.  Super  hoc  fundamentum,  quod  retinuerunt,  ediiicarunt  stipulas:  traditiones 
et  regulas  suas.  Sed  Dies  probavit  tandem  hoc  edificium:  in  agone  enim  mortis,  qui  verus 
ignis  est,  periit  haec  fiducia  traditionum  et  in  solam  misericordiam  se  reiecerunt.  Sicut 
S.  Bernhardus  clamavit  se  misere  perdidisse  vitam,  quam  totam  vigiliis,  ieiuniis  et  omni  genere 
supersticiosorum  operum  misere  [rj  transegerat.  Erexit  autem  se  fiducia  meriti  Christi,  quem  30 
aiebat  duplici  iure  habere  regnum:  primum  ut  Dei  filium  naturalem,  secundo  ex  merito 
passionis,  quam  passionem  pro  peccatorjbus  liberandis  subierit.  Sic  igni  perierunt  stipulae  et 
fundamentum  mansit  incolume.  Quare  prudenter  veterum  dicta  tractanda  sunt  et  sie  legenda, 
(quod)  ut  eos  non  excludamus  a  remissione  peccatorum  et  ex  communi  hominum  conditione, 
quos  et  fallere  et  falli  saepe  accidit.    Insani  autem  sunt,  qui  ita  nituntur  auctoritate  patrum,    35 

p]  Si  Patres   super  Christi  fundamentum  struxerunt   stipulas,  foenum,   lignum, 

(juid  tandem  in  morte  cognoveruut?    Dixerunt:  Neque  per  haec  iustificabor, 

quae  feci  bona,  neque  damnabor  per  ea,  quae  feci  mala,  sed  Christi  sanguine 

servabor.    Sicut  Bernardus  dixit:  Monachorum  sunt  incerta,  nostra  certissiraa. 

'Et  veritas   in   nobis  non   est.'      Qiiamvis    se   maxime    putent  habere  40 


Sottcfiiitii  üBer  bcn  1.  Srtcf  bc§  So'^nnne§.   1527.  625 

H]  dicimus:  Tu,  Cliriste,  es  noster  rex.  Non  praesumimus  nisi  de  sanguine 
Christi,  de  nobis  desperaiiius.  2.  pars: 

'Si  confiteamur'',  ut  etiam  non  despereraus,  sed  in  medio  servemur.    Si ''  ^ 
peceatum  habeo,  damnor:  Ego  te  libcrabo  a  peccato  Satanae,  quod  est  prae-;^ 

5   sumptio.     Etiam  a  desperatione,   soluni  agnosee  peceatum,  fag  got  tiui;  bcin 
peceatum.     Die:  !^cr,   bii  Inft  got,   ut  David  'tibi  soli  peccavi',  quasi  dicat:5p{.  51, 6 
Ego  possum  facile  obtiuere  iusticiam  coram  hominibus,  sed  coram  deo  nemo 
iunocens,   ut  et  Mose  'nemo  innocens'.     Et   'ne  intres'.     Ego  tüTlb  aUe  leut  2- siJJöf«^  3^.  ^ 
begalen  sed  coram  te?,  nam  'mal um  coram'.    Et  hoc  'ut  tu  solus  sis  iustus'.^f-si- ^fa. 

10  'In  .serraouibus.'  Quibus?  Quibus  dicis  uos  esse  peccatores,  ut  per  10  prae- 
cepta  dicit  ubique  uos  peccatores.  Ut  ergo  stes  in  veritate,  fateor  me  pec- 
catorem  coram  deo.  Alioqui  ille  apportat  saccum  orationis,  leiuniorum:  hoc 
feci,  ut  reddas  mihi  coelum.  Hoc  est  deo  auferre  dei  gloriam,  iusticiam  et 
nobis  tribuere.    Monachi  induerunt  laicis  cappas  et  donarunt  ex  charitatibus 

15  illis  sua  merita.  Haec  est  summa  blasphemia,  propter  quam  eradicauda 
omnia  coenobia,  ut  homo  miser  det  sua  merita,  hoc  est  esse  deum  velle, 
ut  Satan  ad  Adam,  et  arrogare  sibi  divinitatem,  Haec  sunt  peccata  diabolica, 
ut  omnium  monachorum.    Primi  patres  tnogen  plieBen  fein  in  fundamento,  sed 

4  te  liberabor  te 

atque  si   essent  canonicae  scripturae,   de   quibus   certum  testimouium  habenius  eas  a  spiritu 

20    saiicto  esse  proditas  &c. 

625,12  —  627,2  llli  obtrudunt  deo  orationes,  jeiunia  et  missas  suas  ac  jjro  iis  coelum 
tanquam  debitam  mercedem  postulant.  Hoc  est  gloriam  iustitiae  Deo  eripere  et  eam  trans- 
ferre  in  nos  ipsos,  imo  Deos  quosdam  ex  nobis  facere,  sicut  Monachi  non  conteuti  illa  im- 
pietate  et  blasphemia  sanguinis  Christi  eciam  aliis  merita  et  opera  sua  vendebant.    Quo  quid 

25  dici  potest  horribilius?  Haec  igitur  una  abominatio  satis  magna  causa  esset,  cur  omnia 
monasteria  funditus  everterentur.     Quare  primos  patres  libenter  credam   in  fide  permansisse. 

p]  veritatem  damnantes  nos  et  nostram  doctrinam  ut  haeresin,  veritatem  non 
habent,  sed  sunt  contra  veritatem. 

'Si  confiteamur  peccata  nostra,  fidelis  est  et  iustus,   ut  remittat  nobis  1,9 

30  peccata."    Altera  pars  est,  ut  non  desperes.    Primo  dicit:  liberabo  te  a  prae- 
sumptione,   deinde    a   desperatione,    quasi   nulluni   peceatum   habcas.      Ut  a 
peccato  Satanae  libereris,   solum  aguosce  et  coufitere  coram  Deo  et  da  illi 
gloriam  cum  Davide,  psal.  51.     'Malum  coram  te  feci,  ut  iustificeris  in  ser-^f.  51, 6 
monibus  tuis  et  vincas,  cum  iudicaris"  hoc  est,  ut  verbum  tuum  sit  verum, 

35   confiteor  me  esse  peccatorem  et  'tibi  soli  peccavi',  quandoquidem  nullus  coram 

te   est  mundus,   et  *ne  intres  in  iudicium  meum'  psal.  143.    et  'tibi  Domino  5pf.  143, 2 
Deo  nostro  iustitia,  nobis  autem  confusio',  Dan.  9.    Illi  praesumptuosi  saccum  San.  9, 7 
orationum    et   eleemosyuarum   apportant   fidcntes   propriae   iustitiae,    iactant 
dicentes :  hoc  feci,  illud  feci,  ideo  factus  sum  coram  te  iustus.    Laicis  induta 

40  est  cuculla  ob  fiduciam  bonorum  operum,  quae  fecerat  is,  cuius  fuit  cuculla. 
2utl^ev§  Sßcvie.  XX.  40 


626  SBorIcfung  über  ben  1. 5Brief  be§  So^attne§.   1527. 

^]  certo  recentiores  amiserant,  quia  desperatio  facit  monachum,  quae  est  duplex. 
I.  e.  poüam  mea  bona  opera  pro  fimdaraento,  in  quo  nitar,  Hiere.  c.  17.  Ista 
videmus  in  toto  orbe  fieri  et  regnuni  est  Satanae.  Nostra  vero  gloria,  si 
dixi :  tibi  soli  deo  potestas,  virtus  et  reraissio  peccatorum  et  poteutia,  sie  vult 
iufluere.  Fidelis,  si  potes  dicere  ex  corde:  hie  nulla  iusticia,  tu  es.  Sicut  5 
®aii.  9,  7  Danie.  3.  'Tibi  domino  iusticia,  nobis',  \\t  tu  sis  iustus",  tum  facit  nos 
iustos,  ut  adferamus  peccata  non  iusticiam. 
h »  'Fidelis   et  iustus.'     Tu  debes  certe  tibi  persuadere,    quia  veritas   dei 

est,  qua  nitimur  certo  et  iufallibiliter,  promittit  tibi  remissioneni  peccatorum. 
De  hoc  noli  dubitare,  er  tütrby  tf)un.  Deiude  est  iustus,  \v\xh  btf  ntd§t  un=  lo 
xet^t  t^un,  quando  toto  corde  tribuis  ei  iusticiam  et  remissioneni  peccatorum. 
Verissimus  cultus  tribuitur  ei  a  me,  nempe  divinitatem,  iusticiam,  tum  est 
mihi  deus  in  corde,  quando  prostratus  coram  eo  non  invenio  in  me  bonum, 
iusticiam.  Si  audit  deus  peccatorem  confitentem  peccata  sua,  ille  permovit 
deum,  ut  sit  fidehs,  ut  servet  ei  promissionem,  remissioneni  peccatorum,  et  is 
deinde  debes  esse  iustus,  quia  non  possum  pati,  quin  te  reiustificem,  tu  me 
iustificas  econtra.  Exemphim  David  cum  peccasset  fructum  peccati,  graude 
certe  peccatum  cum  Bethsaba,  ibi  aderat  aduUeriura,  homicidium,  bLasphemia 
i.  6.  confessus  est  se  peccatorem,  Nathan  transtuht:  Iustus  es  et  vives,  quia 

1  quae  est  duplex  o  4  sie  c  ans  et 


Hi   autem   recentiores    ficlera   oinnino  abiecerunt.     Nos   igitiar  lolianuem  pocius   sequamur    et    20 
coufiteamur  peccata  uostra  et  experiemur  Deum   ficlelem  esse,    qui  verbum    suura  impleat  et 
remissionem  peccatorum  confitentibus  peccata  donet  ac  iustificet.    Exemplum  Optimum  babes 
Davidem,    cum    ad    eum   Natban   venit.      Confitetur    peccatum,    ergo    audit:    non    morieris. 


P]  Sed  hoc  ipso  recesserant   a  fundamento   Christo  salutem   statuentes   eorum 
3cr.  17,  5  opera.     'Maledictus  autem  homo,  qui  ponit  carneni  fiduciam  suam',  ler.  17.  2.1 

*Si  confiteamur.'  Tantum  hunc  honorem  Deo  exhibe:  tibi  soh  Deo 
iustitia,  tibi  soli  Deo  debetur  haec  gloria,  quod  dicaris  iustus  et  iustifices 
eum,  qui  est  ex  fide. 

Tidelis  est  et  iustus',  fidelis  Deus,  quod  servet  promissa,  iustus,  dans 
iustitiam  illi,  qui  eum  iustum  esse  fatetur,  quasi  dicat  Deus :  Quia  dicis  me  30 
iustum  esse,  qui  et  sum,  ideo  tibi  meam  iustitiam  exhibebo  et  iustificabo  te. 
Igitur  si  potes  dicere:  Nobis  nulla  est  iustitia,  certo  tibi  persuadeas,  quod 
Deus  fidelis  sit  et  tenax  prpmissionum  se  velle  remittere  peccata  propter 
Christum,  et  iustus,  qui  suum  cuique  tribuat  et  confitenti  peccata  ac  credenti 
iustitiam  morte  Christi  acquisitara  donet  sicque  faciat  et  iustum.  Dauid  35 
confitetur  peccatum,  Saul  vero  excusat  coram  Samuele  neque  potuit  dicere 
'Ego  peccavi'  sicut  Dauid.  Tantum  enim  coram  populo  voluit  honorari. 
Sic  nos  facimus  in  peccatis  nostris  defendendis,   nc  coram  hominibus  pude- 


3Boi-lcfuiig  ütei- ben  l.Srief  be§  3o^}nmiC'3.    1527.  627 

HJ  confcssus  peccata,  ideo  per  dei  fidelitatem  et  iusticiam  remissa.    Contra  Saul: 

voluit  esse   iustiis    in   suo   peccato,    quando  vaccas.     Stat   et  defendit  suiun  i.eam.  ir.,  9 
peccatuni  contra  prophctam  incrcpantcni.    Ibi  deus  uon  potuit  raisereri.    Sie 
et    nostri:   Inuno    ordo   mens   est   iusticia  non   error,    ut  tu    dicis.      Et    ibi 

5   sie  defenditur  peccatum  et  statuitur  pro  iusticia.    'Veui,  honora^,  bllUllb  luai'u.  30 
tnÜB  311  ttjuri/  hypocritice  confessis  peccatum. 

Confiteri  non  dictum  de  stricta  confessione,  proprie  dictum  est  de  con- 
fessione  coram  deo.  '.Et  mundabit  iuiquitate\  Peccatum  remitti  est  donari 
gratiam,  ut  sequatur  pax  conscientiae,  ut  peccatum  me  non  mordeat.    Habeo 

10  peccatum,  sed  scio  mihi  deum  dementem.  Emundare  ab  iniquitate  est  donum 
addere.  Nondum  extiuctum,  sed  propter  istam  humanitatem  paratus  est,  ut 
non  solum  sit  remissum,  sed  tandem  expungctur.  llemissio  fit  subito,  Emun- 
datio  fit  paulatim  de  die  in  diem,  quia  sanctificamur  et  non  finis  iustificandi, 
sanctificandi,    nisi   redigamur  in   cineres.     Consolatio  plenissima:    primo  dat 

15  gratiam  deus,  ne  addamns  operibus  nostris,  quod  iustificent,  si  niteris  illis 
ceu  fundamento,  actum  est. 

2.  Septemb!     |      'Non   peccavimus.'      Augustini    audivistis    distinctionem   istam  1,  lo 
'aliud  peccatum  habere,  aliud  peccare',  quia  sine  peccato  non  vivinms,  quia 
caro  nostra  est  peccati  caro^   trahit  ergo  in  servitutem,   Ro.  7.     Non  potest  gföm.  7,  n 

10  mihi]  mi  13  iustificandi]  iustif  [was  auch  iustificatis  sein  JeönnteJ  zu  17 

2  Septemb  .|.  que  erat  do££:  XI  natus  loan:  filiolus  et  lesa  mortua  r 

20  Contra  Sani  vult  esse  iustus  in  peccato  suo,  reiicitur  igitur  a  Deo.  Quomodo  enini  Deus 
potest  remittere  peccata  ei,  qui  se  peccatum  habere  negat?  imo  qui  peccatum  pro  iusticia 
adorat  ? 

627,  7  —  14     Porro   non    dicit  lohannes   de   confessione  auriculai-i,   sed  de  illa  perpetua   et 
quotidiana  confessione,  qua  coram  Deo  nos  agnoscimus  peccatores.    Facit  autem  duo  memhra: 

25  remitti  peccata  et  mundari  a  peccato.  Kemittere  peccatum  est  donare  graciam,  ut  sequatur 
pax  conscientiae  nee  amplius  mordeat  nos  peccatum.  Enmndare  a  peccato  est  hoc  donum 
Spiritus  sancti  addere,  ut  peccatum,  quod  nondum  extinctum  est  in  liac  natura,  non  sohim 
remittatm-,  sed  paulatim  expurgetur  de  die  in  diem,  douec  taudera  redigamur  in  cineres.  Ibi 
sanctificatio  erit  perfecta. 

30    627,  17 — 628,7      'Si  dicimus,   quod  non  peccaverimus,   mendacem  facimus  ipsum  et  ver- 1^  iq 


p]  fiamus.     öanl  optabat,  ut  Propheta  coram  Senioribus  Israel  pro  ipso  oraret.i.smu.  15,30 
Omnino  enim  videri  noluit,  quod  peccasset  contra  Dominum,  sed  ideo  pude- 
factus  coram  Deo,  cum  "omnibus  hyi)ocritis  nostris.    Deinde  hoc  dictum  non 
potest  intelligi  de  confessione  auriculari,  licet  et  illam  non  rciiciam,  sed  de 

35  confessione  coram  Deo,  qua  ipsi  et  peccata  et  fidem  nostram  confitemur. 
Sic  demum  peccatum  remittit  Deus,  dat  gratiam  et  pacatam  couscieutiam 
aufereudo  scrupulum  et  morsum  conscientiae. 

'Si  dixeriraus :   non  peccavimus.'    Nos  non  tantum  peccatum  iiabemus,  i,  10 
sed  peccamus  etiam  ob  impotentiam  carnis,  peccati,  vel  dum  snmus  in  carne 

40  peccati,    estque  perpetua  pugna  inter  carnem  et  spiritum,  ut   Uom.  7.     'N(in  «Rom.  7,  is 

40* 


528  SJovIefung  ü6er  ben  1.  SBrief  be§  5o'f)anne3.   1527. 

H]  fieri,  quin  caro  adversus  non  teget  ftd§.  Hoc  est  in  omnibus  Sanctis  et  ideo 
pauci  credunt.  Quando  legitis  legendas  Sanetorum,  ibi  multum  laudatur  pro 
vii-tutibus,  cum  sint  mere  vitia.  Peccatum  est  tarn  fraudulentum  in  corpori- 
bus  nostris,  ut  simulet  iusticiam,  quod  K.  Hieronymus  non  extendit  pecca- 
tum latius  quam  libidiuem.  Hinc  scripserunt  libellos  multos  de  cogitatione,  5 
consensu,  delectatione  et  interim  neu  vident  se  ieiunasse,  inflati  meute.  Hoc 
non  potueruut  intelligere,  illa  externa  statim  intelliguntur.  Sed  quando  vult 
m-  91, 6  peccatum  esse  daemonium  meridianum  angelus  lucis,  ibi  vigilandum,  nihil  iuvat 
nisi  scriptura.  Sed  ita  fuerunt  occupati  crassis  peccatis  restinguendis,  ut 
non  viderint  periculosissima  peccata,  quae  peccarunt  contra  doctrinam  et  lo 
edificaverunt  in  fundamentum  stipulam.  Tentamur  de  fide  et  spe,  illa  odit 
caro  et  quaerit  aliam  iusticiam  et  opera,  non  vult  fidem.  Hoc  magnum 
peccatum,  habemus  ergo  peccatum.  Quod  nos  adhuc  turbant,  damnant,  quid 
est  quod  nos  potest  reos  facere?  Ut  Leo  ad  mortem  traditus  sententia  lata, 
sed  tarnen  adhuc  vivit,  tamen  ablata  illi  arma.  Sic  in  nostra  carne  peccatis  is 
adficimur,  tamen  damnatum,  sed  monstrum  portamus  in  carne  nostra,  donec 
vivimus,  et  sie  nondum  mortuum.  Si  essem  secmuis,  laberer  in  scortatio- 
nem  ?c.  Furit  ergo  non  solum  carnale  peccatum,  non  solum  fervor  libidinis, 
ira,   opinio  sapientiae,   carnalis  adfectus   fugitivus  a  spe   et  fide  et  semper 

14  nos  potest  reos  facere]  nos  potest  reos  nos  15  arma  oder  arena 


tum  eins  non  est  in  nobis.'  Mihi  niagis  placet,  ut  legas  in  presenti  'quod  uou  peccamus'.  20 
Nam  id  et  hebreis  est  usitatissimum  et  convenit  cum  re.  Videmus  enim  vitam  nostram  eius- 
modi  esse,  ut  nunquam  simus  vacui  a  peccatis.  Monachi  imo  etiara  multi  [rhj  sancti  patres 
uuUura  noverunt  peccatum  quam  illam  miseram  carnis  voluptatem.  Illa  perpetua  et  capitalia 
peccata  primae  tabulae:  esse  vacuum  timore  Dei,  fiducia  in  Deum,  nmrmurare  contra  (crucem) 
Deum  affligentem  nos  et  alia,  non  intellexerunt.  lis  igitur  absurda  potest  (esse)  videri  [rh]  sen-  25 
tentia,  si  legamus  verbum  in  indicativo,  sed  non  est  absurda  et  prodest  eam  beue  meditatum  esse. 


30 


p]  enim  habitat  in  me,  hoc  est  in  carne  mea  bonum.  Nam  velle  adest  mihi, 
at  ut  faciara  bonum,  non  reperio."*  Neque  vero  sola  cupiditas  carnis  mas- 
culi  in  femiuam  et  contra  peccatum  est,  sed  multa  vitiosa  sunt,  quae  boni 
moris  in  Legendis  Sanetorum  censentur,  quae  solum  sanctitatis  speciem  in- 
duerunt.  Patres  tantum  externa  peccata  intuiti  sunt,  non  internam  illam 
carnis  cupiditatem,  invidiam,  malevolentiam,  cor  inimicum,  lapsum  fidei  et 
spei.  It€m  nos  quidem  adhuc  peccatum  habemus,  quod  adhuc  mordet  et 
ad  peccandam  urget,  non  tamen  regnat.  Sed  factum  est  nobis  et  peccato 
nostro  ut  ligato,  qui  ad  mortem  ducitur,  cui  omnia  tela,  quibus  nocere  pos-  35 
sit,  adempta  sunt,  non  tamen  adhuc  mortuus  est.  Peccatum  igitur  est  in 
carne  nostra,  quod  bullit,  furit,  non  cessat.  Semper  enim  diligimus  nostra, 
viribus  nostris  nitimur  non  fidentes  verbo  neque  Deo  credentes.  Talia  vult 
caro  nostra,  non  alia.  Verum  Patres  et  nos  quoque  huiusmodi  res  non 
videmus,  sed  externa  opera,  ieiunia,  scilicet  ieiunio  non  curatur  carnis  cupi-  4o 


20 


aBovIciimg  üUx  bcit  1.  abrief  be^  ^ofianne^.    1527.  Q29 

K]  dedinamus  aJ  irani,  luiec  graviora  poccata  fjuam  carnis,  qiiae  sentiuntur.    Secl 
f|uiun  trepido  ad  fideudiira  deo  et  qiiacro  per  mc  remcdium,  hoc  non  videmns, 
qiiod  retrahit   a   verbo   et  viilt   adducere   aliud   rcmediiini    et  cousolationem. 
Istas  sublimiores  vires  peccati  pauci  adverterunt  etiam  ex  jnitribus. 
5  Eemedium  praesentissinuira    coutra  peecatum  est  mcditari  verbum  dei, 

sit  in   furoribus   quibuscunque.     Non   nielior  pugna   cum  peccato  quam   per 
verbum    dei.      Uli  vero    sua    castitatc   repleveruut   mundum   immundiciis   et 
scortationibus.    Naturam  peccati  intelligere  vere  est  maxima  res.    'Captivan- söm.  7, 23 
tem  me'  Paulus  inquit.    Si  coeperit  tentatio  fidei,  spei,  ibi  captivat  peccatura 

10  infidelitatem  in  iufirmitatem  ipsam  zc.  Et  hoc  non  vident  miseri  illi  putantes, 
si  castitatem  servaveriut  jc.  Ista  unica  virtus  laudata  ab  omuibus  patribus 
monachis.     Christianus  habet  alia  et  graviora  peccata. 

'Mendacem  eum  facimus."     Quidam   sie,    quod   loquatur  Johannes    dei,  10 
praeterito  peccato,  quia  verbum  est  praeteriti  temporis.     Ego,  ut  intelligatur 

15  simpliciter   indicative.     Et  Ebraica   lingua  exprimit  verbum  praesentis    tem- 
poris per  praeteritum.    Utrumque  dicit:  Nos  peccamus  et  habemus  peecatum, 
ut  nostra  tota  vita  sit  conclusa  sub  peccatis.    In  lacobo :  'multis  offendimur  3nc.  3, 2 
omnes'  non  in  uno  jc.     Cum  ergo  utrumque  dicat  scriptura,    placet   legatur 
indicative.     Galat.   'spiritus  resistit'  jc.      Ibi  vides,   quod  peccamus:    quod®Qt.  5,  n 
volumus   non   facimus,   ut   Ro.  7.     Caro   repugnat   contra   spiritum,    ut   non  oiöm.  7,  i9 
possit   facere   quae   velit.      Econtra   Spiritus    carni,    quae   vult   adulterari    k. 
Tum  Spiritus  vellicat  eum:    eamus  ad  verbum    dei,   meditemur  illud.     Ergo 
habemus  peecatum  et  peccamus,  quia  peecatum  movetiu-,  sed  tamen  non  reg- 
nat.     Concupiscentias  carnis   habetis,   inquit  Paulus,   6.  Ro.     Impius  obeditatöm.  e,  12 

25   concupiscentiae  carnis,  pius  non.    Concupiscere  est  peccare,  Christianus  con- 

10  videt  16  utrumque  dicit  0  17  in  laco  0 


PI  ditas,  sed  frangitur  potius  corporis  valetudo,  ut  in  Bernardo  factum  con- 
spicimus.  Optimum  autem  remedium  coutra  peecatum  est  meditari  verbum 
Domini.  leiunio  quidem  iuvatur  extinctio  cupiditatis,  sed  ipsum  solum  non 
agit  aut  perficit,  aliud  melius  et  magis  necessarium  requiritur. 

30  'Si  dixerimus:   non  peccavimus.""     Hoc  alii  exponimt  de  peccato  prae-i,  10 

terito,  ego  autem  libenter  indicative  exponerem.  Verbum  enira  praeteriti 
temporis  exponit  Hebraeus  sermo  per  verbum  praesentis  temporis,  imo  ipsum 
loannem  saepe  hebraizantem  intelligo.  Vult  dicere:  Nos  peecatum  habemus 
et  peccamus.     'In  multis  enim  labimur  omnes'  lacobus  ait  c.  3,   et  Paulus:  3ac.  3,  2 

35   'carnalis  sum,  inquit,  et  venditus  sub  i)eccatum.      Non  quod  volo,  hoc  facio, 

sed  quod  odi,  hoc  ago,  Rom.  7.     Et  sie  caro  non  facit,   quae  vult  Spiritus.  SRöm.  7,  u 
Non  sie  mortuum  est  peecatum,  ut  non  moveatur.     Habemus  siquidem  con- 
cupiscentiam  carnis  in  nobis,  sed  non  regnat.     Atque  in  hoc  tantum  difiert 


030  23orlcfuiig  über  ben  1.  Srtef  be§  Sotjannea.    1527. 

K]cupiscit,  diffidit,  desperat,  in  hoc  autem  salvus  est,  quia  non  permittit  pec- 
catum  reguare.  Christianus  ergo  non  stertat,  quasi  iam  victor  sit  peccati, 
constitutus  est  iu  militia,  ue  ut  Clerici  faciaraus,  qui  ubi  legerunt  missas  K., 
putarunt  se  sanctos  et  non  intellexerunt ,  quid  esset  'Et  remitte'  3C.  Est 
valde  fraudulentum  makim  et  dolosum,  quia  occupatur  praesumptione  spiri-  ^ 
tuali,  facit  occultum  deum  in  corde,  quem  non  videt,  vel  diffidit  et  desperat, 
et  hoc  peccatura  non  vident,  sed  laetantur  in  suis  operibus.  Et  sie  trans- 
feruut  nos  de  spe  dei  regulae  in  praesuraptiones.  Diffini  Christianum  homi- 
nem:  est  homo  iustus,  pius  et  sanctus,  seil,  spiritu  beatus,  filius  dei.  Sed 
carne  adhuc  habet  peccatum  et  peccat  et  quotidie  debet  deo.  Sed  per  hoc,  lo 
quod  spiritu  regnat  et  superior  est  peccato,  non  imputatur  illi  peccatum: 
'Mendacem''  Quare?  Horrenda  esset  res,  hoc  est  blasphemare  deum.  Sunt 
qui  in  suis  opinionibns  et  stultis  opinionibus  putant  se  talem  vitara  agere, 
ut  prorsus  peccatum  non  habeant.  Dens  autem  conckisit  omnes  sub  peccato: 
Et  quod  omnis  muudus  sit  obnoxius  et  quia  nemo  gloriari  in  conscientia  ?c.  '^ 
Et  sie  etiam  Christiani  sunt  peccatores  sed  secundum  carnem.  'Omnis  homo 
Köm.  11,  32mendax',  'omnes  conchisit'.  Non  propter  te  sed  me,  misericordia  mea.  Si 
ergo  deus  offert  misericordiam  tam  impiis  quam  piis,  ergo  manifestum,  quod 
omnes  sumus  peccatores,  quia  deus  etiam  piis,  ut  omuium  misereatur,  quia 
debetur  misericordia  peccatoribus,  non  iustis.  Est  gratia,  quae  datur  iis,  so 
<ßj.  143,  2qui  non  meruerunt.    'In  conspectu  tuo  non  iustificabitur\    Apud  quem  nulhis 

13  das  zweite  opinionibus  Jcönnie  operibus  gelesen  werden 

030,  12  —  632j  7  Horribilem  autem  sententiam  pronunciat  loannes  contra  securos  illos,  qui 
nulla  peccati  consciencia  aguntur.  Mendacem  faciunt  Deum,  inquit,  hoc  est,  lilaspliemi  sunt. 
Cur  hoc?  Quis  (scriptura)  Deus  frh]  conclusit  omnes  sub  peccatum.  'Omnis  Lomo  mendax.'  Item 
'in  conspectu  tuo  non  iustificabitur  omnis  vivens'  &c.    Item  Deus  omnibus  offert  misericordiam,    25 

P]  Christianus  a  caeteris  homiuibus,  quod  in  eo  non  regnat  peccatum.  Et  ipsa 
praesumptio  spiritualis  peccatum  quoque  est,  dura  scilicet  aestimas  bonum 
opus,  quod  feceris  hodie,  item  quando  contristaris ,  quando  desperas  tautum, 
quod  incestum  committis.  Itaque  peccatum  accusandum  est  et  contra  hoc 
pugnandum  toto  tempore  vitae.  Ne  ergo  stertat  et  dorraitet  Christianus  ut  so 
Monachi  lectis  missis.  Christianus  igitur  homo  est  iustus,  sanctus,  pius, 
homo  beatus  et  filius  Dei  spiritu  scilicet,  carne  autem  adhuc  habet  peccatum. 
Sed  tarnen  quia  per  spiritum  regeneratur  et  credit,  peccatum  ideo  non  im- 
putatur ei. 

'Mendacem    facimus   eum.'     Illi  sunt,    qui  studiis  et  operibus  suis  se   35 

®a(.  3,  22  sanctos  et  iustos  putant.    Deus  enim  'conclusit  omnes  sub  ])eccato,  ut  totus 

5Röm.  3, 9  mundus  obnoxius  fieret  Deo',  Rom.  3.    Conclusit  omnes  sub  incredulitate,  ut 

SRöm.  11,  32  omnium   misereatur,   ibid.  XL     Deus   offert  misericordiam    tam    piis    quam 

impiis.     Igitur  omnes  sunt  sub  peccato.     Misericordia  enim  debetur  iniustis 


33orIejitnfi  über  bcii  1.  iH-ief  bci-  ^iof^niiucö.    1527.  631 

H]  per  se  iniioceus.  Ergo  omncs  promissiones  divi'nae  sunt  hoc  verbiim  dei, 
quo  concliidit  nos  esse  peccatores  et  jieccare.  Quando  ergo  vidct  necessariuni 
nobis  oiferri  miserieordiam,  sinit  niiscriani,  ergo  dedit  propiciatorium  Christum, 
'praeteude  miserieordiam'  psahuus.      Fuerunt  ergo   tum   tempore   statim^To-iUf- ^;>, 

5  liauuis,  qui  pugnaveruut  coutra  gratiam  dei:  l^nbt  tr  hüv  (Suaitgelium  alfo 
gclcict,  quod  sitis  absque  pcccato,  certe  non  habetis  eius  verbum  et  menda- 
cem  IC.  Quid  est  in  causa?  quod  excogitamus,  hoc  faciemus,  tantum  operum 
facere  possumus  2C.  Nam  si  respicit  peccatimi,  sie  etiam  opera  bona.  Sed 
conclusit  neminem   posse   dikiero  peccatum,   nisi    ipse   sohis.      Tales   fuerunt 

^^  Schwermeri  de  circumcisione,  de  quibus  Paulus  in  omnibus  Epistolis  conqueri- 
tur,  hoc  est  operibus  legis  iustificari,  et  postea  iam  sumus  sancti  ut  Pharisei. 
Contra  hos  sanctus  Johannes:  o  miseri,  nos  apostoli  pleni  spiritu  sancto 
habemus  peccatum.  Qui  vere  Christiani  agunt,  norunt  se  plenos  peccatis 
et  crassis  et  coucupiscentiis  iis   peccati   spiritualis.     Quid  facit?     Suspirat 

15  et  non  sinit  averti  oculos  a  propiciatorio,  quod  est  Christus,  et  scmpcr: 
Remitte  debita,  spes,  quod  propter  peccatum  veneris  aufereudum.  Simj)lex 
est  locutor  Sanctus  Johannes,  sed  horrenda  verba  loquitur.  Mendacem,  inquit, 
tales  iusticiarii  faciunt,  hü§  tft  bcr  Icibltcf)  teuffel.  Quod  malus  peccatum, 
ut    creatura    suum    deum?      Ita    sanctitatem    illorum    exponit    blasphcmiam 

2u  dei,  quid  dicturus  de  monachorum  nostrorum  statu?  qui  non  inspiciunt  in  cor, 
in  quo  est  ista  opinio:  Non  peccavi.  Sic  ipsi  iusti,  deus  mendax.  Ergo 
quauto  plus   sunt   sanctiores  homines,  tauto   magis   blasphemi.     Si   ita  non 

14  iis  o 

ergo  omnes  sunt  peccatores  et  sine  misericordia  non  possunt  salvari.  Vides  ergo  temporibus 
S.  lobannis   eciam  fiiisse,    qui  contra   graciam  Dei  docuerint   et   in   illa  securitate    diabolica 

25  übambularuut,  quasi  nulluni  babeant  peccatum  nee  indigeant  gracia,  cum  tanien  ipsi  apostoli 
pleni  spiritu  sancto  de  peccatis  conquerantur  et  respiciant  ad  propiciatorium  scilicet  Cin-istum 
et  semper  orent:  dimitte  nobis  debita  nostra.  Quanquam  igitur  simplicia  sint  verba  lobannis, 
tarnen  multa  complectuutur  et  satis  sunt  horrenda,  quod  illos  iustos  in  tantam  impietatem 
prolabi   dicit,    ut    blaspbement  Deum    et  mendacii   arguant    creatorem   suum.     Quare    eorum 

30    sanctitas  uibil  aliud  est  quam  blaspbemia  et  quo  sunt  sanctiores,    eo  sunt  magis  blasphemi. 

p]  et  non  iustis.  In  conspectu  enim  Dei  nemo  iustificatur,  ideo  omnibus  ne- 
cessario  ofFertur  misericordia.  A  tempore  loannis  Apostoli  coepit  haeresis, 
quae  pugnat  contra  gratiam  Dei  volens  esse  absque  peccato,  propriam  vi- 
vendi  normam  instituens,   secundum  quam  sancti  esse  praesumebant.     Abs- 

35  que  dubio  praedicatores  circuncisionis  ex  ludaismo  fueruut,  quos  Paulus 
plerunque  circuncisores  vocat.  Ulis  sancti  sese  opponunt  Apostoli  et  hie 
praecipue  Joannes.  Christianus  semper  clamat:  Remitte  nobis  peccata. 
Semper  ipsi  pugna  cum  illis,  ideo  licet  adhuc  adhaereant,  non  tarnen  im- 
putautur  illi.    Magnum  enim  peccatum  est  blasphemia,  sed  qui  iustitiae  suae 

40   coufidunt,  blaspheniant  Deum.    Tales  nostri  monachi  fuerunt,  qui,  si  abessent 


532  Sortefung  üBct  bm  1.  Sricf  be§  ^o'^nnncä.   1527. 

H]f?imt  praesumentes ,  sunt  desperabundi  et  insaniunt,  quia  peccant  peccata 
desperationis  et  diffideutiae  nescientes  remedium.  Ergo  qui  maxime  volunt 
?öm.  9, 31  esse  iusti,  sunt  in  summis  peccatis,  ßo.  9.  ^sectantes' 2C.  Ergo  maxima  illii- 
minatio  adherere  simplici  verbo.  In  quo  nemo  purus,  Nee  Hieronymus 
Augustinus  Cyprianus.  In  omnibus  illis  et  aliis  vides  aliquid  tribui  operibus.  s 
Apostoli:  Nos  sumus  peccatores,  habemus  Christum  Verbum.  Num  hoc? 
tarnen  sumus  doctores  maximi?    Verbum  habent  non  i-evera,  sed  biß  j(^alen. 

Cap.  IT. 

2, 1  Detis    mihi  hie  theologum,   qui    hoc   gu   fatncrt   l'et)m.     lohannes  dixit 

'peccatum  habemus''  et  'peccamus'  Et  hie  'scribo,  ut  nou\  Quis  potest  com-  lo 
ponere?  Quare  dicit  'ut  non  peccetis'  et  tamen  scribit,  quod  habemus  pecca- 
tum?  Hoc  dixi:  Ista  declaratio  peccati  non  fit  ideo,  ut  stertamus  et  securi 
simus.  Alii  secure  eunt,  nobis  Christianis  revelatur  natura  peccati,  ut  simus 
sohciti  et  ambulemus  in  timore  dei.  Non  ut  stertas  JC,  declaramus  natu- 
ram  peccati,  ut  caveas  tibi.  Et  si  hoc  feceris,  manebis  in  registro,  quod  is 
peccatum  habeas  et  pecces.  2)a§  tft  topffer  fletebt  contra  Sanctulos,  qui 
putant  se  sanctos,  possunt  omnibus  peccatis  jc.  et  non  vident  praesumptionem : 

SU  4  Et  in  Petro  fuit  simulatio  r         5  Aug  o       et  aliis  o         7  nö  reuera  sed  undeutlich 
8  Cap.  n  fehlt 


Quique  volunt  esse  sanctissimi,  in  summis  peccatis  sunt,  sicut  Paulus  de  suis  ludeis  quoque 
SRöm.  9,  31  dicit  Rom.  9.  'sectantes  legem  iusticiae  ad  eam  non  pervenerunt'.    Verbum  Dei,  inquit ,  non 

est  in  eis:   vult  dicere,  quod  tautum  umbram  habeant,  verum  corpus  et  nucleum  verbi  non    20 
habeant,  sicut  Papistae  nostri. 
2,  1632,9  —  633,12     Da   mibi   hie  aliquem  bonura  theologum,   qui    illa  duo  conciliet  inter  se, 
quod  supra  dixit  peccatum   omnes   et  semper  habere   et  tamen  hie  pi-aecipit,    ne  peccemus. 
Hoc  est,  quod  saepe  auditis,  peccatum  revelari  per  Euangelion,  non  ut  securi  stertamus  sed 
ut  cognita   peccati  natura  excitemur   et  contra  peccatum  pugnemus.     Petit  enim  hie  oblique    25 
sanctulos  illos,   qui  secui-i  de  peccato  in  maxiniis  peccatis  volutantur.     Sic  nuUus  monachus 


P]  crassa  peccata  tantum,  securissime  vivebant  peccantes  scihcet  praesumptione. 
Vide  et  alios,  qui  desperatione  peccarunt.  Magnum  ergo  Dei  donum  est 
habere  verbum  ipsius,  agnoscere  peccatum  ex  lege  et  credere  Euangelio. 
Alterutrum  si  absit,  Dens  meudacii  arguitur  et  blasphematur.  30 

Cap.  II. 

2, 1  'Filioli  mei,  haec  scribo  vobis,  ut  non  peccetis.'    Dicatur  hie  theologus, 

qui  hunc  nobis    conciliat  textum.     Peccamus  in  mundo,  peccatum  habemus. 
Quis  non   aliquando    in   fide  trepidet,    ut  Petrus  Antiochiae?     Quare  dicit 
apostolus  'ut  non  peccemus"?     Hoc  vult  Apostolus,  ut  simus  soliciti  atque   35 
in  timore  Domini  ambulemus.     Ne  dicamus:   si   ita  est  res,  peccabo.     Nam 
dicit  Joannes :  Non  regnet  peccati  concupiscentia  in  vobis  sed  vigilare  debetis. 


SJorlefimg  ükv  bcu  1.  ^vief  bcä  3ütjaimc§.    1527.  G33 

H]  quod  missarit,  ibi  peccat  subtilissiinc,  concupiscit  securitatem,  hoc  estdicere: 
se  non  esse  peccatorein.  Sic,  lohannes  inqnit,  uon  doceinus,  sed  quod  habetis 
peccatmn  et  pcccatis,  sed  ut  sitis  in  timore.  Cum  ita  sit,  ut  vigilcm  et 
piignem  ad  versus  peccat  um.    Gal.  5.  ad  hoc  praedicamus,  ut  crucifigatis\os,  ©a(.  s,  24 

5  ut  studeatis  iiou  peccare  et  tarnen  hjirb  cud)  feilen,  Ut  corrunipatur  vetus 
homo  et  alamur  in  spiritu.  Haec  est  Clu-istianorum  pugna.  Vos  peccatis  2C. 
sed  scribo  haec,  ut  pugnetis  et  streuui  sitis  sub  domino  et  agone  et  vexillo. 
Christiana  vita  est  non  sacerdotalis  sed  solicite  ambulare  et  orare  *remitte  jc, 
libera  nos',   nt  discamiis  nos   intell.igere.     lUa  cogitatio  est  valdc  salutaris. 

10   Qni   vero    corde    dicit  ut   publicanus,    habet    promissionem :    humilibus    dati.  ^ctiis,  s 
gratiam.     Praesumptio  vero  est  peccatum  in  spiritum  sanctum. 

'Ne  peccetis'  i.  e.  ne  detis  habeuas  peccato,  ne  sitis  securi,  Ro.  7.,  sed  ^öm.  i,  is 
frenetis  ipsum.    'Si  quis^,  si  dicat:  Tu  dicis  habere  me  peccatum  et  peccare 
in  multis,  quid  faciendum?    Num  diffidendum?  c§  feit  Ttttl"  Qlt  bettl  glauben, 

15  spem,  gebult.  Scribitur  quideni,  ut  non  pecces  sed  pugnes,  et  si  cadis,  noll 
desperare,  alioqui  uegares  deum.  Nam  utrumque  negatio  dei  est:  praesumptio 
ut  supra,  et  desperatio.  Utraque  non  habet  deum.  Nam  desperans  dicit: 
misericordia  dei  non  pertinet  ad  me,  "h^^:,  tft  QOt  lugettgeftrofft,  quia  verbum 
dei:    sum   misericors    invocantibus   peccantibus.      Sic    econtra    nulla    iustitia 

20  tarn  magna,  quae  misericordiam  meam  ^u  frf^anbcrt  luodjt.  lohannes:  ob 
einet  fiel,  ne  addat  pondus:  desperationem  scihcet,  quia  aufert  deum.    Sata- 

3   peccatum  fehlt  4   crucifigatis]  X  12  Ne  peccetis  o  17  ut  supra  o 

18/19  vm  dei  o 

illara  impietatem  et  abhominationes,  in  quibus  incedit,  videt  sed  eas  pro  iusticia  amplectitur 
et  adorat  in  summa  praesumptione  iustitiae  ac  simpliciter  dicit  se  non  esse  peccatorem, 
lohannes  autem  diversum  docet:  primum,  quod  nunquam  careamus  peccatis,  secundo,  ut 
25  contra  peccatum  vigilemus  ac  pugnemus  nee  pareamus  ei  tanquam  servi  sed  dominemur  ac 
refrenemus  nostras  cupiditates,  ut  paulatim  corrumpatur  vetus  horao  et  alatur  novus  bomo. 
Hoc  enim  est,  quod  dicit  'ne  peccetis'  i.  e.  ne  detis  habenas  peccato,  ne  sitis  securi  &c. 


p]  Quam  vis   autem   te  maxime  munieris,  tameu  manet  peccatum   et  peccas   de 
die   in    diem.      Hinc    prospicieudum.      Alendi    enim    sumus   semper   spiritu, 

30  relegendi  quoque  psahui  et  scriptura  sacra,  haec  nostra  armatura  est. 

*Ne  peccetis':   ut  militetis  contra  peccatum   et  ambuletis  soliciti,   non 
ut  sacerdotes  et  monachi  perhibc,  sed  pugnato  contra  peccatum.    Haec  ideo 
dico,   ut   quis   se   ipsum   discat   cognoscere.     Cor  enim  contritum  et  humile*f-5i,  i9 
Deo  non  displicet. 

35  'Et  si   quis    peccaverit.'     Quis  aliquando  non  excedit?     6»  feljlt  mir 

unb  einen  leben  am  lobe.  Non  desperare  debemus  de  misericordia  Dei. 
Praesumens  de  meritis  et  diffidens  de  misericordia  Dei  aequalc  peccatum 
committit.  Dens  enim  dicit:  Misericors  sum  omnibus  peccantibus  et  in- 
vocantibus   me,   psal.  86.     Nulla  iustitia  tarn  magna,   ut  mihi  placeat.     Sic*U[.  se,  5 


g34  Sottcjung  über  bcn  1.  23ricf  bcB  ^otjanne?.   1527. 

H]  nas  non  fortiter  pugnat  in  libidinibus,  secl  ut  hoc  servant,   ut  cogat  in  de- 
sperationem ,   quia  vult  cor  pavefacere   et  auferre  dei  misericordiam,   e§   lett 
im  gar  bran,   ut  vel   cor  praesumat  vel  desperet.     Si  verbum   misericordiae 
abstulit,  vicit  vel  in  praesnmptione  vel  in  diffidentia.    Et  iuvat  suos  monachos, 
ut  vincant  sine    omni    tentatione  libidinem.     Et   quando  facit  probos   suos    s 
homines,   multo  probiores  facit  quam  deus  et  sie  ducit  ad  praesumptionem, 
ex  qua  non  possunt  extrahi.    Econtra  ducit  ad  desperationem  solum  peccata 
obiiciens.     Contra  hoc  lohannes:  Si  quis  peccat,  caveat  sibi  tarn  multum  a 
desperatione  quantum  illi  a  praesumptione,  de  quibus  supra.    Bene  intellexit 
cogitationes  Satauae.    Regia  via  incessit,  sanctos  ^ai  er  3U  funberrt  gemacht,   10 
peccatores  econtra  sanctos.     Per  quid?  num  opera?     Non.     Sed 
®Qi.  6, 2  'Advocatum  2c.'    Paulus  Gal.  6.  ein  |)atron,  ein  Pfaffen ,  Bifd^off ,  qui 

est  corara  deo  unb  üextxit  un§.  Qui  ergo  terretur  propter  peccatum,  non 
consentiat  carni,  quae  ex  timore  peccati  instituit  omnes  ordiues  (Brunonis 
et  Carthusianos)  sed  non  desperet,  non  quaerat  suum  opus  sed  credat  coram  is 
deo  Stare,  qui  vocatur  lesus  Christus.  Diligenter  raemineris  huius  loci. 
Quid  facit  advocatus?  ^ft  ^i"  f urfpfed^ ,  non  ludunt  coram  eo  angeli,  sed 
eins  officium:  esse  paracletum,  trofter  unb  furfprecf).  Pater,  bent  genab,  fet) 
int  barntt)et|ig ,  quia  efFudi  pro  illo  sanguinem.    Quis  non  letaretur,  si  cre- 

634, 12  —  635j  16  Advocatum  vocat  patronum,  sacerdotem,  intercessorem  2)ro  nol)is  coram  20 
Deo.  Qui  ergo  terreutur  vel  suis  vel  alienis  peccatis,  non  desperent  nee  carni  consenciant, 
quae  peccatorum  sensu  commota  tot  ordines  Monacliorum,  tot  opera  et  religiones  instituit,  sed 
credat  coram  Deo  stare  Dominum  lesum  Christum  advocatum  suum.  Quid  potuit  suavius  dici? 
Non  (est)  sedet  [rhj  ociosus  in  angulo  quodam  nee  ludunt  coram  eo  angeli  sed  agit  advocatum 
et  nostrum  advocatum  et  apud  patrem  inquiens:  pater,  ignosee  huic  peccatori,  pro  quo  eftudi    25 

p]  si  quis  erret  et  peccet,  tarnen  non  addat  illud  peccatum,  ut  desperet.  Diabo- 
lus  post  peccatum  semper  pavefacit  cor  et  tremere  nos  facit.  Ideo  euim 
hominem  in  peccatum  coniicit,  ut  tandem  in  desperationem  cogat.  Econtra 
aliquos  sine  tentatione  sinit  securos  vivere,  ut  se  sanctos  existiment  et  cre- 
dant.  Et  quando  alicubi  eripit  verbum  ex  corde,  tum  vicit.  Haec  eins  3o 
astutia  sanctos  vult  facere  peccatores,  peccatores  coufidentes  sanctos.  Noli 
desperare  post  peccatum,  sed  oculos  attolle  sursum,  ubi  Christus  interpellat 
pro  nobis.  Advocatus  enim  noster  est,  interpellat  pro  nobis  et  dicit:  Pater, 
pro  hoc  passus  sum,  be§  neme  iä)  ntic?^  an.  Preces  illae  non  possunt  esse 
^ebr.  4, 14  irritae,  Hebr.  5.  'Habemus  magnum  Pontificem'.  At  quamvis  habuimus  Chri-  35 
stum  Pontificem,  advocatum,  mediatorem,  reconciliatorem  et  paracletum  no- 
strum, tamen  confugimus  ad  Divos  et  Christum  habuimus  velut  iudicem.  Hie 
igitur  textus  literis  aureis  scribendus  et  in  corde  depingendus.  Itaque  concipias 
et  dicas:  Christi,  te  solum  advocatum,  paracletum  et  mediatorem  scio  et 
talem  te  mihi  esse  non  dubito,  sed  firmiter  adhaereo  corde  et  credo.  Christus  4o 
pro  nobis  nascitur,  patitur,  asceudit  in  coelum  nostri  causa,  sedet  ad  dextram 


Sorlciuiui  übet  bcii  1.  SBricf  beä  3ü^niiiie5.    1527.  535 

H]  deremus?    qiiod    imperfecte    credimus,   est    peccatum   nostrum.      Hoc  totns 
mundiis  non  iutclligit,  etianisi  audierit,  sed  fiigit  ad  opera. 

■^  ^e|'temi>.  |      Declarat    s.    loliaunes,    qiialis    sit   statiis    Christianitatis.  Est 


admirabilis,  qui  iiulla  ratione  comprehenditiir  sed  sola  fidc  creditur,  >|uia 
5  ratio  non  capit,  quod  idem  liomo  sit  sanctus  et  peccet.  Sed  sie  dicit:  ant 
est  sine  peccato  aut  iusticia,  quia  ignorat,  unde  constet  iustitia  Christiana. 
Peccat  quo  ad  carnem  suam,  quae  adlmc  est  infecta  usque  ad  mortem. 
Sed  duplex  remedium,  douum,  quod  datur  ei:  ut  credat  et  primitias,  spiritum 
accipiat,   et   dicitur  filius    dei.     Ultra  hoc  donum  habet  propiciatorem  Chri- 

10  stura,  quod  est  magis,  qui  interpellat  pro  nobis,  Ro.  8.     Sic  Petrus  Episco->-5Pctr.2, 25 
pum  animarum  nostrarum  vocat.  Ebraeos :  habemus  pontificem,  qui  introivit  2C.  ^ffr.  9,  12 
Haec  est  magna  gloria  credentium,   caro  trahit,    ne  rapiatur   in  hanc  Cogni- 
tionen!, ideo  oraudum,  veritas  est  et  non  dubium,  sed  huic  adhere,  hoc  est 
donum  dei  et  Spiritus  sancti.    I.  e.  consolatur  et  interpellat,  ber  ha§  Beft  für 

li  Itn»  rebt.  Nos  ex  Christo  fecimus  iudicem  ante  diem  extremum,  ideo  timemus 
eum  et  odimus,  confugimus  ad  B.  virginem:  illam  sine  aculeo,  ira,  feile 
putamus  et  totus  mundus  sie  fidem  in  eam  posuit.  Et  in  Summa:  Ista 
cogitatio,  quae  cogitat  de  aliquo  beuigno  JC,  nulli  debebatur  nisi  Christo. 
Ideo  lohannes   facit  talem,   qui  faciat   pro   nobis   optima,    qui   intcrpellarit, 

2u   araet  nos.    'Ignosce  illis,  pater',  ad  nos:  Confide  deo.    Uua  vox,  qua  placat 

zu  S  S  Sep.  quo  Mgr.  lo.  Lub.  mortuus  r  9  accipiat  fehlt 

sanguinem  meum,  cuius  peccata  ego  in  me  recepi  et  pro  üs  satisfeci  &c.  Quantum,  quaeso, 
gaudium  inde  nobis  nasceretur,  si  haec  certo  crederemus.  Sed  sie  sumus:  eciam  cum 
audiviraus,  uon  patimur  ea  nobis  persuaderi  propter  incredulitatera  nostram.  Neque  enim 
ratione  compreliendi    hoc   potest   sed    sola   fide  creditur,    quod    idem  homo  sit  peccator   et  sit 

25  sanctus.  Ratio  enim  non  videt  aliara  iustitiam  quam  illam  positivam  operum  nee  seit  iusticiam 
christianam  aliunde  ad  nos  afferri  et  totam  extra  nos  esse  positam  /et  bis  positam  rJiJ.  Nam 
quod  ad  carnem  attinet,  sie  infecti  sumus,  ut  sine  peccatis  nunquam  simus.  Habemus  autem 
duplex  remedium  contra  peccatum:  Uonum  videlicet  et  primieias  Spiritus,  ut  et  credanius  et 
peceato  repugnemus   et  simus  filii  Dei.     Et    (ultra)    praeter  [rh]  hoc  donum  habemus  [rhj 

30  Propiciatorium  Christum,  qui  interpellat  pro  nobis,  Rom.  8.,  quem  Petrus  quoque  fidelem 
episeopura  animarum  nostrarum  vocat  et  Epist.  ad  Hebr.  suavissima  figura  sacerdotem  appellat, 
qui  seipsum  obtulit  hostiam  pro  nobis  &c.  Haec  igitur  est  gloria  credcncium,  quam  eciam 
in  peccatis  habent.  Quia  autem  earo  ab  hac  eognitione  nos  retrahit,  ideo  oraudum  est  pro 
gracia,    ut  in  hoc  verbo  servemur,   quod  nobis  Christum  proponit  advocatum,    hoc  est,   con- 

35  solatorem  et  interpellatorem.  Papa  ex  Christo  fecit  iudicem  ante  diem  extremum.  Ideo  aecidit, 
ut  ad  nomen  Christi  trepidaremus  et  quereremus  nobis  alia  praesidia  et  (inter)  advocatos 
alios  Mariam,  Annam  &c. 

P]  Patris  et  interpellat  pro  nobis.  Satan  omnibus  modis  nititur  excaecare  cor 
nostrum,  ne  credat,  quod  hie   spiritus   sanctus   dicit  per  loannem.     Adniira- 

40  bilis  Status  Christianorum.  Nam  idem  liomo  est  peccator  et  iustus:  peccator 
ob  carnem  infectam,  quam  gestat,  iustus  propter  spiritum  retrahentem.  Ille 
Status  nulla  ratione  comprehendi  potest. 


536  Sortefung  üUx  beu  1.  33nef  be§  3iDf)anne§.   1527. 

HJpatrem,  altera  Christi  vox,  qua  coufortat  nos.  Talis  opinio  debet  esse  in 
cordibus  nostris  de  Christo,  in  quibus  est,  illi  moriuntur  cum  gaudio.  Ut 
Ambrosius :  Non  sie  vixi  iuter  vos,  ut  pudeat  niei,  uou  turpiter,  ut  habeatis 
dedecus  de  me.  Mori  etiam  non  timeo,  quia  bonum  deum  habemus.  Haue 
coneipere,  de  Christo  concipere  opinionem  ha  !§clff  ltn§  QOt  JU.  De  his  nee  & 
Sophistae  nee  scholae  sciunt.  Egregius  et  aureus  textus.  Non  est  talis 
Christus,  quem  finximus,  ut  Missis  placaremus  vel  mitteremus  ad  eum  ma- 
trem,  qui  ubera  et  fc£)0§.  Sed  dicendum:  non  habeo  Episcopum,  doctorem, 
consolatorem,  tu  facis  de  te  praedicari,  quod  sis  omnia.  Fac,  ut  haec  cre- 
damus.  Qui  ergo  tarnen  aliter  imaginatur  quam  hie  describitur,  non  habet,  »o 
sed  novuni  monstrum,  ut  nos  finximus,  qui  esset  placandus,  sedentem  ad 
dextram  patris.    Decies,  centies,  millies  prius  ad  B.  Virginem  quam  ipsum. 

SRöm.  8,  34  Christus  est  autem,  qui  fudit  sanguinem  pro  nobis,  8.  Ro.  non  contra  nos, 
ut  imaginati  sumus.  Haec  fuit  falsa  de  Christo  imaginatio.  Cognitionem 
dei  veram  habere  de  Christo  non  facit  nostra  cogitatio.  Quando  Satan  i^ 
otiosos  invenit  nostris  cogitationibus  non  verbo  dei,  semper  fingit  alium 
Christum.  Imo  habentes  certissimum  textum  et  depictum  per  spiritum 
sanctum.  Et  tantum  hie  opus  sudor  et  labor,  ut  maneam  in  illa  pictura 
suavi,   quia    caro  facilius  credit  pessima  quam   haec.      Qui  vero  Christum 

3o5. 14,  1  habet,    habet  incredibilem  leticiam   in   corde,    qui  dicit:    Non  turbetur  cor  so 
16, 33vestrum,  Confidite,  ego  vici  2C.     Confide,  fides,  vivo,  ego  solvi  pro  peccatis 
tuis.     Sic  sine  intermissione  loquitur  in  suis  Euangeliis,   sed  hoc  non  vide- 
mus,  non  credimus.     Ubi? 

'Apud  patrem'  in  coelo,  ubi  maxime  timemus  iudicium  dei.  Sed  alius 
quisquam  adest,  qui  pro  nobis  loquitur  meliora,  cuius  sanguis  clamat:  25 
remissio.  Abel  pronominavit  iam  Christi  misericordiam  et  gratiam.  Qui 
hoc  novisset,  quis  induisset  cappam?  'lesum.'  Qualis  est?  'lustus",  noster 
advocatus  et  consolator,  qui  loquitur  bona  coram  patre  et  dulcia  ad  nos. 
Est  sine  peccato,  pater  nihil  potest  ei  denegare,  quia  in  eo  non  est  quod  in 
nobis,  terribilis  est  impiis,  Christo  non,  quia  innocens,  sanctus,  iustus,  ^o 
immaculatus,  medicus,  det  gratiam,  ut  agnoscamus,  ut  dicamus :  habemus  qui- 

6  ne  scholae  8  fc§o§]  © 

636,24  —  637,3    'Apud  patrem'  in  coelo,   ubi   scilicet  maxime  timemus  iudicium  Dei,    ibi 
habemus,  cuius  sanguis  pro  nobis  clamet,  ut  habeanms  remissionem  peccatorum  &c. 

'lesura  iustum.'  Diserte  addidit  hanc  descriptionem  personae,  quod  noster  advocatus 
et  consolator,  qui  loquitur  bona  pro  nobis  ad  patrem  et  iucunda  ad  nos,  est  sine  peccato, 
cui  pater  nihil  potest  denegare,  quia  est  innocens,  sanctus,  iustus  et  immaculatus.  Sed  hie 
rogemus  nos  dominum,    ut  det  nobis  graciam,    ut  haec  credamus   et  discamus  dicere,    quod 

p]  'lesum   Christum  iustum."      Iustus   et   immaculatus   sine   peccato   est. 

Quicquid  ego  habeo  iustitiae,  hoc  habet  mens  paracletus,  qui  pro  me  clamat 


35 


Söoricfung  übet  bcii  1.  Sricf  be§  So!)annea,   1527.  637 

i\]  dem  peccatum  et  aute  et  post  aguitum  Christum  et  peccatiim  ostendit  iudi- 
cium.  Sed  quic(|uid  ego  iusticiae  nou  habeo,  ipse  puto  habet.  Cum  is  pro 
me  intercedit,  tum  exaudita  eius  oratio  et  quod  dicit,  i[t  ja,  quando  dicit: 
iguosce  illi,  iguotum  est,  parsum  est,  quia  est  coram  eo  iustus  et  sauetus. 
5  Sic  Paulus  2.  Cor.  5.  ut  nos  essemus  idem.  Si  abundat  peccatum  in  nobis  2.  6or.  5, 21 
et  pavefacit,  lusticia  Christi  stat  pro  nobis.  Hoc  non  solum  satisfacere 
per  misericordiam  sed  etiam  per  iusticiam  et  rigorem,  Ijat»  red^t,  quia  est 
iustus,  ut  stet,  et  non  potest  öerlüorffcn  löerben.  Et  is  dicit  ad  me,  quod 
vult  meus  esse  consolator.    Sic  venio  per  eum  ire  ad  patrem,  quia  ipse  per 

10  ins  eius    venio,    quia    communicat   per   misericordiam,   Ko.  5.   'lustificati'  etSJöm.  5, 1 
dicere  audemus:  pater,  abba.    Per  misericordiam  Christi  venimus  ad  patrem. 
Iustus:  ben  man  tiidjt  berlücrffen  mag,  ut  firma  sit  nostra  fidutia  et  fides. 
Dominus  det  spiritum  suum,  ut  credanms,   res  et  veritas  est  ibi,   infirmitas 
fidei  in  nobis. 

15  'Et  ipse   est  propiciatio.'     Tam   exilia  et  tenuia  verba,  tam    magnas2,  2 

res  loquitur,  ut  nemo  possit  iz.  Vix  guttulam  intelligimus  de  iis  ver- 
bis.  Plus  eum  depingit:  primum  est  interpellator  et  iustus.  Sis  bono 
animo:  remittitur  tibi  peccatum.  Et  est  propiciatio  nempe  Christus.  Nou 
sedet  ad  dexteram  patris   ad  terrendos  nos,   ut  nos  depinximus  eum  omnes 

20  (Ah  quanta  miseria)  Mosen.  Sic  et  hodie  illorum  est  [totfmet)[ter.  Sed  Spiritus 
sanctus  hie  eum  depingit,  quod  sit  propiciatio  pro  peccatis  nostris.  Fulmina 
mera  contra  Papam  et  monachos.  Nos  constituentes  Christum  iudicem  quae- 
sivimus  matrem  paracletam  ut  et  Bernardus,  qui  est  unus  ex  electis  Ulis, 
qui  lapsi  sunt  in  errorem.     Spero  eos  in  fiue  resipuisse.     Sic  et  Anshelmus, 

17  interpellator  c  aus  iuterbellator  zit  17/18  Eb  cap.  7  in  fine  r 


25  sumus  peccatores  et  ante  et  post  agnitum  Christum,  Quicquid  autem  iustitiae  nos  nou  habe- 
mus,  id  habere  ipsum  et  intercedere  pro  nobis  et  eius  intercessionem  gratam  Deo  et  exauditam 
esse,  quia  sit  iustus  et  sanctus. 

p]  ad  Patrem :  Parce  illi,  et  parsum  est,  Ignosce  illi,  iuva  illum.  lustitia  lesu 
Christi  stat  pro  nobis.     Dei  enim  iustitia  in  illo  nostra  est. 

30  'Et  est  propitiatio  pro  peccatis  nostris.'    Non  sedet  ad  terrendum  nos  2,  2 

in  dextera  Patris  sed  propitiatio  est.  Et  tarnen  alios  advocatos  quaesumus, 
alios  satisfactores  et  propitiatores  pro  peccatis  nostris.  Peccata  nostra  nimis 
magna  sunt,  operibus  nostris  redimi  non  possunt  sed  sola  Christi  amara 
passione  et  sanguinis  pretiosi  effusione.     S)te  fünbe  tid^tet  ha'^  l^erije  leib  a\\ 

35  et  aliter  Christum  nobis  depingit,  quam  sit,  osteudens  nobis  illum  per  pictum 
vitrum.  Hoc  quidam  etiam  Doctores  fecerunt,  etiam  Cyprianus  sanctissimus 
martyr.  Sed  haec  pavcfactis  et  non  praesumptuosis  sunt  praedicanda.  Chri- 
stus vult  esse  Dominus  et  autor  vitae  nou  peccati,  qui  cor  coutritum  et 
humile  nou  spernit. 


638  SSovIefimg  übet  bcn  1.  Srief  be§  ^o^onnc^.    1527. 

Jv]  qui  dicitur  Cancellarius  Vii'ginis.  Et  Bernardiira  melliflunm  propter  prae- 
dicatioues  eius  de  Virgine.  Ego  etiam  queram  mihi  propiciatiouem,  ubi  para- 
clitam  habuimiis,  ut  cappam.  Mediatrix  virgo,  satisfactio  nostra  bona  opera. 
Vocant  nos  profiigos  monachos.  Cogiranr  exire,  quia  iion  volimt  audire 
nos  sie  praedieantes.  Cogor  ergo  a  Papa  deficere.  Ergo  manenius  in  ordine  5 
illo,  qnod  non  haberaus  abbatem,  Episcopum,  Papam  quam  Christum.  Ipsi 
damuaverunt  me  in  suis  ordinibus,  Papa  abstulit  a  me  sua,  i.  e.  ordinem. 
Sumus  ergo  expulsi,  quia  non  audiunt  praelati  nostri  Christum  esse  con- 
solatorem.  Christus  non  exigit  propiciatiouem,  sed  ipse  est  propiciatio.  Si 
credis  eum  talem,  est  propiciatio.  Peccata  nostra  sunt  maiora,  quam  ut  lo 
expiari  possunt  humana  expiatione.  Oportet  Christus  suo  sanguine  adsit  et 
dicat  ad  peccatum:  ille  peccavit,  sed  ego  vulneratus  propter  eum  k.  ^a§ 
ift  officium  suum.  Si  dominus  daret  gratiam,  ut  inculcatum  hoc  verbum 
cogitaremus  in  fine  vitae.    In  vita  semper  tractandum  verbum,   quia  inexpri- 

i-icbr.  3,  13  mibilis 'fallacia  peccati",  Ebr.  Carnis,  serpentis  sensus,  ut  dicamus:  quid  dixit  i5 

Bernardus?     Quid    mihi,    si   scripsit   bene.     Vchiit   Christus    clarificari    per 

SJpg.  1,  8  spiritura  sanctum  et  apostolos :  'Et  vos  eritis   testes'.     Patres  semper  immi- 

scuerunt  humani  aliquid,  fallaciam  peccati,  praesertim  Hieronymus.  Augustinus 

per  Pelagianos  fuit  exercitatus.     Propiciatorium  i.  e.  satisfactio.    Studendum, 

®oi.  5,  13  ne  hanc  coguitiouem  accipiamus  pro  occasione  carnis,  ut  Pauhis  Gal.  5.,  qui  20 
pigrescunt  et  illi  non  sunt  Christiani,  ut  sequetur.  Oportet  ita  praedicetur, 
quod  Christus  solus  faciat  propter  conscientias  pavefactas.  Qui  vero  sie  non 
conterriti  et  suscipiuut  Christianitatem  an,  quasi  licentia  peccati  sit,  cum 
remedium  sit  peccati,  quod  revelatur,  ut  medearis  ilH.  Pauperes  euangeh- 
zantur.  Doctriua  Christiana  prodest  contritis,  frigidi  vertunt  gratiam  in  25 
licentiam  peccandi.    @y  l§eift:  si  peccasti,  habes  propiciatiouem  domini,  non  ut 

3ub.  SB.  4  sit  auctor  ad  peccandum  sed  iusticiam.    ludas:  gratiam  in  kixum,  i.  e.  in  hcen- 
tiara  quandam   libere  vivendi    et  dant  iam   in   occasionem  carnis.     Deberent 
pro  Mediatore.    'Nostris  non",  uota,  ha§  ift  txoftltd;  gerebt.    'Totius.'   Dicere 
enim   possura:    Ego   sum   et   tu   pars    muudi.      Erigit    omnium   corda.     Non   so 
reliuquit  cogitare:  Est  propiciatio  pro  peccatis  Petri,  Pauli,  si  etiam  pro  meis 

7  a  me  0  8  praelati  nostri  0  10/11  quam  bis  expiatoue  rh  12  ad  pctura 

und  propter   eum  0  zu    IS   über  suum  stellt  Christi  15   pcti   Eb:  0         quid]  quis 

18  fallaciam  pcti  0  20  G-al.  5.  o  25  in  über  et 


638j  29  —  639,  6  Uberrima  liaec  est  consolatio,  qua  exciudit  illam  cogitationem  particulari- 
tatis.  Quod  sie  cogitamus:  Credo  quidem  Christum  esse  propiciationem  sed  pro  [0]  Petro,  pro 
Paulo  et  aliis  sanctis,  pro  me  [c  ans  mihij  autem,  qui  sum  tani  /tarn  sum  uj  magnus  pec- 

p]  'Sed  etiam  totius  raundi.'     Certum  est  te  quoque   partem  mundi  esse.  35 

Ne  cor  te  decipiat:  Dominus  pro  Petro  atque  Paulo  mortuus  est,  illis  satis- 
fccit,  non  pro  me.     Huc  igitur  unusc^uisquc  advocetur,  qui  habet  peccatum, 


Sovtcfung  über  bcn  1.  9?ricf  bc§  3o!)Qnnc§.    1527.  639 

H]  esset!  Tro  totius."*  In  Christo  satis  est  propiclationis,  si  etiam  mnndus  ad- 
huc  maior,  quia  sie  eifiidit  sauguineni,  ut  sit  tarn  cojjiosa,  ut  sufficeret  inultis 
muudis.  Sed  defectns,  quod  non  suscipit  haue  propiciationera  sed  aliam 
quaerit  avertens  se  ab  illa.  In  Christo  habere  cognitioiiem  propiciatiöuis 
■y  omnium.  Si  te  preniit  peceatiira,  uoii  est  quod  dicas:  milii  non  gilt,  sed  'pro 
totius'  inquit,  quod  toUat  peccatum  rauudi.  Tarnen  non  omnes  agnoscunt. 
'Lapis  factus  est  iis,  qui  non  credunt  verbo',  in  quo  positi  surnus  i.  e.  Oranes,  1.  *ctii  2, 7 
etiain  impii  et  increduli  sunt  vocati  et  ordinati  ad  verbuni,  ut  audirent  sed 
non  accipiunt.    Sic  hie:  est  abundans  propiciatio  pro  omnibus  sed  non  omnes 

10  suscipiunt,  Ro.  5.  'Multo  plus  abundabit"  scilicet  quo  ad  se,  sed  non  omnes  3C.  i^öm.  5, 20 
'Frustra  fortitudinem   meam  consumpsi,   in  vanum  laboravi'.     Posset  omnes  3fi.  49,  4 
salvos  facere  sed  non  omnes  volunt  salvi  fieri.    Dolet,  compatitur  et  si  esset 
possibile,   flet   pro    unoquoque   suo   membro.     Si  potes   depingere  in   mundo 
benignissimum  hominem,  tum  conclude  vix  esse  guttulam  ad  mare  Christum. 

15  Si  hüv  freunblid;  Ijeilj  Pauli  inspicis,  diceres:  O  incomparabilis  maior  charitas 
in  Christo,  qui  pro  se  crucifixus.  Cypriano  apparuit  dominus  lesus  cuidam. 
Sic  fecit  in  terris:  flevit  )do§  nid§t  xcä)t  3U  ging.  Qui  sie  Christum  arripit, 
recte,  alias  idolum  habet  et  fictum.  Anshelmus  dedit  haue  similitudinem: 
Arripe  aliquem  hominem  insigniter  misericordem  et  postea  die:   est  scintilla 

20  hoc  in  eo,  arridet  mihi. 

1  esset!  in  Rs  4  zu  lial)ere  fehlt  debet  12  salvi  c  aus  salvos  15  dicere 

zu  IG'IS  Ibi  :^ot  et  ben  Xm  ein  tDenig  tioffcn  r 


cator,  non  est  propiciatio.  Contra  hanc  cogitationem  addit  'pro  peccatis  totius  mundi',  ut, 
sicut  negare  non  possumus  nos  in  mundo  esse  et  partem  aliquara  muudi  esse,  ita  eciam 
certo  statuaraus  Christi  sanguinem  pro  nobis  fusum  et  precium  pro  nostris  peccatis  fc  aus 
peccatumj  esse  factum.  Quod  precium  tam  est  magnum,  ut,  si  plures  cssent  mundi,  tarnen 
25  pro  omnibus  omuium  peccatis  satis  esset,  si  modo  credant.  In  eo  autem  solum  est  deiectus, 
quod  mundus  aliara  propiciationera  querit  et  ab  hac  se  avertit,  non  est  defectus  in  sanguine 
Christi.  Quanquara  enim  Christus  sua  i)assione  tollit  peccata  tocius  mundi,  tameu  hoc  sacri- 
ficium  non  agnoscunt  nee  accipiunt  nisi  (ij)  hi,  qui  credunt. 

p]  quia  pro  totius  mundi  peccatis  propitiatio  factus  est  et  totius  muudi  peccata 

30  tollit.    Omnes  enim  impii  in  iiuum  positi  sunt  et  vocati,  sed  nolunt  accipere. 

Hinc  Esa.  49.  dicitur   'In   vacuum  laboravi'.     Tam  misericors   et  benignus  3cf.  49,  4 
est  Christus,  ut,  si  possibile  esset,   ipse  pro  unoquoque  peccatore  laborante 
fleret.     Omnium  hominum  mitissimus,    omnium   mansuetissimus,   compatieus 
cuilibet  membro   magis   quam   sub  virga  aut  sub  vibicibus  Petrus.     Accipe 

35  aliquem  hominem  insigniter  benignum  et  mansuetum,  tum  scias  multo  benigni- 
orem  erga  te  Christum.  Sicut  enim  in  terris  erat,  sie  est  in  coelis.  Christus 
sie  episcopus  constitutus  et  salvator  animarum  nostrarum,  at  suo  veniet 
tempore  iudex.     Haec  cum  videamus,  ue  demus  occasioncm  libidinandi. 

'Et  in  hoc  seimus.'    Contra  duo  hominum  genera  scribit  Apostolus,  ut  2,  -^ 

40  dixiraus  a  principio:  contra  praesumptuosos  scilicet  et  operarios,  atque  contra 


640  Sorlefiing  üBet  im  1.  SBtief  be§  ^o1)annc^.   1527. 

K]  Si  sie,  tum  coutemnamus  mundum,  mortem  et  omnia.    De  S.  Dionisio, 

2.  Xim.  4,  13  sie  scribit  ad  monachum,  qui  apud  Carpum,  de  quo  Paulus.    Is  fuit  incensus 
adversus  duos,   ut  oraret  contra  eos,   ut  occiderentur.     Christus  ei  apparuit 
iu  visione  ei  orauti,   dixit:   mi  Carpe,  non  veni  ic,  antequaiu  vellem  unum 
perdi,  adhuc  vellem  pati.    Haec  dicit  se  audisse  ex  Carpo  Dionisius.    Huius-    s 
modi  historiae   concordant   cum  Bibliis,   ergo   notandae  sententiae.     lam  est 
episcopus  non  iudex,  suo  tempore  veniet,  modo  rex  advocatus  misericordiae. 
Sic  tamen  liceutiosis  illis  non  detur  occasio  ad  peccandum.    Dixi  hac  epistula 
contra  duo  genera  hominum  i.  e.  contra  hereticos,  secundo  contra  licentiosos, 
quos  iam  taxat.    Christum  praedicamus  benignum  sed  illis,  qui  cupiuut  sanari,   lo 
vivere    non   in   peccatis,    qui  vero   vertere  graciam   in  luxuriam  voluut,  illi 
abutuntur  Christo   et  eins  misericordia.     Q.  d.  Vos   auditis  quidem,  sed  si 
est  coguitio  vera,  non   erit  infrugifera.     Regnum   hoc  non  stat   in  sermone 
sed  vii'tute. 
2^  3  4.  Septemb~]    'Quoniam   cognovimus.'    Hactenus  audistis  lohannem  docentem  is 


summam  nostrae  religionis,  quae  est  cognitio  Christi,  ut  pugnet  contra  erro- 
rem  peccati,  quae  sunt  opiniones  pugnantes  contra  simplicitatem  fidei.  Ciun 
ergo  summa  religionis  sita  sit  in  coguitione  non  in  studiis  2C.,  iam  requiritur 
altera  pars  hominum,  ut  examinentur,  quia  duplex  lapsus  et  error:  Primum 
ignorare  Clu'istum.  Ignorant,  qui  non  cogitant  propiciationem  et  suis  studiis  20 
purgant,  quae  ignorantia  est  regnum  Satanae.  Secunda  in  dextro  latere: 
qui  Simulant  istam  cogitationem.  Audierunt  Christi  regnum,  in  quo  est 
remissio  peccatorum  per  misericordiam  sine  meritis.  Ista  verba  discunt, 
praedicant  et  tamen  non  ^st  vivax,  solida  cognitio  sed  sicut  spuma  super 

8  Dixi  oder  Dixit 

640)  15— 641  j  4  Hactenus  audivimus  lohanuem  docentem  de  (centru)  summa  [c  aus  summum/  95 
religionis  nostrae,  quae  tota  posita  est  in  cognitione  Christi,  ut  pugnet  contra  opiniones,  quae  ä 
simplicitate  fidei  discedunt,  et  contra  peccata,  desperationem  et  praesumptionem.  Quia  autem  tota 
haec  doctrina  in  cognitione  est  posita,  non  in  studiis  aut  operibus,  requiiütur,  ut  de  altera  quo- 
que  parte  homines  doceantur,  de  operibus  scilicet.  Est  enim  duplex  lapsus  seu  error :  quod 
quidam  hanc  Cognitionen!  non  habent  nee  sciunt  Christum  esse  propiciationem  sed  suis  studiis  30 
et  operibus  propiciationem  querunt,  deinde,  quod  alii  hanc  cognitionem  se  habere  simulant 
et  magnifice  iactare  possunt  se  esse  Christianos ,  habere  remissionem  peccatorum  per  Chri- 
stum &c.   et  non  habent  solidam  cognitionem   sed  est   quasi  spuma  aquae.     Contra  hos  hoc 

p]  licentiosos  seu  acediosos.  Vult  dicere:  Si  vera  adsit  cognitio  Christi,  non 
erit  infrugifera  seu  absque  vere  bonis  operibus.  Hactenus  audivimus  loannem  35 
dicentem  summam  Christianismi,  nempe  veram  cognitionem  Dei  et  ipsius 
Christi.  Iam  admonet  etiam  hoc  videndum,  ne  ipsa  cognitio  ficta  et  simu- 
lata  sit,  id  quod  in  multis  conspicimus,  in  quibus  solida  non  est  sed  in- 
constans  et  velut  spuma  super  aquara.  Illi  quidem  meliores  sunt  perse- 
cutoribus  verbi,   tamen  nihil  inde  sequitur  nee  vere  credere  censentur,    nisi   40 


Sßorlefung  ühn  ben  1.  ^xiq  be§  So^anneS.   1527.  q^i 

H]  aquam,  est  verbositas  iu  lingua  eorum.  Et  tarnen  meliores  illis,  qui  irapugnant. 
Pro  illis  etiam  dicit  in  isto  latere  peccantes,  qui  gloriantur  de  Christi  cogni- 
tione  et  nihil  sequitur.  Est  quidem  talis  Christus  ut  supra,  sed  ut  sequatur, 
ut  sit  Vera  cognitio,  quae  sit  sita  in  vivendo  et  afBciendo  non  spcculaudo. 
5  Cognovimus  et  quod  cognovimus  eura,  erit  hoc  siguum:  'Si  observemus 
mandata'.  Generaliter  loquitur  contra  omnes  fictos  Christianos,  qui  'non  am- 
bulant', in  erroribus  habent  veram  lucem  in  verbo,  speculationibus  sed  non 
in  cordis  penetralibus  et  manent  in  prisca  vita,  in  odio,  avaritia,  superbia, 
licentiosa  vita,   prorsus    nihil   immutantur,    non   fiunt  misericordes,    humiles. 

10  Est  ergo  infructuosa  cognitio  in  ipsis,  quia  traditur  ideo,  ut  impleamus  man- 
data   dei.      Credere,   quae   est  prima   pars   cognitionis    nostrae,   quod   solus 
Christus  auferat  peccata.    Altera  pars  est  diligere  fratrcm.    Ille  implet  legem, 
ut   Ro.  3.   Christus:    'quaecunque    vultis',    'haec  est   lex'    Matth.  7.   Prima sktti,.  7, 12 
pars  est  iustificatiouis,  altera,  ut  impleamus  mandata  dei.    Hoc  fit  per  chari- 

15  tatem.    'In  libertatem  vocati  estis',  Gal.  5.  Ro.  13.  Non  nocet  eins  rebus:  si «01.5,1 
egrotat,  visitat,  si  pusillanimis,    consolatur.      lam   sie   vivere,    ut   alteri  sim 
utilis,  bo»  lütrb  signum  fein,  quod  k.    Quod  inimicum  tuum  non  odias  et 
fratrem  diligas,  est  signum  cognoscere  te  Christum  et  haec  cognitio  est  salus. 
Et  si  incidis  in  maJam  cogitationem,  redis  rursum.    Si  credo  Christum  stare 

20  pro   me   apud  patrem,  ne  damner,  statim  naturaliter  fluit  charitas:   Animi 

2  peccates  5  eum  o       über  signum  stefä  per  quod  6  mandato  20  Animi 

c  aus  qui 


loco  docet  lohaunes  et  dicit  veram  cognitionem  non  esse  infrugiferam,  sed  sequi  eam  certos 
fructus  obedienciae  erga  Deum  et  dilectionis  erga  proximum.  Non  enim  esse  ociosam  doc- 
trinam,  quae  in  speculatione  quadam  sit  posita,  sed  aflerre  novara  vitam  et  motus  novos. 
Quare  ipsi  se  probent,  num  vere  iactent  se  Christum  cognoscere,  cum  tamen  non  sequatur 
25    vita  illa  cognitione  digna. 


p]  fidem  bonis  operibus  proberit.    Kon  enim  in  speculando  consistit  vera  cognitio 
sed  pergit  ad  operationem. 

'Quoniam  cognovimus  eum,   si  iussa  illius   observamus."      Generaliter 
loquitur    contra   omnes   Christianos,    praesertim    licentiosos,    qui   manent    in 

30   priori  vita,  avaritia,  ambitioue,  scortatione.     Ideo  nobis  est  tradita  cognitio 
Christi,   ut  impleamus  mandata  Dei.     Prima  enim  Christianismi  pars  lex, 
altera  dilectio  fratris,  Ro.  13.  'Nemini  quicquam  debeatis  nisi  hoc,  ut  invicem  sRöm.  13,  8 
vos   diligatis.'     Et  Matth.  7.     'Omnia,   quaecunque  vultis,    ut  faciant  vobis  TOnttf).  7,  12 
homines,   ita  et  vos  facite  illis."     Primum  liberamur  a  peccato  et  tum  pro- 

35  xirao  inservimus  omnibus  viribus.  Atque  per  hoc  cognoscis  in  te  esse  reg- 
num  Dei,  si  fratrem  non  odis.  Nam  etsi  nonnunquam  irasceris,  tamen 
remittendum  et  cogitandum  tibi  est,  quod  male  egeris.  Si  inciderit  solicitatio 
concupiscentiae  ad  peccatum,  nee  desperandum  neque  etiam  desistendum  a 
pugna.  Christianus  pugnat  contra  ignorantes  Christi  et  contra  male  vigi- 
Sut^er§  SÖerfe.  XX.  41 


642  Sorlcfimg  übet  ben  1.  Srtef  be§  ^oljanne^.    1527. 

H]sunt  blaudicordes  et  expositi  omnibus,  tolerant  iufirmos^  ii  sunt,  de  quibus 
lohaunes:  implemus  maudata  eius.  Tara  peccatura  quidem  solicitat,  sed  non 
triuraphat  et  caput  serpentis  contero.  Totus  est  in  pngna  Christianus,  sed 
habet  fortem  propugnatorem  Christum  in  celis.  Contra  fictos  et  hypocritioos 
Christianos  ergo  loquitur  hie.  Quando  vero  quis  sentit  se  paratum  ad  '•> 
amandum  propter  Christum,  gratias  agat.  Hoc  quod  non  facio,  dicat,  lesu, 
tu  fac  et  da  spiritum,  ut  plus  faciam.  Christianismus  ergo  habet  semper 
tentationes,  pugnat  contra  fictos  et  falsos.  Illis  resistendura  impuguantibus 
et  illuminandum,  qui  audiunt.  Ibi  exhortatio  et  continua  solicitatio,  ita 
currit  doctrina,  quia  Satan  non  quiescit  et  manebit  usque  in  finera:  tempore  lo 
apostoli  fuit,  videmus  hodie  multos  praedicatores,  qui  egregie  docent  sed 
avari  sunt  et  quaerunt  gloriam,  et  apparet  Satan  potentius  regnare  quam 
antea.  Prius  nausea  raonachorum  alita,  plus  est  solicitudiuis  pro  ista  misera 
vita  quam  ante.  Quae  causa?  Satan.  Ante  Euangelium  non  habuimus  tot 
hostes,  iam  totus  raundus  adversatur,  hie  apud  nos  per  desidiam,  avariciam.  is 
Ibi  non  desistendum,  quia  signum,  quod  verbum  efficax  sit,  quia  si  non 
esset,  non  impeteret.  Videt  sibi  eripi  animam,  alibi  aliam,  hoc  videns  facit 
duplo  deteriores,  tum  desperare  volumus.  Si  in  ista  civitate  duo  sunt,  qui 
serio  suscipiunt  Euangelium,  non  frustra  docuiraus,  qui  pii  nos  2C.  Apparent 
res  post  Euangelium  semper  esse  peiores,  sed  non  est,  quia  Satan  est  ira-  20 
cundus,  quod  auferuntur  ei  spolia.     Id  ue  nos  pateremur.     Certe  si  Collum 

642,  5  —  643j  2  Qui  igitur  sie  se  inveuit,  quod  sit  paratus  ad  iuvandum  proximum,  is  Deo 
agat  pro  tanto  douo  gracias  et  dicat:  quod  adhue  mihi  deest  et  non  facio,  hoc  tu  fac,  doraine 
lesu,  et  da  spiritum,  ut  adhuc  amplius  faciam.  Sic  Christianismus  semper  habet  tentationes.  Aut 
enim  pugnandum  est  contra  fictos  et  falsos  fratres  et  [c  aus  autj  contra  impugnantes  doctrinam  25 
hanc  aut  illuminandi  sunt  qui  nondum  audiverunt  Euangelion.  Antequam  audiverint,  sunt 
exhortandi,  quia  Sathan  nunquam  quiescit  ecciesiam  sollicitare.  Hoc  apostolis  ita  accidit. 
Quare  nos  quoque  hanc  fortunam  aequo  animo  feramus  et  cum  videmus  multa  enasci  nunc 
mala,  quae  ante  Euangelii  doctrinam  non  senciehantur,  cogitemus  id  esse  signum  verae  doc- 
trinae.  Quia  enim  Sathan,  qui  sub  Papa  in  ocio  erat,  nunc  per  verbum  se  peti  sentit,  omnia  30 
conatur,  ut  Euangelion  et  fidem  extinguat.  Hinc  sunt  hereses  illae,  bella  et  seditiones. 
Imo  apud  nos  ipsos  maior  est  solicitudo  pro  vita,  minor  ardor  ad  bona  opera,  quam  antea 
fuit  sub  papatu.  Unde?  nimirum,  quia  Sathau  nobis  iratus  est  et  omni  genere  insidiarum 
nos  petit,  ut  duplo  peiores  facti  incipiamus  abiicere  Euangelion  et  fidem,  ut  ministri  verbi, 
cum  vident  hanc  in  auditoribus  ingratitudinem,  avariciam,  iniurias  &c.,  fracti  tedio  desperent  35 
de  fructu  verbi  et  cessent  ab  officio.  Sed  contra  haec  erigendus  est  animus  et  satis  magnum 
operae  pretium  debemus  existimare,  si  in  hac  ^  urbe  viginti  sunt  Christiani,  qui  verbum  serio 
amplectuntur  &c.  Atque  haec  causa  est,  cur  tarn  vehemens  sit  lohannes  in  hac  exhortatione. 
Eepetit  enim  sententiam  negative. 

')  hac  hat  Bruns  gesetzt  für  ein  unleserliches  Wort  der  Hdschr. :  viar  (?) 

Pllantes,  qui  docendi  sunt,  ut  in  sana  doctrina  perraaneant,  atque  exhortandi  40 
sunt   diligenter  quam  vis   in   utraque   defectuosi.     Non   tamen   desistendum  a 
praedicatione,   sed  ficti   et  negligentes  Christiani  monendi   et  hortaudi   sunt, 
ignorantes  vero  et  errantes  doceudi  quacunque  opportunitate. 


Sottefung  über  bcn  1.  Sßrtef  bes,  ^otjamtcs.    1527.  (343 

;r|  mihi  Ulla  liora  possct  vigcsies  frangerc,  facerct.  Sempcr  exhortandi  iiigri, 
alii  conviuceiidi.     Si  nou  faciiiius,  est  sigimm  jc,  ut  sequitur. 

'Qui  dicit  se  nosse.'  Habuit  negotium  certc  lohanncs  cum  falsis  Cliri-2,  4 
stiaiiis  fratribus,  qui  dieunt  se  habere  cognitum  Euaugelium,  Christum. 
f.  Cognitio  dei  scire,  quod  Cliristus  sit  salvator  et  paracletus  noster,  quem 
aeceptet  et  non  iutueatur  tautum  oculis  iracundis.  Interponit  sauguinem 
suum  inter  deum  et  homiuem,  per  quem  vult  respicere  deus.  Si  istius  sanguinc 
alius  veuit  jc.  Ista  noverunt  doceri,  sed,  inquit:  'et  non',  mentitur,  tamen  sciuut, 
quia  aliter  loquuutur  quam  adfceti.    Locuti  sunt  istam  doctrinam  ad  meram 

10  iactantiam.  Hoc  faciunt  et  nostri  Rotteuses,  fructus  sequentur:  negabunt  eins 
divinitatem  et  humanitatem.  Verba  audiunt  ex  eo,  didicerunt  a  nobis  hoc 
doceri,  iam  gloriam  ipsi  volunt  habere,  quaerunt  sub  nomine  Christi  et  verbi 
eins  gloriam  et  ventrem.  Sed  illorum  gloria  est  nihil,  quia  sunt  mendaces 
et  ostentatio  mera.    'Veritas'  quare  addit,  cum  sint  idem?     Supra:  deus  esti.  Soi;.  1, 

15  lux,  sed  unglauö  fingit  sibi  deum  et  format  sibi  opiniones  de  deo  mendaces. 
Sic  hie:  qui  sine  mandatorum  dei  observatione  cognitionem  dei  iactat,  primo 
est  mendax,  non  habet  cognitionem  Christi,  secundo  veritatem:  hoc  contra 
speciem,  qua  volunt  esse  Christiani  i.  e.  quicquid  furtücnbet,  quod  vultis 
simpliciter  esse  veraces,   ift  ntdjt  tvax.     Donatistae  contra  Augustinum:  Tu 

20   contumelia  nos  adficis.    Deinde  ipsi  occidebantur  mutuo  et  alii  praecipitabant 

i    dieunt]    dt  [sonst  =  dicit/  10   fructus   sequentur  0  15  itnötau'6]  bng: 

18  (dr)  vultis 

p]  'Qui  dicit  se  nosse  deum  et  praecepta  eins  non  servat.'    Contra  osten- 2,  4 

tatores  loquitur,  qui  in  omnibus  suis  negotiis  nihil  aliud  quaerunt  ni^si  nomen 
et  gloriam.  Agit  Joannes  cum  filiis  et  filiabus.  Tales  nostri  Svvcrmeri,  qui 
fatentur  se  nosse  deum  et  praecepta  servare,  cum  tamen  ea  non  servent  nee 

25  sermouera  eins  seu  credant,  quae  loanni  eadem  sunt  jc.  ut  sequitur,  Juer 
QÖef  ein  onbex»  xi^hd,  al§  er  gcfinnct  ift,  ber  ift  ein  lügner. 

'Et  veritas  nou  est  in  eo'  hoc  est,  quod  supra  dixit:  Deus  lux  est  et 
tenebrae  in  eo  non  sunt  ullae.  In  istis  sunt  tenebrae  ignorautiae,  errores  et 
haereses,   unusquisque   cogitationibus   suis   proprium   sibi  Dei   cultum   fingit, 

30  fte  malen  if)ien  (Sott  anbcty  ab  benn  er  ift.  Vult  dicere:  oEeS  lna§  ii)x 
öortnenbet,  ha^  ift  nidjt  lüoljr,  fagt  unb  tf)ut,  iüog  i^r  tüoEet.  Et  vide,  ut 
tamen  distinguat  inter  mendacem  esse  et  veritatem  in  ali(|Uo  non  esse.  Pro- 
prie  enim  percelluntur  haeretici,  qui  fidem  salvificani  mentiebantur,  imo  nc 
quidem    ad    veritatis    cognitionem    i^ervencrant.      Donatistae    tetrici    multum 

35  gloriabantur  de  fide,  vita  et  contiuentia  atque  uvToyeiQia,  propriä  seu  inter 
ipsos  assumpta  morte.  Primo  enim  mane  cum  alter  alterum  convenisset, 
post  salutationem  continuo  subintulit:  Interfice  me.  Quod  si  is  noluisset, 
ille   se   praecipitando    intercmit.     Haec   inter   ipsos   pracclarissima   facinora, 

41* 


ß44  aSorlefung  über  bcn  1.  ^Brief  be§  Sot)annc§.   1527. 

H]  se.    Ibi  iactabant  jc.    Non  estis  solum,  inquit  Augustinus,  mendaces  et  quic- 
quid  pro  vestra  specie  extollitis,  nihil  est,  sed  est  vana  species.     Oportet  sit 
iüjQftfi.  r,,  10 poena  et  causa  mortis,   Matth.  5.  Sic  nostri  Rottenses:  gloriantur  de  cruce. 
Quaerimus:  quae  est  causa?     Error,  et  ista  causa  est  furoris. 
2,  5  'Qui   auteni   servat  verbum   eins    vere.'     Dilemma :    qui   mandata  eins    5 

non,  et  econtra  (duae  partes).  lam  conclusio.  Ibi  vides,  de  quo  praecepto  dei 
SHüm.  13,  gloquatur:  Paulus  vocat  charitatem,  in  qua  recapitulatur  tota  lex.  Tamen 
diximus  heri,  quod  non  sumus  perfecti.  Haec  duo  privilegia  habemus:  Cog- 
nitio  Christi  et  non  odimus  fratres  non  querentes  eins  2C.  ha  '^etft:  donum 
quod  nisi  adesset,  raperemus  zc.  Alterura,  quod  habemus  propiciatorem  lo 
Christum,  qui  stat  cum  sua  iusticia.  Si  tautura  servemus  eins  verbum, 
est  perfecta  charitas,  si  etiam  non  est  perfecta,  quia  Christus  mac^t  sua 
iustitia  tantam  nebulam  deo  fuf  ougen,  ut  nullum  possit  videre  peccatorem. 
Tam  magna  iustitia  Christi,  ut  tegat  peccata  hominum  in  conspectu  dei,  ut 
nuUa  videat.  Negligentes  Christiaui,  licet  vivant  in  avaricia,  morbis  et  vitiis,  is 
agnoscmit  peccata,  quia  sunt  denotata  peccata,  bte  tan  man  ^ilt  QU  Bringen. 

1/2  et  quicquid  bis  nihil  est  rh  6  duae  ptes  o 


644,5  —  645,2  Hie  vides,  de  quo  praecepto  loquatur.  Sic  Paulus  vocat  charitatem,  in 
qua  recapituletur  tota  lex,  Sed  quomodo  convenit  haec  sententia  cum  superioribus  ?  Diximus 
enim  supra,  quod  nemo  sit  perfectus.  Respondeo:  christiani  habent  duo  privilegia:  primum 
et  summum  est  cognitio  Christi  seu  ipse  Christus,  in  quo  habent  non  solum  charitatem  per-  20 
fectam,  sed  perfectas  omnes  alias  virtutes  christianas.  In  Christo  enim  nullum  est  peccatum, 
sed  omnia  summe  sancta  et  pura.  Deinde  habent  etiam  primicias  spiritus  et  donum  faciendae 
legis  aliquousque.  Etsi  autem,  dum  in  hac  carne  vivimus,  haec  posterior  iusticia,  qua  legi 
satisfacimus,  nunquam  possit  esse  perfecta,  sicut  supra  in  1.  cap.  Johannes  dixit,  tamen 
quia  habemus  praeter  hanc  nostram  [rhj  legis  iusticiara  aliam  iusticiam  extra  nos  positam  25 
/extra  nos  positam  rh]  nempe  iusticiam  Christi,  quae  per  fidera  nostra  sit,  ideo  eciam  illa 
nostra  imperfecta  iusticia  reputatur  pro  perfecta  iusticia:  Quia  Christus  cum  sua  iusticia 
quasi  nebulam  oculis  dei  offendit,  ut  peccata,  quae  iu  nobis  sunt,  non  videat  prae  magni- 
tudine  iusticiae  Christi,  qua  suos,  qui  in  ipsum  credunt,  oburabrat  ac  tegit.  Est  igitur 
utrumque  verum:  primum  quod  Christiani  [rhJ  sint  perfecti  et  sine  omni  peccato,  si  scilicet  30 
eos  consideres,  quales  sint  in  Christo.  Deinde  quod  sint  pleni  peccatis  et  habeant  opus 
remissione  peccatorum  perpetua,  si  scilicet  eos  consideres,  quales  sint  in  se  extra  Christum. 
Ergo  Fratres,  qui  per  negligenciam  aut  infirmitatera  labuntur  in  peccata  carnis,  ut  sunt 
avaricia,  libido,  ambicio,  invidia  &c.,  illis  adhuc  potest  consuli.    Sunt  enim  eiusmodi  peccata, 


p]sed  tamen  veritas  in  ipsis  non  erat.     Augustinus  enim  contra  illos  scribens   35 

dicit  ad  martyrium  requiri  causam  et  poenam  et  deiicit  omnem  eorum  gloriam. 

2,  5  'Qui  autem  servat  sermonem  eins'  conclusio  est,  siquidem  quod  prae- 

cessit   et  iani   proxime  expositum   est,  dilemma  fuit.      Ego    intelligo    loqui 

loannem   non  de  praeceptis  sed   de  verbo  Euangelii,   quod  servat   is,   qui 

3ot).  8, 55  Deum  novit.     loann.  8.  'Ego  scio  eum  et  sermonem  eins  servo.'  4o 

'Vere  in    hoc  charitas  Dei  perfecta  est.'     Ille  habet  consolationem  in 

corde,  quod  Deum  et  proximum  amat. 


a>üx-rcfuug  über  beii  1.  S3ricf  bcä  3of)auueä.    1527.  54 


ü 


K]  Secl  qiii  contra  verbum  pngnant,  si  amiserunt  verbiim,  ibi  juilla  spcs  resipi- 
scentiae,  nuUa  charitas.  Locpiitiir  liie  .simpliciter  de  verbo  Euanji;c'lii.  A^idete, 
inquit,  nt  cognitiüuem  de  Christo  vcram  habeaniiis,  ut  servemus  eins  verbum, 
ne   auferri   sinamus,    (piia   Satau,    Sectac,   pigritia   veteris   hominis,   et   ^^ult 

5  reddere  iuutile.  Ergo  orandum,  vigilandum,  nt  in  toto  verbum  retineamus. 
Tum  manet  et  cognitio,  quam  sequitur  charitas  et  quod  illi  dcfuerit,  sujiplc- 
bitur  per  Cln-istum,  cuius  verbo  adhaeremus.  Vides,  quid  apostoli  praedicarint. 
Satan  horrende  nobiscum  agit,  vult  auferre  verbum.  Orandum  propter  hoc, 
quod  Satan  non  cessat  insectari  omnibus  viribus  suis.     lam  coepit  nos  dis- 

10  pergere  propter  verbum,  nomen  dei  conservandum  et  non  auferat  haue  lucem 
tam  subito.  Debemus  orare  et  sciat  quisque  sie  orationem  exaudiri.  Quam- 
quam  Christi  mors  est  lucrum.  300  personas  ^ai  er  3U  Xlld  ßetrieOcn,  ne 
audirent  verbum  dei,  ex  quibus  aliqui  promovissent.  Princejjs  est  in  domo 
eins,  non  potest  pati  zc.    Id  est,  habet  testimonium,  quod  dcum  vere  diligit 

15   et  proximum.    'In  hoc':  propria  phrasis  lohannis.    Et  per  hoc  cognoscimus. 

Christus :  '^ex  fructibus  eorum'.     Ibi  vitam  aliis  declarat  Cognitionen!  Christi  ^J'attO-  7, 16 
quae  est,  ut  loh.  6.  'in  me  mauet  et  ego\    Nos  scimus  tanquam  ])er  signum,  S^^f).  6,  sc 
quod  simus  in  ipso,  qui  est  aeterna  sauctitas,  bonitas,  potentia.    Ergo  in  eo 
conclusi  et  raoramur  tanquam  in  horto,  qui  est  aeterna  iustitia.    Magna  ergo 

20  res,  quod  peccator  habitare  in  aeterna  iustitia  debeat.  Si  quis  in  paradiso, 
ego  Christum  pro  centum  milibus  paradisis.  Qui  est  in  verbo  eins,  potest 
se  solari,  quia  habet  eins  propiciationem,  neminem  seit,  cui  male  faveat,  ergo 
credit,  quod  sit  in  eo. 

'Debet,   sicut  ille   ambulavit.'     ®q§   ntadjt   er   mä)   ad   charitatem  et  2, 6 

1   si  c  aus  ibi  1/2  resipiscentiae  0         5  redde         zu  9/10  Et  sicut  Satan  dispersit 

dei  regnum,  ita  ipse  Sataiiae  dispergat  et  sicut  ipse  in  morte  peste  gloriatur,  deus  in  vita  jc.  r 
10  nomen  0  14  vere  0 

25    quae  ipsa  ratio  agnoscere  cogitur  ut  peccata  nee  potest  ea  pro  iusticia  defendere.    Qui  autem 
contra  verbum  pugnant,  de  illis  nulla  spes  est  resipiscenciae  .... 
645,  24  —  646,  15     Pertinent  liaec  quoque  contra  f'alsos  Christianos,  qui  gloriantur  de  more ' 

^)  more]  nore  Schreibfehler;  Bruns  setzt  morte 

p]  'Per  hoc  scimus,  quod  in  ipso  sumus'  propria  2)lirasis  loanni.    Christus 

diceret:  qui  manet  in  me  et  ego  in  eo,  hie  fert  fructum  multum,  loann.  15.  Sofi.  15,5 

30  Ego  miser  Christianus  circumfoveor  a  Christo,  aeterna  Iustitia,  nee  sinam 
peccatum  in  me  regnare,  ideo  spero,  imo  credo,  quod  sim  in  eo. 

'In  hoc  scimus,  quod  in  ipso  suraus,'  Audivimus  loannem  In'c  agere, 
ut  fidem  nostram  testenuir  bonis  operibus  et  fructibus  charitatis.  Ut  dihgas 
fratrem,  non  satis  est  non  odisse  ilhim,  sed  oportet  etiam  beuefacere  illi. 

35  'Qui  dicit  se  in  ipso  mauere."   Cum  ait  'qui  dicit  se\  semper  suggillat  2,  6 


646  aSorlefung  ükr  beu  1.  23vief  bei  So'^ianne».    1527. 

H]  contra  fictos  Christianos,  quia  nmlti  sunt,  qui  dicunt,  inquit,  in  Christo  et  nou 
ambulant  ut  Christus.  Prius  accepit  pro  se  totum  Christum  non  sohun  ambu- 
lasse  in  charitate  sed  etiam  traditum  ad  mortem  pro  uobis.  Ergo  sie  quisque 
Christianus  ambulet  ut  Christus,  quia  ubi  Christus  habitat,  illum  reddit 
sibi  couformem,  ut  Satan  plenum  omnibus  malis  reddit  suum.  Mansuetum,  & 
paratum  pati,  mori  pro  proximo,  sicut  Christus  ipse  fecit.  Ergo  omnes 
morientes  pro  verbo  pro  Christianis  moriuntur,  ut  confirmentur  alii,  bQ§  ^eift 
ambuhu'e  ut  Christus,  quia  ita  loquitur  'Dioit\  Quando  sie  loquitur,  perstringit 
fictos  Christianos,  ha^  ift  in  genere  getebt,  postea  in  specie:  Si  Christus  pro 
nobis,  debemus  et  nos  ponere.  Rottenses  sunt  pleni  iuvidia  et  nos  dicunt  lo 
tales.     Quare?     Quia  damnamus  eorum  scripta. 

9.  Septemh:~|  ""Ambulare'.  Audistis  sanctum  lohannem  hoc  agere,  ut  fideni 
nostram  testemur  operibus  et  fructibus  charitatis.  Qui  fructus  siut,  ipse 
se  exponit,  ita  ut  charitatem  tractet  affirmative  et  negative:  Quia  non  est 
2/  'chligere  fratrem,  si  non  oderis,  si  etiam  non  benefeceris  7C.  'Novum.'  Hie  is 
per  modum  praeoccupationis  scribit.  Quia  Johannes  contra  uovos  doctores 
scribit  et  illos  tangit,  quasi  dicat:  nihil  mandati  a  me  expectetis,  quia  multi, 
3ac.  3, 1  qui  nova  mandata  doceut.  Sic  lacobus :  'nolite  fieri  magistri'',  quoniam 
fundamentum  est  iactum  doctrinae,  tamen  quisque  vult  melius  facere.     Dia- 

4   ubi    Christus]   vbi   X — 9   f*^^-   *'•    sonst   CbristianusJ  8  Quando  sie  loquitur  o 

17  mandati  c  aus  novi 

Christi   et  tamen   non  ambulant  sicut  Christiani.     Intuetur  autem  Johannes   totum  Christum,    20 
qui  non  solura  in  charitate  ambulavit,  sed  etiam  in  [oj  mortem  se  tradidit  pro  nobis.    Ergo 
Christiani  quoque  sie  debent  vivere,  ut  praeter  charitatis  officia,  quae  debent  fratribus,    sus- 
tineant  crucem  et  paciantur  se  conformes   fieri  Imagiui  filii  Dei,    ut   sint  mausueti   et  parati 
mortem  sustinere  pro  proximo,  sicut  Christus  mortem  pro  nobis  sustinuit.    Quanquam  facieu- 
dum  hie  discrimen   est  nostrae    mortis  et   mortis  Christi.      Unius  Christi  mors  nos  liberat  ab    25 
aeterna  morte  et  reatu  peceati.      Nostra  autem  mors,  quam  sustinemus  propter  fidem  et  con- 
fessionem  verbi,    alium  finem  longe  inferiorem  habet,    nempe  ut  confirmeutur  per  nos  saneti 
fideles  et   consolationem   aceipiant,   ut  ipsi  quoque  nostro  exemplo  verbo  credant  et  propter 
verbum  omnia  pacienter  ferant.    Summa  igitur  toeius  huius  loci  est,  ut  fidem  nostram  teste- 
mur bonis  operibus.    Atque  hie  vides  lohannem  longe  alio  modo  ad  bona  opera  hortari,  quam    30 
adversarii    soleut.     Ponit   enim   bona    opera    signa  fidei,    illi  fidei  opera  anteponunt  (Hie)  et 
eis  tribuunt  salutem.    Fraetat  autem  charitatem  affirmative  et  negative.    Neque  enim  hoc  est 
diligere  fratrem:  non  odisse  eura,   sed  debet  etiam  alterum  fieri:   ut  ei  prosis,   ubicunque  possis. 

p]iactatores  et  fictos  Christianos.    2)a§  fol  ba§  tüa'^r^cid^en  fe^n,  haxan  fie  ju 
er!ennen,  an  veri  Christiani  sint  nee  ne.     Ubi  Christus   per  fidem  inhabitat,   35 
ibi  reddit  hominem  illum  confiDrmem  sibi  nempe  humilem,  mansuetum,  para- 
tum iuvare  proximum  in  quavis  uecessitate. 

2,  7  'Carissimi,  non  novum  mandatum  scribo  vobis."    Sanctus  vir  hoc  scri- 

bit per  modum  praeoccupationis,  quia  Joannes  scribit  contra  novos  doctores. 
Deinde  suggillat  eos  dicens:    Nolitc  putare,  quod  nova  scribam  vobis,   imo  40 


^ßorlefung  über  ben  1. 5Btief  be§  Sofjanucö.    1527.  647 

H]  bolus  imitatur  semper  hanc  liiceni  et  suscitat  suos  magistros.  Ego  in  hoc 
ergo  scribo,  ut  conservcm  vos  in  doctrina,  quam  susee])istis.  Sic  Paulus 
solicitus,  ut  ecclesiae  raaneant  in  doctrina.  Sic  nostra  pugna  est,  ut  doctrina 
maneat  in  eis.     lactum  est  fundamcntum,   i.  e.  ortus   est  sol   iusticiae.    ^^ani 

6  tarn  multi  uovi  doctores  insurgunt,  ut  sat  nobis  negotii,  ut  conservelur  dogiua. 
Id  est,  nolite  liabcre  öil  cogitationes,  quod  velira  novi  (juid,  sed  'fides  et 
cliaritas\  Ideo  scribo  priora,  ut  custodiani  a  uovis  vos.  Sic  nobis  facien- 
dum:  quod  prius  docuimus,  reiterauduni  nobis.  lam  8djlücrniClt  [ic  contra 
Sacramentum    et   baptisma,   sed  post   contra  fidem  3C.     Id  est,  vos  volo   in 

10  siniplicitate  retiuere  in  Christo  contra  uovos,  ut  non  suspicietis  ad  nova 
dogmata  sed  manete.  Sic  deus  nos  custodiat,  Satan  non  dormit,  deus  custo- 
dia! nos  a  vaua  gloria  in  doctrinani.  Nemo  glorietur  de  hac  doctrina  quam 
deus.  Si  gloriatur,  est  diabolica  tentatio.  Magno  consilio  et  divino  fecit 
deus,   ut  Euaugelium  sit  verbum  crucis,   ut  preraat  bestiani  vanam  gloriani, 

15  subiicit  Satanae  persequutionibus,  ut  sciamus  esse  non  vanuni  2C.  Sectarii 
inspiciunt  praemium. 

'Ab  initio"  Euaugelii  praedicati,  a  uobis  auditi.  Haec  Ej)istola  scripta 
ferme  in  fine  vitae  loaunis.  Non  mirura,  quod  vivens  usque  ad  insurrectioncm 
sectarum,  cum  ipsi  apostoli  viventes  non  potuerunt  tüCtCtl.    Id  est,  antiquuni, 

20  prius,  ab  initio.  Summa  summarum:  Ijut  CU{^  für  neuer  leren  et  retinete 
vetus.    Iterum  content  pestilentes  doctores.     Si  volunt  novam  habere,  quare  2,  8 

8  nobis]  nos  16  praemium  verwischt  20  initii 

647,21  —  648,6     Content  hie  iterum  pestilentes  doctores,  quod  idem  vetus  et  novum  man- 

P]  phis  satis  novi  habetis.  Ubicunque  oritur  lux  veritatis,  adest  diabolus  et 
suscitat  alios  novos  magistros.    Imo  vero,  fratres,  haec  scribo,  ut  conservem 

25  vos  in  doctrina,  quam  accepistis.  Sic  Paulus  ubique  in  suis  Epistolis  idera 
monet.  Sic  et  nobis  omnis  pugna  debet,  ut  conservemus  doctriuam  adversus 
novos  doctores.  Fratres,  nolite  cogitare  aliquid  novi  me  docturum.  Tantum 
laboro,  ut  conservem  vos  in  priori  tradita  doctrina.  Ego  volo  vos  in  sini- 
plicitate  retinere   contra   novos   doctores.      Manete   in   siniplicitate   et   vetcri 

30  doctrina,  quam  accepistis.  Cavete  ante  omuia,  ue  glorieniini,  ue  petatis 
gloriam.  In  sacris  literis  Diabolica  tentatio  est  velle  gloriari.  Ideo  sie  dis- 
posuit  Deus,  ut  verbum  Euaugelii  esset  verbum  crucis,  ut  opprimeret  istam 
vanam  gloriam. 

'Sed   mandatum   vetus,    quod   habuistis   ab   initio',    scilicet    praedicati 

35  Euaugelii.  Ex  hoc  loco  colligi  licet  hanc  Epistolam  esse  scriptam  sub  finem 
vitae  loannis,  sicuti  etiam  secundam  Petri.  Ipsi  Apostoli  dum  viverent, 
coacti  sunt  ferre  istos  magistros  uovos,  nihil  mirum,  si  et  hodie  nos  fcrre 
cogamur. 

'Mandatum  novum  scribo  vobis,  quod  verum  est  in  ijiso  et  in  vobis\2,  8 

40  Est  vere  nova  doctrina,  imo  est  sola  doctrina.    Iterum  contra  uovos  doctores 


ß48  SSorlefung  über  ben  l.Srief  be§  3o(}anne§.   1527. 

H]non  arripiunt  illam  et  videbunt  eam  novam,  quia  minquam  est  mundo 
cognita,  quia  Euaugeliura  sapientia  manet  nova,  quia  vetus  homo  non  iutel- 
liglt,  quae  ad  tempus  est  nova.  Quod  secundum  adfectum  et  rem  semper 
uova,  quia  nos  semper  renovamur,  et  Rottensibus  est  semper  nova  et  mundo. 
Rottenses  scribunt  de  fide,  sed  non  in  corde  habent,  alioqui  non  innovarent  & 
novas  doctrinas.  Quare  nova?  Quod  verum  est,  est  'novum'  sed  non  cogno- 
scitur  nisi  apud  vos.  Ipsi  nostis:  et  deus  Christus.  Vos  scitis  esse  verum 
Christum,  etiam  alii  ignorant  et  damnant  tanquam  tenebras  et  errorem  sua 
somnia  eriguut.     Sicque  probat,  quia  'tenebrae'.     Ergo  ante  hoc  mandatum 

Sof).  1, 5  novum  erant  tenebrae  et  non  lux.     Ergo  novum  mandatum  Lux:  'lucet  in',  lu 
loh.  1.  Est  illis   absconditum,   non  vident.     Summa   summarum :   Cavete   a 

Gpr,.4,  unovis,  quod  scripsi  prius  vobis  ift  neu  jat,  'ne  circumferamini  omni  vento 
doctrinae^  Haec  natura  nostra,  ubi  spiritus  non  est,  quando  quis  rem  audivit 
1  annum,  putat  se  scire.  Natura  sie  facit :  Cito  fastidit,  quod  semel  recepit. 
lesus  Christus  est  iusticia,  hü§  tan  id§.  Si  alia  opinio  veuit,  |Dlump  ^in  ein,  i^ 
omnes  saturi  contemuunt  doctrinam  iustificationis  et  fructum  spiritus.  Sapit 
vero,  quod  in  sacramento  sit  panis.  Post  illam  opiniouem  sequetur  alia.  Si 
iam  ad  nos  veniret  novus  praedicator,  i§tenö§  im  aE§  an. 

Id  est,   Christus   lucet   per   verbum    suum  in   vobis.     Iterum    damnat 
adversariornm  doctores:   In  vobis  lucet,   in   eis  tenebrae  nondum   abieruut.   20 

7  et  deus]  ob  est  deus?  16  iusticificationis 


datum  dicit.  Q.  D.  si  volunt  habere  novum  mandatum  et  doctrinam  novam,  quare  non  arri- 
piunt illam  veterem,  quam  nos  ab  initio  tradidimus  /"quam  bis  tradidimus  rh],  et  videbunt 
eam  vere  novam  esse,  quia  mundo  plane  est  iucognita,  et  Euangelion  semper  manet  novum, 
neque  enim  a  veteri  bomine  intelligitur.  Quod  ad  tempus  igitur  attinet ,  est  vetus  doctrina 
iam  olim  sparsa  per  Apostolos  in  mundum.  Sed  quod  attinet  ad  Aspectum  et  rem  seu  effec-  25 
tum,  est  uova  doctrina,  per  quam  nos  quottidie  renovamur.  Nostri  adversarii  tam  Papistae 
quam  Rottenses  eciam  de  fide  clamare  norunt,  sed  si  eam  vere  intelligerent,  quid  esset,  non 
quaererent  nova  dogmata  sed  in  hac  una  viderent  sibi  toto  tempore  vitae  discendum  et 
sudandum  neque  tarnen  eam  perdisci  posse. 


p]  et  haereticos.  Si  velint  habere  aliquid  novi,  accipiant  haue  doctrinam,  quae  30 
certe  est  nova  nunquam  mundo  cognita  et  iis,  quibus  est  cognita,  ideo  nova, 
quod  eos  in  dies  renovat,  qui  illam  suscipiunt.  Mandatum  est  novum  in 
Christo,  qui  nunc  revelatus  est  et  novum  nobis,  quos  illuminat.  Ergo  hanc 
doctrinam  servate.  Reliquae  doctrinae  erunt  tenebrae  et  non  lux.  Summa, 
caveto  a  nova  doctrina,  sicut  Paulus  ait,  *Nec  circumferamini  omni  vento  35 
epö.  4, 14  doctrinae',  Eph.  IV. 

'Quia  tenebrae  transieruut,  et  verbum  iam  lucet.'     Iterum  damnat  ad- 
versarios,  in  quibus  tenebrae  nondum  abierant,  habebant  fallax  lumen,   non 

33  novum  nobis]  no(vum)  1|  nobis 


aJox-Icfmtg  übet  bcn  1.  iörief  be§  3o^amie§.   1527.  (349 

K]  lactant  quidem  tencbrarum  abitionera,  habent  (luidem  lumen  sed  fallax,  trans- 
figurant  se  in  augelum  lucis.  Horrendum  est,  quod  nomen  habent  doctorum 
Christi.  Satan  nou  h)quitur  ut  Satan,  sed  sie  insinuat  se  mentibus,  ut  videa- 
tur  ipsa  maiestas  vel  Gabriel.  Sic  eins  angeli,  ut  Paulus:  'ministri  Chri"sti2.eor.  11,23 
5  sunt,  et  ego',  sed  operarii  subdoli.  Qnis  ergo  securus,  quando  pugnandum 
cum  illis,  qui  iactant  gloriam  dei  et  ministerium  Christi.  Ego  anderem  me 
quidem  vocare  servum  dei,  sed  non,  ue  fiat  operculum  hoc  nomen.  Lucet. 
Ubi?  in  ipso.     In  illis  etiam  sed  fallax  sub  nomine  Christi  et  dei. 

'Qui  dicit  se  in  luce  esse.'     Heretici  hoc  non  possunt  omittere,   quiaa,  9 

10  sicut  est  Spiritus  ita  vita.  Teterrimo  odio  persequuntur  Christianos,  qui 
sunt  in  simplicitate,  qui  habent  veram  lucem.  Tenemur  studio  insectari 
eorum  doctrinam,  adeo  oderam  illos.  Non  est  satis  odisse  sed  toto  corde, 
sed  tamen  diligimus,  ut  revertantur.  Quod  [)laceret  hoc  'significat'  cordibus. 
Si  bona  guttula  sanguinis  in  me,  non  possum  pati  propter  Christum.    Tum 

15  arguimur  immodestiae,  tum  dicimus  ipsos  cecos,  quis  Iudex  hie?  ludicium 
est  illius,  cuius  est  verbura.    Species  adest,  quasi  modesti  et  charitativi.    Sed 

16  species]  spes  [Versehen  für  spes/ 


619,9  —  650,15  Haec  est  nota  certissima  haereticorum ,  quod  oderunt  et  persequuntur 
veram  eeclesiam,  quae  in  simplicitate  verbi  auibulat.  Quod  autera  nos  quoque  eorum  doc- 
trinam publice  insectamur  et  damnamus,  nou  fit  odioipsorura:  cupereraus  enim  ipsos,  quoquo 
20  modo  fieri  posset,  in  viam  reduci,  sed  quia  sie  exigit  nostrura  ministerium,  Quis  enim  vere 
pius  minister  aequo  animo  paciatur  Dominura  suum  lesum  Christum  ab  impiis  sectis  cum 
tanto  ecciesiae  iucommodo  non  recte  doceri?  Cum  igitur  nos  serio  ipsis  opponimus,  innuo- 
destiae  nos  arguunt.  Atqui  in  docendo  modestos,  in  refutando  acres  esse  convenit.  Nee  ibi 
est  odiura,  sed  iusta  severitas,  quam  ministerium  nobis  imponit.    Adversarii  autem  nostri  sie 


p]  25  verum,  transfigurabant  se  in  augelos  Incis  et  doctores.  Diabolus  sie  se  in- 
sinuat in  cordibus  nostris,  non,  ut  malus  et  falsus,  sed,  sicuti  bonus  et 
optimus,  et  ut  angelus  lucis.  Sic  etiam  eins  magistri  'servi  Christi,  ministri 
Christi"*,  sub  istis  titulis  imponunt  hominibus.  Sed  verum  lumen  lucet  in 
ipso,  et  in  nobis,  baBcl)  bleikn  Xq\x.     In  ipsis  vero  fallax  lumen. 

30  'Qui  dicit,  se  in  luce  esse,  et  fratrem  suum  odit.'     Haeretici  hoc  non  a,  9 

possimt  committere,   quia  sicut  sunt  Spiritus,  sie  fructificant.     Nos  tenemur 
odisse   eorum  dogmata   et  studia.     Terfecto  odio  oderam  illos,  qui  inimici 
sunt    mihi',    Ps.  CXXXIX.      Toto  corde  eos  debeo  odisse.      Annon  dolere  ^i.  139, 22 
mihi  debet  propter  Christum,  quod  sie  depravant  verba  Christi,  'Est'  hoc  est, 

35  'significat'.  Quod  cum  facimus,  illi  nos  oderunt,  et  clamant,  nos  esse  con- 
temptores  charitatis.  Simulant  quidem  modestiam  et  charitatem,  sed  intus 
sunt  pleni  odiis.  Qui  non  est  in  lumine  vero,  non  potest  diligere  fratrem, 
immo,  extinctam  vellet  omnem  charitatem.  Tantum,  ut  maneant  eorum  dog- 
mata,  ipsi  occultant  sua  odia,    persecutiones  et  tyrannidcs:    Studium  gloriae 

40   Dei,  et  zelum  ardentem  pro  veritate.     Sed,    qui   non  manot  in  ^•ero  Inmine, 


650  a3or(efuug  üBer  ben  1. 58tief  bes  3of)anneö.    1527. 

H]  atrocissimo  otlio  laboraut.    Qiii  ergo  non  est  simpliciter  in  luce,  non  potest 
sine  odio  esse,  quia  hereticus  vellet  extiuctam  Christiauitatera,  ut  sua  doctrina 

®Qi.  5,  i9et  opera  carnis,  Gal.  Hoc  odium  eorum,  inquit  lohanues,  ornant  et  dicuut 
se  in  luce  esse  et  odientes  nos  dicunt  zelum  et  dicunt  omnia  facere  pro 
gloria  dei,  ut  et  Papa,  quando  comburit  ic.  Sic  nemo  potest  eos  facere  & 
peccatores.  Studium  gloriae  dei  est  ipsorum  iracundia,  sed  dicunt  zelum 
ardentem  pro  veritate.  Ergo  hereticus  non  convertitur.  Johannes:  qui  non 
mauet  in  lumine  nee  in  charitate.  Deinde  fructus  Spiritus  sunt  certi.  Qui 
ergo  deficit  a  lumine,  illius  opera  sunt  hypocrisis  et  amarulentia,  quia  nou 
adest  Spiritus  sed  diabolus,  quia  fructus  spiritus  nou  crescit  nisi  in  spiritu.   lo 

2uc  6, 43*Arbor  mala',  Luce,  sicut  faciunt  novi  spiritus  et  doctores.  'Odif  sicut  cogun- 
tur  odisse.  'In  tenebris  adhuc'  sie  loquitur:  hoc  facitis  propter  speciem  con- 
versionis.  Sed,  o  Johannes,  haec  non  creduntur  nisi  ab  his,  qui  sunt  in  luce 
ut  Christo  et  Christiauis.  'Dicunt'  ift  iactare  esse  in  luce.  Sed  Johannes 
^at  tnuft  fein  opprobrium,  contemptus,  tenebrae,  ipsi:  gloria,  lux.  Qui  la 
sunt  in  errore,  oportet  titulum  habeaut,  quod  sint  verissimi,  econtra  pii 
doctores  sunt  seductores.  Si  apostoli  tulerunt,  et  nos  jc. 
2/ 10  'Qui    diligit   fratrem.'     Antithesis.     Signum  et  certitudo,  quod   sit   in 

lumine,  est  charitas.    Tarnen  sunt  modesti  et  Christiaui  et  rottae,  ut  dictum. 


1  in  0  12  aclhuc  sie  loquitur  o  16  in  o 


se  nobis  opponunt,  ut  cupiant  (ex)  nos  una  cum  doctrina  nostra  in  perpetuuna  extinctoa  20 
idque  agunt  et  quaerunt  tot  practicis,  ut  vocant,  ut  nemiiü  possit  esse  dubium  eos  ad  causam 
acerbissimum  odium  affeiTC  et  vere  natos  esse  ex  spiritu  mendaci  et  bomicida.  Ornant  autem 
hoc  odium,  ut  lohannes  hie  clare  dicit,  titulo  lucis  et  gloriantur  se  esse  in  luce,  vocaut 
zelum  non  odium  et  Studium  gloriae  Dei  non  iram.  Quare  impossibile  est  uos  eonverti,  cum 
peccatum  suum  tarn  houestis  titulis  ornent  neque  sinant  se  peccatores  argui.  Nos  tarnen  25 
seh-e  debemus  iudicium  S.  lohannis  esse  verum,  quod  qui  non  manent  in  lumine,  nee  in 
charitate  manent  et  quod  fructus  spiritus  sunt  recti.  Qui  ergo  a  lumine  defieiunt,  illorum 
opera  sunt  hypocrisis  et  mera  arnarulencia,  quia  non  gubernantur  a  Spiritu  sancto  sed  a 
diabolo,  et  quanquam  iaetent  se  esse  in  lumine,  tamen  sunt  revera  in  maximis  tenebris,  sicut 
ostendunt  opera  tenebrarum.  Sed  non  creduntur  haec  nisi  ab  his,  qui  sunt  in  lumine. 
Quare  non  dubium  est,  quin  illi  ipsi,  contra  quos  haec  scripsit  lohannes,  (appellarint)  duxerint 
eum  (pro)  tanquam  opprobrium  et  tenebras,  se  autem  admirati  sint  tanquam  gloriam  et  lucem. 


30 


PI  non  manet  in  charitate,  fructus  Spiritus  non  crescunt,  nisi  in  Spiritu.    'Non 
ajiattt).  8,  18  potest  arbor  mala  fructus  bonos  facere',  Matth.  VIII. 

'Qui  dicit,  se  in  luce  esse.'    Sicuti  isti  Rottenses  usque  adhuc  hoc  dicunt,  35 
ob  speciem  confessionis.     Hoc  illi  non  agnoscunt,  immo  dicunt,   se  esse  in 
luce.     Christus   vero   et  sui   vident,   illos   esse  in   tenebris,   quia   obscurant 
lucem    Euangelicam.      Habent    gloriam,    quod    habent   Euangelium,    coram 
diabolo  et  mundo.     Hoc  accidit  A])Ostolis,  non  mirum,  quod  et  nobis. 
2,  w  'Qui  diligit  fratrem  suum,  in  hunine  manet.'    Antithesis  est,  Christiaui  «o 


Sjorlciimg  ükr  bfji  1.  a3ricf  be§  Sofjoinieö.    1527.  651 

^]  Verus  Christianiis  nollet  perire  istos  adversarios,  sed  odit  doctrinani,  vorbiim 
et  sediictionem  corum.  Econtra  adversarii  vcllent  extirpatum  adversarionim 
geuus.  Odiura  saüctuiu  et  malignum:  saiictum  in  Cliristianis,  inalignum 
in  Rottis.  ^ 

5  *Et  scandalnni."     (^nid  hoc?     Anibigna  loentio  potest  intelligi  de  pas- 

sivü  et  activo.  Ego  de  passivo  accipio:  Et  est,  ipsi  ambnlant  in  luniine  et 
non  scandalizantur  ista  specie,  porapa,  iactautia  novoruni  doctornm,  sed  per- 
severant  in  doctrina  et  non  est  illis  scandalum,  qnia  dilignnt  legem  tnara, 
illi   simpliciter    adhaerent.      Scandala   quidem   sunt,    Matth.  18.,   tarnen    non  SDiatttj.  i«,  7 

10   offenduntur.     Activa  significatio:  neminem  offendat,   Christus   in   suo   regne 

habet   multa  scandala,  deinde  ipse  etiam  est  ludaeis   et  gentibus.     Sed   de  i- eor.  1,  23 
hoc  puto  euni  non  loqui,   sed:   Adversarii  sunt  pleni  scandalis,   offenduntur 
singulis  verbis  non  aptis,  Christianus  econtra  nihil  offenditur  doctrina  impio- 
rum,    non    corrumpitur   infirmitate,  impietate,    non   rautatur,   sed   simpliciter 

15  manet  in  charitate,  1.  Cor.  13.  diligenter  lege.    Sive  contemnat  eum,  maledicet,^'S"  '^' 
non  offenditur,  sie  perfectus  est  in  cognitioue  luminis,  quod  eum  conservat, 
novam  doctrinam   transit  surda  aure,   malitia  adversariorum   nihil   movetur, 
persequeutes   audit  nihil  k.  quia   habet  lumen  et  radicatus  per  charitatem. 

7  scandalizatur  14  impietate  o 


651,  ö  —  652,  7  Quod  addit  'et  scandalum  uou  est  in  ipso',  est  ambigua  locutio.  Potest 
20  enim  accipi  active  et  passive.  Ego  tarnen  malo  de  passivo  scandalo  accipere,  ut  sit  sententia: 
Si  qui  ambulant  in  lumine,  non  scandalizantur  ista  specie,  pompa  et  iactancia  novorum  doc- 
tornm, sed  perseverant  in  sacra  doctrina  nee  oftenduntur,  quia  diliguut  legem  tuam,  cui  sim- 
l^Hci  fide  adhaerent.  Activa  significatio  est:  quod  neminem  ofFendit.  Sed  ego  malo  priorem 
illam  sequi,  Quia  Christus  in  suo  regno  multa  habet  scandala,  sicut  et  Matth.  18.  dicitur,  et  iWattf).  18,  7 
25  ipse  Christus  est  scandalo  ludaeis  et  gentibus.  Sicut  ut  quoque  sumus  pleni  scandalorum 
in  oculis  adversariorum  uostrorum.  Omnibus  enim  factis  et  dictis  nostris  offenduntur,  sed 
nos  non  offendimur  ipsorum  doctrina  aut  vitä,  non  corrumpimur  aut  imitamur  propter  ipsos, 
sed  manemus  immoti  et  constantes  in  nostro  verbo  et  in  charitate:  (sicut  et  1.  Cor.  1.3.)  ac  [oj 
si   quid  ab   ipsis  male  vivitur  et  docetur,  trausimus  quasi  surda  aure   et  clausis  oculis  nee 


p]  30  diligunt,  et  isti  diligunt.  Verum  Christianus  nollet  illos  perire,  iramo,  vellet 
illis  mederi,  quanquam  vehementer  oderuut  doctrinam.  Utrum  sit  ex  odio 
sancto  et  bono,  iudicabit  Christus. 

'Et  scandalum  in  eo  non  est.'     Ambigua  locutio,  quae  de  'passivo'  et 

'activo'  scandalo  potest  intelligi,  ego  de  passivo  malim.     Hoc  est,  ambulat 

35   in  lumine,  et  non  scandalisatur  ista  specie  luminis,  sed  constanter  manet  in 

lumine,   non   movetur   ullo   scandalo.     'Pax   multa   diligentibus  legem   tuam,  ^i-  h».  les 
et    non    est    illis    scandalum',    Psalm.  CXIX.        Sic    neminem    scandalisat. 
Sed,  non  credo,  de  ista  illum  loqui  infirmitate  fratrum,  'non  irritatur  chari- 
tas',    'non    excidit',    1.  Cor.  XIII.      Verus   Chri.^tianus    nihil    offenditur,    sed  1  Coii3,6.8 
40  est  constans  in  cognitione  illius  luminis,    audit  novam  doctrinam,   sed  nihil 


652  Soviefuitg  über  ben  1.  SBrief  beg  3oI)anne§.   1527. 

2!^]  Contra  adversarii  sunt   eradicati,   feruntur   omni   doctrina   venti  et  optimis 
verbis    offenduntur.      Sive   fratres    sive   optimi    nominentur,    suspitio    mera: 
quando  etiam   admirari   volnmus    eos.      Si   arguuntur,  gloriantur   de    cruce: 
Christus  utrumque  et  maluni  et  bonum  patitur.     Hoc  vides  in  libellis  ipso- 
rum:    blanditias    nostras    vertunt    in   duplex    veuenum,    in    glorias    martyrii    s 
nostras    increpationes.     Ita  Satan    est    suspicax    et   facit   suspitiosos.     Hoc 
Jit. 3,  10 Johannes   expertus,    et  Paulus:    'hereticum    hominem    post   alterara    admoni- 
€))r.©oi.29,9 tionem'',  quia  nee  flectitur  bono  nee  malo  3C.     Proverbiorum:  lusto  si  fuerit 
causa   cum  stulto,    sive  rideat  sive  ploret,  3Bie  man»  mit  im  mac§t,  non 
invenitur  quies.     Experti   sancti  homines,   quasi  dicat:   in  aliis   omnibus  est  lo 
merum  scaudalum  et  nihil  nisi  scandalum. 
2'  "  'Qui  autem  odit,  in  tenebris."    Verbosus  est  qui  tameu  alioqui  paucis, 

quia  loquitur  hie  contra  spiritus  fulgentes,  quia  isti  fulgentes  Satanae  ita 
fulgent,  \Uä  in  tenebris  i.  e.  cor  suum  est  nihil  nisi  tenebrae  i.  e.  credere  et 
sentire  tenebrosa,  secundo  etiam  in  tenebris  ambulant.  Eorum  conversatio  is 
est  in  tenebris:  quod  faciunt,  patiuntur,  ift  ittUttg,  est  ambulare  in  tenebris 
et  hoc  multominus  credunt,  quia  nullus  fructus  charitatis.  *Eat.'  Fides 
et  charitas  sunt  in  meris  tenebris.  Deinde  putant  se  ire  ad  gloriam  dei  et 
regnum  dei,  sed  nesciunt,  quo  vadant.  Et  insuper  nesciunt  jc,  si  scirent 
saltem.     Metaphora  a  luce  sumpta:  qui  ambulat  in  tenebris,  nescit.  20 

'Quia  tenebrae'  semper  contra  speciem :  iactant  se  in  media  luce  ambu- 
lare,   sed  obscuratio   est  oculorum,   sed  hoc   non   credunt.     Haec  est  prae- 

2  (suscipio)  suspitio  13  spiritus]  species  ist  auch  möglich  zu  14:  über  nihil 

steht  opinio  17  iiullu(in)s  fructu(m)s  cbaritat(em)is 


ipsorum  exemplo  peccamus  &c.     Contra  ipsi,    si  eos  blande  admoneamus,  vertunt  blandicias 
illas  in  duplex  venenum.    Si  obiurgamus  durius,  interpretantur  nostras  increpationes  in  gloriam 
martyrii.    Et  cum  Sathan  sit  suspicax,  facit  eos  suspiciosos,  ut  etiam  quae  optimo  animo  /bptimo    25 
animo  rhj  facta  sunt,  in  deteriorem  rapiant  partem.    Hoc  expertus  est  lohaunes  et  Paulus  .  .  . 


Plmovetur,  audit  persecutionem ,  sed  surda  aure.     Contra,    adversarii  cogitant 

malum,  sive  blanda,  sive  dura,  illis  dicantur.     Blanditias  nostras  vertunt  in 

venenum   et   adulationes.     Paulus   ait,  'Haereticum  hominem,  post  unam  et 

2it.  3,  10  secundam   adraonitionem,    devita"*,    Tit.  HL,    quia   non   flectitur   bono,    nee  so 

movetur  malo.     'Vir  sapiens,  si  cum  stulto  contenderit,  sive  irascatur,  sive 

©pr.(Sai.29,9  rideat,  non  inveniet  quietem",  Prov.  XXIX. 

2,  11  'Qui  autem  odit  fratrem  suum,  in  tenebris  est,  et  in  tenebris  ambulat.' 

Credere  et  sentire  tenebrosa,  'esse  in  tenebris',  quicquid  in  isto  sensu  cordis 
faciunt  et  patiuntur,    tenebrae  sunt.     Putant,   se   ire    ad  regnum  et  gloriam,   35 
et  vadunt  ad  infernum.    Inhaeret  metaphorae  a  luinine  corporali  desumptae. 
'Quia  tenebrae    obcaecaverunt  oculos   eins.'      Haeretici   gloriantur,  se 
habere  lucem,  sed  sunt  merae  tenebrae.    Estque  hie  praeoccupatio,  ut  videas. 


Sotrcfitng  ubn  bcn  1.  SBvicf  be§  ;3oT)annc§.   1527.  653 

H]  occupatio  contra   istos  doctores  novos,  qui  nou  in  semcl  tradito   mandato 
manent.     Ideo  oremus,  ut  servemur  in  luce  ista.     Non  potcst  dici,  (piantis 
viribus  couetur  Satan,  ut  Christus  ex  corde  auferatur,  ex  cordibus,  1.  Petri  5.  i.  Wn  5,  8 
Non  est  otiosa  doctriua  res,  quia  iuvenit  imparatos,  multos  deiicit. 
10.  >Septe.ml).~|    Heri    audistis   de   odio   illo   impioruni   Sanctorum,    qualcs    sunt 


heretici  et  uovi  magistri.  Illorum  odium  est  speciosissimum  et  non  cernitur 
a  carne  et  sanguiue  et  est  spirituale  et  vcstitum  ornatuinque  optima  specie 
sanctitatis.  Ideo  requiritur  iudicium  spiritus  ad  hoc  cognoscenduni.  Exem- 
phun  sint  nostri  Schwermeri,  qui  insectantur  nos  maxi  nie  et  velant  hoc  studio 

10  zeli  dei.  Spectant  oculi  eos  errare  et  in  odio  diabolico  vivere.  Nunc  iterum 
tractabit  de  odio  et  aliis  vitiis,  quae  sunt  crassiora,  et  facit  in  nostrnm 
commodum,  qui  servamus  verbum  et  tarnen  sumus  adhuc  peccatores,  qui 
facile  possunt  coargui,  quia  ibi  nou  sunt  sectae.  Ideo  apparet  lohannera 
loqui   de  odio  illorum,  qui  sunt  negligentes.     Excursum  ergo  facit  ad  eos, 

15  qui  crediderunt. 

'Scribo."     Nova  exhortatio  ad  pios,   ut  cxhortctur  cos,   ut  fructiflcent,2,  12 
qui  iani  sunt  in  saua  doctriua.    Alii  habent  speciosa  opera  et  tarnen  invidis- 

2    maneut]    non  manent  .servemu(s)r  8   ex   corde  tmd  ex  cordibus   ohne 

KorreUur  11  quae]  q  17  speciosa]  spösa  [kaum  in  sponsa  aufzulösen] 


653,  5  —  G54, 1  Tractavit  supra  de  odio  illo  impiorum  sanctorum,  quales  sunt  liaeretici,  et 
novorum  dogmatum  autores:  quod  eoriim  odium  sit  speciosissimum  nee  cernatur  a  sanguino 
20  et  carne.  Est  enim  ornatum  et  vestitum  specie  sanctitatis ;  quare  iudicium  spiritus  requiritur 
ut  illud  recte  cognoscamus.  Nunc  pergit  nos  hortari  ad  bona  opera  et  aspergit  doctrinam 
maxime  utilem  nobis,  qui  habemus  verbum  et  tarnen  adhuc  sumus  peccatores,  sed  eiusmodi 
peccatores,  qui  facile  possimus  coargui  nee  peccatum  nostrnm  defendamus.  Loquitur  enim 
cum  iis,  qui  crediderunt,  et  novam  exhortationem  instituit,  ut  ii,  qui  iam  sunt  in  sana  doc- 


p]  25  quid  sit,  recedere  a  vero  lumine.  Nos  non  credimus,  sed  Christus  novit, 
quantis  studiis  insidiisve  moliatur  Satan,  ut  eradicet  nobis  hoc  lumen  ex 
cordibus.  Parum  curat  speciosam  vitam  et  conversationem,  'circumit,  quae- 
rens,  quem  devoret',  1.  Petr.  V.  Quia  raultos  invenit  non  paratos,  ideo  1.  <ßctri  5,  8 
multos  deiicit.  IMagnus  et  procellosus  est  ventus  diaboli,  (pü  extinguat 
30  lumen  nostrum. 

Heri  audivimus  de  odio  impiorum  sanctulorum.  Haoretici  sunt  et 
novi  magistri,  qui  introducunt  sectas  perditiouis,  quorum  odium,  quia  habet 
speciosum  ornatum  optima  specie  sanctitatis  et  fidei,  non  cognoscitur  a  carne, 
nisi  a  Spiritu  iuvetur.  Appellant  enim  Studium  gloriae  Dei,  quod  nioliuutur. 
Ceterum  agit  de  odio  et  vitiis  crassioribus.  Solct  enim  Scriptura  prinumi 
eos  taxare,  qui  sub  sanctitatis  specie  peccant,  deinde,  qui  crassius  peccant. 
Igitur  subinde  ad  illos  pergit,  qui  sunt  negligentes  et  pigri. 

'Scribo  vobis,  filioli,  quoniara  vobis  remittuntur  peccata,  propter  noraen  2,  12 
eius.'    Nova  exhortatio  ad  pios,  et  exhortatur  eos,  cum  sint  in  sana  doctriua. 


35 


554  ißottefimg  über  ben  1.  SSrief  be§  ^o^annc?.    1527. 

H]simi.  @eben(ft  brait,  vos,  quod  docuistis.  Omnis  generis  gret)fft  er  an. 
Filioli  liabent  sanam  doctrinam,  quod  eis  remittiintur  peccata  propter  uomeu. 
Ad  patres,  quod  coguoverunt.  Idem  est,  nisi  quod  maioribus  tribuit  cogni- 
tloneni,  filiis  remissionem  peccatomra,  quasi  pareutes  debeant  plus  nosse 
quam  filii.  'Remittuntur'  per  hoc  uihilominus  indicat,  quod  in  luuioribus  5 
plus  fervoris  ad  peccata.  Tarnen  omnes  in  unum  sumpti  sunt  proni  ad 
diffidentiara,  tarnen   specialia  vitia,  quibus  una   aetas   prae    alia  jc.     Haec 

©iobi3, 26doctrina,  quam  audiviraus,   est,  quod   reraittuntur  peccata.     'Et   consumere 
*f.  2r.,  7  vis   me    peccatis    adolescentiae'.     'Delicta    iuventutis.'     Ergo  haec   doctrina 

debet  praedicari,  quod  regnura  Christi  est  regnum  gratiae,  misericordiae,  10 
remissionis  peccatorum,  quod  hi,  qui  peccarunt,  habeant  spem  remissionis, 
ut  in  Simbolo.  Impii  idem  docent,  iactant,  scribunt.  Sed  in  spiritu  est 
ardua  cogitatio  et  sublimis  fides,  quia  sumus  nati  in  peccatis  et  haec  pave- 
faciunt  conscientias ,  quando  apparent,  quia  Stimulus  mortis  peccatum  est. 
Ideo  conservandum  diligeuter,  ut  sciant  summam  doctrinae  haue  Remissionem  15 
peccatorum  esse.     Si  est  hoc  verum,  tunc  sequitur,  quod  sumus  in  peccatis, 

1. 5oi).  1, 8ut  supra:   'si  dixerimus',  c.  1.     Ubi  enim  non  peccatum,    ibi  nulla  remissio, 

nee  potest  orare  'pater  noster',  in  qua  ^  confitentur  omnes  se  peccata  habere. 

%].  19,  13  'Ab  meis  occultis  munda'  iz.    Hypocritae  remissionem  peccatorum  praedicant, 

sed  profecto  non  credunt,  ergo  nondum  sanctificatur,  ergo  adhuc  adest  reg-  20 

1  quod  oder  quid  6  ad  (vor  peccata)  0 

*)  in  qua  nämlich  oratione  Hs.  sicher  qua,  nicht  quo 


triiia,  IVuctificent  ac  veros  fructus  pariant  non  sicut  solent  liaeretici,  qui  in  speciosis  operibus 
incedunt  et  tarnen  sunt  plenissimi  invidia.  Loquitur  autem  cum  omnium  aetatum  liominibus.  . .  . 
654, 19  —  655,  15  Hipocritae  igitur  Remissionem  peccatorum  quidem  docent,  sed  non  cre- 
dunt,   alioqui  neque  nos  oppugnarent  nee  ipsi  sie  securi  essent  et  raerita  quoque  a  deo   po- 

p]  ut  etiam  fructificent.    Eadem  est  omnium  ratio,  nisi,  quod  parentibus  tribuit  25 
cognitionem,   quasi  parentes  debeant  plus  sapere,   quam  iuvenes.     Significat 
Joannes,  plus  esse  fervoris  in  iuvenibus  ad  peccandum.     luvenis  pronus  ad 
libidinem,   vir   ad   avaritiam   et   gloriam.      Sic  sunt  spiritualia  vitia,   quibus 
unus   prae   alio  fervet.     Sic  David,   'delicta  iuventutis  meae,   et  ignorantias 
^f.  25, 7  meas,  ne  meraineris',  Psalm.  XXV.     Sic  lobus,  'Consumere  me  vis  peccatis  30 
^iobi3, 2Gadolescentiae    meae',    XIII.       Hoc    ergo    praedicat,    Regnum    Christi    esse 
regnum    remissionis   peccatorum,    quod  illi,    qui   lapsi   sunt,    habeant   spem 
remissionis.     Impii  idem  docent,  sed  non  idem  sentiunt  et  intelligunt.    Ideo 
hoc   est  diligenter  observandum,   ut  sciant  omnes,  haue  esse  praedicationis 
summam,   remissionem  peccatorum.     Si  hoc  verum   est,    sequitur,   nos  esse  35 
sub  peccato  et  peccare.     Non  enim  diceremus,  'Dimitte  nobis  debita  nostra", 
¥i.i9,  isMatth.  VI.      'Ab   occultis   meis   me  munda",    Psalm.  XIX.      Oratio    Domi- 
nica   facit    nos    reos    peccati,    et    o])noxios    multis    peccatis.      'Sanctificetur 


Sorlcfung  üBcr  bcn  1.  3?ricf  be§  3fo'^niinc§.   1527.  555 


H]  num  Satanae  et  caeterao  orationes  et  omnia  iion  fiunt,  ut  debcnt  jc.  Gerte 
haec  grandia  peccata  sunt,  nisi  liabemns  remissionem.  Scd  quia  promisit 
exauditionem.  Vita  mundi  est  blasphemia,  rapina,  immuudicia,  profanatio 
Hominis  dei,  ut  pater  nostcr:  Pii  soli  orant  'santificetur'  et  tarnen  non  pui-e 
5  faeinnt  et  seutiunt  non  penitus  adfectos  k.  Heremitae  fugerunt  mundum  et 
putarunt  se  apprehendere  vitani  sanctam  et  hoc  est  tollere  remissionem  pecca- 
torum  et  orationeni  dominicam.  Dens  eripit  nos  primum,  ut  agnoscamus 
illud,  oremus  liberari  ab  eo,  per  hoc  vult  nobis  indulgere  per  Christum. 
Medicus  quando  aperit  infirmo  morbum,  non  ideo,  ut  necetur  et  maneat  in 

10  eo,  sed  ut  suspiret  et  roget  medium.  Tum  ille  suspendit  eum  promissione. 
Sic  suspirat  et  gemit  et  tarnen  nondum  liberatus.  Sanus  eatenus,  quod  corde 
bono  et  fide  heret  in  spe  et  fide  promittentis  medici  et  nihiloniinus  iacet 
gemens  et  tarnen  putat  aliquo  modo  sublatam  infirmitatem.  Sic  est  ecclesia 
hospitale,  quando  transferimur  de  tenebris  in  locum,  ubi  est  curatio  peccati. 

15  Ergo  nondum  ablatum.    Christus:  audi  me,  roga,  ora,  sequere  me,  liberabo  te. 

Si,  inquit  Christianus,  sum  in  blasphemia  nominis  tui,  oro:  sanctifica  ?c. 

Nemo  ergo  sit  tam  superbus  ut  novi  magistri  nullum  adesse  peccatum,  suis 

studiis  se  velle  liberari,  6§  tvn  gut,  ut  Hieronymi  libri  et  aliorum  patrum 

non  venisseut  in  mundum  k.    Quia  peccatum  simpliciter  remittitur  per  fidem, 

20  deinde  curatur  non  nostra  curatione  sed  quod  gemo,   oro.     Monachi  quanto 

1  non  0      3  rapina  immundicia  steht  hinter  faciunt  Z.  5,  ist  aber  hinter  blasphemia  ^eMJiesen 

stularent.  Revelat  autera  suis  hanc  immundiciam  Dens  per  legem,  ut  confugiamus  ad  ipsum 
oremus  liberari  a  peccato,  sicut  Medicus  neu  ideo  aegroto  morbum  aperit,  ut  nioriatur  aut 
maneat  in  morbo,  sed  ut  ei  spem  faciat  restituendae  valetudinis,  ne  desperet.  Quemadmodum 
autem  aegrotus  promissionibus  medici  inductus  spem  valetudinis  restituendae  concipit  et  in 
25  medio  morbo  ac  doloribus  certam  incolumitatem  animo  concipit.  Ita  ecclesia  quoque  in  ipsis 
peccatis  spe  remissionis  peccatorum,  quam  verbum  ei  offert,  erigitur  et  orat:  Ecce  domine 
lesu,  non  sanctifico  nomen  tuum,  adsis  et  fac,  ut  id  /"lac  ut  id  rh]  sanctificem.  Sum  ad- 
huc  in  regno  diaboli,  transfer  me  in  tuum  regnum  &c. 


p]  nomen  tuum.'     Ergo  non   sanctificamus    illud.      Haec   vita  nihil   aliud    est,  asatto.  c,  9 

30  quam  profanatio  nominis  divini,  et  hinc  amplificatur  regnum  Satanae,  plenum 
furtis,  rapinis,  adulteriis,  aliisque  scandalis.  Soli  pii  dicunt,  'liibera  nos  ab 
isto  regno'.  Remissio  autem  peccatorum  non  est  instituta,  ut  liceat  peccare, 
vel,  ut  peccemus,  sed  ideo,  ut  cognoscamus  peccatum,  sciamus,  nos  esse  in 
peccato,   pugneraus   contra  peccatum.     Medicus  aperit  morbum,   non,   quod 

35  delectetur  morbo,  sed  potins,  ut  infirmus  suspiret  et  roget  liberari  a  morbo. 
Concipit  vero  spem  sanitatis,  ex  fide  promittentis  medici.  Sic  et  nos  trans- 
ferimur in  baptismo,  a  tenebris  in  lucem,  et  locum  remissionis  peccatorum. 
Bonum  foret,  Hieronymi  et  aliorum  libros  non  venisse  ad  lucem,  quia  de 
propriis    studiis    nimium    praecipiunt.      Dedit    occasionem    monachis    sese 

40  macerandi  tanto  plus,  quanto  plus  illis  insidet  peccati.     Si  ieiunant  multum, 


656  ffiortefung  über  ben  1.  Srief  be§  SD^anne§.   1527. 

S]  magis  ieiiinaut,  tanto  plus  iusidet  peccatum.  Quando  ieiunant,  castigant 
guttur.  Sed  superbia  sequitur:  Ego  ieiuno,  alü  non,  ergo  sum  sanctus:  ibi 
unum  excluditur,  alterum  duplo  ingreditur.  Vivendum  honeste,  sed  nou  ut 
profligeutur  peccata.  Nor»  sanatur  per  hoc  cor,  sed  inflatur  potius.  Verus 
Christianus  servat  disciplinam,  ut  nou  scandalizetur.  Sed  ex  corde  oras:  s 
*i.  119,  IG  bonitatem  et  disciplinam  doce  me.  Sic  per  gratiara  purgatur  cor,  non  per 
opera  et  studia. 

Tropter  nomen  eins'  l^eift:  nou  cappam,  uon  vota  tua,  ordinem  Francisci. 
Quia  invoco  nomen   eins,   praedico  eum,   confiteor  esse  propitiationem   pro 
peccatis  meis,   ideo  remittuntur  peccata.     Clara  verba  sunt  haec  sed  Satan  lo 
eifert  opera,  hie  adsunt  patres  per  fidem  et  propter  nomen  eins  pugnaverunt 

*|äi.  25,  11  peccata  et  nou  aliter.  Propter  noraen  propiciaberis  peccato  meo,  psalmus, 
non  tuetur  nostra  studia.  Quando  oro,  est  externum  signum  promissionis, 
quam  accipio.  Potissima  res  in  oratioue  est  promissio  ut  in  baptismo. 
Nemo  ergo  iuhereat  operibus  contra  peccatum,  sed  caro  et  natura  non  potest  if. 
facere  sed  cogitat:  peccavi  opere,  ergo  opere  placabo,  corde  peccavi,  corde 
convertar.  Sed  contra  malam  conscientiam  non  agendum  operibus  sed  pro- 
missione  illa:  ßemittuntur  vobis  peccata  propter  nomen  eins.  Si  invocatur, 
sequitur  remissio.    Operibus  est  serviendum  proximo  et  non  offendendus,  "^ut 

Sit.  2,  12  sobrie'  Tit.    Item  non  scribo  solum  filiis  sed  patribus,  quia  cognovistis.    Nam  20 
hoc   ludei   non   cognoscunt  et   tamen   non  habent  remissionem  peccatorura. 

5}}f. 91,  14 Psalmus:    'quoniam   cognovit  nomen    meum',   psalm.  90.     Idem  est  remissio 
peccati  et  cognoscere   eum,   qui  ab  initio  est  i.  e.  ab  initio  mundi.     Et  lo- 

9  pro  0  15  operibus]  opbg  [verschrieben  f.  opbQ/ 

Plbene  quidem  gutturi  medentur,   interira  subrepit  superbia,   unum  excluditur, 
duplum   introducitur.     Valent  quidem   istae   castigationes    sed   non  per   hoc   25 
purgantur  peccata.     Prohibetur  quidem  cor,  ne  erumpat,  sed  non  sanatur. 

'Quoniam  remittuntur  peccata  propter  nomen.'  Non  propter  Studium 
operum  peccata  remittuntur,  sed  quando  invoco  nomen  Domini  lesu  Christi, 
quia  credo  illum  esse  propitiationem  pro  peccatis  nostris.  Haec  est  veritas, 
sed  Diabolus  non  sinit  nos  mauere  in  hac  via,  mox  introducit  nostra  opera.  30 
Nemo  igitur  inhaereat  propriis  operibus.  Nostra  natura  est:  ego  peccavi 
opere,  ergo  placabo  opere.  Adest  diabolus,  qui  confortat  nostrum  errorera. 
Contra  hoc  peccatum  est  agendum  promissione  illa  'Remittuntur  peccata 
*f.  39, 9  propter  nomen  eins,  psal.  39. 
2,  13  'Scribo   vobis,    patres,    quoniam    cognovistis    eum,    qui   ab   initio   est.'  35 

Nonne   ludaei  etiam   cognoverunt   eum    et  tamen   non    habent  remissionem 
peccatorum?    Sed  non  agnoverunt  nomen  eins,  in  quo  salus  nostra  est  iuxta 
*ßi.  91,  14  illud  'Protegam  eum,  qui  cognovit  nomen  meum',  psal.  90.    Nee  cognoverunt 
eum,  'qui  ab  initio  est'  id  est,  Filium  Dei  aeternum,   sed  alium  et  novum 


93oi:(efitng  über  ben  1.  «rief  bc§  Sot)anne.3.   1527.  G57 

K]  quitur  de  esse  divino  non  simplicitcr  in  se  sed  etiam  de  suo  cultu:  'Novi', 

recentes,   quos  non  coluerunt  patres,  'non  in  te  neque  recens,  neque  adora- 5|Jf.  si,  lo 
bis\     Haec  est  pracdieatio  in  ecclesia  dei,  quod  non  novus  deus  sed  verus 
deus,  et  nbi  ille  praedicatnr,  vera  oognitio.    Hane  Inccm  non  habucrunt  nee 

5  filii  neqne  patres.  Novi  magistri  faciuut  noviim  deinn,  alicnant  sc  a  deo, 
qui  fuit  ab  initio.  Cum  non  peccasset  Adam,  nescicbat  nisi  deum  ab  initio, 
non  sectabatur  sua  opera.  In  ecclesia  prima  praedicatum,  quod  deus  ab 
initio  misit  filium.  Magistri  novi  illi  alium  praedicant,  qui  placandus  sit 
nostris  laboribus,  studiis,  operibus,  ordinibus,  generibus  vitae,  et  talis  deus 

10  non  est  ab  initio,  sed  fictus  deus,  qui  respiciat  me  propter  meum  cuculluni, 
Votum.  Est  mundi  deus  et  Satanae,  quia  deus  hoc  non  respicit  sed  fidem. 
Ergo  ista  doctrina  novum  deum  praedicat,  novas  religiones,  cultus.  Sed 
lohannes  dicit  credendam  remissionem  peccatorum  in  nomine  eins.  Generalis 
regula:   qui  inducit  novam  doctrinam,   deum  novum  inducit.     Et  ille  negat 

15   veterem,   et   qui  novam   doctrinam,   inducit   heresin.      Ergo   papa  est  Anti- 
christus:    est  enim  contra  antiquum  deum    et  colit  novum  deum  i.  e.  Satan. 
Deus  prohibuit:  Ego  sum  deus  tuus,  non  habebis.    Extra  verbum  ergo  nobis  2.  aHo|.  20, 3 
traditum  est  impietas  et  idolatria.     Natura  est  adsueta  idolatriae. 

"^Adolescentes"  allegat,    priusquam   ad   omnes   ordines,   homines  scribat2,  13 

20  et  ideo  significatur,  quod  pueri  sint  participes  gratiae.  'Tekna'  filii,  'paes' 
filius,  sed  proprie  qui  in  bie  iä)ul  Q^en.  Ergo  ex  isto  loco  haberi  potest,  quod 
iufantes  baptizari  possunt.  Qui  possunt  scire,  an  parvuli  non  credant,  prae- 
sertim  cum  adducuntur  ad  Christum?  Quare  baptizas  adultum?  Distinguit  nota 


20  paes  [so]  zu  23/658, 1  Tarnen  uuus  sicut  aliiis.  Et  puer  liabet  ein  fortcit,  quia 
ratione  non  nititur,  et  rationem  dicuut  promovere  ad  fidem,  Ego  dico:  ratiouem  habet  ergo 
non  credit  vel  difficilius  credit  K.  r 


657,19  —  658,7        Notandum    hoc   loco    id   quoque   est,    quod  sie  distinguit  aetates  et  lacit 
25    pueros   participes  gratiae.      Non   enim  vocat  naiätcg  qui   proprie  dicuntur,   qui  ad  maötiuv 

P]  deum  contra  mandatum  Dei:   Israel,   non  erit  in  te  Deus  recens  neque  ad- 

orabis   Deum    ahenmn,    psal.  80.     Novi  doctorcs  invenerunt  Deum   novum,  (jjj.ai,  10 
eunt  in  eremum,  ieiunia  celebrant,  monasteria  exstruunt,  vota  faciunt:  si  hoc 
feceris,  placebis  Deo.     Hoc  non  est   vetus   Deus  sed   recens.     Vetus  enim 

30  Deus  non  respicit  me  propter  raea  opera.  Novos  Deos  facere  est  novos 
modos,  novas  religiones  iuvenire  serviendi  Deo.  Qui  introducit  novam  doc- 
trinam, introducit  novum  Deum,  negat  antiquum,  qui  fuit  ab  initio.  A^era 
est  idololatria  colere  novum  Deum,  hoc  est  Satanam.  Ergo  contra  verl)um 
nobis  traditum  est  nihil  nisi  idololatria  et  impietas,  nobis  vero    est  ditlicile 

35  hoc  credere,  qui  sumus  assueti  ad  idolotatriam. 

'Scribo    vobis,    adolescentes.'      loannes    scribit    ad   omnium    hominum 
ordines,  ergo  etiam  voluit  adolcscentes  participes  esse  gratiae.     Hand  dubie 
Sut^erä  SOerfe.  XX.  42 


558  9}orIcfiin3  üLiev  bctt  l.^Brief  bc§  iöofinnneS.    1527. 

JJ]  hac  adolescentes  et  paedia.  Non  novi  locnm,  qui  de  pueris  ut  ille.  Vide- 
tur  scribere  ad  domum,  ubi  pueri,  patres,  adolescentes  baptizati.  Certum 
fuit  apud  apostolos :  siciit  peccatis  omnes  alienis  sunt  obuoxii,  sie  et  gratiae. 
Apostoli  urserimt  caput  doctrinae  Christianae  remissionem  peccatorimi,  uon 
multum  urseriint  sacrameuta.  Sed  qui  ex  capitali  capite  cadunt,  non  sunt  s 
stabiles  sed  vagantur.  Ratio  illorum  ergo  frigida  Tarvuli  non  crednnt',  quia 
nesciunt  etiani  ullum  adultiim  credere.    Si  edifico  super  verbura  ^adultus',  cur 

3)Jaic.  10,  14  potius  Christi  promissioni  non  credereni,  qui  dicit  'Sinite\     Alloquitur  ergo 
omnis  generis  homines  in  tota  familia. 
2,13  'Vicistis.'    Per  quid?    Quod  adolescens  vincat  malignum.    Adolescentia   lo 

potius  passione  agitur,  non  est  prudens.  Ego,  iuquit,  promitto,  quod  habet 
victoriam  et  insignem  contra  malignum  vel  maliciam,  mundum  vel  diabolum. 
In  Christo  habemus  victoriam  contra  diabolum,  non  solum  sumus  liberati  a 
potestate  eins,  quae  est  peccatum,  mors,  pavor,  mala  conscientia,  falsae  doc- 
trinae, opiuiones.    Per  illa  regnat  (et  contra  cum  potestatem  habemus):  Ut  pec-   is 

1.  eov  15, 56cato  (ut  eins  Spie§)  habet  desperationem,  praesumptiouem,  errorem  in  ratione, 

(pavor  in  voluutate  mors  peccatum  et  omne  malum),  et  incliuat  voluutatem 

ad  peccaudum,   quo   vult,    et  occidit    eam  desperatione.     Inde  dicet    de  hac 

5, 4gloria:  qui  credit,  vicit  mundum.     Adolescens,  qui  credit,    in  Christo  habet 

12  mundum  o  18  peccaudum  über  (vot<^i.") 

adliiljeri  per    aetatem    possiiit,    sed    xsxy«.      Etsi   autem   hoc  loco   non  utamur  pro   baptlsmo    20 
parvulorum  confirmando,  tarnen  et  vanae  illae  rationes  sunt,  quibus  Baptismum  parvulorum 
evertere  homines  fanatici  conantur,  et  nos  alia  testimonia  satis  certa  et  clara  habemus.    Chri- 
stus  enim    testatur  parvulorum   esse    regnum  coelorum.     Necesse  igitur   est  esse   in  ecclesia. 
Ecclesiae  autem   non    possunt  inseri  nisi  per  verbum  et  sacramentum,    et   iubet  Christus  eos 
ad  se  adduci,  ac  succenset  (iis  qui)  id  impedire  conantibus.    Cur  autem  adultos  Baptisandos    25 
esse  docent,  cum  nolint  pueros  ideo  baptizari,  propterea  quod  falso  sentiunt  pueros  non  cre- 
dere?    Ratio,   qua  pueri   adhuc   carent,   fidem    sane  (imped)  non  adiuvat,  sed  impedit  magis 
in  adultis,   et  Dens  potest  efficax   esse    per  sacramentum   et  vei-bum    suum   in    pueris    modo 
nobis  incognito,  sicut  per  circumcisionem  fuit  efficax  in  ludaeis,  quae  (signaculum)  sigillum 
iusticiae  a  Paulo   appellatur.     Legimus   quoque   totas  familias   ab  Apostolis   baptizatas:   non    30 
sunt  autem  a  familia  excludendi  infantes,  quos  Christus  ultro  ad  se  afferri  iussit  et  benedixit. 

P]  aetatem  intelligit,   quae  a  parentibus    adhuc  regenda   est.     Indiget  enim  illa 
vel  maxime  institutione  nee  ulla  est  ad  peccandum  proclivior. 

'Quoniam  vicistis  malignum.'  Adolescentes  aguntur  passionibus,  non 
multum  habent  rationis.  In  Christo  habemus  victoriam  super  diabolum  et  ss 
contra  potestatem  diaboli.  Potestas  diaboli  mors  est,  peccatum,  mala  con- 
scientia, per  quae  regnat.  Habet  et  clypeos,  arma  et  morte  pavefacit  corda, 
inclinat  voluntatem  ad  peccatum,  quocunque  vult.  Ab  illis  omnibus  non 
solum  liberati  sumus,  sed  etiam  habemus  victoriam.  Qui  mundum  vicit, 
etiara  diabolum  vicit.     Adolescens,  qui  credit  iu  Christum,  habet  victoriam  40 


93ovtcfuttg  über  bcn  1.  «rief  be-S  3of)nnnc§.   1527.  C59 

K]  victoriara  snpra  peccatum,  raorteni,  desperationem ,  crrorem  et  oniuia.  Sed 
peccatiim  adcst,  mundus,  mors.  8ed  non  regnat,  sed  rcgnatur.  Sentitiir  Satan 
in  suis  armis,  sed  cor  dicit  Christum  esse  majorem,  in  quo  vincit  haec 
omnia.     Est  viuctus   sed  noudum  extinctus.     Morbus    eepit  sauari   sed    n>)n 

5   sublatus. 

'Infantes'  paedia,  pueri  f)c{ficn  pucri  aud),  tantnm  Johannes  lue  distinete 
ponit  contra  alios  homines,  ergo  proprio  pueri  5.  G.  7.  ^are.  'Cognovistis\ 
Loquitur  de  inlcrioribus  aelatis,  qui  bereut  snb  prima  cura  et  reguntur. 
Adolescentes  regunt  famib'um.     Quasi  dicat:    h  i)aU  nun   ein  xccfjtcn  üatcv, 

10  patrcm  Cliristi,  eundem  habetis  quem  vestri  patres  et  adolescentes.  Cogno- 
scere  patrera  est  aliud  nihil  coguoscere  quam  patrem,  qui  patrem,  et  filiiim. 
Sophistae  doctrinam  legis  mosaicae  et  Euangelicae:  Utraque,  inquiunt,  ali- 
quando  est  flicilior,  difficilior.  Ex  Christo  fecerunt  Messias,  Christus  pro- 
hibuit   concupiscentiam,    Mose    opus.      Omnia   indc,    (juod    non    agnovinnis 

15  Christum  redemptorera.  Deiude  Hieronymo  poenitentia  est  tabula  secunda.  Et 
Augustinum  parentes   noluerunt  baptizare,  ne  laberetur  in  peccatum.     Tam 

13  Messias  nicht  Moses 


2,  14 


659,  8  —  C60,  2  Pueros  vocat,  qui  sunt  in  prima  aetate  et  reguntur  cura  parentum.  luvenes 
autem  vocat  eos,  qui  regunt  familiam.  Q.  D.  vos  pueri  habetis  iam  verum  patrem  nempe 
patrem  Christi,  qui  et  vestrorum  parentum  et  iuvenum  pater  est.  Cognoscere  patrem  est 
20  credere,  quod  sit  misericors  et  gratis  ignoscat  nobis  omnia  peccata.  Nota,  quod  in  tercio 
membro  victoriam  et  fortitudinem  /et  fortitudinem  rhj  tribuit  soIi  verbo,  quod  fides  apprehen- 
dit  et  credit.  Ubi  igitur  verbum  nou  est,  ibi  nee  fides  vera  esse  potest,  et  homines  sim- 
pliciter  reguntur  a  Sathana  nee  possunt  se  contra  levissimum  peccatum  tueri. 


p]  super  omnia,  quibus  valet  aliquid  Satanas.    Sic  habet  victoriam:  non  nt  non 

20  sentiatur  peccatum,  mala  conscientia,  mors,  sed  quod  vincuntur,  quia  Christus 
maior  est.  Victi  quidem  sunt  sed  non  extincti,  morbus  coepit  sauari,  sed 
nou  est  penitus  sublatus. 

'Scribo   vobis,    hifautes,   quia   cognovistis  Patrem."     Quoniam  loannesa,  14 
discriminatim  hie  loquitur,    tandem  nominat  infinites,    qui    in  sinn  foventur, 

30  quasi  diceret:  Sieben  finbevgcn,  {()r  l)aU  aiiä)  einen  tjinimlifdjcn  a.^ater.  (iuod 
autem  dicunt  infantes  non  credere,  non  probo.  Aiunt  se  non  videre  in  ipsis 
fidem,  Respondeo:  neque  in  senibus  eam  vident.  Kursus  obiiciunt:  scire 
adultos  se  credere  et  profiteri  fidem,  non  infantes.  Quaeso,  unde  constat 
verum  eos  dicere,  cum  Simon  magus  idem  iactarit  et  tamen  fucrit  impostor.^ipg.  8,  i3 

35  Sicut  autem  peccatum  dominatur  in  onmes,  ita  gratia  jier  Christum,  quin, 
sicut  infans  alieno  peccato  fit  reus,  sie  aliena  iustitia  iustus.  Katio  (juidem 
pugnat  contra  fidem.  Quo  autem  minus  valida  est  in  infantibus,  hoc  magis 
credunt.  Christus  speciatim  parvulos  hio  invitat  sicut  et  alii)i  'Sinite  par- 
vulos  ad  me  venire"  Mattli.  19.,  neminem  autem  admittit  sine  fide.  ojjatto.  19,  u 

42* 


QQQ  SBorlejimg  über  ben  1. 58rief  be§  Sof)anne§.    1527. 

K]  Christum  cognoscere  iit  iudicera  non  est  eum  cognoscere  nee  patrem :  qui 
Christum,  cognoscimt  patrem.  Ergo,  mei  pueri,  vos  habetis  verum  patrem. 
'Patribus'  istorum  filiorum,  'luvenes'  mariti,  vult  omnes  ordines  consolari  et 
hortari,  ut  maneant  in  puritate  verbi  et  doctrinae  et  variis  verbis  idem  agit. 

*$f.  127, 4 luvenes   sunt   robor   civitatis,    Solomo:    'Sicut   sagittae   in    manu\     luveues    5 
viribus  regunt,  senes  prudentia.     Mediae  aetati  adscribit  fortitudinem.     Cum 
pueris  pueriliter  loquitur.     Vos  senes  habetis  veram   sapientiam.     Puerorum 
est   dicere  Spater'  et   agnoscere   eum.     luvenes   sunt  fortes.     Nunc  viri  estis, 
quia   verbum    dei    manet   in   vobis,    et    trahit    ista    Epitheta    in    spiritualem 
sententiam:  quod  puguatis  et  vincitis  malum.    Finis  exhortationis.     lam  in-   lo 
öipiet   exhortari   alterum    geuus,    quod    habet    verbum    et    tamen    stertit    et 
negh'gens  est. 
2,  15 11.  aeptemb~|     "^Nolite  diligcrc  mundura.'     Audivimus   illam   commendationem 
potius,  qua  commendavit  patres,   adolescentes  et  pueros  eos  de  iam  accepta 
fide,  ut  meminerint,  quantum  habeant  thesaurum,  quod  instituti  per  verbum   n 
et  Stent  in  vera  fide.     Domini  mei,   vos  estis  iam  in  vera  cognitioue  vocati 
voeatione  sancta.    Nunc  videte,  ut  persevei'etis  et  ostendatis  fructibus.    Ver- 

'  bum  dei   est  in  vobis,   vicistis,   in  statu  vero  estis.     Altera  pars  vitae,   ne 

sitis  negh'gentes  sed  soliciti,  ne  stertentes  vos  Satan  2C. 

zu  5  Bacliurim  r  6  adscribit]  adscribi^  8  estis]  est  18  est(is)  in 

2,15  660,15  —  661,11  Tota  superior  pars  fuit  quasi  antecedens  exhortationis  ad  christianam  20 
vitam,  cui  iam  subiicit  consequens.  Q.  D.  videtis  qualem  thesaurum  vobis  dederit  Dens, 
quod  estis  in  vera  et  sancta  [et  sancta  rh]  voeatione  vocati:  nunc  date  operam,  ut  perse- 
veretis  in  illa  voeatione  et  eam  comprobetis  sequentibus  fructibus.  Est  in  vobis  verbum 
Dei,  vicistis  malignum,  estis  in  statu  vero  et  sancto:  nunc  hoc  eciam  requiritur,  ne  sitis 
negligentes  sed  soliciti,  unusquisque  in  sua  voeatione,  ut  vita  vestra  respondeat  vocationi  et    25 

p]  'Scripsi  vobis,  patres,  qui  cognovistis  eum,  scrijjsi  vobis,  adolescentes, 

quoniam  fortes  estis."  Vult  omnes  consolari  et  hortari,  ut  maneant  in  puri- 
tate verbi  Dei.  Nominatis  ante  omuibus  gradibus  aetatis  denuo  compellat 
Patres  et  Adolescentes  seu  luvenes.  Cuique  vero  aetati  suum  epitheton 
tribuit  et  transfert  in  sensum  spiritualem.  Patres  aedificant,  iuvenes  pro-  30 
pugnant  et  defendunt  civitatem,  pueri  in  ea  conservantur,  omnes  vincunt 
Diabolum  sed  novo  genere  bellandi:  per  verbum. 
2,  15  'Nolite  diligere  mundum  neque  ea,   quae  in  mundo  sunt.'     Audivimus 

exhortationem  vel  commendationem.  Joannes  Patres,  adolescentes,  pueros 
commendavit.  Commendat  autem  de  accepta  fide,  ut  meminerint,  quanta  sit  35 
gratia  ad  hanc  pervenisse  et  eam  cognovisse,  quasi  dicerem  ego:  Domini 
mei,  vos  estis  in  vera  cognitioue,  vocati  estis  voeatione  sancta.  Nunc  demum 
videte,  ut  digne  ambuletis  ista  voeatione,  ut  faciatis  fructus  dignos  poenitentia. 
'Nolite  diligere  mundum'  simpliciter  loquitur  Joannes  ad  iufantulos,  ut  Eras- 


SJotUimig  üOev  beit  1.  :i3ricf  kc-  :3o';">titCö.    1527.  qqi 

^]  'Nülite.''  Hie  vieles  lohannem  simplicitcr  loqui,  ut  infantulus,  ut  Erasmus2/  15 

infensus:  crepat  meros  niundos.  Sapientia  debct  offeiuli  in  siniplicitate 
Christiana.  Si  scireut,  quid  esset  niundiis,  in  niaiori  honore  lohannis  ver- 
buni    haberent.      Ergo    ignorant,    quid   sit    mundus.      EccJesiasten    perverse 

5    interpretati  sunt,  Franciscani  inde  eoepcruut  conteinnere  pecuniam,  boS  l^ciffcn 
ftc  contemnere  mundum  K      Intelliguut  nuindum   rem    creatam   a   deo,    quae 
'omnia  sunt  bona  et'  1.  Tim.  4.     Uxor,   filius,   familia,   domus,  aurum,  agri  ••  2;iin.  4,  4 
res  bona.    Et  Christus  habuit  panem,  pecuniam,  edcbat,  bibebat.    Hieronymus 
de  contemptu  mundi  et   alii  nescieutes  quid  mundus,   contemnere  mundum: 

10  si  esset  consortia  hominum  fugere,  tum  Christus  in  raedio  mundi.  Perversus 
usus  donatarum  rerum  a  deo  est  mundus.  Est  adfectus  humanus  depravatus 
prorsus  a  cognitione  et  usu  creaturarum  dei.  Qui  non  recte  cognoscit  crcaturas, 
utitur,  amat,  hoc  est  omnis  homo.  Homo  non  cognoscit  se  et  alios  ut  crea- 
turam  sed  pro  sua  vohiptate,  gloria.    Muudus  sunt  homines  ipsi,  in  quantum 

15   Student  suis  neglecto  deo,  Ro.  'Subiecta  est  vanitati"  2c.    Dedit  boves,  oves,  SKöm.  8, 20 

6  fie  c  aus  \iä)  11  hüa:  depuatus  13  alios  c  aus  aliquis 

»)  Vgl.  in  diesem  Bde.  z.  B.  S.  7,  29.  DeutUdier  ist  Luthers  Verweistmg  auf  etwas, 
das  er  selbst  in  seiner  V(yrlesung  über  den  Ecdesiastes  ausgeführt  Jmt,  in  p  (unten  Z.  29^30) 
überliefert. 


illis  opibus,  quas  per  Christum  estis  consecuti  &c.  Utitur  autem  lohannes  genere  oratiouis 
niire  simplici  tanquam  puer,  adeo  ut  offendat  haec  simplicitas  sapientes,  qui  dicunt  eum 
meros  mnndos  crepare.  Sed  debent  sapientes  in  simplicitate  christiana  offendi,  quia  si 
scirent,  quid  vocabulum  'mundus'  complecteretur ,    potius  niirarentur  uno  verbo  plus  dictum 

20  esse  quam  (omnis)  ulla  frlij  eloquencia  possit  (assequi  dici)  consequi.  Monachi  quia  voca- 
bulum 'mundus'  non  recte  intellexerunt,  ceperunt  contemnere  stulta  imo  perniciosa  religione 
non  solum  pecuniam,  ut  franciscani,  sed  omnia  civilia  officia  eciam  ea,  ad  quae  divinitus 
erant  vocati.  lutelligebant  enim  mundum  dici  res  in  mundo  a  Deo  creatas,  cum  tarnen 
certum  testimonium  sit  in  GenesI  omnia,  quae  a  Deo  creata  sunt,  esse  valde  bona  et  adhuc  1-  SUJofc  l 

25  hodie  conservari  divinitus  tanquam  res  per  se  bonas.  Nam  fr]  uxor,  liberi,  iarailia,  vestes, 
victus ,  argentum ,  aurum  &c.  sunt  res  bonae.  Nam  et  Christus  cilw  atque  potu  est  usus, 
item  pecunia  «See. 

p]  mus  offensus  videatur  ipsius  simplicitate.  Sed  Spiritus  sanctus  est  doctor 
simplicium,   igitur  simplicitate  utitur.     Multi  ignorant,   quid  sit  mundus,   ut 

30  in  Ecclesiaste  satis  auditum  est,  ubi  aliqui  intelligunt  per  mundum  ipsas 
crcaturas  Dei  ut  Franciscani  monachi  pecunias,  societatem.  Sed  errant,  cum 
orauis  creatura  Dei  bona  sit  et  Christus  ipse  usus  pecunia  fuerit  et  in  medio 
hominum  consortio  vixerit.  Igitur  mundus  hoc  loco  est  irapietas  ipsa,  affec- 
tus  humanus   privatus  vero  usu  creaturarum  Dei  in  iis,   qui   crcaturas  Dei 

35  non  recte  cognoscunt  neque  recte  sequuntur,  qui  pro  sua  voluptate  et  gloria 
utuntur  rebus  mundi.  jNfundus  super  omnia  subiectus  vauitati,  homo  ipse 
vanus  utitur  omnibus  istis  vane,     Peccant   ergo,   qui   sie  fugiunt   mundum, 


20 


QQ2  5ßot(cjmis  über  ben  1.  SBrief  be§  3(ol)annea.    1527. 

H]  auruin,  sed  donata  non  cognoscuutur  donata.  Ideo  siibiecta  vanitati  creatura, 
i.e.  homines  utuntur  vane.  Mouachi  duplex  sunt  mundus,  quia  peccatum  consti- 
tuitur  super  cibum  vestem  locum  tempus  potura,  ad  quae  omnia  isla  alligatus. 
Est  hoc  uti  creatura  dei?  Imo  amat  vestem  suam,  quasi  sit  inde  salus  a 
deo.  Duplex  hie  est  abusus  creaturae  dei.  Vetant  corporalem  abusum  et  s 
incidunt  in  duplicera  spiritualem,  fugientes  mundum  imnierguntur  recte  mundo. 
Johannes  inquit:  *diligere^  Kespicite  ad  adfectum,  quem  debetis  servare 
swnttf).  5,  16 purum.  In  mundo  eritis,  quia  dominus  misit  vos,  Christus:  'ut  sitis  lucerna 
lucens'  et  videbitis  multos  abusus  carnis,  filiorum,  creaturarum  omnium,  quia 
uulla  res  amatur  a  mundo  ut  a  deo  missa,  sed  omnia  vertit  in  suum  lucrum,  lo 
gloriam,  voluptatem,  für  ben  '^ut  eud§.  Ahud  est  esse  in  mundo,  videre 
eum,  palpare  et  *diHgere\  Aliud  est  sentire  peccatum  et  adfici,  fidere.  Aliud 
habere  aurum,  abundare,  haerere.  Ut  Abraham  et  Dauid  usi  potentia  regno 
m.  39.  H  divitiis,  usi  in  gloriam  dei  non  in  potentiam  suam.  'Incola  sum  ego  et  pere- 
ai^jg.  13, 36 grinus.'  Dauid  cum  administrasset  voluntati  dei,  defunctus  est,  in  Actis,  is 
Ita  pii.  Esse  priucipem  bonus  ordo  a  deo  ordinatus,  sed  ille  est  muudus, 
quando  opprimit  pauperes,  gloriatur  de  sua  potentia,  quia  ipse  sit  dominus. 
Laus  et  gratiae  agendae  deo,  quod  intelligamus,  quae  patres  non.  Hierony- 
mus  super  Ecclesiasten  hortatur  ad  monachatum.  Per  Cliristum  sum  missus 
in  medium  mundum  ut  Christus,  ut  per  meum  verbum  erigantur,  et  tamen 
contrariuiii  fulsit,  ut  totus  mundus  seductus  sit.  Mundus  ^eift  nic^t  res 
creata  a   deo  sed  proprie  est  adfectus   depravatus    in  rebus  creatis  a  deo. 

1  creatura  o         2  vane  c  aus  vaiia         5  (Impe)  vetät         11  est  o         12  peccatum] 
pctum  csp  in  victuin  15  Acto.  13.  2.  r 

Plut  fugiant  consortia  hominum.  Item  qui  creaturas  Dei  spernunt,  non  edunt 
carnem,  non  gestant  talem  vestem,  hi  utuntur  creaturis  Dei,  ut  per  illas 
velint  salvi  fieri.  Sed  hie  spiritualis  est  abusus  mundi.  Verum  diligere  25 
mundum  respicit  ad  mundanum  aifectum.  In  mundo  eritis  sicut  lucerua 
ardens  et  lucens,  ut  ceteri  accendantur.  Esse  in  mundo,  videre  mundum, 
sentire  mundum  aliud  est  quam  diligere  mundum,  sicuti  aliud  habere  pecca- 
tum, sentire  peccatum  et  Eiligere"  peccatum.  Abrahamus  habuit  quidem 
substantiam,  sed  non  dilexit,  quoniam  se  dispeusatorem  exhibuit  et  cognovit  so 
voluntate  Dei  se  constitutum  esse  oeconomum  bonorum.  Dauid  potens  rex 
erat,  sua  non  quaerebat  sed  administrabat  voluntate  Dei.  Nara  quod  ad  se 
$i.  39,  u  pertinebat,  'advena,  inquit,  ego  sum  apud  te  et  peregrinus  sicut  omnes  patres 
mei'  psal.  39.  Cognovit  se  unum  ex  advenis,  er  fet)  el)n  gaft.  Dauid  ad- 
ministravit  regnum  ad  voluntatem  et  gloriam  Dei  non  suam  et  sie  non  35 
dilexit  mundum.  Ceterum  ubi  quis  affligit  pauperes  et  aliorum  bonis  utitur 
quasi  suis,  ibi  est  mundus,  ba^  tft  linredjt.  Per  Christum  sum  coustitutus 
in  medio  mundi,  scilicet  per  baptismum,  ut  meo  exemplo  ceteri  confirmarentur 
et   erigerentur.     Impium   est   ergo   fugere  mundum   ut   Uli.     Christus  inquit: 


Sortcfuiig  üticv  beit  1.  SBrief  be^  ^o'^anne?.    1527.  663 

K]  Hoiiiines  aversi  a  deo  ignorant  eum  et  conversi  ad  creaturam  pro  sua  gloria, 
vühiptate  utentes.  Et  ad  istimi  miindum  mittitur  Eiiaiigelium,  ut  erigantur 
ad  cogQitiuuein  dei  et  ad  legitimum  iisiim  reriim.  lu  mundo  estis  et  in  eum 
missi  et  debetis  in  eo  versari,  tantum  abstinete  vos  zc.  ^ 

5  'Si   quis    diligit.'     Non   consentiunt  sibi   amor   dei    et   niundi.     Vides, '-i/  i5 

quid  mundum  vocet:  (|ui  diligit  creaturam  ut  creaturam,  diligit  deum.    lacob:  ia"ofc33,  s 
filii  mei  sunt,  quos  donavit  mihi  dominus.    Ecce  liereditas  domini  filii,  sunt 
quoddam  donum.    Impii  accipiunt  filios,  sed  ne  semel  cogitant  a  deo  venire, 
Cogitantes:  parabo  illis  domum,  divitias.    Xuuquam  cogitat,  ut  eum  erudiat, 

10   ut  serviat  deo  et  eum  timeat.    Ergo  pauci  agnoscunt,  quid  sit  filius  et  uxor, 
nisi  pii.     Trahit  naturah'ter  cognitio  creaturarum  ut  donorum    dei,    ut  deum 
agnoscam.      Amor    dei   et   mundi,    qui  quaerit    sua,    non    ergo    consentiunt. 
In    charitate    dei    ambulare    non    in    dilectione   mundi.      *Si    quis",   lacobus:  3ac.  4,  4 
Mnimicus    dei'.     Vult   rationem    reddere,    quare   dilectio    non   consonet   cum 

15   charitate  patris:    quia  concu])iscentia  carnis  2C.  non  est  ex  patre.    Ibi  vides, 
quid  mundus  sit,  clare:  scilicet  concupiscentia.     Ibi  describit,  quid  sit  mun-2,  16 
dus.    Est  'concupiscentia  earnis\    Hie  accipit,  ut  distinguat  concupisceutiam 

5  Si  c  ans  Qui  6  lacob  o 

663,  o  —  15  'Si  quis  mundum  diligit,  in  eo  non  est  dilectio  patris.'  Hie  vides,  quid  vocet 
mundum.    Qui  enim  creaturam  diligit  ut  creaturam,  is  eciam  Creatorem  potest  diligere,  sicut 

20  lacob  de  suis  filiis:  'Hi  sunt,  inquit,  quos  mihi  donavit  Dominus'  et  Psalmus  (Filii  .  .  . 
fructus  veiitris)  127.  [rj  'Ecce  filii  donum  dei  sunt.'  Sed  impii  liberos  sie  habeiit,  ut  ne 
serael  quidem  cogitent  eos  a  Deo  donatos.  Deinde  cuniulant  eis  opes ;  de  institutione,  ut  ad 
timorera  Dei  et  honestatem  educentur ,  prorsus  nulla  cura.  Monet  igitur  S.  lohanncs  chri- 
stianos,   ut  aniLulent   in  dilectione  Dei  non  mundi.     lam  rationem  addit,  cur  dilectio  mundi 

25    et  Patris  non  possint  simul  stare. 

P]  Spiritus   sanctus  arguet  mundum    de  peccato,   lo.  16.      Sic    mundus    nihil  3o^.  le,  s 
aliud  est  quam  homines  aversi  a  Deo,  ignorantes  Dei,  conversi  ad  creaturas 
pro  suo  comraodo,  pro  sua  gloria.    'Si  quis  diligit  mundum,  non  est  charitas 
Patris  in  eo.'     Non  enim  consentiunt   amor  Dei  et   mundi.     Una    res   est, 

30  circa  quam  amor  mundi  ac  Dei  se  exerit.    lacobus  dicit:  Parvuli  sunt,  (juos 

donavit  mihi  Deus   servo  tuo,   Gen.  33.     Qui  hoc  modo   amat,   ut  donum  i.2noi.  33, 5 
Dei  sint,  Deum  qnoque  amat,  qui  vero  sie  amat,  ut  mundi  filii  evadant,  et 
dicat:  ecce,  filius  meus,  egi  illis  thesaurum  colligam,  is  dih'git  mundum.    Qui 
uxorem  amat,  ut  est  donum  Dei,  non  diligit  mundum,  quia  Deus  illam  dedit, 

35  et  filii  sunt  donum  Dei.     Qui  secus,   diligit  mundum.     SBcnn  Unr  at|"o  nur 
ha^  esse  donum  barBet)  in  aä)t  ncmen,  fo  tfty  icc^t.     Huc  lacobus  respicit: 
Si   quis   voluerit   amicus   esse  liuius   seculi,   inimicus  Dei   constituitur,   c.i.Zaa,* 
Ratio  est,  concupiscentia  carnis  et  oculorum.    Ea  non  est  ex  Patre  sed  sim- 
pliciter  ex  mundo,  ut  sequitur. 

40  'Concupiscentia  carnis  ex  mundo  est",  scilicet  illa  voluptas,  qua  carni2,  16 


g64  aSorlefung  über  ben  1.  23xief  be§  ^o'^anne».    1527. 

H]  carnis  contra  ociiloruni.  Concupiscentia  est  sordida  volnptas,  quod  opto 
carnem  iüol  pffegen,  ut  est  fornicatio,  adulterium,  immunditia,  pollutio,  deinde 
replere  cibo  et  potu,  otio  et  somno  fovere  caruem,  ba»  mac^t  mundum  i.  e. 
adfectui  carnis  servire  ueglecta  cruce,  timore  dei.  Caro  vult  suum  agere, 
hoc  non  est  ex  patre  sed  ex  mundo  depravato  adfectu.  Abstinete  ergo  a  s 
fornicatione,  adulterio,  Sodomitica  pollutione.  Qui  uon  continere  potest, 
ducat  uxorem.  Nam  in  coniugio  vere  servatur  castitas  plus  quam  in  vir- 
ginitate.  Videlicet  fornicatio,  stupra,  moUities  ornatus  fovebunt  carnem  in 
omnem  usum  et  delectatiouem. 

Concupiscentiam  oculorum  ego  puto  esse  avaritiam,  quia  oculi  sunt  lo 
iüsatiabiles ,  non  saturantur  auro,  argento,  instrumentis  pretiosis,  domibus, 
multitudine  agrorum.  Hoc  est  extra  cupiditatem  carnis  sed  extra.  Irapius 
avarus  nihil  habet  nisi,  ut  Horatius,  'tanquam  pictis  gaudere  tabellis'.  Non 
potest  edere  aurum  sed  inspicit.  Sic,  si  cougreget  multas  domus.  Quaerere 
et  diligere  multa  nisi  pascere  oculos.  Sic  de  aliis:  quaerit  fundos,  pascit  i5 
oculos.  David  habuit  totum  regnum,  sed  non  pascebat  oculos  sed  aderat 
administratio  dei.  Cogitabat,  ut  hanc  civitatem  regeret,  timorem  dei  doceret. 
?[-39,  ulpse  'incola  sum  et  peregrinus'.  Si  principes  ita  facerent,  optime  viverent. 
Esse  avaritiam,  quae  est  alterum  malum  post  carnis.  Oculorum  non  est 
contenta  in  iis,  quae  corpus  utitur,  sed  vult  habere,  si  posset,  totum  mundum.  20 
Ut  Alexander  habuit  concupiscentiam  oculorum:  Non  solum  optat  ea,  quae 
potest  uti,  sed  quae  nunquam  potest  uti.  Res  sunt  bonae,  sed  adfectus  ille, 
quod  contempto  deo  vellent  his  frui  et  non  possunt.  Nihil  reliquum,  nisi  ut 
oculos  pascat.  Quid  impio  divitiae  Solomonis?  Est  mala  concupiscentia, 
quae  non  est  contenta  suis  cupiditatibus,  sed  impedit,  ut   alii   uon  possint  25 


4  ueglecta  X  timore  0  zu  17/18  congestis  undique  saccis  r 

P]meae  cupio  indulgere,  ut  adulterium,  scortatio,  gula,  otium,  somnus.  Non 
est  eadem  ratio  scortatorum  et  coniugum.  Uli  contempto  Dei  verbo  indulgent 
carni  et  ex  carnis  furore  agunt,  hi  verbum  de  institutione  coniugii  habent 
et  norunt  in  statu  divinitus  ordinato  se  vivere.  Uli  ex  mundo  sunt,  hi 
mundanis  affectibus  renuntiant.  Furor  est  carnem  fovere  in  omnem  voluptatis  30 
usum.  Si  autem  verum  et  legituuum  contrahis  matrimonium,  perit  ille 
furor  carnis. 

'Concupiscentia  oculorum."  Multae  sunt  oculorum  illecebrae.  Credo 
autem  maxime  hie  intelligi  avaritiam.  Oculi  enim  aliis  rebus  satiantur  sed 
non  satiantur  congregando  auro,  sed  semper  concupiscunt  plura  ut  multitu-  35 
dinera  fundorum,  agrorum,  domorum.  Avaritia  non  est  contenta  his,  quibus 
utitur,  sed  optat  etiam  ea,  quibus  nunquam  possit  uti.  Divitiae  impiorum 
sunt:  'Tanquam  pictis  gaudere  tabellis\     Tabellas  uon  edo,  non  induo,  non 


93or(eiung  über  ben  1.  23rief  be»  ^otjatmel.    1527.  665 

^]  friii.  Hie  est  mundus,  p^ü.  Tarn  munclus  sunt  monasteria,  quia  ibi  mera 
voluptas.  Pascunt  egregie  suos  veiitres  sine  omni  cura,  opere,  non  praedicant, 
in  summa  pace,  securitate.  Habet  pollutiones  et  potest  ac([uircre  mcritnm. 
Et  concupiscentia  oculorum :  egrogias  domos  edificant  et  cmunt  pagos,  boy^ift 

5  nid^t  concupiseentia  oculorum  getöcft  sed  fuit  religio,  cum  tarnen  adfuerit 
mundus  dupliciter.  Nemo  princeps  t§ut§  eim  ßai'binal,  Episcopo,  Abbati 
nac^,  quia  princeps  habet  negotia. 

'Superbia  vitae'  facultas  et  substantia  vitae,  infra  'substantiam  vitae'.j'^pj   ,  j^ 
ludicia  biotica,  victualia,  quae  pertiueut  ad  victum,  substantiam,  unde  vivitur 

10   i.e.   superbia  victualiura,   facultatum,    Luc.  12.   'in   sublime   tolli'    sublimiterSuc.  12,  29 
ferri,  hiX§  ift  aliud  monstrum  in  mundo.    Quando  habet  haec  dona,  vult  esse 
])raecipuus  et  supernatare  super  oranes.    Non  est  facultatibus  suis  contentus, 
sed  vult  super  omnes  fd^tDebert.    lam  si  civis  est,  cleibet  [i(^  ut  consul,  tor- 
ques  aureos  k.,  uobilis  comitera  sequitur  ic,   nemo  est  sua  sorte  contentus, 

15  nemo  manet  in  suo  ordine,  oben  QU§  ntrgenb  ein.  Sic  Episcopi,  Monachus 
Franciscanus  est  supra  Praedicatorem,  Episcopus  Maguntinensis  super  alium, 
Romanus  Episcopus  est  super  omnes.  In  sublimi  ferri  est  superbia  vitae, 
dicit  Christus  ©ffet  unb  ixind  sed  nolite  ic,  faret  nidjt  tüie  ein  furft  mit 
cffen  unb  trinken.     Sic   fit   iam  in  mundo:    quisque  vult   esse   ut  supremus. 

20  Mercenarius  vult  vivere  ut  dominus,  a  summo  ordine  usque  ad  infimum  est 
mundus.    Superbia  vitae  tantum,  quantura  non  potest  caro,  insumere.    Omuis 

zu  1  über  monasteria  steht  vt  et  Cathedrales  s^j  zu  3  über  securitate  steht  vivere 

11/12  esse  pcipuus  esse         zu  18  Luc.  12.  r         21  Omnis]  §  [wohl  =  Ü5    nicht  =  Tertius/ 

665,  S  —  666,  6  Superbia  vitae  accipitur  a  quibusdam  pro  eo,  quod  est  /^accipitur  bis  est  rh] 
facultas  et  substantia  (virtus  seu)  vitae  seu  virtus.  Nam  {ß(oy  greci  usurpant  pro  ßtor)  ßiog  et 
ßiotog  graecis  non  niultum  difterunt.  Ego  tarnen  malo  accipere  pro  superbia  ipsa.  Est  enim 
25  hoc  praecipuum  monstrum  raundi,  quod  homines,  cum  senciunt  magnitudincm  suorum  douorum, 
volunt  extolli  sujier  omnes  et  eminere  ac  contemnunt  alios  omnes  prae  se;  convenit  igitur 
locus  cum  illo  Luc.  12.  fxrj  fj,sTSü}Q(i^£aS^e  [firj  jusTEaoQii^eaO-s  r],  Nolite  in  sublime  tolli. 
Iam  coucludit  Johannes:  Omne,  quod  est  in  mundo,  non  est  ex  Deo,  Hoc  est,  quisque  amat 

P]  recumbo  super  illas.     Hinc  vide,  quam  non  fugiant  mundum,  qui  ab  homi- 

30   num   consortio   se    separant,    qui   divitias    cumulant,    palatia    extruunt.      Ita 

Cardinales,    Episcopi,    Abbates    "^pictis  gaudent  tabellis''    et  oculos  pascunt. 

3)a§  ift  i^nen  nid)t§  mc^r  bcnn  eine  klugen =2Bet)be.    Annon  ergo  hi  sunt 

ex  mundo? 

'Superbia  vitae."    Magnum  hoc  scandalum  est.    Aliud  substantia  vitae, 
35   aliud   superbia   vitae.     Illam   quaerere  lieitum   est  Christiano,    1.  lo.  3.,    sed  1. 30^.  3,  n 
hanc  detestari  debet,    quia  est  abusus  victus  et  facultatum,    ut  videmus   in 
helluone  apud  Lucam  16.     Noht  ergo  sublimiter  ferri  sed  iis,   quae   habet,  auc.  le,  1 
sit  contentus.     At   aliter   est  affectus  mundus,   qui   semper  quaerit  sublimia, 
e§  tüil  c^n  ieber  in  hk  ^olje  faren,  nemo  est  contentus  sua  sorte  in  vestibus, 


QQQ  Sovtefung  übet  ben  1.  SStief  bes  3of)anue».   1527. 

H]  vult  esse  summns  in  gloria ,  Tantum,  quantiim  potest,  iusumere.  Monachi 
Suc.  11, 26  ferunt  raundum  in  coelum :  qui  hoc  facit,  fit  beatus.  Christus:  expulso  dae- 
mone  fiunt  novissima'.  Prius  fuerunt  simplices  in  mundo,  iam  Septem  dae- 
monia  habent  2C.  Conchidit  fortiter  et  bene :  h)er§  lu[t  3U  bcm  toefeit,  si  vis 
carnem  fovere  et  omnia  vertere  in  vohiptatem  eins.  Vult  deus,  utamur  his  ^ 
ad  fovendam  carnem,  non  ut  habeamus  vohiptatem  in  creatura:  Caro,  vade, 
ora,  stude,  iuva.  Ibi  est  charitas  patris  et  non  concupiscentia.  Non  quod 
nulla  adsit  concupiscentia,  sed  uon  diligemus  eam,  non  regnabit  sed  odieraus. 
1.  Stm.  6,  8  Concupiscentia   oculorum    solicitat,    spiritus    dicit  'habentes  victum    et  amic- 

tum  Jc'    Qui  hoc  sentit  in  se,  quod  non  quaerat  quae  sua  sunt,  agat  gratias   10 
deo.     Superbia  vitae  ftoft  ein  an:  ^t)  iüie  ^ot  ber  gebaut.     Ut  lulius  Cesar 
vohiit   superare   Alexandrum    gestis   rebus    et   vocabantur   virtutes  heroicae, 
Johannes:  'superbiam  vitae'  i.  e.  ex  diabolo. 
2,  17  'Transit.'    Hoc  etiam  non  creditm*  et  experiraur  quotidie.    Nonne  plaga, 

quod  hoc  non  credimus,  quod  oculis  videmus?  SOßtr  [teilen  un§,  ac  perpetuo  ^^ 
maueret.  Caro  non  potest  docere  e§  tft  umB  ein  [tunb  3U  tf)un,  fo  {ft§  auf§. 
]Multis  adimitur  concupiscentia  carnis  per  morbos,  et  'oculorum'  captivitate, 
tandem  morte.  Hoc  nemo  capit.  Si  lulius  Cesar  credidisset,  non  adeo 
stultus  fuisset.  Nemo  tarn  stultus,  ut  aedificet  domum  super  fluentem  aquam. 
Sic  omnia  sunt  transitoria.     Quando  Johannes  de  raimdo  rebt,  fol  leichtfertig  '^^ 


25 


1  Tantum  bis  insumere  durch  Strich  mit  insumere  665,21  verbunden         19  stulti  fuisset 

vel  omnia  illa  simul  vel  quaedam  ex  illis,  is  non  amat  sed  odit  Deum.  Vult  Deus  uos  uti 
creaturis   ad   fovendam   et   sustentandam   carnem,    non  vult  iis   uti  ad  voluptatem   carnis  et 

alendam  concupiscenciam 

666,14  —  667,7  Hoc  non  credit  mundus,  etsi  quotidie  experlatur.  Est  autem  ingens 
baec  plaga  ne  illa  quidem  credi,  quae  quotidie  videmus  ob  oculos.  Sic  enim  vivimus,  ac 
si  mundus  perpetuo  maneret,  nee  possumus  nobis  persuadere  levi  momento  illa,  quae  nobis 
carissima  sunt,  eripi  aut  perire  posse.  Multis  eripitur  concupiscencia  carnis  per  morbos, 
concupiscencia  oculorum  per  captivitatem,  incendia,  furta,  per  mortem  denique.  Sic  superbia 
vitae  quam  non  est  perpetua.  Quot  enim  ex  magnis  imperiis  et  opibus  ad  extremam 
inopiam  et  cruciatus  summos  devenerunt.  Sed  nemo  illa  credit  aut  considerat.  An  vero  30 
quisquam  Iam  demens  esse  potest,  qui  domum  super  fluentem  aquam  edificare  optet?  At 
quid  faclmus  nos  aliud  nostris  studiis,  quae  instituimus  tanquam  in  rebus  perpetuis  et  nullis 

P]  cibis  et  aliis.     Sed  talis  non  est  ex  patre  sed  ex  mundo.     Ubi  est  charitas 
Patris,   ibi   uon   est  concupiscentia  mundi   et   rerum  sublimium.     'Habentes 
1.  Jim.  6,  salimenta  et  quibus  tegamur,  his  contenti  simus',  1.  Tim.  6.  35 

2,  17  'Et  mundus  transit  et  concupiscentia  eins.'    Magnum  est  mundi  Schema 

sed  maius  concupiscentiae,  dum  maiora  concupiscimus,  quam  mundus  habet. 
Sed  utrumque  transit.  ^ft  ja  et)n  iammer,  !aum  i[t§  umB  eine  ftunbe  3U 
t^un,  fo  ift  ber  hjett  luft  bal){n.    Tum  aiunt:  Kienn  xä:)  geluuft  l)ättc,  hal^  c» 


2]otIefung  über  bctt  1.  23rief  bes  3o^anne§.    1527.  667 

^]  fein.     Omnes  sapientes   in   mundo  non  sciunt  et  credunt,   quid   sit  'niundus 
transit"  zc,  alioqui  non  superbiam  vitae. 

'Qui':    non   transit  \\t  niundus   et   concupiscentia   eins,    quia    voluntasi,  17 
dei  non  transit.     Voluntatem  facit,   qui  non  diligit  mundum  sed  diligit  pro- 

5  ximuni.  Diligere  voluntatem  est  agnoscere  se  esse  victorem  raaligni,  ut  nun 
stertant.  Est  adhortatio  ista  contra  istos,  qui  habent  verbnm  sed  ic.  lain 
novus  paragraphus,  in  quo  indieat,  contra  quos  liaereticos  scripserit. 
Iß.  Septem ~|  'Filioli,  novissima  hora  est.'  Hie  incipit  Johannes  aperire'^/  18 
causam  huius  Epistolae,  et  contra  .  quos  scripserit :  Extorserunt  ini[)riniis 
10  mali  doctores,  qui  corrumpebant  puritatem  Christianae  dootrinae,  ut  servaret 
fideles  suos,  compulsus  est  scribere  et  Euangelium  et  E[)istolam.  Hos  hie 
palam  appellat  Antichristos.    'Novissima.'    Sic  omnes  loquuntur,  cum  vident 

5  Victore  bis  vt  rh  S   16.  Septemb:  (quo  conc)  r 


fortunae  casibus  subiectis?  Nullus  igitur  sapiens  in  toto  mundo  seit  aut  credit  serio 
mundum    transire,    alioqui   non   sie  caperentur  concupiscencia  carnis,    oculorum    et   superbia 

15  vitae.  Qui  autem  voluntatem  Dei  facit,  is,  inquit,  manet  in  aeternum,  quia  voluntas  Dei 
non  transit  sicut  muudus.  Est  autem  voluntas  Dei,  sicut  infra  cap.  tercio  capite  dicet, 
credere  in  Christi  nomen  et  diligere  proximum.  Hoc  qui  facit,  non  videbit  mortem,  sed 
manebit  in  aeternum.  lam  discedet  aliquandiu  ab  exhortatione  et  docebit,  qui  nam  ii  sint, 
contra  quos  baue  epistolam  instituerit. 

20  667,8  —  668j  17  Hie  incipit  Johannes,  sicut  dixi,  ajjenre  causam  huius  epistolae,  contra 
quos  eam  scripserit,  nempe  quod  extorserint  eam  sibi  mali  doctores ,  qui  corrumpebant  puri- 
tatem doctrinae  Christianae.  Ut  igitur  servaret  suos  integros  ab  hoc  coutagio,  coactus  est 
et  Euangelion  suum  et  has  epistolas  scribere  et  appellat  tales  doctores  palam  Antichristos. 
Notabis  autem  hoc  apostolis  commune  esse,  quod  dixerunt  novissimam  horam  iustare,  quaudo 


p]  25  fo  T6alb  ein  enbc  '^ättc,  tüäre  iä)  baöon  Hieben,    Sic  insipicntes  aedificant 
in  arena. 

'Qui  autem  facit  voluntatem  Dei,  manet  inaeterum.'  Sic  demuni  sa- 
piunt,  qui  faciunt  voluntatem  Dei  i.  e.  'qui  credunt  in  nomen  filii  Dei',  ut 
alibi   inquit,  et    diligunt   se  mutuo,    1.  lo.  3.     Hi  non  diligunt  nuiudum   sed  i- Soft- 3,  23 

30  exercent  se  fructibus  cliaritatis  Dei  et  illi  non  transeuut.  Xani  (juemad- 
modum  voluntas  Dei  non  transit,  sie  neque  illi,  qui  faciunt  voluntatem  Dei, 
sed  raanent  inaeternum.  Egregia  haec  doctriua  est  ex  altera  parte,  ut,  qui 
sunt  in  cognitioue  Dei,  sciant  se  non  perire. 

'Filioli,  novissima  hora  est.'    Hie  incipit  Joannes  aperire  causam  hiu'usa,  is 

35  Epistolae  et  propter  quos  scripserit.  Dixinms,  quod  lianc  Epistolam  ex- 
torserint falsi  doctores,  qui  falsis  doctrinis  omnia  rcplebant.  Cerinthii  et 
Ebionitae  novas  revelationes  expectabant  et  uovum  mundum.  Hos  nunc 
hie  palam  indigitat  et  appellat  eos  Antichristos  et  doctrinam  Apostolicam 
iuculcat:   'Filioli   novissima   hora  est.'     Sic  enim  omnes  Apostoli  loquuutur. 


ß(58  aSorIeJung  übet  bcu  1.  33vtef  beö  ^o'^anne^-    1527. 

K]  sie  dissiparl  ecclesiam  et  oriri  sectas,  et  mille  500  anni,  cum  semper  dictum 
est  'veniet'  et  Euangelium  vocatur  coena.  Et  ego  agitatus  variis  cogitationi- 
bus  de  isto  loco,  quare  hora,  cum  non  paulo  minus  duravit  Christi  regnum 
quam  Mosi.  Sed  appellatur  novissima  hora  non  a  brevitate  temporis  sed  a 
quah'tate  doctrinae.  Sic  quod  ista  doctriua  est  novissima.  Non  est  alia  s 
doctrina  speranda,  quam  quae  tradita  per  Christum  et  Apostolos.  Post  haue 
sequetur  revelatio  Christi.  Hoc  nou  potuit  dici  de  regno  Mosi,  quia  adhuc 
praedicebatur  alia  hora,  dies  futurus,  nempe  Christi.  Isto  sie  habito  mox 
cogimur  conchidere  instare  horara  novissimam,  si  illa  doctrina  cessaverit. 
Sed  cum  dissipantur  in  varias  opinioues  homines,  mox  colligeremus  iam  lo 
adesse  novissimam  horam,  quia  contra  doctriuara  iusurrexerunt  sectae,  post- 
quam  dormierunt  qui  verbum  habent.  Nemo  habet  verbum  veritatis  et 
suborientes  in  suis  doctrinis  nesciunt,  quid  habituri  impii  post  se,  quia 
impii  non  credunt  adesse  horam,  nobis  autem  i.  e.  Christianis  est,  quasi  hodie 
aut  cras  Ventura  sit  dies.  Ergo  loquitur  de  quahtate  doctrinae:  per  finem  is 
huius  est  futura  raessis  et  aestas.  Horrendum  est  videre  sectas  oriri  in 
pura  doctrina. 

11  contra  o 


viderunt   ecclesias   turbari   et  sectas  oriri.     Ac   me  aliquandiu  torsit,    cur  horam  novissimam 
appellarint,  cum  tarnen  inter  plus  mille  et  quingenti  [c  ans  quingentis7  anui  sint  elapsi.    Sed 
videtur  plane  eadem  ratio  esse,  quod  Christus  Euangelion  appellat  coenam.    Non  enim  dicitur    20 
hora  a  quantitate  temporis   sed  a  qualitate  doctrinae,    quod  doctrina  Euangelii   sit  novissima 
hora,  hoc  est,  quod  non  sit  speranda  alia  doctrina  in  hoc  mundo  futura,  quam  quae  a  Chri- 
sto  tradita   est   et   ab   apostolis   postea   in    mundum  sparsa.     Finis  enim  huius  praedicationis 
erit  revelatio   Christi  venientis   in   maiestate.       Tempus    igitur   Euangelii   recte   dicitur    hora 
novissima.     Lex  autem  non  sie  potuit  dici,  quia  quum  lex  doceretur,    predicebatur  alia  hora    25 
et   dies   alius   futurus   nempe    dies  Euangelii,    qui  vere  novissimus  dies   est,    quia  nulla  alia 
doctrina  Euangelion  sequetur.     Quocies   igitur  sectae  oriuntur    et  doctrina  Euangelii  minatur 
ruinam,    recte  monentur  homines,  ut  sibi  caveant,    esse  hanc  novissimam  horam,   non  aliam 
doctrinam   in   mundum   invulgandam   esse,    quare   hanc    retiueant   et   sibi  a  novis   doctoribus 
caveant.    De  qualitate  igitur  doctrinae  intelliges  hanc  appellationem,  quia  cum  haec  doctrina    30 
fuerit  finita,  tunc  sit  futura  messis. 

PlEgo  aliquando  variis  cogitationibus  agitatus,  quomodo  posset  hoc  tempus 
appellari  novissima  hora,  cum  tamen  Christi  regnum  foret  aeternum,  cognovi 
tandem  non  a  brevitate  temporis  sed  a  qualitate  doctrinae  appellari  novis- 
simam horam.  Sic  quia  ista  doctrina  est  novissima  seu  ultima,  non  est  ex-  35 
pectandum  aliud  genus  doctrinae.  Post  hanc  doctrinam  sequitur  revelatio 
illustris.  Hoc  non  potest  dici  de  regno  Mosis,  quia  dicebatur  adhuc  futurum 
aliud  regnum,  Christi  scilicet.  Postquam  ergo  subsecutum  hoc  est,  cogimur 
conchidere  istam  horam  novissimam  esse.  Et  rursus  quia  doctrina  Euangelii 
per  Antichristum  obscuratur  et  aboletur,  ergo  est  novissima  hora.  Hinc  4o 
enim  loannes  ultimum  tempus  cognoscit:  lüde  scimus  novissimum  tempus  esse. 


Sovlcfitnci  iilict  bcn  1.  SBvtcf  beS  So{)onnc§.   1527.  qqq 

K]  'Et  sicut  audistis.'    Ecciyptica  oratio,  scilicet:  ita  verum  est,  ita  factum  2,  i8 

est.  Vieles  apiid  ])rimos  fideles  fuisse  in  usu  Anticlu-isti  vocabulum.  Et 
pulchrum  indiderunt  liereticis  vocabulum:  primus  adversarius  Christi.  Ex  istis 
enim  principiis,  Ut  Paulus:  mysterium  iniquitatis,  ex  quo  vaticinatus  1di-2.3;i)cii.  2, 7 
5  quod  novum  regnum,  quod  se  oppoueret  Christo.  Nemo  stabilis  ita  mansit 
ut  Papa,  alii  ad  tempus.  Ariani  contra  diviuitatem,  Mauichaei  contra 
humauitatem  ut  nostri  contra  carnem  Christi,  quam  inutilem  et  verbum  vocale 
bn§  finb  partiales  Autichristi.  Nemo  adhuc  invasit  caput  doctrinae  Euan- 
gelicae,  quod  est  duplex  iustitia  humana  et  divina,    propter  quam  vcnit,  ut 

10  institueret  i.  e.  propter  donare  iustitiam,  vitam  aeternam,  ut  faceret  novum 
genus  hominum.  li,  qui  hoc  caput  angrcitfen,  bic  ftnb  vcri  Autichristi.  Uli 
Arriani  k.  hk  gtetffcu  6^ri[tum  bei  ctm  ftuc!  an,  illi  totum  Christum,  bQ§ 
i[t  regnum  Papae.  Qui  partialia  teuet,  nempe  quod  sit  deus  et  homo,  habet 
scripturam  pro   se,    sed    iustituunt  ordines,   religiones   et  nova  gcnera  vitae, 

15   quibus    sit  paranda  via  ad  coelum  bog   ftnb  duplicia  peccata:   quia   mea   iu- 
sticia  non  est  Christi,  oportet  melior  sit  Christus  quam  ego.    JRegnum  Christi 
docet  fundandos  in  iusticiam  Christi  non  nostram,  transplantari  dcbeamus  in 
Christi   iusticiam.      lustificatur  gratis,   Ko.  3.      Ego   quidem  sum   peccator  Wüm.  3, 24 
sed   baptisatus   in   Christum,    ut   iustus   sim    in  eo,    1.  Cor.  1.  'qui  flictus  a  1.  eor.  i,  30 

20  deo\     lila  iusticia  iacet  sub  papa.     Nam  si  papa   et  episcopi  doceret  quae- 

3  incli(ler(itis)nt  4  vacltinatus  9  quod  c  aus  quae  15  via  c  aus  vita 

18  gratis  0       sum  c  aus  sunt 

pj  'Et  sicut  audistis,  quod  Antichristus  veuit.'     Elliptica  oratio  est,  sub- 

audiendum:  Ita  evenit,  ita  factum  est.  Uti  boni  doctores  praedixerunt,  ita 
insurgunt  haeretici  ut  Cerinthii,  Ebionitae  et  alii,  quos  nominaverunt  Anti- 
christos  egregio  vocabulo.    Sic  Paulus,  cum  inquit:  'Mysterium  nunc  opera- 

25  tur  iniquitatis,  2.  Thess.  2.  significat  brevi  aflfore  verum  Antichristum  et  iam  2.  xmi  2, 7 
tum  prodere   suas  haereses.     Alius  enim  Antichristus  pugnabat  contra  Per- 
souam  Christi,   alius  contra  Humanitatera,  alius  contra  Divinitatem  Christi. 
Hi  sunt  Autichristi  partiales  ut  Svvermeri,   alius  contra  totum  Christum   et 
hie  est  Caput  omnium   ut  Papatus.     Nam  doctrinae   Christianae  caput  est 

30  Christum  esse  nostram  iustitiam.  Iam  qui  hoc  aggreditur,  totum  Jiobis 
Christum  eripit  et  est  verus  Antichristus,  reliqui  ei  suppctias  ferunt.  Hae- 
reticus  in  personam  Christi  ift  niä)t  fo  gi'O^  ülä  in  meritum  Christi. 

Duo  genera  iustitiae  sunt:  mea  et  Christi.    Praedicat  Euangclium  nos 
esse  coUocandos  in  iustitia  Christi  et  transferendos  a  nostra  iustitia  in  iusti- 

35  tiam  Christi.    Sic  Paulus  ait:  'lustificamur  gratis  per  gratiam  ipsius',  Korn.  3.  iHom.  3, 24 
'Ipse  factus  est  nobis  sapientia  a  Dco,  iustitia  et  sauctificatio  et  redemptio'',  i.  (Eov.  1, 30 
1.  Cor.  1.     Sed  Papa  nova  genera  vitae  instituit,  quibus  sit  paranda  iustitia 
coram  Deo,  proprias  scilicet  satisfactioues.     Si  Pa])a  hoc  doceret  nostram 


670  2]orIcfiitig  über  bcn  1.  23rtef  bc§  3of)Qnnc§.    1527. 

K]  renclam  Christi  iusticiam,  sequeretnr  missas  ic.  et  omnia  esse  damnata,  ergo 
non  fallencli  homines  operibus,  meritis  nostris,  tum  periret  totum  regniim 
Papae.  Quis  euim  eos  exultaret  amplins?  Et  tarnen  dicit  Christum  mor- 
tuum,  baptizat  rec^t.  Et  tameu  ultra  illa  verba  instituit  suam  iustitiam  ut: 
obedientia  Rhomanae  ecclesiae  salvat  ?c.  Ergo  papae  regnum  est  vere  Anti-  s 
christi  regnum,  quia  Christus:  crede  in  me,  Papa:  in  te.  Christus:  fundare 
awattö.  7, 2c  te  supra  opera  mea,  Papa:  super  tua,  et  arenam  Matth.  7.  Pelagius  est 
angularis  omnium  hereticorum,  quia  natura  mox  spectat  opus.  lüde  seeuti 
patres  et  elegerunt  opera,  quae  postea  coufirmavit  Papa.  Nemo  dixit:  si 
peccasti,  crede  in  Christum,  sed  simpliciter  in  opera  nostra  getüorffen.  Interim  lo 
orta  Carthusianorum  religio.  Non  potes  peccatum  mortem  Satanam  vincere 
awat.  4, 2tuis  operibus.  Si  peccasti,  confuge  sub  alas  misericordiae  dei.  ^Orietur 
*f.  5,  lavobis  timentibus,  Scuto  circumdabit."  Ego  confido  tuo  sanguine,  iusticia, 
opere  tuo.  Tum  dicunt:  quare  sum  in  Carthusia?  Ita  cum  istis  operibus 
pugnant  contra  misericordiam  dei  et  conculcant  sanguinem  et  reputant  Chri-  is 
stura  inter  sceleratos  i.  e.  Christus  non  est  satis  cum  suo  sanguine,  meliore 
via  eara  ad  coelum.  Si  nos  qui  quaerimus  etiam  ipsi,  ergo  minister,  ergo 
idem  est  Christus,  est  peccator,  est  inter  latrones  depictus  crucifixus.  Fatalis 
lapsus,  quia  natura  eo  vertitur  toto  impetu,  sed  horrendissimus.     Sic  dicen- 

3,'4  mortuus  7  Matth.  7.  o  13  vobis  c  aus  subi  18  Fatalis  in  facilis  zu 

ändern  versucht 

G70,  14  —  C71,  5     Quid  enim  aliud  est  Cliristianum,  qui  baptisatus  est,  suis  operibus  salutem    20 
debere   quaerere    quam   dicere:    Christus   est   peccator,    est   latro  &c.     Est   autem    hie   lapsus 
subtilis   et  valde  facilis  propter  naturae  nostrae  vicium,   quae   toto  impetu   ad  opera  rapitur. 

p]  iustitiam  nihil  esse  et  solam  iustitiam  Christi,   qua  salveraur,  tum  diceret: 
ergo   Missa  nihil  est,  ergo   vita  monastica   et  satisfactiones  propriae    nihil 
prosunt,  et  sie  totum  Papae   regnum  everteretur.     Dicunt  quidem  meritum  25 
Christi  nos  salvare  sed  commiscent  propriam  iustitiam.    Hoc  est  vere  Chri- 
stum repudiare,    imo  Christmn  extinguere    et  ostentui   habere  Filium   Dei, 

*cbr.  6, 6  Hebr.  6.  Satisfacere  pro  peccatis  est:  absolvere,  diaboli  et  inferni  vim 
fraugere.  At,  o  miseros  Carthusianos,  qui  vos  tam  graviter  affligitis,  quae 
vestra  contra  infernum  victoria  est?  Si  enim  dico,  Christianus  quidem  sum,  30 
et  unctus,  sed  tamen  volo  ita  et  ita  me  affligere,  illa  et  illa  opera  eligere, 
ut  salver  et  satisfaciam  pro  peccatis  meis,  tantundem  est  ac  dicerem:  Chri- 
stus cum  suo  sanguine  pro  me  non  satisfecit.     Igitur  Christus  frustra  mor- 

®n[.  2,  2ituus  est,  Galat.  2.  Natura  fertur  toto  impetu,  ut  velit  peccatum  suis  viri- 
bus delere,  quod  in  Pelagio  videmus,  ber  tüax  bei*  ©runb  unb  S(f [teilt  aEer  35 
^Papiften.  Hinc  monasteria  sunt,  illa  Antichristi  propugnacula.  Hinc  iusti- 
ücatio  per  fidem  Christi  sensim  eviluit  et  prodiit  Antichristus.  Nunc  in  loco 
sancto  sedet  et  cum  Christus  dixerit:  crede  in  me,  ille  ait:  crede  in  me. 
Siuit  quidem  Christum  pracdicari  sed  ita,  ne  contra  regulas  eius  et  traditiones 


93ovlcfiin(i  üBcv  bcn  1.  SBricf  be§  ^o()annc§.    1.527.  (571 

J?]  dum:  peccasti,  odito  et  cogita  de  satisfactione.  Quam?  Christum  pro  te 
passum,  et  postea  fac  tu  similiter  servitium  fratri,  i'unda  sanguinom,  gloriare 
in  tribulatione.  Si  hoc  jH-aedicas,  destruxisti  papatum  cum  omuihus  mona- 
steriis,    quae  sunt  Antichristi    regna.      Ipsi:   fides    sine   operibus  k.    viaX'st 

5   maledictionis. 

Fihi  Israel  quaudo  erant  a  serpentibus  jc.,  ubi  ludei  serpentes  herentes 
habuere  in  collo,  nihil  profuit,  si  fugeront  sequentes  serpentes,  donec  deus 
erigeret  serpentem.  Ibi  a  se  avertebant  vultum  et  in  serpentem  afVixum 
figebant.  Sic  si  adest  peccatum,  figimus  aspectum  in  nostra  opera,  vires:  ibi 
10  avertendus  vultus  et  figendus  in  Christum  qui  2c.  Qui  ^  Christum  sie  agno- 
sceret,  semper  gauderet.  Si  veuiret  peccatum,  Tigeret  in  Cin-istum.  Scd 
Satan  iüei't  et  caro,  ne  hunc  aspectum  assequamur.  Hiuc  veuit  Antichristus. 
Ego  peccatum  tuum,  tu  iusticia  mea,  olim  dicere  solebam,  uescio  quid  iam. 

6  erat       serpent(is)es  8  affixum  o  10  JC.  fehlt 

*)    Wenn   qui   Qui  der  Jläselvr.  nicht  ah  Doppelschreibunf/  desaelhen  Wortes  an- 
zusehen, lüsst  sich  nur,  wie  geschehen,  durch  Einfügung  eines  k.  helfen. 


Sed  est   lapsus  gruvissiinus   et  maxime  Lorrendus.     Quare   cgo   non   sine   causa    liune  locuni 

15  iustificationis  uLique  diligenter  inculco,  ut  liomines  alio  modo  doceautur  quam  Papa  eos 
docet.  Nempe  si  quis  peccavit,  ut  incipiat  seiio  odisse  peccatum  et  de  satisfactione  cogitet 
non  sua  (ea  enim  nulla  est)  sed  satisfactione  Christi,  qui  pro  omnium  peecatis  passus  est  et 
satisfecit,  modo  hanc  satisfactionem  fide  apprehendant ,  deinde  ut  sciat  operum  nostrorum 
esse  alium  finem  quam  ut  ad  iusticiain  valeant,  nempe  ut  per  opera  testemur  fidem  nostram 

20    coram  ecclesia  et  serviamus  fratriljus,  ut  laudetur  Deus,  qui  in  nobis  i)er  spiritum  sunn»  est 
efficax.     Haec  si  (cum)  si  fo]  doceantur,  facile  collabetur  papatus  cum  omnibus  mouasteriis 
et  cultibus  sine  uUa  vi  armorum.     Et  est  una  hec  certa  et  recta  docendi  ratio,    quae   cou- 
scienciis  prodest. 
671,6 — 672,6      Sicut   enim   quum    ludei   a   serpentibus    in    deserto    lesi  essent,    nullo  suo 

25  opere,  cura  nulla  mederi  malo  potuerint,  postquam  autem  iussi  essent  aeneum  serpentem 
erigere,  solus  (ille)  aspectus  serpentis  sanabat  malum,  sie  cum  füher  (contra)7  peccatum  nos 
premit,  simpliciter  avertamus  oculos  a  nobis,  a  viribus  et  studiis  nostris  et  [o]  in  Christum 
respiciamus  factum  pro  nobis  uvti'Avtqov  et  precium,  quo  a  peccato  et  morte  redempti  sumus 
et  sanabimur.    Sed  Satlian  et  caro   proliibent,  ne  semper  fixos  uculos  in  Christum  liabeamus 

30  et  respiciamus  in  nos  quoque.  Quare  non  tam  facile  hie  articulus  discitur.  Ego  olim  dicere 
solebam:   Christe,   tu   es  iusticia  mea,    ego   sum  peccatum  tuum.     Neque  enim  est  alia  ratio 

p]  praedicetur.  Vereor  maiorem  partem  sie  mori,  ut  orent:  Deus  velit  illis 
remittere,  quod  peccaverint  in  regidam,  non  (juod  peccaveriut  in  verbuni 
Euaugelii,  et  hinc  metuenda  ipsorum  damnatio.    Miseri  non  agnoscunt  verum 

35  raedicum.  Quando  Moses  erigcbat  serpentem  aeneum,  nemo  potcrat  suo 
studio  sauari,  donec  aspiceret  serpentem  illum,  sie  et  dos,  si  mordet  nos 
peccatum,  non  possumus  liberari,  usque  dum  Christum  intuemur  crucifi.xum. 
Ergo  adhaeresccudum  est  vulncribus  et  sanguiui  lesu  Christi,  uisi  aeternum 
velis  perire. 


572  Sorlefung  über  ben  1.  33rief  be§  3D'^fln«e§-    1527. 

H]Sic  possum  eiicere  peccatum  et  conscieutiam  meam,  alioqui  niinqnani.  Si 
cogito:  si  viverem  adhuc  annum,  fecit  statirn  Satau  nebulam,  ut  Christum 
non  possis  videre,  et  talia  opera  Satan  suggerit.  Opera  vera  sunt:  ex  animo 
serviam  proximo,  praesentibus  tarnen  exonerabor  peccatis,  quod  scio  Christum 
agnum  dei,  nescio  de  peccato.  Si  habeo,  Christus  habet.  Qui  ergo  contra  s 
hanc  pugnat  doctrinam,  est  Antichristus:  nuHus  tanta  maiestate  fecit  ut  Papa, 
ergo  Caput  Antichristorum  permittit  EuaugeHum  praedicare  sed  hactenus,  ut 
non  obsit  ilh,  leguntur  in  scholis  et  coenobiis  decretales  Papae.  Et  monachi 
duplicem  pugnam:  quod  ordinem  non  servarit,  etsi  servarit  perfecte.  Tibi 
orandum :  condona  mihi  peccatum,  quod  in  ordine  vivens  neglexi  proximum,  lo 
non  praedicavi.  Bernardus  vivus  et  sanus  urgebat  ordinem,  moriens :  Tempus 
aRatti). 24, 24 meum  perdite^,  consolatio  mea  est,  quod  duplici  iure  ic.  S)Q§  ^d\i:  'etiam 
electi  in  errorem',  quia  Antichristi  error  est  speciosus.  Nihil  magis  agitur  in 
doctrina  EuaugeUca  quam  ut  operibus.  Inquit  Johannes:  partiales  Antichristi 
venerunt,  sed  verus  veniet,  qui  sub  nomine  Christianae  ecclesiae  conculcabit  i5 
omnem  doctrinam  Christi.  Ego  fui  sine  querela  monachus,  servavi  tria  vota 
devotus  die  et  nocte  et  tarnen  non  habui  requiem,  quod  pure  servassem 
ordinem,  quia  nuUum  aderat  verbum  dei  sed  doctoriun  sententiae.  Ibi  per- 
dite  vixi  et  peius  egi  quam  si  in  hipanari  fuissem.  Antichristus  est,  qui  totum 
Christum  iuvadit.  Opus  dei  negant,  utcunque  ergo  credant  Christum  filium  20 
dei.  Cum  opus  eins  neget,  est  capitalis  Antichristus.  Nostri  Schwermeri 
negant  partem  et  sunt  heretici  in  partem  personae.  Ergo  Schwermeri  iam 
regnantes  non  sunt,  quos  vult  Satan  et  aliam  heresin.  Ita  solet  ottöteiffcn 
partes,  ut  pedetentim  labantur  in  opera. 

"^Venit"  i.  e.  doctrina  illa  peribit,  ergo  est  novissima  hora,  tum  nihil  est  25 
in  mundo.    Euangelium  perit  Rhomae,  antequam  Germania  conversa.    Boni- 

6    vt   0  9    pugnam    KerioiscJit  non    servant   [c    aus    seruarit/    etsi   seruai-it 

14  Anticliristos  21   eius  o  25  novissima  csp  aus  omissa  oder  novissa 

*)  erg.  vixi.    Sonst  müsste  man  in  perdidi  ändern. 


eiiciendi  peccati  ex  consciencia  quam  haec.     Quisquis  autem  contra  hanc  doctrinam  pugnat, 
est  Antichristus. 

672,11  — 19  Ego  fui  monachus  sine  querela,  id  quod  vere  gloriari  possum,  et  servavi 
tria  vota,  quae  voveram,  summo  studio  et  cura  die  ac  nocte,  neque  tamen  ullam  requiem  30 
habui,  quia  omnia  illa  solacia  infirma  erant,  quae  sumebam  ex  mea  iusticia  et  meis  operibus. 
Haec  autem  doctrina,  quam  hodie  habemus,  firmam  aftert  consolationem  in  extremis  A'itae 
periculis.  Et  sane  qui  in  Papae  regno  salvati  sunt,  eos  oportuit  tandem  ad  hanc  unam 
regulam  redire.  Sicut  de  Bernhardo  legitur,  qui  in  extremo  vitae  articulo  primum  con- 
questus  dicitur,  quod  omnem  suam  vitam  miserrime  perdiderit,  deinde  se  hoc  modo  consolatus  35 
est,  quod  Christus  iluplici  iure  teneat  regnum.  (primum  naturali  et  haereditario,  secundo  iure 
meriti.)     Notus  est  locus  /^Notus  est  locus  rhj. 

p]  *Et  sicut  audivistis,   quia  Antichristus  venit.'     Sic   concludit  Joannes: 

quia  muiti   sunt  Antichristi,  ergo  novissima  hora  est.     Quae  consequentia? 


ffiotlcfitng  übet  bcn  1.  Srief  bc3  So^anne?.   1527.  673 

H]  facius  adduxit  decretales  Papae,  tarnen  scrlptura,  sacramcnta.  Ut  Ebionitae 
Cheriuti.  Dominus  dicit,  ut  hereamus  in  summo  capite  Christo.  Multi  sunt 
Autichristi,  ergo  est  cura,  i.  e.  doctrina  aufertur,  ergo  Christus  r){nh)Cg!, 
Sicut  in  rcligione  Turcae  non  est  lux  sed  nierum  somnium  (ut  in  rcgno  l'apae) 

5  sed  mors  non  vita,  quaudo  ista  novissima  doctrina  ccssavit,  est  liora  novis- 
siraa.  Ita  iam  tnaS  Germania  [ol  lüerben,  i[t  gcfdjcljcn,  quia  hereses  ortae,  dis- 
persio  erit  multarum  sectarum.  Tum  conveniunt  humaua  ratione,  et  consilium, 
et  faciunt  novam  ecclesiam,  ut  Papa  fecit. 

*Ex  nobis  prodierunt"     Miserabile  est  et  tarnen  consolatoriura:  Nobis2,  1» 

10  gibt  man  fdjulb,  quidquid  mali  fit  in  mundo,  seditio,  rottenses  2C.,  peccatorum 
gravissimorum  opprobrium:  Si  papa  mansissct  in  regno  suo.  Corte,  verum 
haeretici  non  occisi,  postqnam  nos  irrupimus  et  fecimus  viam  libertati  3C., 
faEen  bie  ©(^tnertne);  brein.  Verum  est,  num  ideo  timendura  nobis?  Non. 
Melius,  ut  quidam  illuminentur  ex  papatu  quam  2C.    Christus  unde  crucifixus? 

15  ex  suo  !^cuf|lin :  Si  ludas  non  adfuisset,  non  fuisset  crucifixus.  Sic  nos 
habemus  ludas  önter  un§,  qui  dispergit  nos.  Inde  venit  quod  culpamur. 
Non  negare  ergo  possnmus:  Ex  nobis  prodierunt,  sed  consolatio  nostra:  sed 
ex  nobis  non  sunt.    *Hii,  qui  couturbant  totum',  hoc  audierunt  Apostoli.    Ubi  su^g.  x;,  c 

1  sacrameiito  o         3  ^inlocg!]  ^inluegc  oder  ^intnegt         4  vt  in  regno  pa  o  12  liU 

darüber  libertati  zu  18  über  couturbant  steht  in  Actis 


673j  9  ^ — IS      'Ex   nobis   prodierunt,    sed    ex    nobis   non  fuerunt.'     Hoc    est  miserabile    sed  2 
20    tarnen  consolatorium ,    quod  nobis  impingitur,    quicquid  peccatur  in  toto  mundo:   sediciones, 
sectae,  bella,  fames  (&c.)  et  in  summa  omnia  mala  in  nos  tanquam  in  auctores  cougerunt. 
Negari  autem  non  potest  has  sectas,  quae  hodie  sunt  ortae,  non  fuisse  orituras,  nisi  doctrina 
Euangelii  a  nobis  per  beneficium  Dei  pure  esset  praedicata.     Num  igitur  nostra  culpa  acci- 
dit,  ut  essent  sectae?    Non.    Prodierunt  ex  nobis,  inquit  loannes,  .sed  ex  nobis  non  t'uerunt. 
25    Et  multo  praestat  conversos  esse  per  nostram  doctrinam  aliquos  ad  Cbristum,  licet  per  banc 
occasionem    Satan    excitarit    sectas,    quam    totam    doctrinam    iacere    obrutam    raultis    impiis 
traditionibus  et  cultibus,  sicut  sub  Papa  iacuit.    Ne  Christus  qnidem  Apostolos  omnes  babuit 
sanctos   et   fideies.     Quid    igitur  mirum   est    inter   nos  quoque   malos  aliquot   esse,    qui  doc- 
trinam  a   nobis  traditam  corrumpant?    esse    inter   nos  ludam   qnendam,   qui  Cliristi  verbum 
30    crucifigat?     Feramus   igitur   boc  falsuni  convicium,   quod   no))is  imputant,    quicquid  a  sectis 


19 


pi  Postqnam  enini  cessat  doctrina,  recedit  Christus.  Kecedente  Christo,  quid 
aliud  expectes,  quam  tenebras  ignorautiae,  et  opera  tenebrosa.  Ingruente 
hac  nocte,  est  novissima  hora. 

*Ex  nobis  egrcssi  sunt,  sed  non  erant  ex  nobis.'  Deplorandum  hoco,  19 
et  miserum  est,  sed  tarnen  consolatorium.  Triticum  non  est  in  culpa,  quod 
zizania  progerminant,  nee  veritas  tot  malorum  est  causa.  Hodie  nobis  im- 
putatur,  quicquid  mali  oritur  in  orbe  terrarum,  et  patinnn-  inde  gravissimum 
opprobrium.  Si  Papatum  Iccisset  missum,  aiunt,  forte  non  surrexissent  tot 
haeretici,  nee  forte  tumultus  ille  rusticorum.  Sed,  cuius  est  culpa?  non 
2ut^cr§  SQ3et!c.  XX.  43 


35 


ß74  SQoTtefimg  über  bcn  1.  »rief  be§  SD'^anne§.   1527. 

K]  Rottae,  muften§  bie  5lpofteI  'floten :  prius  Romanum  regniim  fiiit  quietum,  iam 
isti  nequam  tickten  mit  bem  ©uangelio.  Sic  audimus  hodie:  too§  Qltt§  t'^omBt 
braug?  monachi  ducimt  uxores  et  seductio  orta.  Sic  etiam  gentes  scaudalizatae, 
ludei  per  fidem.  Sic  hodie  maximum  scandalum  et  maxime  male  me  habet 
hoc  scandahim,  quod  suinus  iater  nos  discordes.  Quis  incepit?  non  nos.  5 
Gloriatio  nostra:  non  quaesivimus  nostra.  Ex  nobis  prodierunt  2C.  quod 
ipsi  scandalizantur,  ipsi  excusent  et  öerantiüort.  Sic  et  lohannes  se  solatiir 
'sed  ex  nobis',  fie  geljoxten  un§  ni(^t  an:  'Non  manserunt'.  Sic  dicimus  ad 
nos:  si  eandem  sententiam,  spiritum,  dogma  haberent,  mauerent  nobiscum. 
Sed,  inquit,  'ut  manifesti'  et  ut  gentes  sciant,  quod  non  omnes  ad  nos  per-  lo 
tiueut.  Si  ego  non  incepissem  rem  et  ob  oculos  haberem  tantum  tumultum, 
Scf.  45, 5  certe  nescirem  2C.  Sed  deus,  ut  Esaiam,  me  duxit  et  abscondit,  ut  non 
putarem  nisi  transquilla  2C.  fere  omnia  3C. 

17.  Septembn    Audivimus  de  Antichristo,  iam  sequitur  alius  paragraphus,  ubi 
S.  lohannes  se  submittit  et  reveretur  spiritum  sanctum  in  credentibus  et  non   i5 

zu  3/4  Muntzer,  iam  Sacramentarli  meliorera  spiritum  habere  volunt  r         6  nos  quae- 
sivimus 9  haberent  o  10  ad  o  12  vt  Esa  o 


peccatur.      Siquidem  Apostoli    quoque  ferre  coacti  suut,    quod   in   actis  accusabantur ,    quod 
conturbarent  totum  populum. 

2  2o67'4)2  —  13  Haec  est  ratio  superiorls  senteuciae  satis  bona,  qua  nos  quoque  utimur  contra 
(nostros  adversarios)  sectas  nostri  temporis.  Si  eandem  sentenciam,  eundem  spiritum  et 
dogma  idem  haberent,  non  dissentire  a  nobis  coepissent.  Sed  accidit  id,  inquit,  ut  sciant  20 
gentes,  quod  non  omnes  ad  nos  pertinent  sed  sint  alieni  a  nobis.  Videmus  summo  Apostolo 
lioc  scandalum  valde  doluisse  et  sane,  si  ego  haue  doctrinam,  quam  Deus  mihi  revelavit  per 
graciam  suam,  nondum  sparsissera  in  mundura  et  ob  oculos  haberem  tantos  tumultus,  qui 
secuti  sunt,  nescirem,  an  eam  invulgarem  motus  magnitudine  scandalorum.  Sed  Deus  sicut 
Hieremiam  [c  aus  Hieromiam7  ad  hoc  officium  me  perpulit  [c  aus  ?]  et  abscondit  illa  scan-  25 
dala  ab  oculis  meis,  ut  putarem  omnia  trauquilla  fore  neque  crederem  Satanam  posse  tot 
scandala  excitare. 

2  20^^^j^'^  —  675,16     Hie  est  novus  paragraphus,  in  quo  Apostolus  se  submittit  Ecclesiae  et 
reveretur  spiritum  sanctum  in  cordibus  fidelium  neque  se  dominum  credencium  constituit  sed 


30 


pjveritatis  et  lucis,  sed  erroris  et  tenebrarum.  Non  qui  fugit  tenebras,  sed 
qui  manet  in  illis,  est  Antichristus.  Cum  egrediuntur  illi,  nunquam  ilkid 
fit  sine  turaultu.  Thomas  Munzerus  erat  iuter  nos.  Ubi  vero  ille  vellet 
sapere,  et  egrederetur  ex  nobis,  factus  est  autor  seditionis,  et  complices  vene- 
runt  in  haue  urbem,  et  omnia  turbaruut.  Sßentt  bte  SSubett  mit  einem  neuen 
(Sdangelio  !ommen,  fo  muB  folc^  Unglüd  baraug  folgen.  Video  hoc  mahmi  35 
et  iugemisco.  Et  saepe  cogitavi,  an  potius  fuisset  servandus  Papatus,  quam 
videre  tot  tumultus?  Sed,  melius  est,  aliquos  eripere  ex  faucibus  diaboli, 
quam  omnes  perire.  Dies  aperiet,  qui  fuerint  ex  nobis,  et  ex  Euangelio 
veritatis,  geniti,  qui  non.  'Nara  si  fuissent  ex  nobis,  permausissent  utique 
nobiscum."  4o 

2^  20  'Sed  vos  unctionem  habetis  a  saucto."    Hie  opponit  'unctionem'  Anti- 


ffiortcfmtfi  über  ben  1.  aSrief  be§  Sü'fjonncg.    1527.  675 

H]  constituit  se  dominum  crcdentiiim  scd  potius  fratrcm.    'Snmns  consortes  gaudüz.eor.  i,  23 
vestri' Paulus  et  'omnia  vestra'  1.  Cor.  3.    Quia  ubi  vcrbum  dei  ift  gangen,  1.  Gor.  .!,  22 
quisque  doctor  cogitat  suos  adesse  aequale.s.    Non  iaciunt  ut  Papi.stae,  qui  cou- 
stituunt  se  superiores.     Ubi  Euangelium  est,  ibi  promissio,  quod  aliqui  cre- 

5   dunt,  Esa.  55.      Illuminat  euim  verbum   sive   legende   sivc   docendo.     Ergo  3ci.  .-i.^,  11 
Apostolus   debet   se  submittere  etiam  propter  3   aut   4.     Ii)si   quidcm  con- 
creditum   officium,    sed  nihil   habet,   unde  praesumat   prac   reli(|uis.     Sic  in 
principio:    ut  nobi.scum   socii,    non:   ut   nobis   obedientes   sitis.     Et  Petrus:  2.  eor.  1,23 
'non  dominantes  super  clerum'  sed  ipse  solus  est  dominus,  Ecclesia  est  regina  1.  qjctri  5, 3 

10  et  'dominus  dorainantium'  fie  geljort  ßtjriftunt  Qn,  qui  est  dominus.    Paulus:  i.xim.  c,  15 
^it  possimus  esse  participes  Euaugelii'  non  caput  Ecclesiae  et  super  ecclesiam, 
e»  ift  ber  teuffel,    6r  fol  ein  di.spensator  fein  unb  fro,  quod  sit  membrum  in 
ecclesia.    Sic  quisque  Christiauus  humiliat  se  erga  alium  et  doceus  et  doctus, 
quia  unus  Spiritus   sanctus,   gratia.     Et   sie   se  submittit,   non  est  tyrannus, 

15  sed   facit   se    servum    et   fratrem    omuium    Christiauorum.       Sic    Paulus   ad 

Galatas:   deus  non   respicit  personas.     Nicolaus  Antiocheuus   erat  diaconus  ®at.  2,  6 
fuv  and;  3nm  teuffel  unde  venerat.    'Sed'  toa§  fol  idj  Dil  reben  unb  tüornen-i,  20 
contra  Antichristum,  habetis  idem  quod  nos :  Habetis  unctionem.    Ego  bu  xebft 
JU  niilt,  quia  bu  bift  3U  ^ocf;  crleucfjt.    Et  ita  mihi  facieudum,  quanquam  sciam 

20  me  doctiorem  alii  tarnen  facieudum  propter  2  vel  3,  et  submittendum  mihi. 

3/4  constituunt  wiederholt  r         8  socii]  so9\   [oder  sot)    =:  soliciti?y  16  deus  über 

(Pau)  17    unde   venerat  unsicher,  iveil   aus   Unleserlichem  verbessert  18  idem  o 

19  JU  o  20  submittendus       mihi  c  aus  oder  in  aTg 


fratrem,  sicut  Paulus  quoque  dicit  'sumus  consortes  gaudii  vestri'  et  1.  Cor.  3.  'omnia  vestra 
sunt  sive  Paulus  sive  Apollo'.  Nam  ubicunque  verbum  est,  ibi  omnes  credentes  inter  se 
aequales  sunt,  (et)  quod  ad  gratiam  attinet,  sive  sint  discipuli  sive  doctores,  (Non  est  dist) 
nee   faciunt  id,   quod   in   /^in  rhj  papatu   fit,   ut  laicis   se  anteferant  clerici.     Ubi  enim   est 

25  Euangelion,  ibi  est  promissio,  quod  aliqui  sint,  qui  credant,  Esa.  55.  Illuminat  enini  verbum 
sive  legendo  sive  docendo.  Apostolus  igitur  seu  doctor  debet  se  submittere  ecclesiae,  etiamsi 
tres  vel  quatuor  tantum  sint,  qui  credant.  Quanquam  enim,  quod  ad  raiuisterium  attinet, 
diftert  doctor  a  discipulis,  tarnen  nihil  habet  (quod)  unde  [rhJ  praesumat  pi'ae  reliquis,  sicut 
in  primo  capite  Johannes  dixit  'ut  habeatis  commuuionem  nobiscum',  non  ut  nobis  sitis  sub- 

30  diti  tanquam  dominis  /iion  bis  dominis  rh].  Et  Petrus  'non  dominantes  suj)cr  clerum'. 
Solus  enim  Christus  est  dominus  et  caput  ecclesiae,  Apostoli  et  doctores  tantum  sunt  dis- 
pensatores.  Debent  igitur  Christiani  se  mutuo  honore  afficere  et  de  se  humiliter  sentire,  sive 
doctores  sint  sive  discipuli,  qnia  unus  Spiritus,  unus  Deus,  unum  baptisma  est,  quod  babent 
et  quo  participant  omnes  neque  est  apud  Deum  respectus  personarum. 

p]  35  christo  et  haereticis,  qui  alium  Christum  seu  'unctum',  et  aliam  'uuctiouem" 
expectabant.  Ab  his  retrahit  suos,  'Vos  iam  unctionem  habetis,  et  nostis 
omnia',  quae  ad  salutem  sufficiunt.  Hie  forte  dixissent  auditores:  Nimium 
nobis  tribuis,  Joannes.  Sed,  etiamsi  mysteria  melius  iutolligat  Doctor,  forte 
tarnen  in  congregatione  duo  aut  tres  sunt,  qui   omnia  norunt  de  salute  sua, 

43* 


ß76  9}otlefimg  über  ben  l.SSrtef  be§  ^oi)axmc%.   1527. 

H]  Interdum  fit^  ut  auditor  melius  intelligat  ex  doctore  doctum  verbum  quam 
ipse  doetor.  'Omnia'  nou  simpliciter  quae  sunt  ad  pietatem  necessaria:  quid 
Christus  sit,  quoniam  ambulaudum  in  charitate,  fereudam  crucem,  iudicandum 
de  malis  spiritibus.  Quia  habuistis  Euangelium,  ad  hoc  venit  unctio  et  ab 
eo,  qui  sanetus  est,  9iurt  ha  mit  too  {)er  tüir  ß^riften  ^eiffen.  In  Ebreo  5 
est  §ett  vox  unctio,  non  sonat  tüte  man  aliquas  res  falbt,  sed  proprie  ein 
:priefter  unb  !f)onig  faI6en  et  sacerdotale  et  regale  nomen.  Hoc  latinum  gre- 
cura  teutonicum  Bxtngt  tlid^t  mit  S  sed  anbei*§  verbum,  imaginor  oleum  rasoris. 
In  Ebreo  proprie  ^eift,  iüte  mott  bte  |)iieftet  unb  !^ontg  !)at  gefalBt,  bie  prie[ter= 
liä)  et  levitice  ftnb  getoet^et.  Inde  Papistae  se  solos  vocarunt  Christianos:  10 
'Nolite  tangere  meos',  Non  cogitans  esse  vulgare  nomen  omnium  Christianorum. 
Christianus  dicitiu*  inde,  quod  unctionem  habet,  quod  unctus  est  et  Messias. 
Haec  unctio  falben  nihil  est  nisi  spiritus  sanetus.  Spiritus  domini  super 
<ßi.  45,  sme  eo,   quod   unxerit,    psal.  44.    'propterea   unxit"*  JC.      Summa   summarum: 

Unctio  est  spiritus  sanetus  ille  et  spirituale  unguentum  facit  sacerdotes  et  15 
reges  ut  Christum,  Sic  adherentes  Christo,  a  quo  nomen  habemus,  e§  tft 
mir  le^t,  ba§  tt)ir§  ntc^t  geben  fonnen  in  aliis  Unguis.  Quando  sum  Fran- 
ciscanus  a  francisco  2C.  gloria.  Sed  non  ideo  sum  Christianus,  nee  qui 
ieiunat.  Et  accipe  omnia  nomina,  quae  potes  cogitare,  non  inde  vocantur 
Christiani  nisi  ab  opere  Christi.  Nomen  hoc  jt^et  un»  6f)ri[tu§  oEein  an.  20 
Non  vocatur  ab  opere  sed  solo  Christo.  Et  hoc  solo  nomine  damuautur 
omnia  opera,  coenobia.  Christianus  i[t,  bei;  ntc^t  auf  ben  tüeriien  ft^el^et. 
Carthusianus  potest  dici  ein  ßleufnei*,  pertector  cilicii.  Certe  conclusum: 
nemo  venit  ad  deum  nisi  ut  unctus  et  Christiauus.    Ex  solo  ergo  nomine  in- 

13  falben  oder  saltem 

1)  =  dieses  (das  lieb)-.  Wort  f.  "^salben)  bringt  das  entsprechende  lat.,  griech.  u. 
deutsche  nicht  mit,  d.  h.  ivührend  diese  3  S]y>'achen  nur  1  (an  die  Badestube  erinnerndes) 
Wort  haben,  Imt  das  Hdyräische  2  Worte:  eins  f.  das  gewöhnliche,  eins  f.  das  lieilige  Salben. 

p]et  habent  Spiritum  S.     Propter  hos  debet  se  humiliare,   et  humiliter   de   se  25 
sentire.     Nostis  enim,  quae  sunt  ad  pietatem  necessaria.     'Unctio"  alia  Lati- 
norum   est,    alia    Christianorum.      Nam   Papa    ex   hoc   loco    suuni    ordinem 
'unctum"  vocat,  non  intelligens,  quod  omnes  Christiani  sint  hoc  modo  'uncti\ 
Haec  Vera  "^unctio'  nihil  aliud  est,    quam  Spiritus  Sanetus,    in   tecto  Pente- 
costes  effusus.     Hoc  Christus   quoad   humanam   naturam   unctus   est  absque   30 
mensura,   consortes  autem  eins  iuxta  mensuram.      Propterea  dicitur,  'Unxit 
¥1.45, 8 1€  Dens,    Dens    tuus,    oleo   laetitiae,   prae   cousortibus  tuis',   Ps.  45.  Haec 
spiritualis  'unctio"  facit  Reges  et  Sacerdotes.     Quemadmodum  illa  Christum 
Regem  et  sacerdotem  facit,   ita  et  nos  in  conspectu  Dei  reges  et  sacerdotes 
facit,  i.  e.  fideles  et  electos.    Franciscani  et  Dominicastri  a  regulis  hominum  35 
dicuutur,  nomen  vero  Christianum  a  nullo  opere  dicitur,  nisi  a  solo  Christo. 
Si  enim  forte  aliquis  ex  me  quaerat,  an  Christianus  sim,  statim,  huic  quae- 
stioni  satisfaciens,  dico,  'Nullo  opere,  nisi  fide  in  Christum,  talis  sum".    Sic 
etiam  conclusum  est,   neminem  salvandum,  nisi  Christianum,   hoc  est,   qui 


Sorlcfititg  übet  bcn  1.  SBrief  bog  Sotjaitne?.   lo27.  577 

2?]  telligunt  Christiani,  quid  verum  sit  doctum.  Ergo  utcunque  Christianus  sit 
C^Cl'tng,  libenter  eura  honorabo  et  humiliabo  me  coram  i])se.  Ergo  dicitur 
Christianus  de  unctione  i.  e.  spiritu  sancto.  Cliristus  ift  fein  l^crr,  (jui  teilt 
im  bte  fel6cn  falben  et  spiritum  sanctnm  mit,  et  sie  trauet  er  auf  tjn,  et  unns 

5  tüä),  eandem  iusticiam  habeo  quam  ille.  Ergo  ex  sola  fide  Ciiristiaui  fiinus, 
per  quam  induo  eum  et  econtra  ipse  me  et  per  liunc  leg  iä)  alt  mein  un= 
öluct  auff  t;nn,  econtra  omuia  bona  ipse  auff  mic^.  Si  hoc  daret  cappa, 
stultus  Christus,  qui  eifudisset  sanguiuem  suura  pro  acquirendo  spiritu  sancto. 
§ergot  Dom  l^imel  tt)ie  finb  bic  prebig  bcrlofdjen.  Vestalis  quando  impugnata 
a  Satan,  semper  sie  respondit:  Christiana  sum.  Si  quis  serio  loquitur  hoc 
verbum,  certe  diu  non  consistet  Satan,  quod  novit  h)a§  gilt,  tcudjt  ben 
braten  h)ol.  Si  dicis  ex  animo,  non  times  tibi  a  morte.  Si  es  Christianus, 
habes  unctionem  spiritum  sanctnm  Christum  cum  omnibus  i.  e.  hereo  in 
Christo,  si  vis  me  damnare  propter  peccata  mea,  de  nullis  scio,  quia  Christus 

15  in  se  tulit  peccata  mundi.  @§  feit  nur  bran,  quod  non  credimus.  Utinam 
contra  maledictam  naturam  hoc  recte  praedicemus,  quae  semper  suis  operibus 
vult  fugere  mortem.   Et  interim  canunt  'Veni  creator  Spiritus'.    Venit,  quando 

2   me(cum)  10  8i]  Sic 


10 


677,7  —  678,4  Quod  si  cucullus  haec  tanta  dona  nobis  offerret,  certe  extrema  stulticia 
fuisset  Christum  effundere  sanguinem  et  pati  mortem,  ut  Iiac  unctione  per  spiritum  sanetum 

20  ungeremur,  quae  nos  tantorum  douorum  faceret  i)articipes.  Recte  igitur  nionialis  illa,  quae 
tentata  de  peccato,  nihil  aliud  Sathanae  respondit  quam  se  esse  Christianam.  Christianus 
enim  habet  unctionem  illam,  per  quam  Christus  nobis  donatur  cum  omnibus,  quae  habet. 
Quando  igitur  tentatur  de  peccato  admisso,  per  unctionem  haue  in  Christum  respicit,  a  quo 
sua  peccata   videt   sublata   in    cruce.     Sed   hie  seutimus  incredulitatem   nostram ,    quod  haec 

25  non  satis  firmiter  credimus.  Quare  nunquam  cessandum  est  ab  hac  doctrina,  ut  assiduitate 
illa  natura  nostra,  quae  in  metu  peccati  et  mortis  semper  ad  opera  respicit,  paulatim  vin- 
catur.    Tum  invocandus  quoque  est  spiritus  sanctus  et  canendum  Carmen :  veni,  saucte  spiri- 

P]  operibus  et  meritis  Christi  fidit.  Dicitur  ergo  Christianus  ab  'unctione'  ista. 
Christus    enim  omnia  sua  tribuit  suis,   eundem  Spiritum,   eandem    iustitiam, 

30  eandem  sanctitatem,  ex  hoc  opere  imputationis  et  adoptionis  dicuutur  Chri- 
stiani.  Per  fidem  enim  omnia  recipimus,  (5artr)cufcr  =  .Wappen  geBert  e§  nic^t. 
Stultissime  fecisset  Christus,  si  quis  illis  potuisset  fieri  Christianus.  Prae- 
dicandus  est  Christus.  Sic  Mechtildis  dicitur,  quotics  a  diabolo  impedirctuz-, 
respondisse,  'Christiana  sum.    Credo  enim.'  ^    Qui  hoc  intimo  animo  dixerit, 

35  certus  fit,  diabohmi  non  praevaliturum.  Si  enim  Christianus  sum,  iam  habeo 
'unctionem'  et  Spiritum  sanetum,  et  iam  Athleta  sum.  Quid  vero  contra 
hanc  'unctionem'  valebit  diabohis?  Si  et  vos  possetis  sie  dicere,  nihil 
valeret  daemon.  5l6cr  e§  fe'^It  un§  am  ©lauBcn.  Totus  mundus  fiduciam 
in  se  collocat,  et  suis  se  operibus  salvare  cupit,  hinc  totus  mundus  impletus 

40  est   monasteriis.     Canunt  quidem,  'Vcni,   sancte  Spiritus,    et  unge  me',   sed 

*)  Vgl.  Preger,  Gesch.  ä.  deutschen  Mystik  1,113  fg.    In  dem  „3?uc^  geiftlicf}ct  giiabeu" 
(Leipzig  1503)  Bl.  58^  —  59*.  Aber  auch  von  Meclitild  v.  Magdeburg  ivird ÄJudiches  beriditet. 


(578  Sovlefitng  üliei:  beu  1.  SBrief  be§  Sio^}fi»»c§-   1527. 

H]  es  desperans  et  cor  diffidit  et  invocas    Christi  noraen  vel  audis   praedicari 
9H)g.  10, 44  Eiiaugelium  de  Christo,  ut  Acto.  X  et  ahbi,   quia  Spiritus  sanctus  nou  vult 
füeffen  nisi  per  Christum,  non  per  tua  opera,  quando  vero  praedicatur:  ipse 
3ofj.  10,  17  vitam  pro  nobis  loh.  X,  tum  venit  per  hoc  cauale. 

Admonet  ergo  nos,  unde  Christiani  simus,  deinde  Christianum  et  iusticia-    & 
rium.     Per   nullura    opus   fit  Christiauus,   possumus   fieri   speciosi  ic.   coram 
jRöm.  4,  22  j^^jido  sed  non  deo,    ut  Ro.  4.  fecit  opus,  quo  deo  obedivit,  et  tamen  non 
iuvit  cum.    Sed  scriptum  est  'Credidit  Abraham\    Oportet  unctionem  habea- 
raus.     Hoc  nesciunt  papae  episcopi  clerus,   quid   sit  Christianus,   qui   habet 
unctionem  Spiritus  sancti  sine  omni  opere.     Vocatur  enim  a  sola  fide  Chri-   lo 
stianus,  quae  facit  participem  Christi  omniumque  operum  Christi,   deinde  a 
nullo  opere,  Ro.  4.,  iustificatus  est  coram  mundo.    Sic  Carthusianus,  Minorita, 
leiunator  est  from,    sed  er  t^om  für  got  ha  mit  ntc^^t,    sed  glorietur  coram 
deo  de  Christo.    Ergo,  inquit  Johannes,    quid  opus,   ut   multis   doceam   vos, 
estis  Christiani.    Sic  nos  facimus:  Ego  sum  tuus  magister  et  tu,  et  tu  mens   15 
discipulus  et  econtra  ego. 

'Sanctus^*  quare  addit?     Distinguit  sanctos  Satanae  a  dei.     Satan  dat 

etiam  spiritum,  quin  phis  iactant  spiritum  sanctum  quam  Christiani,  qui  non 

1.  ©or.  2, 12  facile  gloriatur,  illi   saepe:    spiritus,  Paukis:  'spiritus  mundi'.     Sed   non    est 

Spiritus,   qui  veniat  ab   eo,   qui  sanctus  est.     Ille  facit  veros  sanctos,   alius   20 
inflat  et  facit  duplo  peccatores,   quia  iuflantur  et  quod  iniustum  est,  oruant 


5  nos  0  9  (est)  habet 


tus  et  vocatus  aderit  (et)  ac  cor  desperans  et  pavidum  per  nomen  Christi  eriget  et  con- 
firraahlt.  Per  opera  tua  non  (provo)  veniet  ad  te  sed  tantum  per  nomen  Christi ,  qui  cum 
praedicatur  pro  nobis  passus  et  mortuus,  spiritus  sanctus  per  verbum  euangelii  /verbum 
euangelii  rh]  quasi  per  [o]  canalem  illabetur  in  corda.  -5 

PJnon  veniet.     Si  autem  tibi  esset  cor  contritum  et  humiliatum,  veniret,  sicut 

3^)8.10, 44  in  Actis    c.  10.    ad    praedicationem  Petri,    'cecidit   Spiritus    sanctus    super 

omnes,   qui  audiebaut  verbum',   ubi  illi  erant  humiliati.     Hie  ergo  admonet 

nos  Joannes ,    unde    dicamur   Christiani,    ÖOlt    bem    frommen    Christo.      Per 

nulluni  opus  evadimus  Christiani,  sed  per  fidem.     Per  opera  possumus  qui-  3o 

dem  fieri  sancti  coram  mundo,  sed  non  coram  Deo.    Paulus  dicit,  Rom.  c.  4. 

SRöm.  4, 2'Si  Abraham  ex  operibus  legis  iustificatus  est,  habet  gloriam,  sed  non  apud 

Deum'.    Debuit  habere  'unctionem',  i.  e.  donum  fidei,  foHtc  cr  fromm  it)Crbcn. 

Per  fidem  enim  et  nullo  opere  efficimur  participes  Christi.    Cur  dicit,  'Sancto?' 

Distinguit  sanctos  diaboli  a  sanctis  Dei.    Habet  etiam  daemon  suos  sanctos,  35 

immo,  plus  illi  gloriantur  de  sanctitate,  quam  veri  sancti.     Nam,  sancti  Dei 

non  facile  gloriantur.      Sed   quosdam   spiritus   ille   daemonum   decuplo   facit 

3«.  2,  i3peiores,  et  est  spiritus  superbiae.     lerem,  cap.  2.  'Duo  mala   fecit  populus 


Söorlefung  nba  ben  l.Siief  bc§  So'^Qitne^.   1527.  679 

2R]  et   dicunt   verum.      Hiere.  2.  'duplex   peccatum  peccavit  populus,   me  dere- ::5cr.  2,  is 
liqueruut"    et    inanet    umccfjt    et    illud    etiam    dicunt    iustum.      Exemplum: 
Monachi,  qui  ambulant  in  speciosa  vita.    Illud  opus  non  est  fioiu  opus,  non 
salvatur  per  hoc.     Si  fall  biauf  et  dico  deo  plaeere,  est  duplex  peccatuni, 

5  quia  ibi  desero  vivam  aquam  et  facio  eisternam,  (piasi  sit  aqua  vitac.  Per 
oppositum  rutt:  isti  liabent  siccitatem  a  propliana,  quamquam  maiori  specie. 
Papa  dicit  nos  habere  diabolum  omnem,  conscientia  nostra  dicit:  Christus 
non  frustra  mortuus.  Sapientia  patris  est  raortua  non  gratis,  ergo  sequitur: 
manentibus  nobis  cum  Christo  2C. 

10  *Et  nostis   omnia.'      Qui   Christum  novit,    omnia  novit.      Qui  euim 

credit,  quod  Christianus  dicitur  ab  habendo  Christo  exclusis  omnibus  studiis, 
facile  iudicabit  omnia  Carthusianorum  et  novit  vitam  Carthusiauorum  pcr- 
spicue,  ipse  non.  Et  dico  clericorum  cultum  esse  diabolicum.  Id  quod 
ipsi  Ignorant,  hoc  est  'spiritualis  omnia  diiudicat  jc'  Putant  ipsi  se  Christiauos,  1.  eor.  2,  lä 

15  sed  ne  nomen  quidem  noverunt.  Student  aliquam  facere  eleemosinam,  respon- 
dent.  Si  fit  ex  fide,  est  bonum,  quia  suum  iudicium  est,  sine  Christo  {[t  ni(^t» 
tüolgctfian,  econtra  in  Christo  omnia.  Si  itaque  quis  haec  novit,  omnia 
novit,  quae  ad  sakitem.  Si  propositio  raanet  'ista  opera  non  faciunt  Chri- 
stianura',   tum  concludit  omnia.     Ergo  ordines  et  status,   qui  ordinantur   ad 

20  salutem  consequendam,  nihil  sunt.  Adhuc  declarat  suam  humanitatem  erga 
Christianos.  Ibi  met  confitentur,  quod  sciant,  quae  scribit.  Quare  ergo  scribit? 
Quia  aliqui  in  turba  Christi,  illi  uunquam  satiautur  et  non  satis  habentes 
etiam   libenter   audiunt,    ut  perfectiores    sint.     Sciatis  btC  veritas  in  Christo, 

14  ignorat         20  humanitatem]  huf?";  [iias  auch  in  das  oft  ebenso  geschriebene  hnrnWi- 
tatem  aufgelöst  werden  kann]  22  aliquid 

679,  20  —  680,  6     Pergit  declarare  suam  humilitatem  erga  Christianos  ac  iterum  confitetur, 

25    quod   sciant,    quid   scribat.      Querat  autem  aliquis:    cur  scribis  igitur   non  necessaria?     Ke- 

spondeo:  quia  Christiani  etsi  sciant  illa,  tamen  nunquam  saturantur  ea  audire  et  discere,  ut 

subinde  magis  fiant  perfecti,    sicut  dicit  sapiencia:   'qui  me  edit,   esurit  me  adhuc  niagis'  et 


p]  mens."     Sic    duplex   peccatum   est,   appellarc   iustitiam   illud,   quod   non  est 

iustitia,  et,   derelinquere  veram  iustitiam.     Sic  faciunt  omnes   monachi,   qui, 
30  deserta  fide  in  Christum,  fiduciam  collocant  in  sua  opera.     Hoc  est,  quod 

loannes  hie  dicit,  per  antithesin,  'habere  a  Sancto  illo  Spiritum',  et,  'non 

habere  Spiritum  a  Sancto  illo\ 

'Et  nostis  omnia."   Verus  Ecclesiae  N.  T.  character  est,  'uosse  omnia\ 

Nam  olim  quidem  norant,  quae  satis  erant  ad  salutem,  sed  hodie  'novimus 
35   omnia^   nee    opus   est   pluribus.      Cerinthus    uovas   iactabat  revelationes,   et 

maiorem  scientiam,  et  hinc  seducebat  multos.      Sed  hunc  vitare  iubet,  quia 

aliud  Euangeliura  praedicabat.    Nostis  hoc  Euangelium,  et  omnia,  sed,  quae 

ad  fidem  et  Christianam  vitam  pertinent., 

'Non  scripsi  vobis,  quasi  iguorantibus  veritatem.'    Hie  fatetur  loannes,  2,  21 


(580  Sorlefimg  ubn  ben  1.  Sricf  be§  Sot)anne§.   1527. 

Hl  sie  ego  faciü.  Habitibus  existentibus  in  natura  cessat  motus,  '^ic  nt(^t.  Vanus 
doctor  loquitur  eis,  qui  etiam  tarn  bene  norunt  ut  ipse.  Et  doctor  tarn 
libenter  audit:    'Qui    me  edit,    esurit  adhuc'     Ut  angeli  non   satis  videre 

1.  $ctii  1, 12  possunt,  1.  Pet.  1.    Infinitus  thesaurus:  quo  magis  discitur,  magis  desideratur. 

2.  Sßctn  3, 18  Qui  contrarium,  nihil  noverunt  ut  hodie  nostri  Schwermeri  'Crescite  in  gratia    5 

et  cognitione  salvatoris.'  Magnum,  ut  quis  mortificet  suam  iusticiam,  damnet 
et  habeat  pro  peccato  et  aliena  niti,  quam  non  videas,  sed  solum  audias. 
Hoc  scribit  contra  Antichristianos:  Veritatem  scilicet,  quae  iam  impugnatur. 
'Exierunt  ex  nobis',  volunt  veram  doctrinam  invertere,  sed  habetis  unctionem, 
et  tüetft  bog  te^t  tft.  Hebraismus  'Ex  veritate  nulluni  venit  mendacium'.  i« 
Simpliciter  loquitur  ßr  rebt  auff  ben  f(^ein,  quam  Antichristiani  praetendunt, 
(}ui  florent,  cum  exorti  fuerint  peccatores  et  florent  ut  pereant,  bte  rotten 
gclien  aWxi  oBen  unb  truden  bte  ß^riften  unter.  Ipsorum  est  mendacium 
ariditas  ipsorum  veritas  uuctio.  Sic  fuit  Arianus,  Pelagianus,  quia  Satan 
mac^t  ein  neBel  für  bte  veritatem.  Ut  quando  celum  obducitur  nubibus,  non  ^^ 
videtur  sol  sed  tantum  occultus  latet:  bte  fon  fjai  fo  t)tel  h)oI(fen  uBerIcBt 
et  tarnen  nubes  laffcn  ntd)t  naä) ,  oBer  fte  fragt  nic^t  barnad^,  Sic  cum 
Euangelio:  utcunque  multi  Schwermeri  insurgant  et  illis  credatur,  Interim 
Euangelium:  noc^  h)erb  xä)  Bleiben,  bte  ©on  tüirb  bte  Inoldten  ber  6Qcramcn= 
tirer  aU  Wä  tretBen.  Consolatio  est.  Antichristi  sunt  hie,  quid  faciemus?  20 
*Ex  nobis':  gratias  agite  deo,  scimus  veritatem  et  quod  nullum  mendacium 
est  in  ista  veritate.  lactent  ipsi  certissimam  veritatem  sed  g^en  cum  une- 
2'  22  tione  umB  a  mendaci  patre.  'Quis  est  mendax'  Vides,  contra  quem  loqua- 
tur   nempe   Cherintum.     Legitur,   quod   lohannes   venerit    in   balneum  cum 

1  existentibus  unsicher  zu  5  Pet.  r  11  Anti  über  Chriani         16  occultu(m)s 

19/20  ©actantcntircr]  Sac 


sicut  angeli  non  possunt  saturari  aspectu  Dei,  ita  fideles  tractatione  verbi  non  possunt  ex- 
pleri.  Est  enim  infinitus  thesaurus,  qui  quo  magis  discitur,  eo  magis  desideratur.  Quare 
qui  se  teuere  hanc  doctrinam  perfecte  putant,  illi  nihil  sciunt.  Magnum  enim  frh]  et  arduum 
negocium  est  mortificare,  imo  tauquam  peccatum  /tanquam  peccatum  rhj  damnare  suam 
iusticiam  et  niti  aliena  iusticia,  quam  non  videat  nee  sentiat  sed  solum  audiat  sibi  promitti. 
Opus  igitur  est  perpetuo  illa  adhortatione  Petri:  crescite  in  gracia  et  cognitione  salvatoris. 
2^22  080,23  —  681,10      Hie  ostendit,    contra  quos  loquatur,    nempe  contra  Cherinthum  et  eins 


25 


30 


Plquod  sciant,  veritatem,  sed  quam?  quod  Christus  venerit  in  carnem.  Haec 
enim  ipsi  praeeipua  veritas  Euangelii  est,  ex  qua  tota  reliqua  sapientia  pendet. 
'Et  quoniam  omne  mendacium  ex  veritate  non  est?'  Hebraismus,  'Ex 
veritate  nullum  est,  seu  venit,  mendacium'.  Omnia  contra  fucum  falsorum  ss 
doctorum,  qui  veritatem  de  incarnato  Christo  negabant,  ideoque  mendaces 
erant.  'Quis  est  mendax,  nisi  is,  qui  negat,  esse  Christum?"  qui  ergo  ex 
veritate  geniti  sunt,  et  Christum  confitentur,  non  sunt  mendaces. 
2/  22  'Quis  est  mendax.'     Applicat  illud  generale   elogium  nostrae  miseriae, 


aJüilefung  über  ben  1.  Svicf  be§  3üt)aiiiie§.   1627.  681 

K]  discipiili.s  et  Cheriutus  postea.  Ubi  habuit  fein  QCh)ar  2C.  Nescio  tarnen,  an 
verum.  Sed  iste  primus,  qui  cepit  negare  Christi  divinitatem,  Sicut  Pelagius 
priiims  gratiam  dei.  Postea  papatu  non  negariint  verbo  dei  gratiam  sed 
re,  qnia  praedicant:  liberum  arbitrium  est  aliquid  et  opera  facta  ex  libero 
5  arbitrio  placent  deo,  quando  homo  facit  quod  est  in  se.  Pelagius  cepit 
crassis  verbis  negare  dei  gratiam.  Contra  papa  ornavit  rem :  Nihil  meremur 
sed  possumus  nos  praesertim.  Sed  cor  contritura  et  humiliatum  respicit 
Spiritus  sanctus.  Ebion  maä)i  ein  tnä)m  ex  novo  et  veterc  testamento,  hoc 
suscepit  Turca  ut  papistae   Pelagii   errorem,   Arrius  Cherinti.     Arrius   ging 

10  QÖcr  fcuBcrlid^Cf  ha  mit  nmb,  Cheriutus  crassus  fuit  abnegator  divinitatis 
Christi  et  fuit,  quando  Euaugelium  adhuc  fuit  in  voce,  propter  quem  scripsit 
Euangelium  et  Epistolam.  Applicat  miserum  elogiura,  quod  omnes  sunt 
mendaces.  Qui  dicimus  Christum  naturalem  dei  filium,  jitu§  ftinc!cn  unb 
liegen    fein.      Uli    extulerunt   humanitatem   Christi    maxiine,    ut    divinitatem 

15  deprimerent.  Sic  Schwermeri  iactant  gloriam  dei  spiritualem  manducationem, 
ut  prosternant  veritatem  corporis  et  sanguinis  Christi.  Pelagiani:  Nos  volu- 
mus  homines  trahere  ad  iusticiam,  vos  ducitis  ad  desperationem.  Sic  Cheriu- 
tus: Est  dei  filius  ut  sanctus  propheta,  sed  quod  dei  filius,  hoc  est  Christum 

1  Ubi  c  aus  Ibi       habuit]  liab         3  papatu]  pastatu         6  papae         9  Arrü  Cherinthus 
10  umBJ  önä  zu  Iß  über  corporis  steht  verum  usuiii 


complices.    Ferunt  lohannem  aliquando  cum  suis  intrasse  balneas  publicas  et  eum  forte  con- 

20    spexisse  ibi  sedentem  Cheriuthum,  moiiuisse  suos,  ut  cito  fugereut,  Deum  enim  expetiturum 

poenas   in   impium    hominem.      Cumque  una  cum  suis  ex  balneis  fugisset,    eas  collapsas    et 

Cherinthura  cum   suis   oppressum    esse.      Hoc   sive  verum    sit   sive   nou,    hoc  tarnen  constat 

Cherinthum  primum  fuisse  tempore  lohannis,  qui  divinitatem  Christi  negavit,  sicut  Pelagius 

primus  fuit,  qui  negavit  graciam.    Papa  licet  verbo  graciam  nou  negct,  re  tamen  negat,  quia 

25    docet  liberum   arbitrium   satis   esse   ad  impetrandam   graciam  (coram)  a  frj  Deo,    seu  quöd 

opera    a    libero    arbitrio    facta   raereantur    graciam  ex  congruo,    unde   eciam  sententia    illa 

celeben-ima    fuit    hominem,    si   faciat  quod   in    se   est   et   non   ponat   obicem    graciae  (certo) 

salutera   consequi.     llebion  ille  confudit   novum   et  vetus  testamentum.     8icut   autem   Papa 

Pelagii,   sie   Turca  Ebionis   errorem   secutus  est,    Arius  autem  Cherinthi,    quauquam   paulo 

30    subtilius  egerit  causam  suam  quam  Cherinthus. 


p]  'Omnis   homo  mendax',  Ps.  115.     Boni  Filloli,  etiamsi  illi  gloriantur  valde,?Ji.  115,2 
et   fucum   faciunt    sibi,   nunquid   ideo   nos   mendaces    sumus?     Immo  potius 
illi  sunt  mendaces.     Nos  enim  'unctiouem'  habemus,  illi  expectant,  nos  iam 
novimus  omnia,  illi  salutis  viam  nesciunt. 

35  *Nisi  is,  qui  negat,  lesum  Christum  esse.'     Notat  Cerinthuni ,  qui  pri- 

mus fuit,  qui  coepit  negare,  Christum  esse  Filium  Dei,  sicuti  Pelagius  pri- 
mus erat,  qui  negabat  gratiam  Dei.  Quod  inceptum  est  a  Pelagio,  coii- 
summavit  Papa  et  sui.  Quod  Cerinthus  in«epit,  Arius  perfecit,  quod  coopit 
Ebion,   prosecutus   est  Mahumeth.     Sic   omnes  haereticorura   et  sectariorum 


632  Sßorlefung  über  bcit  1.  SBrief  be§  Sol^omie?.   1527. 

JJJhoDorare,   iit  Iiidei  fecerunt,    clant   Uli    ein   gerttlöe  iijX  et    auferunt   verum. 

'Qui  negat,  quod  lesus  non':  ba§  tft  bet  Cherintus.    Exponit  Johannes,  quod 

Christus  fol  fein  got§  unb  menf(^en  Jon:    qui   negat  Christum   esse  deum, 

negat  totam  personam   et  totam  trinitatem.     Johannes  in  Euangelio:  'Pater 

^'u.'l^;  48  in  me  et  ego',  *qui  spernit  me,   et  eura,  qui  misit'  et  'honorificent  filiura  ut    5 

"'  ^'  ^^  patrem'  et  illo  honore,  quo  ipse  honoratur.    Hoc  concludit  filium  esse  deum. 

Sive  neges  Christum  humaniter  sive  diviniter,  es  Antichristus  et  tamen  par- 

tialis.    Syllogismus,  quo  probat,  S)a§  tft  unfet  troft:  qui  habet  filium,  habet 

patrem,  ergo  ludei  Christum  negantes  non  habent  deum.     Sic  Arriani  toenn 

ntan§    Christi   feit,    ^at    man    got§    gefeiet.      Sic  Sacramentarii    negant  zc.   lo 

2/  23  Negare  eura  in  uno  loco  est  enm  ubique  negare.    Ipsi  fingunt  alium  Christum 

esse   quam  est.     ludei:    deus  est,   qui  creavit  omnia.     Bene,   et  non  habet 

filium.    Schwermeri  sie:  Christus,  qui  rederait  nos,  qui  dat  spiritum  sanctum 

nobis,  sed  nullus  est  Christus,   qui  habeat  corpus  et  sanguinem   in  pane  et 

vino.    Et  talis  Christus,  qui  fingitur  ab  illis,  non  est,  cuius  caro  sit  inutilis.   is 

2  lohannes]  Chrg  /"Christus  nie  so  geschrieben,   es  sollte  Cherintus  u-erclen]  c  in  lohs 
10  feit]  fcl§ 

2/23  682,9  —  15  Exponit  autem  lohannes  hie,  (vocabulum)  quid  sit  /"quid  sit  oj  Christus, 
nempe  verus  Deus  ab  aeterno  et  verus  homo  in  tempore.  Qui  igitur  Christum  negat  esse 
Deum,  negat  totam  personam  et  consequenter  eciam  totam  trinitatem.  Sicut  in  Euangelio 
lohannis  dicitur:  Pater  in  me  est  et  ego  in  patre.  Qui  me  spernit,  spernit  eura,  qui  misit 
me  &c.  Sunt  (autem  infinita  .  .  .  )  enim  [oJ  plurima  et  firma  testimonia  divinitatis  Christi.  20 
Qui  igitur  Christum  negat,  Deum  negat,  et  qui  Christum  Deum  non  habet,  nuUum  Deum 
habet  nee  in  eoelo  nee  in  terra  et  est  vere  Antichristus  et  mendax. 

Antichristus  est,  qui  patrem  et  filium  negat.    'Qui  enim  negat  filium,  negat  et  patrem.' 
Est  clara  sententia,  quod  extra  Christum  nullus  sit  deus,  Item  quod  omnis  cultus,   qui  sine 
cultu  Christi   est,    sit   mera   idolatria   et  blasphemia  Dei,    item    quod    sine  Christo   sit   nulla    25 
redemptio    seu   remissio    peccatorum    et   iusticia,    qu^    nos    omnia    diligenter   tractavimus    in 
eap.  15.  et  [Ib  et  rh]  16.  lohannis. 

p]  turmae,  omnes  nationes  et  gentes,  insurgunt  adversus  Christum,  'tumultantur 
5Pi.  2, 2  et  loquuntur  inania'  Ps.  2.     Sed  omnes  illi  sunt  loanni  'mendaces'. 

'Qui  negat,   quod  lesus   est  Christus.'     Ille  qnidem   est  Cerinthus,   et  3o 

plures,    qui  eins  vestigia  legunt.      Christus   constituitur  ex   Humanitate  et 

Divinitate.      Qui    negat  Humanitatem,   negat   totum    Christum.      Item,   qui 

Divinitatem.      Haec   est  'Voluntas   Patris,    ut   omnes   honorificent'   Filium, 

3oö.r,,  23 'sicut  honorificant'  Patrem,  loh.  c.  5.     Ex  quo  sequitur,  Filium  esse  Deum. 

Omnis,  qui  negat  Filium,  negat  et  Patrem.  Qui  confitetur  Filium,  con-  35 
fitetur  et  Patrem.  Si  habemus  Filium,  et  Patrem  habemus.  Magnum  vero 
hoc  solatium  Christianis.  Qui  vero  in  uno  loco  negat  Christum,  ubique 
negat.  Sic,  qui  dicunt,  non  est  Christus,  qui  habet  corpus  in  pane,  et  san- 
guinem in  vino,  illi  non  habent  Christum,  quin  immo,  idolum  cordis  sui. 
Negant  enim  summum  Divinitatis  attributum,  praesentiam  Christi.  40 

2, 23  'Omnis,  qui  negat  filium,  nee  patrem  habet'    Hoc  ante  iam  explicatum. 


ffiüx-Iefung  übet  btn  1.  i^ricf  bc5  Sütjaiuie^.   1527.  ßgS 


2?]  18.  Septenib.  |  Reges  suraus,  quia  vincimus  peccatum  mortem  infcrnum  nou 
noHtris  meritis  2C.  sed  quia  Christus  est  victor,  a  quo  vocamur  Christiani, 
(jui  sicut  est  rex  et  victor,  ita  nos.  Haec  una  est  unctio  et  iuferior,  altera 
superior:  esse  mediatorem  inter  deum  et  homines  regere  corda  in  liis,   qitae 

5  ad  deum  pertinent.  'Gloria  est  omnihus  sanctis  ad  alligandos'  psalmus.  Diviui-^l.  u%  8. 9 
tus  est  nobis  datum,  quod  verbuui  uostrura  est  verbum  vitae  salutis,  posuit 
Christus  in  os  nostrum  hoc  verbum,   quod  suum,  quo  illuminemus  iu  tene- 
bris,  erigimus  deiectos,  iustificemus  peccatores.    Haec  sunt  ofHcia  sacerdotis. 
Cor.  Tosuit  in  medio   nostri  verbum  reconciliationis'.     Si   spectes  externam  2.  Gor.  s,  i9 

10  rem,   uou   est   gloria.     Sed  Euangclium    (!st  virtus   dei.     Satan    novit,   quod 
vitae    pacis    verbum    sit.      Et   Christiauus   docens   est   verus    deus    iu   orbe 
terrarum.     Coustituit  Moscn  deum  Pharaouis,  quia  constituit  verbum   in  os  2.  SRoic  4,  le 
eins,  per  quod  omuia  flxcit.     Ergo  quod  sumus  magistri  mundi   et  oramus 


1  Das  Datum  steht  neben  der  vorherrjehenden  Zeile         zu  12  Mose  deus  Aaronis  rap 

PI  In    spiritualibus    rebus    sumus   Reges    super  Satanam,    Sacerdotes    in 

15  spiritualibus,  quia  vocamus  homines  ad  nostrum  consortium.  Vides,  quam 
non  pigeat  Apostolos,  eadem  repetere,  quod  tam  magna  sit  haec  gloria,  ab 
istis  non  recedere.  Ideo  Satan  non  cessat,  ut  revocet  nos  ab  isto  verbo. 
Svvermeri  receduut  a  Christo,  et  relinquunt  suas  stationes.  Dies  et  noctes 
non  cessat  Satan  nobis  insidiari,  ut  avocet  a  cognitione  verbi.    !Dq§  ift  feilt 

20   S5cr§   'Dirumpamus  vincula  corum,    et  j)roiiciaraus  a  nobis  iugum  ipsorura',  ^t- 2, 3 
Ps.  2.    Ibi  Satan   depictus    est.     Ipse  enim   sie  fremit,   ipse   sie  tumultuatur 
in  ipsis  regibus.    Nos,  qui  sumus  pars  Christi,  et  vinculuiii  illius  verbi,  quo 
Christus  ligat  nos,  quaerit  dirumpere.    Non  ergo  cessandum,  ut  illius  caveamus 
insidias.     Christiauismus   continua  'colluctatio   est,    non  ad  versus  carnem   et 

25  sanguinem,   sed   adversus  Principes  et  potestates,   adversus   mundi  rectores  ^W- g,  12 
teuebrarum  harum",   Eph.  c.  6.     Non   est    secure  agcndum.     Haec  est  ratio, 
quare  Apostoli  eadem    inculcaut,   quia  sciunt  illas  insidias  Satanae.     Sumus 
constituti  Reges  et  Sacerdotes,   sed   sie,    ut  utanmr  officio,   bellcmus   contra 
adversarium.     Res  magna  et  ardua  est,  esse  sacerdotem  adversus  Principem 

30  mundi  et  potestates  diabolicas.  Hoc  ergo  admonet  Joannes,  nee  satis  ad- 
moneri  possumus,  tanta  est  malignitas  diaboli.  Habet  quidem  diabolus 
Antichristos,  de  quibus  ante,  sed  non  est  contentus.  Quanto  plures  habet, 
tanto   plus   habere  vult,    non   est  requies   illi,    quamdiu  videt    unum    sincere 


14  Das  von  liier  bis  684,31  Stehende  findet  sich  in  Neumanns  Text  erst  ztmschen 
688,  28  und  21).  J)a  ofenbar  nur  Versehen  oder  Willkür  des  Schreibers  von  p  vorliegt, 
haben  tvir  in  unserm  Texte  den  Abschnitt  an  seinen  ihm  durch  K  zugewiesenen  richtigen 
Platz  gestellt. 


684  Sortefung  über  bm  1.  Srief  beg  Soljanne».  1527. 

2?]  et   interpellare,   accedere   ad  deum  et  accipere  verbum   et  spiiitum  et   con- 
vertere  ad  horaines  et  docere  eos  et  rursum  ad  deum  et  opponere  se  contra 
peccatores,   Satanam   hoc   maximum   est,   quod  verbum  habeat  homo,   quod 
fiigit  Satan,  mors.    Gloria  misericordiae  dei  est,  quae  est  inestimabilis.    Ergo 
sunt  dii  in  terris,  domini,  reges  in  spiritualibus  rebus  super  diabolum.    Do-    b 
mini  in  spiritualibus,  quia  erudimus  et  renovamus  homines  ad  consortium  jc. 
Sic  late  patet  hoc  vocabulum  Christianos  esse.     Soliciti   sunt  apostoli  in- 
culcare  et   non   piget  unura  et  idem  semper  dicere,    quia  norunt  periculum 
maximum,  si  a  verbo  deviarimus,   quia  unctio  reguum  sacerdotiura  '^intoetf. 
1.  ?etri  2,  9  Genus  sacerdotale,  Petrus :  Regale  sacerdotium.   Ex  quo  iam  grandis  est  res  lo 
Christianus,  ideo  Satan  non  cessat  sed  aggreditur,  nituBt  bte  fc^tifft  et  varias 
species  für  fic^,   ut   avertat.     Ut  nostri  solum  spiritum  volunt  habere  ex- 
tern um  ^    Ibi  furit  Satan  penitus:  Spiritus,  Spiritus  mu§  fein,  externum  ver- 
bum nihil,  sunt  suggestiones,  sunt  Satanae,  quae  auferunt  Christum,  unctionem. 
Istas  insidias  dies  noctesque  patimur.    Manifeste  facit  per  haereticos,  priva-   is 
$f.  2, 1.  3  tim  cum  privato  quoque  'dirumpamus  vincula  eorum'  tft  fein  33er§,  fremunt 
gentes  ic.    Quis  est  in  istis  regibus,  gentibus  contra  Christum?  Satan.    Nos, 
qui  sumus   pars   Christi,    de    qua  dixit  'dirumpamus  vincula  eorum",    quia 
sumus  pars  illius   vinculi    2C.     Ergo  spectandum  in    omnes  angulos.     Chri- 
anatt^,  5,  16  stianus  procedit  cum  verbo  in  publicum,  quia  Matth.  5.  et  Christianus  vult  eum  20 
premere   iugo   et   capere  vinculis,  certe  non  sat  patitur.      Ergo  Christianis- 
cp^.  6, 12  mus   est  pugna   (in  Eph.  6.).     Sine   intermissione  orandum   ad    dominum  et 
non   secure  agendum   ut   Schwermeri,    ut   putet  se   non   posse  errare.     Ibi 
Wi  3, 1  'eadem   scribere   vobis   necessarium',    Paulus ,    quia    novit  insidias    Satanae. 

Sumus  ergo  uncti  constituti  sacerdotes  et  reges  non  frustra,   non  est  nobis  25 

otiandum.    Si  reges  sumus,  bellatores,  habemus  contra  nos  reges  Satanae  cum 

3of).  16,  33 suis.    Christus  dicit  ad  nos:  'Confidite,  ego  vici'.    Ees  magna  est  sacerdotem 

et  regem  adversus  summas  potestates  in  orbe  terrarum  et  portas  iuferi.    Et 

^f.  2, 4  vult  brum  cntgiüci,  bic  prebtgcr  crtüurgt  unb  aum  lanb  ^in  auf§.   Sed  domi- 


zu  8  Apostoli  idem  s^pe  inculcant  r  zu  10  l.  Pet.  2.  r  zw  16  ps.  2  r 

')  externum  Mschr.  sicher;  man  enmrtet  internum 

p]  confitentem   doctrinam   Christi.      Nisi   Christus   constituisset    suum   reguum,   30 
dirumperet  certe  et  Regem,  et  reguum. 
2,24  'Vos  quod  audistis  ab  initio,  in  vobis  permaneat.'     Natura  nostra  est 

talis,  ut  semper  cu})iamus  nova,  non  contenti  tradita  et  accepta  doctrina, 
et,  quia  seit  diabolus,  talem  esse  nostram  naturam,  insidiis  aggreditur  illam, 
et  lucem  introducit,  novas  sectas  et  doctrinas  excitat.  35 

'Si   in    vobis   pcrmanserit,    quod   audistis  ab   initio,   et  vos   in  filio  et 
patre  manebitis.'     Quasi  dicat,  si  Antichristos  admiseritis,  vel  eins  asseclas, 


93otIcfung  über  ben  1.  9?rtcf  be5  So'^anncS.   1527.  685 

KJ  nus  irridebit.  Viderunt  sancti  apostoli,  qiiod  liaec  satis  uon  possuut  incul- 
cari,  tantae  diabolicae  sunt  insidiae. 

'Ab   initio''  repetit.     Quidquid   videtis  Antichristos    insurgcre,   digressi2,  24 
sunt  a  puro  verbo  et  invenerunt  ab'ud.    Nee  contentus  Satan,  quod  cupidus 

5   victoriae  sine  fine,  cum  hodie  illos  deiicit,  conatur,  ut  alios  deiiciat.    Ubi  ununi 

Christianura   videt,   Christum    fatetur.      Sed   'ego   constitui    eum   regem"   Et  Vi.  2,  •;  11.  4 
'dominus   ridebit   eum\      Sed   interim   admonemur,   nc  scimus   securi.      Qiii 
non   novit   haec,    putat  lohannem    inculcare  verba  inutiliter   i.  e.  videte,   ne 
quid  novi  acceptetis.     Nam   natura   nostra   2C.     Eva  habuit  mandatum,   ne 

10  ederet  JC.     Statim   disputavit,   an   nova  doctrina   posset   consisterc,   "^cimtid) 
fd^licf)  !an  er.  Non  est  contenta  .1.  verbo,  tüic  tüeiut  bog  au(^  redjt  JDcr,  bQ§ 
i[t  arreptio  per  insidias  Satanae.    Audistis  filium  deum  et  Cliristum  venisse,  Gp().  e,  11 
videte,   ut    maneatis   jc.     Inutilia    verba   rationi,   q.  d.   si    admiseritis    aliam 
doctrinam,   a  patre  et  filio  deficietis.     Eadem  verba  in  principio  Epistolae  1.  Soi».  1, 3 

15   de  consortio. 

'Perraanebitis.'  Ibi  nullus  novus  locus  doctrinae  admiscendus.  Sim- 
pliciter  corrigeudi  adfectus.  Nos  volumus  vindicari  doctrinam  nostram, 
dicunt  Schwermeri,  ha§  i[t  ein  Xiä)kx  fd^taugcu  ]d)üd).  Ego  gratiam  habui 
contra  homines,  si  contra  ea  volunt  loqui,  quae  credo,  fo  Ia§  iä)  mid)  nid)t 

20   bajU   Bringen,    ut   disputem   cum   eis,   quia  tüer   ha  f)in   et  non  aedificarem. 
lam  exorietur  quaestio:  An  verum  sit  Christum  esse  filium  dei,  an  scripturae 
dicant.    Paulus  insidiosum  accessum  vocat.     Clari  loci   de  divinitatc  Christi,  Gpf).  c,  11 
faciet  non  claros:   ergo   Christus   non    est   deus.      Hymenei,   qui    subvertunt  ixim.  1, 20 
audientes.     Si   obviat   tibi   haereticus    et   disputare   vult   tecum,    die:   Si   vis 

25  credere,  hie  locus  est,  crede,  sin  minus,  discede.  Primum  ante  onmia  est  in- 
sistendum  fundamentis  primae  doctrinae,  ut  certi  simus  hie  in  sensu  nostro, 
quaudo  scis  hoc  esse  verum,  quod  venit  postea,  condemnabis.  Ut  funda- 
mentum  nostrum  est  primum:   Jesus   filius  dei  est  mortuus,   Ro.  4.  in    fine, 5Röm. 4, 25 


13  vt  0  24  tecum  c  aus  deeum 

p]  tunc  certe  negabitis  Patrem  et  Filium,  quia,  ul)i  imllus  admiscendus  est 
30  novus  locus  doctrinae,  oportet  priorem  doctrinam  tarn  esse  certam,  ut  non 
adraittatur  diversa  doctrina  in  indicium.  Diabolus  iubet  nie  dubitare,  an 
verum  sit,  quod  credidi.  Si  vero  incipias  dubitare,  an  verum  fuerit  Euange- 
lium  vel  non,  iam  imminct  tibi  lapsus  ut  Protoplastis.  Corripiendi  ergo 
sunt,  verbi  gratia,  qui  quaerunt,  an  ])robari  possit  ex  scripturis  Christum 
35  esse  filium  Dei,  ut  Erasmus  in  suis  annotationil)us.  Quod  si  hoc  recipimus, 
vide,  ne  excidamus  a  vera  doctrina.  Ante  onmia  insistendum  fundamentis 
primae  doctrinae,  ut  persuasi  et  certi  simus.  Ubi  autem  certi  fuerimus, 
quicquid  postea  adduetum  fuerit,  habe  pro  sibilo  Satanae  et  contemne. 
Christus  est  pro  te  mortuus  et  suscitatus,  per  hunc  salvandus  es.     Sed,  in- 


(58(3  aSoxIefung  über  ben  1.  SBvief  hi^  ^o'fionncs.    1527. 

H]  Satan:   quid   si  forte  aliquid    sit  sanctitas   in  Papatu?      Et  cor  soHcitat,   ut 
scrutari  velimus,   tum  fit,    ut   obliviscamur  huius   fuudamenti,    quia   tautum 
3ac.4,  snegocii   cum   hoc.      lacobus:    'Resistite   diabolo   et   fugit  a  vobis',  egregium 
verbum.     Noli  te  tradere  disceptationi,  sed  resistendum:  Xxol  bt(^,  ©atart, 
ibi  stet  Christi  verbum,  bog  fagt  er,  Beife  bid^  mit  t)m.     Si  venit  ad  quac-    & 
stionem,   sequuutur  cogitationes  iufinitae.     Si    dico:    deus   manus  verax    bQ§ 
2it.  3, 10  ^eift  resistite  2C.     Sic  ad  haereticum  dicendura  ut  Pauhis  'post  uuam'.    Ipsi 
alienati  a  fundamento,  ergo  possunt  in  venire  glossam  ut:  caro  mea  est  cibus 
i.  e.  divinitas.     Tradiderunt   se  glossis    et  propriis  cogitationibus.     Vim   dei 
i.  e.  pro  optima  creatura  accipitur.    Satan  iam  cepit  eos  et  vertit  eorum  fun-  lo 
damentum  in  dubium,  ergo  agitautur  variis  cogitationibus.     Verbum  certum 
habemus,  sed  stat  in  medio  pugnae.    Privatim  quaerit  nos  satan  in  cordibus, 
publice  ceu  servi.   Et  verbum  debet  stare  super  modium.   Et  Satan  Bleft  uBer= 
att  3U,   (5!§riftu§   mu§  erhalten.     Ergo  Johannes:   ne  permittatis  vos  seduci, 
nolite  averti,  aures  et  oculos  continete  intra  certos  terminos.     Dina  si  man-   i5 
sisset  in  tabernaculo  patris  jc.    Ubi  Eva  aperuit  oculos  et  inspexit  arborem, 
1.  üKofc  3, 1  QingS  ha  ^in.    'Quare',  inquit  Satan,  ibi  oculos  avertit  ab  omnibus  arboribus 

3  negocii]  lieg  5  16eife  oder  teift  12  Privati  13  ceu  c  aus  seu 


686,  o  —  687,  6  Ideo  Paulus  quoque  monuit :  homineni  haereticum  post  uuam  et  alteram 
correptionem  devita.  Qui  enira  se  non  patitur  doceri  uno  certo  scripturae  verbo,  cum  [oj 
illo  frusti-a  rixaberis.  Ideo  Johannes  quoque  monet:  permanete  in  eo,  quod  ab  inicio  audi-  20 
vistis,  quasi  dicat,  Ne  sinatis  vos  ullis  disputationibus  a  verbo  averti  sed  continete  aures 
et  oculos  intra  certos  terminos  verbi  et  sie  tuti  eritis.  Eua  cum  discessisset  a  verbo  et 
oculos  in  arborem  et  poma  coniecisset,  periit. 

'Manere   in    filio,    mauere   in   patre'   est   lohannis   phrasis   et   significat    divinum    fieri. 
Per  verbum  igitur  efficimur  Dil,  hoc  est,  reges  et  sacerdotes.     Sunt  haec  magnifica  encomia    25 
verbi  Dei,  qu^  nos  admonent  non  sine  maximis  laboribus  et  periculis  nos  in  verbo  manere. 
Sathan  enim  hanc  societatem  nobis  invidet.    Ideo  armat  contra  nos  reges  et  sapientes  mundi 


pi  quit  diabolus,  quid  si  etiam  Papae  leges  servarentur?  Hie  si  attentus  fueris 
et  has  cogitationes  receperis,  excides  tuo  fundamento  et  priore  doctrina. 
cjQc.  4,  sBene  ergo  lacobus:  Resistite  diabolo  et  fugiet  a  vobis,  c.  4.  Non  dicit:  so 
Disputate  cum  Satana  et  haeretico,  sed  resistite  hoc  modo:  Ibi  est  verbum 
Dei,  si  vis  credere,  bene,  quod  si  nolueris,  vade  Parisios  et  disputa.  Ubi 
aliter  cum  haereticis  egeris  et  blande  cum  ipsis  locutus  fueris,  oppugnat  te 
Xit.  3, 10  diabolus,  ut  auferat  verbum  ex  corde  tuo.    Haereticum  igitur  hominem  post 

unam  et  secundam  admonitionem  devita.  Admonet  igitur  tarn  diligenter  35 
nos  Joannes,  ut  cogitemus  nos  non  esse  in  pace  et  securitate.  Dina  cum 
1.  a«oi.  3G,  legrederetur,  ut  videret  mulieres  regionis  illius.  Gen.  36.,  i.e.  cum  Ecclesia 
audiret  diaboli  et  haereticorum  illas  impugnationes  et  non  esset  contenta 
nostra  doctrina,  venit  Sichem,  id  est,  diabolus  stuprator  veritatis  et  corrupit 
virgiuitatera  eins.  Igitur  manere  in  veritate  ift  ein  grof»  bing.  Insidiae  40 
sunt  multae,  ne  raaneamus  in  verbo  antiquo,  sed  qui  vel  latum  unguem  hinc 


93ortefung  üBer  bcit  1.  S3vicf  beä  SoIjnnncS.    1527.  ßgy 

H]  et   in  hanc  solam  convertit  ic.     'In  vobis   ab  iuitio,   vos  manseratis'  supra. 
Est  fieri  divinum,    qnia  qui  in  patre,  manet  in  deo,   ergo  per  illnd  verbum 
efficimur  dii  i.  e.   sacerdotcs  et  reges,    1.  Pet.  2.     Magna  et  cgregia  verba,  i- ^iJctri  2,  o 
manere  in  eis  est  magnum  sed  !oft   biel  fcrlici^teit,   e§  ift  6atQn  lel)b,"-ut 

i,  unus  maneat  in  hac  societate.  Ideo  armat  reges,  sapientes  contra  nos  armis, 
consiliis.  Vulgus  etiam  contra  nos  armatus.  Ideo  non  frnstra  dicit  'JManete'. 
Epithasis.  Quae  est  mansio  in  patre,  exponit.  Est  verbum  ineffabile,  in- 
quit,  est  vita  aeterna,  quam  ratio  non  capit.  Capitur  aeternitate,  non  capit 
eara,  Satan  illani  nobis  non  favet.     *Haec  scripsi   de   his.'     Exponit,    quare2,  2C 

10  scripsit  Epistolam.     Ipsos   non  tangit  sednctores,   sed  qui  seducuntur,    quia 
vidit  eos   esse   incorrigibiles:    qui  est  primuni  Organum    satanae   et    primum 
labitur,  difficillime  redit.     Traditi  sunt  et  suo  iudicio  sunt  condeiunati.     'Et 
subversus  est.'     Et  ego  adhuc  scmel  Schwermeros  admoncbo,   postea  sinamxit.  3,  n 
eos  Satanae,  quoniam  unum  os  illi  obturatur,  decem  aperiuntur.    Sic  lohannes 

15  Christianis  scribit  et  monet  eos,  ne  securi   sint.     'Egressi   e   nobis.'     Nos 
stamus  dei  gratia  in  puritate  verbi,  dabit  operam,    ut  nos  etiam    ju  trumer 
mO(^t,  ut  fiat  versus  verus:  'dirumpamus'  2C.    Sunt  verissimi  Sophistae,  non  ^f.  2,2 
credunt,  non  positi  in  verbo  sed  sunt  disputatorcs.    'Unctio'  feilet  3U,  bo»  ir  2,  27 
fonig   unb   pricfter   bleibt.     Verbum   manendi  urget.      Christiauum   fieri  est 

3  1,  Pet.  2  c  aus  2.  Pet.  1  11  incorrigibiles  c  aus  iucorribiles 


20  armis  et  (sapiencia)  consiliis ,  ut  nos  a  verbo  dimoveat.  Ideo  non  frustra  dixit  lohannes : 
permanete. 

687,9  —  18      Hie  causam  dicit,  cur  hanc  epistolam  scripserit  et  quibus:  Non  seductoribus,  2,  26 
illos   enim  vidit   esse  incorrigibiles   et  a  Satana  obsessos,    sed   illis,    qui   seducebantur.      De 
seductoribus  enim  praeceptum  et  regulam  dedit  Paulus,  quod  sint  post  unam  et  alteram  ad- 

25  monitionem  relinquendi  et  vitandi.  Sicut  enim  liydrae  plura  [rj  nova  succrescebant  capita 
uno  preciso,  ita  si  unum  diaboli  os  obstruas,  decem  alia  aperiuntur.  Ratio  est,  quia  credere 
nolunt  et  tantum  volunt  disputare.  Christiauum  autem  oportet  non  disputatorem  esse  sed, 
ut  sie  vocem,  creditorem  et  fidelem. 


p]  recesserit,    statim    excidit    societate    Patris    et    Filii.        Itaque    manete    in 

30  veritate. 

'Haec  scripsi  vobis  de  his,  qui  seducunt  vos.'    Vobis,  qui  seducimini,  2,  26 
scribo,  qui  vero  seducunt,   iis  non  scribo.     Uli  enim  non  redeunt,    id  (piod 
videmus.    Raro  redeunt,  qui  magistri  sunt  novarum  doctrinarum.    Sic  Paulus 
dicit:  Scio,  quod  subversus  est,  qui  eiusmodi  est  et  delinquit,  cum  sit  pro- 

35  prio   iudicio  conteranatus,   Tit.  3.      Non  est    agendum    cum  Satana,    ut    ob-iit.3,  11 
mutescat.    Non  silent  isti,  utcunque  niulta  dixeris  et  scripseris,  dimitte  illos, 
non  tacebunt,  ber  teuffel  leffet  fii^  bo»  maul  uid^t  ftopffen. 

'Et  vos  unctiouem  accepistis  ab  eo/     Audivimus  supra  de  isto  verbo  2,  27 
uuctionis,  uude  dicuntur  omnes  Christiaui,  a  Chrismate  scilicet.    Nunc  idem 


ßgg  SSottcjimg  üUx  bcn  1.  3Bxief  bc§  :3Df)Qnne§.   1527. 

H]  commune  et  multi  suscipiunt   cum  gaudio,  Sed  perseverare.     Multos  habui, 

qui  me  tentarunt  scriptis  et  voce,  dominus  mens  servavit  adhuc,   Sed  qnod 

avertuut  ilH,  qui  iam  sunt.    Qui  iam  sentiuut  bene  Euangelio  et  favent,  faxen 

®n(.  4,  löbenn  auä)  qui  bene  ceperunt,    sed   non   manserunt,   Gal.   'oculos  vestros"  K. 

%ä)  )X>ix  finb  3U  securi.  6§  trifft  pugnam  cum  adversario  fallacissimo  & 
spiritu  cum  suis  angelis.  Oculi  levandi  et  invocandus  Christus:  Rex  super 
montem  Sion,  mane  tu  nobiscum.  Repetitio  mera  et  necessaria  propter  in- 
sidias  Satanae.  Solum,  inquit,  adhortor  de  divinitate  filii,  in  Euangelio  hoc 
scripsi,  adhortor.  'Unctio'  Ita  simpliciter  non  possem  loqui.  Quando  unctio 
vobis  dicit  per  verbum  Euangelii,  tum  sentitis  in  corde  verum,  econtra  lo 
falsum.  Sacramentarii,  quando  dicunt:  'Est  significat",  Impossibile  est  quod 
sit  certum    sed   videtur  esse   verum,    aculeus   manel)it   in    eorum    cordibus: 

7  mera]  -era  das  kaum  =  vera  sein  dürfte 

P]repetit  et  significat,  quanta  sit  regia  et  sacerdotalis  haec  dignitas.  Reges 
sumus,  quia  habemus  potestatem  super  malis  nostris.  Super  aspidem  et 
spf.  91,  isbasiliscum  ambulabis,  psal.  90.  Vincimus  carnem,  mortem,  diabolum,  in-  i5 
fernum  non  nostris  viribus,  meritis  aut  studiis,  sed  quia  Christus  est  Rex 
et  Victor.  Ita  et  uos  sumus  victores.  Altera  est  sublimior,  quod  etiam 
uncti  sumus  in  Sacerdotes.  Sacerdotis  est  prophetare,  esse  rainistrum  inter 
Deum  et  homines,  regere  et  dirigere  Principes  in  his,  quae  ad  Deura  per- 
tinent.  Gloria  haec  est  omnibus  Sanctis  eins.  Divinitus  nobis  datum  est,  20 
quod  verbum  nostrum   est  verbum  salutis,   quia  posuit   in   os  nostrum  illud 

2.  eor.  5, 19 suum  verbum,    posuit   in   medio  nostri  verbum   reconciliationis.     Si  spectes 
carnis  iudicium,  vile  est  verbum.    Christianus  vero,  docens  verbum  Dei,  est 

2.  aKofe  8, 1  quasi  Dens  in  orbe  terrarum.     Sic  Moses  'Dens  Pharaonis  constitutus   est', 

Ex.   c.  8.     Ergo  haec   officia,    quod   possumus  esse    Magistri   et  Doctores,  25 
intercedere  et  reconciliare,   sunt  sacerdotalia  officia.     Ista  est  gloria  nostra, 
quam  cogitationibus  nullus  assequi  potest,   etiamsi  facile  dicatur.     Magnum 
est  iuterim  hoc  verbum,  quod  diabolus  metuit. 

'Haec  manet  in  vobis.'  Id  est,  manete  Christiani.  ^^ETtiraaig'  est  in 
verbo  'manendi'.  Multi  efficiuutur  Christiani,  et  cum  gaudio  accipiunt  ver-  30 
buni,  sed  non  manent.  Videte  Galatas,  quam  subito  mutati  fuerint,  videte 
Svvermeros.  Omnes  hinc  male  audiuut,  quod  unctione,  i.  e.  veritate  revelata, 
exciderunt.  Ubi  ergo  habemus  verbum,  orandus  est  Christus,  ut  nos  servet. 
'Et  non  riecesse  habetis,  ut  quisquam  doceat  vos.'  Necessaria  repetitio, 
propter  insidias  Satanae.  Mos  enim  scripturae  est,  bis  ac  ter  dicere,  quod  .•ss 
pukihrum.  Nihil  autera  sublimius  est  hac  unctione,  quae  est  effusio  omnium 
donorum  Spiritualium  per  verbum.  Haec  enim  'de  omnibus  nos  docet',  haec 
etiam  eos,  qui  in  illa  manent,  confirmat,  'ut  habeant  fiduciam,  et  non  pude- 

1. 3o^.  3, 28  fiant  in  adventu  eius,  v.  28\    Si  cum  Sacramentarii  dicunt,  'est',  accipi  pro 

28/29  Zwischen  diesen  Abschnitten  steht  in  P  das  oben  683,14  —  684,31  mitr/etheilte  Stück, 


SBotIcfuttfl  nkx  bcti  1.  33rtcf  bc§  3ot)antic§.    1527.  689 

H]  Si  falsum  esset  *^est'  significat,  ([uia  non  est  ex  imctione.  Illam  eertitiuliuem 
fidei  non  habent  illi  haeretici  et  unctionem.  Satan  vero  potcst  ein  liumanum 
Caput  einnljcrticii  itnb  crlcudjtcn,  ut  putet  omnia  vera,  quae  cogitet,  quia  est 
mirabilis  Spiritus,  ut  possit  ein  gciaujy  madjcn  for  ben  oxn,  ut  sit  ein  trunict. 

5  Sic  in  corde  incendere  potest  lucera,  ut  ratio  iudieet  eam,  sed  iudicatur  al) 
ea.  Sic  nostri  sacrameutarii  capti  ista  falsa  luce,  ut  non  aliud  videant  (juani 
'est  i.  e.  significat'.  Hoc  certc  scntio  in  corde :  Christus  pro  rae  niortuus,  ba» 
ift  iücrlid)  '(Dax  i.  e.  vos  sentitis  in  corde  vestro,  ut  docet  unctio.  Disputa- 
tores   etiam   audiunt   sed  faciunt   ex   hoc  mendacium,   quia  volunt   alia   cer- 

10  titudine  corroborare  et  faciunt  incertitudinera. 

'Manete'  iterum  superflua  verba,   sed  videt  tneitci"  quam  nos  i.e.  tl)ut2, 27 
QUgcn  JU  unb  Bleibt.    Pouit  nos  in  mediis  periculis,  ubi  adest  satan,   si  potest 
occidere  corpus,  faciet.    Et  quisque  studens  serio  in  sacris  literis  niultas  ha- 
bebit  cogitationes.    Ergo  scientia  nostra,  quod  constituti  in  niedio  periculo,  no 

ir.  fidamus  nostris  cogitationibus  sed  'Manetc'  :c.  Nam  tentatio,  insidiae  aderunt. 
23.  :septemb:  |     Tiduciam."    Vult  confirmare  nos,  ut  maneamus  in  doctrina  et  2,  28 


1  est  über  esset  4  trumet]  kaum  trutttet  zu  lesen 


6SJ),  17  —  690,  7  Vult  nos  confirmare,  ut  maneamus  in  doctrina  graciae,  qua  credimus  nos 
gratis  iustificari  iusticia  Christi  et  nierito  eins  nostram  iniusticiani  tolli.  In  liac  doctrina, 
inquit,  si  raanseritis,  fiduciam  habebitis  in  adventu  eins,  quo  non  erit  iudex  vester,  qui  eins 
20  misericordia  fiditis,  sed  remunerator  et  largitor  omnium  bonorum.  Aliis  iudex  erit,  qui  eum 
in  terra  per  verbum  euangelii  iudicantem  et  omnia  sub  peccatis  concludentem  non  audiverunt 

p]  "^significat',  id  non  est  verbum ,  quia  unctio  id  non  docet.  Nee  potest  'con- 
firmare' cor  eorum,  hoc  esse  certum,  nee  ex  hac  glossa  'habent  fiduciam',  sed 
pudefient  in  adventu  eins,  quod  non  manserint  in  unctione,  'uti  docuit  nos'. 

25  Sane  certitudiuem  fidei  aliuude  non  possumus  habere.  Potest  quidem  Satan 
dare  fucum,  ut  sensus  allegoricus  videatur  esse  certus.  Nam  sicut  potest 
in  oculis  carnis  praestigiator,  ut  videatur  adesse,  tumultum  excitare,  sie  etiam 
in  oculis  spiritualibus  potest  accendere  lucem,  qua  obfuscantur  multi,  sed 
non  coufirmantur.     Haeretici  capiuntur  falsa  luce,  sed  ea  non  possunt  certi- 

30  ficari.  Christiani  vero  sentiunt  in  cordibus,  esse  verum,  sicut  unctio  docet, 
et,  sie  esse,  credunt. 

'Et  sicut  docuit  vos,  manete  in  eo.'  Simplicissime  omnia,  ut  retineat 
nos  in  verbo.  Sive  autem  te  iubeat  'in  Verbo'  mauere,  sive  'in  Christo', 
idem  est.     Nam,  'si  in  vobis  manserit  Verbum,  quod  audistis  ab  initio,  eti.aof».  2, 7 

35  vos  in  Patre  et  Filio  manebitis*.  ibid.  Positi  sumus  in  mediis  periculis, 
undique  circumvallat  nos  diabolus,  et  insidiatur  maxime,  ubi  res  serio  agitur. 
Hie  opus  est  constantia,  ut  maneamus  in  verbo.  Scire,  nos  esse  constitutos 
in  medio  resni  insidiarum  mundi  et  diaboli,  est  summa  prudeutia  nostra, 
sed  tota  in  hoc  consistit,  ut  'maneamus  in  verbo'. 

40  'Et  nunc,  filioli,  manete  in  eo,  ut,  cum  apparuerit,  habeamus  fiduciam,  2,  28 

2ut:^cr§  SÜnU.  XX.  ^ 


690  33or(efintg  über  hen  1.  SBrief  be§  2(of)nnnc§.    1527, 

J\]  per  fidem  iios  salvari  non  opera.  In  adventu  Christi  non  est  stare  et  ferre 
SRSm.  11, 32iudiciura,  nisi  manserimns  in  isto  verbo  et  gratia.  Quia  'conclnsns 
totus  niundus  in  peccato,  nt  omnium  misereatur'  alioquin  confnndemur  et 
pavebimus  in  adventu  eins,  quia  non  erit  fiducia,  ubi  non  est  raansio  in 
gratia.  Omnes  ordines  sunt  ordines  operuni  et  infiniti  sunt  et  non  gratiae.  ^ 
Hie  coutra:  nisi  mauserimus  in  verbo.  Sumus  inclinati  et  ferimur  toto  im- 
petu  naturae  in  opera:  statim  ubi  mors  occurrit,  statim  ad  opera  confugit, 
3oi). 6, 28ut  loh.  6.  'Quid  faciemus?"  Quem  Satan  postea  äuget:  si  premit  te  mors, 
quo  ibis?  Si  vis  peccato  liberari,  hoc  est  opus  ic.  Domine,  peccavi.  Sic 
David  fecit,  ubi  audivit  'tu  es  vir  ille'',  voluit  mori  David.  Hoc  videns  pro-  w 
pheta  aununciat   illi   gratiam:    dominus  non  irascitur,    aufert   simid  poenam: 

2.Sam.i2,i3'non  morietur\  Nusquam  habet  David,  nisi  quod  manet  in  doctrina  gratiae.  Si 
Natan  non  fuisset,  hie  subversus  fuisset.  Adam  et  Eva  sie  quoque  eraut 
in  peccato  et  raorte  et  in  conscientia  dei  iudicis  occidebantur  et  terrebantur. 
Sed  mox  sequitur  Euangelica  promissio,    quae  erat  vox  vitae  et  remissiouis   i5 

2.  aKoic3,  ispeccatorum:  'Semen'  k.  Per  iUud  verbum  habent  remissionem  peccatorum 
sine  Omnibus  operibus.  Ut  in  tempore  praesenti  tentationis  homo  consistat 
in  verbo,  hie  labor,  hoc  opus. 

2    (Sed)   quia  4   pavebimus   scheint  c  aus  pudeb  8   äuget]   anget  möglich 

9  Si  c  aus  Ibi  17  homo  o 


nee   miserieordiam    sunt   complexi.      Hi    confundentur,    quia   afferunt  fiduciam    sui  operis   et 
iusticiae  su^,  cuni  Christi  iusticia  niti  et  fidere  deberent.     Tanto  autem  hie  maiore  studio  et    20 
oratione  magis  assidua  debemus  uti,  quanto  et  natura  nostra  ad  operum  iusticiam  est  pronior 
et  k  diabolo  instigatur  vehementius.     Videmus  enirn  [o]  in   subitis  casibus   statim    ad    opera 
respicere  omnes.     Contra  hanc  nostram  naturam  .... 

P]et  non  pudefiamus  in  adventu  eius.'  Iterum  videmus,  quod  vel  aliquo 
terrore  vult  nos  impellere,  ut  maueamus  in  doctrina  Christi,  quia  in  adventu  25 
Christi  non  potest  sustineri  iudicium,  nisi  maneamus  in  doctrina  Christi. 
Hinc  enim  'Fiducia'  subnascitur,  'ut  consistamus  in  adventu  eins'.  Quid  est 
ergo,  quod  ambulemus  per  vias  difficiles,  per  ordines  operum  infinitos,  cum 
tamen  scriptum  sit,  'mauendum  esse  in  Christo'.  Satan  quidem  hoc  im- 
pugnat,  et  natura  eo  inclinat,  ut  pro  peccatis  satisfaciat,  et  Deum  reconciliet.  30 
Quid  oportet  facere,  si  te  perterret  periculum  mortis,  et  angit  conscientia? 
'Mane  in  Christo',  crede,  nihil  tuis  operibus  effici  posse,  sed  sola  iustitia 
3oi).  6, 29  Christi.  'Hoc  est  opus  Dei,  ut  credatis  in  eum,  quem  misit  ille.'  lo.  e.G. 
Sic  David,  ubi  Nathan  eura  increpasset,  et  ille  confiteretur,  subdidit,  'Trans- 

2.€Qm.i2,i3tulit  Dominus   peccata   tua,    non  morieris',    2.  Sam.  c.  12.      Nihil  facit,   nisi   35 
quod   'manet    in    doctrina   gratiae',   nihil   cogitat    suis    operibus    satisfacere. 
Erat  Vera  doctrina  gratiae,  'Transtulit  Dominus  peccata  tua',  cui  et  credidit. 
Sic  et  Adam,  ubi  peccavit,  nihil  fecit,  ut  restitueretur,  sed  per  illud  verbum, 

i.swoff  3,  ir, 'Semen  mulieris  conteret  caput  serpentis',  vivificatus  est.    In  hoc  verbo,  sine 

Omnibus  operibus,  credens,  salvatus  et  iustificatus  est.     Valde  repuguat  na-  40 


Sicricjinig  über  beii  1.  i^vief  bes  3Dtjnnne§.    1527.  091 

l\]  Hoc  est  avellere   a   sinistris  iit  mala  specic  pcccati.      In  dextris  per 

speciem  mac^t  Satan  egregias  opiuioncs,  ut  saltcni  avellat  a  vcrbo.  Ego 
ignoro  nllam  viani  quam  rnanere  in  gratia.  Sic  in  onmibns  tentationibus 
fugiendum:    Quia    apud    te   propiciatio    est,    tu    habcs   propiciatorium.      Et«f.  i3o,  4 

5    Ro.  3.  'quia   non   iustificatnr  ulla  caro',    Et  Act.  15.   Mai^na  res   manere   in  S"'"-  ^'  '^^ 
Christo  et  gratia.    Confitentcs  enni  sunt  securi,  non  confundentur  in  advcntu 
eins.     Deus   non    ostenderet  peccatum   et   mortem,    nisi   glorificari  vellet,    ut 
diceretur:   gratia   mortem    devorat.     Tentare   deum   est,   inquit,   imponere  2C.  «ipa- ir,,  lu 
fideuter   andere    et   confidenter   stare   Antithcsis.      Si    studuerit    opcribus    sc 

10  Stabilire,  habebit  pavorem  conscientiae  horrentis  adventum  eins,  ideo  con- 
fuudetur.  Exhortatio  pro  principali  parte  doctrinae,  quae  est  doctrina  gratiae, 
quae  persouam  facit  bonam.  lam  sequitur  altera  pars.  Nam  negligentes 
arguit,  ut  proferant  fructus,  ut  possiut  se  agnoscere  Christianos.  Ibi  debuit 
cap.  3.  incipere.    'Si  scitis,  quia  iustus.'    Variis  argumentis  agit,  nt  provocet  2,  29 

15  ad  operandum  bene.  Arbor  non  est  otiosa,  Christus  cum  facit  bonam,  proinde 
cogitat  tentatiouem,  ut  faciat  fructum,  ut  sim  Christi,  non  sint  hypocritae, 
quia  verbum  dei  non  est  in  sermone,  alioqui  est  Christianus  verbis.  Nos 
praedicamus  quidem  vobis,  inquit,  sanam  doctrinam,  videte,  ne  fallatis  vos. 
Hoc  scimus  i.  e.  de  fructibus  coguoscimus,  doctrina  est  sana,  videte,  ut  certi 

1   vt  bis  pcti   o  zu   4   ps.  130  »•  5   Act.]  Pet.  9   fideuter]  fid  [was  auch 

fiducia  meinen  kann]  15  bona 

20  ß91j  11  —  602,9  Est  exhortatio  ad  bene  operandum  contra  hypocritas  et  alios  ociosos 
Christanos,  qui  praeter  nomen  nihil  Christiani  hominis  habent.  Quia  enim  reguum  Dei 
non  consistit  in  sermone,  ideo  haec  doctrina  debet  efficax  esse  in  iis,  qui  eam  cogno- 
veruut.     Aut  certura  est  indicium,  quod  eam  non  recte  cognoverint,  utcunque  multa  garrire 

p]  tura,   et  imponit  nobis    species  egregia  institiae.     Discamus  ergo  hoc,   sive 

25  alliciamur  specie  sanctitatis,  sive  terreanuu'  morte,  sive  aspectu  peccati,  igno- 
remus  omnem  viam  iustificandi,  nisi  per  Christum.  'Credimus^,  in([u\t 
Petrus,  'per  gratiam  Domini  lesu  Christi  salvari,  quemadmodum  et  illi', 
Act.  15.  Hi  non  confundentur  iu  advcntu  Christi.  Vult  enim  glorificare 
suam   gratiam,    ut  sciamus,    gratiam    suam    devorare    mortem    et   inferuum. 

30  Hoc  non  posset,  nisi  nos  omnes  prius  de  peccato  convinceret.  Hoc  est  ergo, 
quod  dicit,  'manete',  ut  possitis  stare,  et  non  confundamini.  Et,  qui  non 
manserit  in  eo,  sed  studuerit  operibus  se  stabilire,  ille  nou  subsistet,  ne 
Carthusianus  quidem.  Est  igitur  hie  principalis  exhortatio  ad  doctrinam 
Christianam,  quae  sola  facit  arborem  bonam. 

35  'Si  scitis,   quoniam  iustus  est.'     Pcrgit  exhortari  ad  opera,   et  fructus  2,  29 

gratiae,  et  variis  ai'gumentis  agit,  ut  provocet  ad  operandum  bene,  sie  tamen, 
ut  ista  opera  non  sint  fiducia  nostra.  'Prinuun"  agit  Christus,  ut  sit  arbor 
bona,  'deindo'  ut  fructificet.    Unde  haec  bonitas?    Non  ex  fructibus,  scd  ex 

44* 


(592  aiorlefung  übet  ben  1.  SBrief  be§  3o^anne§.   1527. 

2?]sitis.  Scitis,  inquit,  in  deo  uiilla  iniquitas  sed  iusticia  et  per  gratiaoi  eins 
iustificamini,  ergo  potestis  scire,  qni  sint  Christiani,  qni  non.  In  eo  non 
est  peccatum,  quia  liberat  nos  a  peccato  omni,  ergo  scitis  et  hoc:  qui  habet 
doctrinam  sanara  et  natus  est  ex  ipso,  qnod  debet  ic.  Distingait  nativitatem 
ab  auditu.  Nasci  ex  deo  est  acqnirere  naturam  dei.  Ergo  non  adumbremur  5 
specie  sed  nascamur  Christiani,  ut  simns  iam  natura  boni,  qui  antea  raali. 
Ergo  natus  vere  ex  deo  est,  qui  iusticiam  facit,  qui  servit  proximis.  Qui  non 
diligit  proximos,  potest  esse  Christiauus  factus  auditu  aliquo  deliniatus,  sed 
natus  non  est.  Dens  ergo  non  vult  Christianos,  qui  non  faciunt  iusticiam, 
quia  vere  nati  ex  eo  faciunt  iusticiam,  ha?j  ift  1.  toeg  exhortandi  pigros  lo 
stertentes,  ut  cogitent  se  falli,  si  sciunt  deum  iusticiam,  si  2C.  Oportet  filius 
habeat  bie  ort  patris. 


7    proxiraus  12/693,2    hinter    patris    folgt    ohne    Absatz    2.  Videte.       Nur    am 

Bande  C.  III 


iiorint.  In  Christo,  iuquit,  non  est  peccatum.  Nam  hoc  eins  officium  est,  ut  nos  a  peccatis 
liberet.  Qui  ergo  sanara  doctrinam  habet  et  est  natus  ex  Deo,  necesse  est,  ut  ipse  quoque 
Sit  sine  peccatis  et  iustus.  Nam  nasci  ex  Deo  est  naturam  Dei  acqnirere,  ut  Christianus  15 
sit  non  specie  quadam  adumbratus  sed  natura  ita  bonus  ut  antea  natura  malus  fuit,  qui 
primo  Deo  promittenti  gratuitam  remissionem  peccatorum  ex  animo  credit,  deinde  Deo  pre- 
cipienti  rautuara  dilectionem  ex  animo  obedit  et  omnia  officia  caritatis  libenter  suscipit  erga 
omnes,  qui  eis  opus  habent. 


p]radice  non   ex  sanctificatione,   sed  regeueratione.     Nam,   'qui   ex  ipso   natus   20 
est,  facit  iustitiam',  h.  1.     Igitur  vult,  ut  non  fiant  Christiani  falsi ,  sed  vera 
fide  instructi,  et  sie  Deo  placeant,  et  in  virtute  Dei,  bene  operentur. 

'Scitote,  qnod  omnis,  qui  facit  iustitiam,  ex  ipso  natus  est.'  Qui 
gloriatur,  se  'scire'  et  habere  veram  doctrinam,  ille  debet  haue  fidem  et  Cog- 
nitionen! ostendere.  Argumentatur  ab  'effectu'.  Natus  est  ex  Deo,  qui  facit  25 
iustitiam,  qui  ostendit  fructibus,  qui  non  ampHus  peccat  in  proximum.  Et 
qui  non  facit  proximo  iustitiam,  non  est  verus,  sed  fictus  Christianus.  Dens 
non  vult  Christianos  illos,  qui  non  faciunt  iustitiam.  Dens  diligit  iustitiam, 
ergo,  qui  sunt  ex  Deo,  faciunt  iustitiam.  Est  ergo  hoc  primum  argumentum : 
Qui  gloriatur,  se  Christianum,  et  non  facit  iustitiam,  falsus  est  Christianus.  3o 
Patri  enim  filius  debet  esse  similis.  Alterum  argumentum  exhortationis 
deducit  ex  hoc:  Quod  Christianus  natus  ex  Deo,  diligitur  a  Deo,  atque  hinc 
est,  quod  admoneat  nos  de  charitate  Patris,  capite  sequenti. 


5öorIe)im3  übet  bcn  1. 58ricf  beä  SofjanncS.   1527.        •  ^93 

»]  Cap.  III. 

2.  'Videte  qiialem  charitatem.'  Aliud  argiimentiim,  qiiod  deducit  ex 
primo  iu  fine  2.  capitis:  'natus  est  ex  ipso'.  Ex  ipsa  nativitate  forraat  aliiul 
argumeDtum.    Dixi  'qui  facit  iusticiam,  natus  est',  inducat  vos  ergo  ad  dilec- 

5   tionem.     Vide,   qui   dilcxerit   ncs,    ut  3C.      Et  ecce  Christianus   ubi  hoc  no- 
verit,   quomodo  a  deo  dih'gatur,    quin  diligat  fratreni.     Caniiuus,   sie  dilexit 
DOS    Christus,    ut    Ro.  8.     in    nianus    diaboli    ])atcr    dedit,    quomodo    cum  »»öm.  s,  32 
eo  non    omnia?'     Ergo   omuia  nostra  et  ad  hoc  filium  dedit,    ut  ipse  esset 
pater.     Qui  comprehendit,  erumpit  et  diligit  proximum  suum.     Confide,   in- 

10   quit,  viel  mortem,  de  raorte  redimam  eum.     'Super   aspidem  ambulabis'  psaM'.  9i,i3 
et    'quid   retribuam   domino'?     Ego   expendam   pro   proximo   vitam,    corpus,  qsf.  hg,  12 
animam  et  quod  habeo.     Videte  qualem  eliaritatem,    ut  et  vos   provocemini 
ad  charitatem.      Tgnita   verba:    non    dicit   donura    sed   charitatem    summum 
bonum.     Quam   magnifica   grandis   salutatio   Luc.  1.     Sic   In'c   'qualem',    in-  2uc.  1,  29 

15  estimabilem  et  illam  charitatem  non  vendidit  pro  operibus,  sed  gratuito  nobis 
damnatis  morte,  servis  Satanae,  inimicis  suis,  qui  pugnamus  contra  eum 
blasphemiis  praesertim  clerici  sacerdotes,  ut  Paulus  1.  Timo.  1.,  quia  clerici  1.  lim.  1,  13 

3  in  fine   2.  c.    0  5    qui]   q  8  eo  non  omnia  0        filio  0        ipse  0  s»  12 

qualem  charitatem  r         zu  13   über  chat?'»  steht  iust  grä  [=  iustificatus  gratisy         17  clerici 
(vor  sacerdotesj  0       1.  Tim.  1   0 


693,  2  —  691,  4  Aliud  argumentum  natum  ex  superiore  nempe  ex  nativitate,  in  qua  nobis 
exemplum  divinae  erga  nos  benevolenciae  proponitur,  quod  Deus  [rh]  nobis  per  filium  suum 

20  Ihesum  Christum,  quem  in  nostram  carnem  pro  nobis  redimendis  demisit,  ins  filiorum  dedit 
et,  sicut  pulcherrime  dixit  Paulus,  cum  filio  suo  omnia  dedit,  quae,  nisi  plus  quam  adaman- 
tina  corda  habeamus,  excitare  nos  debebant,  ut  proximum  pari  amore,  quo  omnes  nos  Deus 
complexus  est,  complecteremur.  Usus  autem  est  [o]  Johannes  singulari  verborum  pondere: 
non  dicit  dedisse  nobis  Deum  donum  aliquod  sed  ipsam  charitatem  et  fontem  omnium  bono- 

25  rum  cor  ipsum  idque  non  pro  operibus  ^  aut  studiis  nostris  sed  gratuito.  Et  nobis  dedisse, 
hoc  est,  damnatis  morte,  servis  Satanae  et  inimicis  suis,  qui  contra  eum  pugnavimus  blas- 
phemiis et  omni  genere  impietatis  ac  scelenim,  sicut  Paulus  de  se  dicit  1.  ad  Tim.  1.  et  nos 
omnes,  maxime  autem  qui  clerici  fuimus  in  Papatu,  fateri  cogimur.     Ilis,  inquit,  charitatem 

^)  opibus  tcie  die  Hdschr.  und  Bnms  hat,  ist  Schreih^er sehen.      Vgl.  H  Z.  15. 

Caput  III. 

P]  30  'Videte,   qualem  charitatem  dedit  nobis  pater,   ut  filii  Dei  nomincmurs,  1 

et  simus.'      Hie   ille  caminus   et  fomax,   quod  Christus  sie  dilexerit  nos   et 
obedierit  Patri,   qui   dedit  nobis  Filium,   ut  per  illum  redimeret   nos.     Qui 
haec  mente  cogitat,  impossibile  est,  ut  non  fructificet.    Dicit  enim  cor  secum, 
'Quid   retribuam   Domino    pro    omnibus,    quae    retribuit    mihi?'       Ps.    115. i^'.  us,  12 
35   Videte  ergo,  ut  et  vos  provocemini  ad  charitatem. 

'Qualem  charitatem.'     Maria  cogitabat,   qualis   esset  illa   salutatio,   id 
est,  quam  magnifica,  Luc.  1.     Sic  et  hie  'qualem'  hoc  est,  quam  magnificam  i-'uc.  1, 29 
charitatem.      Fortius    et  vehementius  est,   quam   si   dixisset  'gratiam'.      Sed 


g94  Sßotlefung  über  ben  1.  «rief  be§  3Df)anne§.   1527. 

H]  atrocissime  opibus  nostris  persequentes  graciam  et  misericordiam  dei,  Ulis 
pugDantibus  contra  deum  dedit  charitatem  pro  poena  non  deus  sed  pater, 
quod  nomeu  est  dulcius.  Istis  vult  inflammare  omues  Christiauos,  ut  ne 
sint  stertentes  et  obliviosi  sed  charitatem  ostendant. 

'Nominemur'  ba^  tft  au(^  Q,XO^.     Non  ut  simus  amici,   liberi  a  morte,    s 

peccato,  sed  filii.     Maioribus  verbis  non  potuit  eloqui,  repete  singula  verba. 

Loquitur  de  nomiuatione  uuiversali  a  deo  Christo  ab  oranibus  creaturis,  quia 

§c6r.  2,  12 sie  scriptum   in   «criptura:    Narrabo   uomen   fratribus'.      Et   Matth.    ultimo: 

iWattf).28,io'dic  fratribus  meis'.    Si  Christi  fratres  sumus,  certe  deus  est  pater,  haeredes 

dei,  cohaeredes  Christi.     Ideo  cum  admiratione  vocabuli  incipit:  Videte  3C.   i« 
Ergo  etiam  ab  ipsis  angelis  Satana  nominamur,  Ideo  utitur  potius  'nomina- 
mur'  vocabulo.     Et  vera  est  nomiuatio,  quia  per  gratiam  sumus  nati.    Ergo 
videte,  ut  faciatis  iusticiam. 

Tropter  hoc  muudus  non  uovit  vos.'    'Nos'  non  est  in  greco.    Magna 
pugna,  quia  loquitur  de  Christianis.     Istud  argumentum  tractat  latius,  quod   la 
ex  charitate  debemus  accendi.    Quia  nominamur  dei  filii,  habemus  charitatem 
dei.    Est  tam  ardua  res,  ut  ratio  non  intelligat,  mundus  non  capiat,  Nempe 
quod   ego  pauper  afd^en^^rabel  huc  venire   debeo,   ut  credara  me  filium    dei. 

2  deura  c  ans  eum  3  ne  c  aus  nos  5  vt  o         simus  zu  streichen  versucht 

zu  8  über  Matth.  steht  loh.  9  h^r^ides  zu  9/10  ut  esset  primogenitus  inter  multos 

fratres  r         14  nos  non  est  o         14/15  Mag  bis  X— is  o         zu  15  über  tractat  steht  ftrei^t 


dedit  (pro)  loco  [rh]  poenae.    Nee  'Deum'  appellat,  quod  nomen  horrent  pavidae  conscienciae, 
sed  'patrem',   quo   uon  potuit  alio  vocabulo  magis  suavi  uti ,  ut  inflammet  his  quasi  ignibus    20 
Christianos,    ne  stertant   sed   exciteutur   ad   proximum  iuvandum    et  servandum   omni  genere 
officiorum. 


pjdixit   charitatem  ipsius  summara  uuUis   meritis  vel  operibus   provocati   sed 
sola  charitate,  imo  nobis  inimicis  et  persecutoribus  Dei  et  Christi. 

'Dedit  vobis  Pater."   Dicit  Deum  Tatrem'.  Vult  istis  verbis  inflammare  25 
Christianos,  ut  sciant,  quod  Deum  habeant  placatum  eumque  Patrem. 

'üt  filii  Dei  nominemur.'    Non  satis  est  dicere,  quod  simus  amici,  sed 

quod  filii  Dei  nominemur.     Non  potuit  vehementius  ista  'charitas'  exprimi. 

m-  22, 23  Nominamur   autem    ab   ipso  Deo   Filii   et  Fratres.      Narrabo  nomen  tuum 

smatt^. 28, 10 fratribus  tuis,  psal.  22.     Item:  nunciate  fratribus  meis,  Matth.  28.    Si  autem  30 

SHöm.  8,  nfilii,   et  haeredes  et   cohaeredes  Christi,   Eo.  8.     Non  sufBcit  nos  filios  Dei 

fieri,  sed  et  nomine  hoc  inclarescere  debemus  in  conspectu  Dei  et  angelorum. 

Sed  unde  sie  denominamur?     Propter  Dei  charitatem. 

Tropter  hoc  mundus  non  novit  nos,  quia  non  novit  eum.'    Illud  argu- 
mentum tractat  et  urget  latius,  quia  ex  charitate  debemus  accendi.     Propter   35 
hoc  enim,  quod  habemus  charitatem  Dei,  etiam  filii  Dei  nominamur.    Mundus 
uon  potest  intelligere,  quod  homo  assuetus  ])eccatis  et  in  eis  natus  tamen  a 
Deo  iu  gratiam  sit  receptus,  ut  et  filius  Dei  sit  et  noraiuetur.     Caro  hoc 


Jßorlefiiiici  üIh-v  beii  1.  Sticf  bc§  Sofjanncg.    1527.  Q% 

KjEt  tarnen  oportet  credamus.     Osculamini,  iiKjuit,  ßliuin:  oportet  illiiin  (•o]a-W2, 1.2 
mus.      Oinuia    praecepta   rediguntur    in    hoc    praeeeptiun.      Coustitiii    regem 
filium  meum,  ps.  2.  quia  illi  traditur  totus  orbis  terrariim  iu  obsequium,   ut 
totus   psalmus   dieit.      Praeceptum   mm  est   iu   arljitrio   sed   bli   muft   mein 

^    Bruber  fein  et  dei  filius.     Nolite  tinierc  jc.     Vult  ergo,  ut  praedicemus  eiu8 
iuestimabilem    uiiserieordiam.      Obstaculuui   aufert    hoc,   tanien   uemo    capit. 
Non  oportet  spectetis,  quid  iudicet  nunidus,  ratio,  alioqui  multitudo  averteret, 
Papa,  sapientes  viri  Seholae  blaspheniant  nostram  doctrinam.    Nos  loquimur  i- «or-2,9 
sapientiam  iu  abscoudito,    Eligit  stulta  ic.     Muudus  certe  alioqui  ferrct  uos  i-  ^ov.  1, 27 

10  iu  mauibus,  sed  ecoutra  facit,  ergo  coutra  hoc  scaudalum  ita  loquitur  lohaunes, 
cum  diversum  faciat  mundus,  blasphemet  nos.  Siue,  ut  muudus  putet  uos 
diaboli  filios,  mane  in  coguitione  et  fidito  verbis  illis  diviuis  et  charitati. 
Muudus  iudicat  sapieutes  iustos  filios  dei.  Simus  abscouditi  ab  illo,  quia 
sumus  ex  charitate  dei  filii  ipsius. 

15  'Non  uovit."     Num  saucti,  docti,  potentes  non  agnoscerent  deum?    Et 

Schwermeri,  qui  multa  scribuut  et  Papistae  leguut  haue  Epistolam  lohauuis. 
Noverunt  deum,  sed  quod  dederit  nobis  indignis  haue  charitatem  k.,  Ignorant, 
Loquuntur  verba  sed  non  iutelliguut,  natura  non  capit.  Si  comprehenderet 
hoc,    quod  Christi   fratres    essent,    deserereut   sua   studia  et  gloriarentur  et 

7  Non  c  ans  nos  17  Ignorant  o 


20  ß95j  15 — 696,11  Num  sancti  religiosi  et  sapientes  illi  non  norunt  esse  Deum?  Num  qui 
hodie  nova  dogmata  spargunt,  num  Papa  cum  suis  non  nonint  Deum?  Nomen  norunt. 
Sed  illara  veram  noticiam  Dei  non  bal)ent,  quod  Dens  indignis  no})is  cliaritatcm  suam  dederit 
et  nos  filii  sui  meritis  et  operibus  ex  sola  misericordia  salvos  fecerit.  Si  enim  hanc  noticiam 
habereut   et  crederent  se  Christi   fratres  esse,  desererent  studia  sua,  quiJms  mereri  iusticiam 

25    volunt,   et   in  Christo  gloriarentur  pocius    ac,    quae    nunc  mordicus    retinent  persequendo   et 

p]  non    appreheudit,    mundus   nou   accipit,    verum   Scriptura  dicit:    Osculamini  qji.  2,  12 
filium,  psah  2.    Et  ipse  filius  Dei  nos  vocat:  Ad  me  onmes  venite,  Matth.  11.  ajjnttfj.  11,28 
Nisi  hoc  verbum  haberemus,  non  posset  natura  hoc  propter  pusillanimitatem 
appreheudere.      Dicit  ergo   loannes:   Non   oportet  cousiderare,    quid   iudicet 

30   muudus,  quid  multitudo,  quid  caro,  quid  mouachi.    Nos  loquimur  sapieutiam 
iu  mysterio  absconditam,  quam  abscondidit  Pater  sapieutibus  et  prudentibus, 
Mattli.  11.    Est  ergo  hoc  unum  scaudalum  coutra  hoc  argumentum:  SoEtcnsduiiiii,  27 
fo  öiel  .^eilige  gelehrte  leute  ha§  ni(^t  geh)iift  IjaBcn?     Sic  aiuut,  sed  uoli 
scaudalizari.     Muudus  te  nou  novit,  tu  uosti  illum,  quod  nou  sit  huius  pa- 

35  temae  charitatis  capax.  Proinde  mundus  non  novit  neque  Universitas  neque 
Svvermeri,  licet  toties  dicant:  Credo  iu  Deum.  Hoc  non  novit  mundus, 
quod  Pater  talis  sit,  licet  dieat  se  nosse  Deum.  Natura  enim  non  capit, 
nisi  unctio  nos  doceat.  Si  hoc  crederent,  quod  Dens  nobis  dedisset  chari- 
tatem,  ut   per  illain  effieeremur  filii  Dei,  'fic  iDÜibcu   [idj   niibci'§  anftcncn. 


696  aSoricfung  ixbex  bin  1.  SStief  be§  3ül)anne§.    1527. 

K]  sipfl- 15, 10  gaudereut  in  Christo:    lam  video  meam  vitam  esse  iugum,   quod  Act.  15. 

Et  sie  nobiscum  damnarent  omnia  iz.   sed   mordiciis   tenent  et   cum  insauia 

defendiint  suos  ordines,  quia  non  noverunt  patrem,  qui  dicit:   in  gratia  filii 

mm.  11, 32  mei  salvabo  et  omnia  conclnsi  siib  peccato,  ut  omuium  miserebor.    Si  omnia, 

Soi).  1,  13  ergo  et  missa,  cappa  et  quaelibet  opera  K.    @§  l^etft  'nee  ex  voluntate  carnis'  K.     ^ 

Quicquid   uon   est  misericordia  et  patris  cliaritas,   est  fre^  peccatum.     Scire 

vere,  quid  velit  dominus,  requirat  a  nobis.     Finguut:   qui  sedeat  iu  celis  et 

numeret  opera  et  signet,  qui  facit  bona  opera.    Et:  uoscere  deum  est  servare 

regulas  monachorum.     Si  vis  liberari  a  peccatis,  per  hunc  filium  et  gratiam 

ostensam  per  me,  potestis.     Qui  non  novit  patrem,  nee  filium  novit.     Cog-   lo 

nitio  dei  non  stat  sine  filii:  Relativa  sunt.    Non  admittuut,  quod  sine  operi- 

bus  siraus  filii  dei,    imo  damnant  ut  diaboli  filios,    quod   invertamus  omnia. 

3o5. 9, 24  Sicut   Christo    eontigit:    'Nos    scimus,    quod   hie   hoino    peccator    est'.      *Si 

aKattf).io,  25patremfamilias  vocaverunt."      Si  sumus  Christi  fratres,   fo  !^eift  mundus  non 

novit  vos,  quia  non  credit  deum  sie  sapere,  sed  fingunt  sibi  deum.     Adhuc   i5 
3,  2  in  isto  argumento  'nondum  apparuit  quod  erimus'.     Contra  pnsillanimitatem 
loquitur.     Argumentatur :  diligit  vos  dominus,  ergo  diligite.     Et  Christianus 

5  quaelibet]  q  11  dei]  filii  zu  13  loh.  9.  Mat.  10.  r 

occidendo  ecclesiam  Dei,  ea  damnarent  nobiscum.  Sed  defendunt  adhuc  ista  omnia  pertina- 
cissime,  quia  uon  noverunt  patrem,  qui  dicit:  in  gracia  filii  mei  salvi  eritis,  quique  omnia 
conclusit  sub  peccatum,  ut  omnium  misereretur.  Quodsi  omnia  sunt  sub  peccatum  couclusa,  20 
ergo  nee  missa  nee  ordo  vitae  singularis  nee  ullum  aliud  opus  ex  peccatoribus  iustos  facit. 
Quia  hoc  (unius)  solius  frh]  misericordiae  divinae  est  opus.  Sicut  aperte  dicit  lohannes, 
quod  non  ex  voluntate  carnis ,  non  ex  voluntate  viri  sed  ex  Deo  nati  sint.  Quicquid  igitur 
non  est  misericordia  et  cliaritas  patris,  hoc  revera  peccatum  est.  Hoc  autem  quia  nesciunt, 
recte  dicuntur  non  nosse  Deum.  Ipsi  enim  eum  tantum  Deum  norunt,  qui  in  coelis  sedeat  25 
et  numeret  opera  ipsorum  eaque  prescribat  et  tanquam  (quidam)  unus  [oj  mercator  precium 
debitum  pro  acceptis  operibus  rependat.  Atqui  hie  non  Deus  sed  idolum  tui  cordis  est 
natum  ex  ignorancia  veri  Dei.  Hie  palam  est  non  nosse  eos  Deum.  Sed  cum  Deum  non 
norunt,  neque  filium  norunt. 

P]Desererent  sua  studia  et  damnarent,  quicquid  est  illarum  blasphemiarum  in   so 

Christum.     lam  vero  mordicus  sua  studia    defendunt  et  nos   haec  docentes 

persequuntur.     Dicit  vero  Pater:  Ego  filium  dedi,  ut  per  illum  salvaremini. 

möm.  II,  32  [fo!]  Conclusi  omnia  in  peccatum  et  incredulitatem,  ut  omnium  miserear,  Ro.  13. 

&ai.  3, 22  et  Gal.  3.    Quicquid  igitur  non  ex  fide  est,  hoc  peccatum  est.    Hoc  est  ergo 

nosse  Deum:  scire,  quid  a  nobis  requirat,  quid  nobis  faciat.    Uli  vero  Deum   35 
alium  sibi  imaginantur.    Videte,  quicquid  est,  omnia  coucludo  sub  peccatum, 
sola  mea  gratia  est,   quae  regnat  super  vos.     Si  vultis   ergo  liberari  a  pec- 
cato, cognoscite  filium.    Ergo  nosse,  quod  ita  Pater  per  filium  misereatur  et 
omnes  salvet,  quotquot  salvantur,  vera  sapientia  Christianorum  est. 
3,  2  'Charissimi,   nunc  filii  Dei  sumus   et  nondum  apparuit,   quid   erimus.'  40 

Iterum    contra    pusillanimitatem    parat    tale    argumentum:    Deus    te    diligit. 


5)0vtcfuitg  über  bcn  1.  S3ricf  bc§  3oT)aiiitc§.   1527.  (397 

2\]  oportet  diligat,  facit  ergo  insidcrc  hoc  urgunientum  fer  bicf)  uidjt  hxau,  (|uo(I 
liomines  tliversum  sentiunt.  Est,  inquit,  aliud  seandaluin.  Audis  dei  lilium 
et  Christi  fratrein  esse,  qui  es  peccator  a  iuventute  tua  et  blasphenius. 
lucomprehcDsibilis  res,  quam  dicis,  nii  lohaunes.  Non  oifendieulo  sit  tibi. 
6  Habet  tua  eouscientia  scandaluui  a  muudo,  2.  a  tua  ratione.  Utcunque 
impeteris,  tameu  scriptura  non  raentitur.  Et  Christus  non  frustra  dixit:  Suc  ia  32 
'Nolite  timere  pusillc  jc.  lohaunes  'In  domo',  'Non  turbetur  icf)  l)ab  raiilllCy  3oi).  h,  1 
genug.  Si  cepcrimus  iUam  charitatem,  certe  diligemus  fratres.  Nam  si  scn- 
timus:  oportet  diligam  invicem,  acquiro  cor  dulcissinuuii  fluens  Bod^  pro  in- 

10  vicem.  Sic  fortiter  urget  istum  locum  'sumus\  quia  nominamur  sie  in  scrip- 
turis  sanctis.  'Quod  erimus',  sumus  iam,  sed  quod  sumus  et  mauebimus, 
nondum  apparuit.  Non  possum  tibi  digito  monstrare,  absconditum  est,  non- 
dum  apparet.  Ego  debeo  filius  dei  et  frater  Christi  esse,  ba§  ift  JugetccÜ 
ab  Omnibus  scaudalis  contrariis,  mea  propria  vita,  quod  sum  infirmus  pro[)ter 

15  peccata  mea,  quod  debeo  mori,  quod  sunt  ceu  inferum  mare,  damnari  me  a 
toto  muudo.  Diabolus,  mors,  nmndus  sunt  omnia  opercula  et  per  ista  ego 
debeo  erumpere  et  credere  me  filium  dei.  Omnia  contraria  apparent,  qui 
consistimus  per  solura  verbum.  Dens  dedit  hanc  charitatem  et  sumus  fihi? 
Qui  sunt  in  peccatis,  labuntur,  errant,  occiduntur,  et  essent  filii  dei?     Qua 

20  via  comprehendam  ?     In  verbo  haere.    Christus  niliil  habuit  Matth.  8.    Apo-anatt^.  s,  20 

14  ab  c  aus  sunt  zu  16  über  ista  stellt  omnia  18  et  sumus  filii  o 

697,16  —  698,  11  Opercula  autem,  quibus  baec  gloria  est  abscondita,  ut  cerui  non  possit, 
sunt  primuni  vestra  conscientia  et  infirmitas  carnis  vestrae,  deinde  mundi  de  nobis  iudicium, 
qui  nos  ut  diaboli  filios  damnat,  item  diabolus,  gravis  et  iniustus  hostis,  nisi  gracia  nos 
servet,  item  crux  et  postremo  /crux  et  postrenio  rhj  mors.  Per  litjc  monstra,  quibus  tecta 
25  est  gloria  vestra,  perrumpendura  est  et  statuendum  nos  esse  filios  Dei,  eeiamsi  omnia  diversa 
appareant.       Sed  nemo  hoc  poterit,  nisi  omni  specie  abiecta  in  nudum  verbum  se  reüciat  et 

p]  Urget  maxirae  loannes  argumentum  hoc  et  cupit,  ut  nostris  cordibus  im- 
primatur.  Item,  scandahim  debes  esse  et  dici  filius  Dei,  cum  tarnen  videas 
te   esse    in    carne   et  sanguine   habens   non  solura  scandalum    in  mundo   sed 

30  etiam  ex  te  ipso,  qui  nondum  sentis  et  vides  te  filium  Dei,  cum  iu  carne 
et  sanguine  sis  et  sentias  carnem.  Nihil  tamen  te  hoc  raoveat.  'Nondum 
apparuit,  quid  futuri  siraus.'  loannes  nobis  sistit  Dei  Filium  absconditum, 
qui  aliquando  se  sub  umbris  revelavit  sed  nondum  satis  apparuit.  Nee 
posset  se  Dens  raagis  abscondcre,   quam   facit.     Scilicet  obstat  propria   earo 

35  et  sanguis,  quo  minus  iu  specie  et  visione  ambulemus.  Non  Dens  se  nobis 
subtrahit  sed  muudus,  caro  et  diabolus  labefiictant,  (juo  minus  Deum  vidca- 
mus.  Mundus  ift  cljn  2)cc!el,  Caro  bcr  Qubeix,  DialK)lus  ber  bvittc.  Per 
omnia  ista  opercula  debeo  perrumpere  fide,  quae  ex  verbo  capitur.  Non 
igitur  per  visionera  sed  Dei  fidem  sumus   filii  Dei.     Fides  autem    in  verbo 


(598  Sorlefutig  über  ben  1.  Sricf  be§  ^o^onney.   1527. 

H]  stoli  ne  vestigiiim  pedis  et  mundus  vult  palpare  deum  ic.  S)a§  "^eift  'non- 
dum  apparet'.  lam  ipse  addit  'sumus',  quia  scriptura  nou  meutitur.  Ex 
isto  loco  conclude,  quid  debeat  facere  filius.  Efficimur  filii  per  gratiam  facti 
filii,  multo  minus  faciunt  opera,  ut  fiant  filii.  Num  filius  debet  cogitare  de 
patre  benigne:  Ego  habeo  patrera  durissimum,  ego  placabo  euni?  Filius  s 
dicit:  gaudeo  et  exulto  corde,  quod  deum  propicium.  lam  filiali  libertate 
faciam,  quae  patri  placent,  et  libentissime.  Opera  ergo  Christianorum  non 
possunt  mereri,  filiatio  fit  certior  et  fortior.  Sic  puguant  ex  diametro  esse 
mm.  8,  3j  filiura  dei  et  acquirere  gratiam  per  opera.    Si  filius  est,  habet  omnia,  Ro.  8., 

quid  ergo  operaretur?     Vocatio  fiat  vestra  certa,  non,  inquit,   fit  per  opera.   lo 
tJt  magis  roborer  in  cognitione  Christi. 

'Sed  sciraus,  cum  apparuerit'  in  extremo  die,  erimus  similes,  uon  idem 
quod  deus,  sed  similes  ei,  qui  est  vita,  iusticia  i.  e.  omnia,  participabimus 
omnium,  quae  in  deo  sunt,  experientia,  sicut  est,  non  erit  operculum  magis, 
apparebit  nos  esse  sanctos.  lam  tradimur  morti,  videmus  omnia  contraria,  ^^ 
nihil  in  nobis  praeter  scandala  mundi  et  nostra,  carnis,  diaboli.  Tunc  non 
3,  3  erit  persecutio,  scandalum,  pusillanimitas.  Applicat  iam  hunc  locum:  'Qui 
habet  hanc',  qui  credit  haec  certe,   charitas  accendit  eum,   ut  fructificet   se- 

1  bj  '^eift  0  i  opera  o  9  Ro.  8.  o  su  12  Similes  ei  erimus  r  14  om- 

nium] omni 

in  [o]  illud  unum  intueatur  clausis  ad  omnia  alia  oculis.    Quia  scriptum  est:  uon  apparet. 
Mundus  autem  tantum  apparencia  sequi  et  [oj  credere  vult.  20 

Notabis  autem,  quod  hortatur  ad  (dilectionem)  bona  opera  illos,  qui  iam  sunt  filii,  ut 
significet  nos  per  meram  graciam  filios  fieiü  et  filios  iam  factos  bona  opera  gignere,  non 
fieri  per  opera  filios,  sicut  inipie  docet  et  credit  papatus.  Opera  enim  faciunt  nobis  filiatio- 
nera  cerciorem,  quoad  nos,  non  tribuunt  filiationem. 

PI  multa   nobis   promittit,    quales   futuri   simus,    sed    quoad   in   mundo   sumus,   25 
carnis  illecebris  trahimur,  a  Diabolo  seducimur  nee  apparet,  quae  vera  ho- 
minis beatitudo  futura  sit.     Oculus  non  vidit,   auris  non  audivit  nee  in  cor 
1.  dor.  2, 9  hominis  venit,  quae  Deus  praeparavit  diligentibus  se,  1.  Cor.  2. 

'Seimus  autem,  quoniam,  cum  apparuerit,  similes  ei  erimus.'  Similes 
erimus,  non  iidem,  ut  Pythagoras  censebat.  Nam  Deus  est  infinitus,  nos  3o 
creaturae  finitae.  Nunquam  autem  creatura  evadet  creator.  Attamen  similes 
ei  erimus.  Deus  est  vita,  igitur  et  nos  vivemus.  Deus  est  iustus,  ergo  et 
nos  replebimur  iustitia.  Deus  est  immortalis  et  beatus,  ergo  et  nos  beatitu- 
dine  aeterna  fruemur,  non  qualis  in  Deo  est,  sed  quae  nobis  competit. 

'Vidcbimus  eum,  sicuti  est."     Ubi  non  amplius  erit  operculum,  Deum   35 
intuebimur,  sicuti  est.    Tradimur  quidem  morti,  videmus  omnia  contraria  in 
mundo,    sed  certo  futurum  est,   ut  Deum  videamus  et  Christum.     Unde   id 
docet  Joannes?     Quia    filii    iam    sumus.     Non    poterit   autem   filius    a   facie 
i.Sor.  13,  lapatris  excludi,  sed  videbit  ipsum  a  facie  ad  faciem,  1.  Cor.  13. 


Soricfutta  übix  hen  1.  ^övief  beä  SoTjouiieö.    1527.  599 

H]  cimdiim    illam    cliaritatcm.      Quia    diligit    nos    patcr,    ergo    diligaimis    nos, 
si  econtra. 


24.  Septem!):  |     'Et  oiniiis,  qiü  luibct  liaiic  spcni  in  eo.'    Vieles  ex  verbis  ip.sis,3,  3 
contra  qiios  loquatur:  contra  liypocritas  Christianornni,   (pii  pntant  sati.s,^.si 
5   (licunt   se   credere,   pergnnt    in  pcccatis,   manent  in    sordihns.     Vox  est  vox 
lacob,  mauus  manus  Esau.    Et  lioc  est  regnum  dci  esse  in  scnnone.    'Speni' i- i^ov- 2, 4 
i.e.   qni   credit  se  filimn   dei    et  expectat  reveiandani  Iianc  fidera.     Ubi  the-5ö!attf).  g, 'ji 
sanrus  jc.     Si  synceriter  hoc  expectat,   uon  potest  ficri,    quin   se  sanctificet. 
Contra  eos  spectat,  qni  se  non  sanctificant  sed  involvunt  se  carni,  Ro.  XIII.  9iöm.  i.t,  13 

10   Zelns,  amaritudo,  inimunditia,  Cor.    Et  tales  volunt  maxime  videri  Christiani.  2.  Gor.  ij,  20 
'Castificat"   sanctificat,    bene  est    sanctificare,    ut   etiam    anniculi    pas- 
sionis  castificentur  i,  e.  qui  habet  hanc  spem,  mortificat  carnem  suam,  Ro.  8.  SRöm.  8,  13 
'Si   spiritu'   i.  e.   non    est  Christi:    nomen  habetis,    quod  vivatis   sed  mortui. 
Ergo  (jui  iam  receperunt  doctrinam,  serio  ostendant  hoc  per  mortificationem : 

15  'discedat  ab  iniquitate'  2.  Timo.  2.     Item:  'Crucifixerunt'  Gah  5.     Dens  odit^„^."^';  2^;'^ 
vicia  passionis  anniculi,  qui  ergo  vult  filius  eins  2C. 

'Iniquitas"   iste   locus    est    obscurus.     Indiget  interpretationc:    namIo-3, 4 
hannes  uon  distinguit,  divinare  est  periculosum.     Ego  sie  interira  distinguo: 
Quod   peccatum   sit  dictum  simpliciter   de   omnibus    vitiis,    ut    supra  c.  l.i.  3of).  1,  s 

6  lacob  0  SM  9  über  Ro.  XLH.  ste?d  in  fine  zu  12  über  spu  sieht  facta  carnis 

16  jc.  fehlt 

20  699,  17  —  700j  12  Hie  locus  est  satis  obscurus  et  indiget  interpretationc.  lohannes  enim  [oj 
non  distinguit  iuter  h^c  duo  et  divinare  est  periculosum.  Nos  tarnen  sie  putamus  recte  liaec 
distingui   posse,    ut  peccatum  simpliciter  intelligatur   de  omnibus  viciis,    iniquitas  autcm  sit, 

p]  *Et  omnis,  qui  habet  hanc  spem  in  eo,  sanctificabit  se.'    Non  blanditurs,  3 

loannes,  sed  agit  continuo,  ut  fructificem  vel  per  charitatem,  quia  diligit  nos 

25   Pater,   ergo  diligamus  nos  fratres,    vel  per  spem,   quia   spero  Deum  videre. 
Ergo  oportet  me  mundari,   ne  reiiciar  ab  oculis  eins,  cum  sine  sanotimonia 
nemo  videre  possit  Deum,  Hebr.  12.    Non  igitur  tolerat  hypocritas  Cin-istia- €>cbr.  12.  4 
nos,  qui  putant  esse  satis  credere  se  esse  Christianos,  manent  in  peccatis  et 
sordibus   nee  immutantur.      Si   sinceriter  crederent   se   esse    filios    Dei,    non 

atJ  ])olluerentur  sed  sanctificarent  se.    Sic  hortatur  Paulus  1.  Cor.  12.    'Ne  forte  ^- ^^p^Jj '^'^*^ 
iuveniara  vos,  non  quales  volo.'    Est  vero  vis  in  verbo  'sanctificat  se'.    Vox 
enim  Graeca  ayviZei  eavxov  est:   castificat  sese.     Quanquam  satis  bene  vcr- 
titur  'sanctificat',    quia  qui   haltet   hanc   spem,   mortificat   carnem   suam.      Si 
spiritu  facta  carnis  mortificaveritis,   vivetis,    Rom.  8.     Contra  illos  agendumaiom.s,  n 

35  est  exhortationibus,  qui  acceperunt  hanc  doctrinam,  ut  digno  ambulent  ista 
vocatione. 

'Omnis,    qni  facit  peccatum,   et  iniquitatem  facit  et  peccatum  est  ini-3,  4 
quitas.'      Locus   difficilis.      Nam    argute   loannes    distinguit   inter    peccatum 


rjQQ  Sßorlefung  über  bcn  1.  Srief  be§  SotjanneS.   1527. 

H]Iuiquitas  sit  ipsum  peccatum,  quando  eo  procedit,   ut  offendatnr  proximus, 
potest  esse  peccatum,  quod  non  fiat  iniquitas,  supra :  omnes  suraus  peccatores 
et   quandoque  labimur,    sed   verus   Christianus    si    etiara    aliquando    labatur, 
tarnen  redit  et  odit  hunc  lapsum  et  invocat  suum  propiciatorem.     Sic  quod 
semper  inveniatur  in   odio  et  pugna  peccati  propter  haue,   agitur  sicut  in     5 
proelio :  non  est  turpe  cadere  in  hello  sed  cedere  adversario,  imo  gloriosum, 
quando  vulnus  habet.     Sic  peccato  vulneratus  est  Christianus  sed  non  cedit, 
stat  ?C.     Sed   alii   sunt   etiam,   qui  faciunt  peccatum  i.  e.  qui   sponte  cedunt 
peccato,   relinquunt   habeuas,    sinunt  peccatum  dominari,   putant   ideo  Chri- 
ERöm.T,  i9stianos,   quod  baptizati.     Hoc  hie  vocat  facere  peccatum.     Paulus  Ro.  'hoc   lo 
qilod  nolo,  facio':  sequitur  coucupiscentias  peccati,  facit  quod  peccatum  vult, 
de  hoc  hie.     Sequi  impetum   peccati.     Non  ibi  resurrectio,  reditio   ad  cor, 
Sed  incedere  in  libidine,   odio,   in  impatientia  ha§  "^etft  facere  peccatum,  ut 
peccatum  fiat  et  impleatur  suis  peccatis.    Uli  non  intelligunt  Christianismum 

6/7   imo    bis  habet   Jiinier  bello  geiviesen      über  gloriosum,   quando   vulnus   steht  et 
tarnen  resistit  hosti  et  fugat  10  Ro.  7.  r 


(tum  demum)  cum  [o]  peccatum  eo  procedit,  ut  offendatur  proximus.  Potest  igitur  esse  pec-  15 
catum,  quod  tameii  non  sit  iniquitas.  Porro  darum  est  loliannem  varie  uti  appellatione 
peccati.  Nam  peccatum  hie  non  est  ei  idem,  quod  supra  in  primo  capite  significavit,  uhi 
dicit:  qui  dicit  se  non  habere  peccatum,  mendax  est.  Sunt  autem  h^c  loca  sie  concilianda: 
Supra  dixit  omnes  esse  peccatores.  Sed  est  quoddam  discrimen  peccatorum  faciendum. 
Christiani  enim  etsi  nonnunquam  [rh]  labuntur  in  peccata,  tarnen  redeunt  in  viam  et  oderunt  20 
lapsum  suum  ac  ad  propiciatorium  suum  Christum  confugiunt.  Et  sie  semper  inveniuntur 
in  odio  et  pugna  peccati.  Fit  igitur,  ut  hie  quod  revera  sit  peccatum,  eis  non  imputetur 
propter  propiciatorem,  quem  fide  apprehendunt.  Vita  enim  Christiana  est  ceu  perpetua 
milicia.     Assidue  enim  accincto  in  acie  stare  oportet. 


P]  (ai-iaQTiav)  et  iniquitatem  (dvo^lav)  et  rursus  tamen  permutat.    Erat  foedum   25 
hominum  genus  inter  Paganos   et  haereticos,    quod   scortari,   furari,    aliaque 
peccata   committere    non    reputabat   peccatum    nee    contra   legem   Dei    esse. 
Hos  perstringit  loannes   et  ostendit  huiusmodi  peccatum  esse  contra  legem 
Dei.      Alias   Teccatum'   est   simpliciter    et  generaliter   dictum    de    omnibus 
vitiis,  'Iniquitas'  autem  illud  peccatum,   quod  eo  procedit,   ut  scandalizetur  so 
proximus.     Omnes  sumus  peccatores  et  labimur  aliquando  in  peccatum,  sed 
verus  Christianus   si  labitur,   mox  redit  et  revertitur   et  pugnat  contra  pec- 
catum, ne  in  scandalum  proximi  erumpat.    Difficile  quidem  est  non  accipere 
vulnus  in  bello,   sed  tamen  surgere  gloriosum,   cedere  autem  dedecus.     Sic 
Christianus    etiamsi   circundatus    sit    peccato,    tamen    pugnat    cum    peccato.   35 
Sunt  Christiani,  qui  ideo  se  Christianos  putant,  quia  sunt  baptizati,  solvunt 
habenas,  non  sunt  soliciti  de  vincendis  j^eccatis  sed  sequuntur  coucupiscentias. 
Facere  peccatum  est  sequi  impetum  et  affcctum  peccati.    Dant  multi  habenas, 
nolunt  poenitere  neque  resurgere,  hodie  adulteriuni  coramittunt,  cras  se  volunt 


Sorlefiing  über  ben  1.  «rief  bc?  3oI)anne§.   1527.  701 

H]  et  tales  faciiint  etiam  iniquitatem  i.  e.  proximum  offendunt.  Si  non  ofToiKlit 
tarnen  operc  aliqiio,  certe  ueglectu,  qnod  non  niiscrctur,  non  astat  ei,  non  cnrat 
de  eins  inopia,  qnotl  est  snbmersus  in  cupiditate  sui,  est  avarus,  quaerit  sna. 
Aliud  non  liabeo,  qnod  lue  dico:  fundamentum  nienm.  Altera  pars  Cliri- 
5  stianismi  est  cliaritas,  quae  non  sua  quaerit,  ergo  qui  est  sine  fharitate,  sua  i.  Cor.  n, :. 
(juaerit  i.  e.  Est  sequi  suum  pccoatum  et  desererc  proximum.  Hoc  est  iani  -"i,  5 
raagnura  contra  legem,  eins  est  legis  plena  relictio.  lila  iniquitas  venit  ex 
peccato.  Sic  talis  Christianus  est  peccator  et  iniquus.  Qui  se  non  raortificare 
studet  et  pugnat  secum  quotidie,  ut  freuet  carnem,  ille  facit  peccatum,  cedit 

10  peccato,  non  est  sollicitus,  quomodo  resistat,  ille  non  fallat  se.  Tales  Chri- 
stus non  vult,  non  vult  sie  pollui.  Torquatus  et  Tyberius  iactabant  se  pro 
Christiauis.  Videbis  eura  non  Christianum,  sanctum  hoc  nomen  sordes 
has.  Christianns  non  incedit,  ut  provocet  libidines.  Qui  seipsum  non  pri- 
muni  mortificat,  ille  non  curat  alios  quaerere  quae  sua  sunt,  et  aliorum  quae- 

15  rere  sequitur.  Si  mihi  mortuus,  ut  non  eurem  voluptates,  tum  aptus  curare, 
quae  sunt  aliorum,  tum  magis  solicitus  sum,  ut  alius  jc.  Teccatum'  i.  e. 
qui  se  non  castificat  et  non  habet  spem  i.  e.  non  diligit  scd  peccat  contra 
legem,  peccatum,  scilicet  quando  fit. 

'Scitis  ut  peccata."     Nolite  ergo  vos  gloriari  Christianos  esse  fallentes  s,  s 

20  vos  ipsos.  Ille  Christus  apparuit  in  carne,  ut  nobis  monstraret  exemplum. 
Ad  quid?  'ut  tolleret',  quasi  gauderet  peccatis,  ftett  er  ^  Cllrf;.  Christus  mortuus 
et  effudit  sanguinem,  ut  mundaret  suam  ecclesiam,  Ephe.  5.    Vos  vultis  esse  epu.  5, 2c 

4  ITi.tif  meü  o  6  icam]  oder  tarn?  7  niagnum]  oder  iniquum?  contra]  oder  quam? 
legem  c  aus  regem  eins  plena  [oder  plane?/  relictio  /relectio,  relutio?/  steht  über  (quae)  est 
leg-^  11   nö  V  sie  pollui  unter  der  Zeile       Tyb:  iactabat  21  über  gauderet  steht   Xo 

1)  er  tonlose  Form  des  Pron.  ix  dem  Sprechenden  genmi  nachgesdiriehen?  oder 
Schreibfehler  'i 

p]  castificare.  Irapossibile  est  illos  non  offendere  proximos.  Qnod  si  non 
positive,  certe  negative,  dum  non  tribuitur  proximo  suum.    Nam  altera  pars 

25  Christianismi  est  Charitas.  Charitas  vero  non  quaerit,  (j[uae  sua  sunt.  Quae- 
rere quae  sua  sunt,  non  est  diligere  proximum  sed  sequi  suos  afFectus.  P]rgo 
non  habere  charitatem  est  facere  iniquitatem.  Qui  sese  non  castificat,  qui 
non  pugnat  quotidie  secum,  cedit  peccato  et  facit  iniquitatem.  Qui  non 
ostendit  fructum   in   sua   carne,   non  ostendit  etiam  fructum   in  suum  proxi- 

30  mum.  Si  non  sum  mihi  mortuus,  nt  non  dimittam  curam  voluptatis,  (pio- 
modo  possum  quaerere,  quae  sunt  aliorum.  Qui  ergo  facit  iniquitatem,  non 
habet  charitatem. 

'Et  scitis,  qnod  ille  apparuit,  ut  peccata  nostra  tolleret.'    Ubi  scriptura  3,  6 
de  Messiae  adventu  loquitur,  non  facile  tacet  de  raerito  eius,  quod  est  tollere 

35  peccata,  psal.  40.,  ler.  23.  loh.  10.,  1.  Tim.  1.    Primo  in  meritum  eius  intueri  3er.  23,  6 
oportet,    deinde  in   exemplum.      Nolite    ergo  gloriari   vos    esse   Christianos 
fallentes  vosmetipsos.     Die  apparuit   in   carne,    ut   tolleret   peccata,   non    ut 


702  ffiovtefung  über  bcn  1.  23rtef  be§  So'^anue?.    1527. 

K]Christiani  et  spargitis  et  seminatis  peccatnm,  quod  ipse  tollit,  \)a§  ift  Tlltr 
ein  fein  Christianitas,  quia  essetis  contrarii.  Tertinm  argumentum  exhorta- 
tionis:  Quieunque  facit  peccatum,  pugnat  contra  Christum.  Si  contra  suum 
peccatum  nou  vult  puguare,  contra  Christum  2C.  Hoc  ergo  argumentum 
moneat  vos.  (Mundat  ille  et  vos  polhiitis,  ha^  ift  uomen  meura  blasphemare)  5 
Müin.  2, 24  Ro.  2.  Dicimur  Christian!  et  nihil  minus  sumus,  sed  tantum  nostra  quae- 
rimus.  Querela  est  auditores  verbi  dei  fieri  tepidiores:  prius  coacti,  iam 
quia  sponte  docentur  JC-  bQ§  I)eift  peccatum  facere.  Ista  peccata  tulit  Chri- 
stus et  nos  ea  seminamus.  Magnum  argumentum  exhortandi  tepidos:  Qui 
yuc.  11, 23non  est  mecum.  Tolletis  peccata,  si  castificetis  vos  et  iusticiam  cum  pro-  m 
ximo  facietis. 

'Peccatum  in  eo.'     Quaesivit   tantum   quae  nostra  sunt.     Vidit  nos  in 

morte  peccati,  descendit,  ut  auferret.     Sic  et  vos,  et  non  facietis,  nisi  casti- 

3,  6  ficetis  vos.    Ergo  non  habetis  occasionem  peccandi  sed  econtra.    *Iu  eo  manet.' 

Sit.  1,  IG  Yos  dicitis  cum  nosse,  Tactis  negant",  Tit.,  ignorantiam  quidem  dei  habent,   n 

1.  sor.  15, 34  Cor.,  solum  lingua  norunt,  oportet  adsit  natura  substantia  factum,  quia  pug- 

nant  illa   duo:    'Mauere   in  Christo'  et  'peccare'.      Ratio:    ubi   est  Christus, 

tollit  peccatum,  ergo  manet  in  eo  uegotio,   quod  est  'Tollit  peccatum"",  ergo 

®ai.  5, 24  Christianus    mortificat   carnera,   ut   Gal.  5.     Non  sinit  peccatum  regnare  sed 

detestatur,  morsus   dentium  spiritualium   statim   adest.     Videamus,  ut  simus   20 

5  moneat]  oder  moveat?        mundat  bis  blasp  r  14  occasionem]  peccatum  (nicht 

gestrichen)  darüber  oc:         über  eo  steht  Christus  15  Tit.  o  16  Cor.  o  zu  11 

über  peccare  steht  seminare  peccata  19  vt  Gal.  5.  0 

pjlicentiam  peccandi   daret.     Christus   sanguine  suo   voluit  sibi  exhibere  'Ec- 
clesiara  sanctara',  non  pollutam. 

Novum  est  argumentum  exhortationis,  quod  omnis,  qui  facit  peccatum, 
pugnet  contra  Christum.  Sitis  ergo  certi  vos  esse  contrarios  Christo.  'Nomen 
meum  blasphematur  inter  geutes  propter  vos,  quia  uulla  solicitudo  sanctitatis  25 
Sef.  &2, 5  inter  vos  est',  Esa.  52.,  Rom.  2.  Sic  et  hodie,  qui  audiunt  Euangelium,  fiunt 
nequiores,  iniustiores,  avariores.  Nemo  est,  qui  cousideret,  quid  sit  peccata 
Christum  sustulisse.  Ideo  enim  sustulit,  'ut  sanctificaret  sibi  ipsi  populum 
Zit.  2, 14  peculiarem,  sectatorem  bonorum  operum',  Tit.  2.     Est  magnum  et  vehemens 

argumentum  exliortandi  Christianos.  30 

'Et  peccatum  in  eo  non  est."     Peccatum  est  in  nobis,  in  ipso  prorsus 

nullum  peccatum.     Non  enim  quaesivit  ea,  quae  sua  sunt,  sed  omnia  nobis 

fecit.     Et  debebat  omni  carere  peccato,  qui  venit,  ut  tolleret  peccatum. 

3,  6  'Omnis,  qui  in  eo  mauet,  non  peccat.'    Omnia  contra  hypocritas.    Dicunt 

se  Deum  nosse,  factis  autem  negant.     'Ignorantiam  enim,  quod  ad  pudorem   35 

i.(£or.  15,34 ipsis    loquor,   Dei   habent,   1.  Cor.  15.     Qui  est  in   eo  i.e.  in  Christo,    non 

peccat,   quia  Christo  praesente  subigitur  peccatum.     Qui   enim  sunt  Christi, 

(Bai. 5, 24 Uli  crucifigunt  carnem  cum   concupisceutiis   suis,    Gal.  5.      Quamvis  etiam 


SPotlefimg  übet  bcn  1.  JBrief  he%  3o{)nnnc§.   1527.  703 

K]  m  nuuiei'o,  qni  tollamus  peccata  et  servianins  proxiinis  iiostris.  Praedicare 
syncero  aDimo  est  servire  proximo,  opcs  nun  sunt  tantae,  seil  divitiao  verbi 
debent  dari  proximo.  Periculiun  est  docere  verbum  dci,  nisi  fiat  pure,  tum 
nihil  prodest.  Deus  sie  fecit,  ut  nullus  sit  Status,  qui  sibi  sob*  serviat. 
&  Maritus  est  constitutus,  ut  in  sudore,  uxor  iit  praesit  familiae.  Si  vult  i- 'J^'okx  i9 
tyrannisare,  negligit  uxorem  k.  Magistratus,  ut  couservct  paceni,  puniat 
sontem,  regere  rempubb'cam:  si  incedit  in  statu  eliaritatis,  bene,  si  quaerit 
suam  gloriam,  facit  peccatum  et  im"(pntatem.  Maledieta  vita,  quae  sibi  ij)si 
servit,  immo  diaboli. 

10  'Omuis  qui  peceat'  i.e.  qui  indulgent  peccato.     Filioli  nemo   vos,    sie 3,6 

Paulus,  inanibus  verbis.    Sieut  qui  libcrtatem  praedicaiit  aut  quando  audiuntifpd.  r,,  c 
libertatem  spiritus  et  faciunt  earm's  ut  hodie,  quasi  liberati  simus  ab  operi- 
bus  bonis,  Ephe.  2.,  ut  simus  absque  invidia,  amaritudine,  postea  eonsidere- epd.  2,  lo 
mus,  quid  desit  proximo.    Video,  quod  niulti  sunt  inter  vos,  qui  seducuntur 

'^   blandis  verbis,  'propter  hos",  inquit  Paulus,  'venit  ira  super  filios'.  tfpii.  n,  e 

"^Qui  faeit  iusticiam.'     Ibi  vides,  quid  peeeare  ![)eif§.     Nemo  fallat  sese.%  7 
ueque  alios.     Si  vides  aliquem  laborare  invidia,  adulterare,  non  dicas  Chri- 
stianum,   si  vero   facile   iguoscit   erranti    proximo,    necessarium   f'ruetum,   de 

5  familiae  0 

Pj  peecent,  tarnen  non  sinunt  regnare  peceatum   in  carne  sua,   nt  obediant   illi 

20  per  cupiditates  eins,  Rom.  4.  9{ö,„.  4^  21 

'Omnis  qui  peccat,  non  vidit  eum  nee  cognovit  eum.'    Videre  et  cog- 
noscere  loannis  stylo  est  credere.     Omuis  qui  videt  filium  et  credit  in  eum,  30^.  r,  40  [!] 
habet  vitam  aeteruam,  loh.  5.    Haec  est  vita  aeterna,  ut  cognoscant  te  solnm 
Deum  verum,  loh.  17.     Ergo  qui  peccat,  non  credit  in  eum.    Fides  enim  et^oi).  w 

25  peccatum  invicera  non  consistunt.  Labi  possumus  quidem,  sed  non  indul- 
gendum  peccato.     Regnum  Christi  est  regnum  iustitiae,  non  peccati. 

'Filii,    nemo   vos   seducat',    sicut   illi,    qui   libertatem    spiritus    faciunt 3, 7 
libertatem  caruis.     Videmus  uos  hodie  liberatos  ab  exactionibus  et  Servitute 
et  tamen  nihil  boni  operamur.     Unusquisque  ergo  sie  vivat,  ut  serviat  aliis. 

30  Docere  alios  sincero  animo  est  inservire  proximo.  Quicquid  liabemus,  in 
proximi  usum  esse  debet.  Cor  expositum  et  paratura  ad  proximorum  salu- 
tem  Deus  sie  constituit,  ut  nullus  prorsus  sit  Status,  qui  sibi  serviat.  Uxor 
in  hoc  constituta,  ut  serviat  niarito,  maritus,  ut  serviat  uxori.  Sic  magi- 
stratus,  ut  regat  rempublicam,  puniat  soutes,  defendat  innocentes.    Qui  autem 

35  gloriam  quaerit,  non  est  in  charitate.  Vita,  quae  servit  alteri,  lila  deminn 
est  vita  hominis. 

*Qui  exercet   iustitiara,    iustus   est,    sicut   et  ille  iustus   est.'     Nolitc  3, 7 
declarare  aliquem  Christianum,    nisi  videritis  talem  declarari  operibus.     Ubi 
videritis  iram,  invidiam,  avaritiam,  superbiam  ic,  uon  dixeritis  himc  iustum. 


704  SSoxIcfung  über  ben  1.  SSrief  be§  So'^annes.    1527. 

H]illo  dielte  *qui  faeit  iusticiam',  sed  non  per  suum  opus  sed  fidem.  Inspice 
contextum:  vult  enim  declaratam  iustieiam  fidei  per  opus.  Vos  potestis 
dicere :  Ille  est  iustus,  quia  mortificat  se  et  est  utilis  proximo,  oportet  fructus 
fidei  sequi  spiritum  sanctum,  non  est  otiosus  sed  actuosus.  Est  in  quem 
credimus,  speramus.  I.e.  diabolus  rnanet  in  eo:  Facere  peccatiuii  est  cedere  5 
peccato  et  non  contra  puguare,  quia  peccatum  est  opus  diaboli,  qui  nunquam 
cessavit  peccatum  facere,  Quomodo  peccat  diabolus?  eo  modo  ut  ab  initio  2C. 
i.  e.  nunquam  aliud  cogitat,  sed  semper  studet  peccare.    Labi  est  Christiano- 

®Qt.  6,  1  rum,  Gal.  G.  potest  accipere  vulnus,  trepidare  potest  in  fide.    Sed  quando  fit, 

mox  sentit  et  mordet  se  peccatum,  redit  ad  se,  non  est  insensatus  ut  diabolus,   i'» 
sed  semper  cogitat  peccatum.     Si  Johannes  tales  liabuit  auditores,   nos   non 
meliores  habebimus.    Ergo  primitiva  ecclesia  non  fuit  tam  sancta,  ut  putamus: 
fuerunt  in   ea  hypocritae  et   falsi  Christiani.     Ergo  nunquam  potest   cessare 
nostrum  officium,  semper  docendum,  praedicandum,  exhortandum.    Non  Chri- 

»*f.  73,  14  sto,  quia  si  etiam  sinat  nos  labi :  'Et  castigatio  mea  in  matutinis'  et  priora,   i5 
statim  adest,  ut  mordeat  JC.  adest,  ut  mortificet  veterem  hominem.    Diabolus 
contra  facit.    Christianus  semper  observat  suam  carnem,  quoniam  videt  car- 
nem  nihil  velle  pati,   bu  muft  IjtX^aikn,   contra  peccat  ab  initio  Satan  i.  e. 
non  mordet,  poenitet. 
3,  8  'Opera  diaboli.''    Christus  et  diabolus  sunt  contrarii,  qui  est  ex  diabolo,  20 

non  2C.      Dissolvunt   sese   mutuo:    Christus   dissolvit  opera  diaboli,   econtra 

zu  5  über  credere  steJä  xanm  ge^en 

p]  quia  non  exercet  iustitiam.    Ubi  vero  videritis  fructus  iustitiae,  per  iustitiam 
fidei  declarabitis  illum  iustum,  quia  exerit^  iustitiam  et  imitatur  iustum. 

3,  8  'Qui  facit  peccatum,  ex  diabolo  est,  quoniam  ab  initio  diabolus  peccat.' 

Declarat  loanues,   de   quo  peccato   hie   dixerit.     Diabolus   peccat  eo  modo,  25 
sicut  ab  initio  peccat,  non  irascitur  sibi,  non  poenitet,  imo  studet,  ut  peccet. 
Ita   peccant  hypocritae  et  Epicurei.     Non    ita   homines   poenitentes.     Labi 
potest  Christianus,  sed  mox  sentit  hoc  venenum   et  dolet.     Si  ergo  ita  fuit 
in  Ecclesia  tempore  Apostolorum,  et  nos  ita  habebimus.    Erant  illic,  qui  se 
-    fallerent   nomine    Christiani.      Habebant   ergo    verbi    Dei   praecoues    semper,   30 
quod  agerent,  quod  exhortarentur.    Christus  quidem  sinit  labi  suos,  sed  cito 
adest  et  surgere  facit  a  peccato,  ut  constat  de  Petro,  quem  respexit  Dominus, 
de  Adam,  de  David  2C.     Supponebat  manum  suam,  ut  poeniteutiam  agerent 
et  resurgerent  a  peccato.     Sic  Daxid:    Fui  flagellatus  tota  die  et  castigatio 
5Pf.73,  i4mea  in  matutinis,  psal.  72.    äBolte  iä)   e§  bergeffen,   \vax  6^n[tu§  Balb  ha  35 
mit  ber  rut^e  unb  jagte:  Ijaftu  bog  gctijan? 

3,  8  *In  hoc  apparuit  filius  Dei,  ut  dissolvat  opera  Diaboli.'    Habes  primam 

Euangelii  concionem  hie  impletam.    Semen  mulieris  nasci  debebat,  ut  dissol- 

^)  exerit  kann  =  exsei-it  'macht  offenbar,  zeigt'  sein,  tvahrscheinlicher  ist  exercet  zu  lesen. 


Scrlcfiing  übet  bcn  1.  93ricf  be§  3ol^anne§.    1527.  705 

H]  quocl  Christus  struit,  diabolus  destrnit.  Christus  edificat  in  nobis  fructus 
fidei,  luiius  sunt  opera  Christi.  Ista  dissolvit  Satan  et  statuit  in  locum 
opera  Caruis.  Ergo  facile  agnoscitur  Christianus:  'opera  carnis  manifesta\»af- &,  19 
Si  sentis  te  adfectum  te  non  velle  scortari,  tum  est  ibi  opus  Christi,  (piM 
5  dissolvit  diaboli  opus.  Contra  si  sentis  te  studere,  ut  scorteris,  si  locus  et 
tenipus,  ibi  est  diabolus  et  destruit  opus  Christi.  Si  transis  videns  egeniun 
proximuni,  ibi  destruit  diabolus  adfectum  et  opus  Christi  in  te.  Unusquis- 
que  videt,  an  sit  ex  diabolo  vel  Christo.  Sic  duo  illi  principes  ge[)en 
iDibbcrnonbef ,   nulluni    medium:   aut   sub   Christo    aut   diabolo   sumus.     gin 

10  2;rü[ttti^cr  fprudj  Venit  dissolvere,  per  quem  iugem  conflictum  intelligit: 
semel  tulit,  sed  semper  conflictandum. 

'Omnis  ergo,  qui  ..  quoniam  semen."     lohannis  Epistola  est,  quia  \o-h,9 
quitur  ut   in  Euangelio:    Non   ex  sauguine.     Natus   ex  deo,   qui   non  fictus  Soft.  1,  13 
Christianus.     Non   in   sermone   consistit   apud   eum   Christianismus  ?c.     Est 

15  exaggeratio  jiraecedentium  vel  repetitio.  2Ba§  fol  iä)  öiel  fogen?  Summa 
summarum :  Nos  Christiani  nascimur,  non  adest  i'ucus  aut  species  pietatis  sed 
res,  natura.  Si  ergo  est  natus,  non  facit  peccatum,  quia  nasci  ex  deo  pur- 
gat  peccatum,  crucifigit  et  mordet,  non  potest  ergo  impleri,  in  veru  })eccatum 
ftetftS^    Est  iuvanda  domus  proximi,  serviendum  iUi,  ita  dicit  Spiritus:  Sic 

20  pecunia  erauf»en,   mammon   es   in  loculo,   ut  expeudaris.     Quare?  quoniam 

semen  dei  i.e.  verbum.    Nati  estis  ex  semine  1.  Pet.  1.    Verbum  dei  manet,i.  spetrti, 

7  opus  (niTani)  zu  13  über  fictus  steJd  simulatus  quasi  sit  natus  15  repetio 

zu  17  übe7-  nasci  steht  natus 

^)  die  Sünde  steckt  am  Spiesse,  vgl  in  Text  p  706,  25126. 

p]  veret  opera  diaboli.  Nunc  apparuit  in  carne  et  dissolvit.  Nam  jirincipatus 
et  potestates  Diaboli  expoliavit,  ostendit  palam  et  triumphavit  de  illis  per 
semetipsum,  Col.  2.    Sic  semel  Christus  tulit  peccata  mundi,  sed  tamen  non  noi.  2, 15 

25  cessat  continuo  tollere  in  nobis  per  pugnam  Spiritus  et  carnis.  Duo  illi 
Principes  expelluut  sc  mutuo.  Christus  solvit  opera  diaboli,  diabolus  opera 
Christi.  Christus  aedificat  in  nobis  charitatem,  humilitatom,  castitatem  jc, 
diabolus  immunditiam,  scortationem ,  contentionem,  superbiam.  Si  ergo  iu- 
telligis  te  sie  alFectum,    ut  nolles  peccare,    fornicari,   vel   si  sentis   et  tamen 

30  remordes,  si  sentis  te  affectum  ad  misericordiam,  iam  habet  et  Christus  opus 
suum  in  te.  Si  vero  sentis  contraria:  affectum  ad  adulterium,  ad  scortatio- 
nem 2C.,  si  videris  fratrem  tuum  egentem  et  non  subvenis,  si  habes,  iam 
diabolus  opus  suum  habet  in  te.  Facile  igitur  sciri  potest,  sub  quo  sitis. 
Si  sitis  sub  Christo,  ostendunt  hoc  opera.    Sin  sub  diabolo,  hoc  etiam  ojiora 

35  ostendunt.     Manifesta  enim  sunt  opera  carnis,  Gal.  5.  i»ai.  5, 19 

'ümnis  qui  natus  est  ex  Deo.'     Sujn-a:  Natus  est  ex  Deo,  (jui  credit  3,  9 
et  non  est  fictus  neque  simulatus  Christiauus. 

Sut^erä  SBevfe.  XX.  45 


23 


706  Sotlefmtg  übet  ben  1.  ffirief  be§  Sot)anne§.   1527. 

H]est  aeternum  semen.  Stat,  non  potest  exturbari.  Imo  non  potest  peccare. 
5Röm.  7,  19  Quare,  mi  lohanues?  tarnen  nihil  facilius  quam  posse  peccare,  Ro.  7.,  Quia 
repiignant  peccatorem  esse  et  natum  esse  ex  deo.  Potest  nativitatem  ex 
deo  amittere,  tum  potest  peccare,  sed  staute  et  mauente  semine  in  eo  non 
potest.  Illae  locutiones  sunt  nobis  neglectae,  non  intelleximus.  Est  simpli-  5 
cissima  sententia:  Semen  in  nobis  dei  non  patitur  nobiscum  uUum  peccatum, 
quia  Christus  est  purgator  peccatorum,  qui  sedet  in  corde  per  fidem  et  dicit: 
frater,  ibi  concupiscere  cepisti  honorem  indiguatus,  nomeu  tuum  opprobrio 
est  adfectum.  Sic  servat,  ut  peccatum  non  regnet.  Peccatum  quidem  mur- 
murat,  sed  Christus  dentibus  suis  mortificat.  Christianismi  est,  ut  odium  10 
pfeccati  malus  fiat  indies  et  amor  iusticiae.  Ergo  contrarium:  Si  quis  peccat 
et  implet  peccatum,  non  ex  deo  JC.  'Ex  deo"  quia  repugnat,  hoc  dicto  utitur  ^ 
Hoc  de  implendo  peccato  dictum,  ne  perdamus  consolationem.  Nam  peccatum 
solicitat,  murmurat  contra  nos,  sed  sub  gratia  suraus.  Si  tentat  me  invidia, 
conprimenda,  non  potest  fieri,  ut  sine  pugua  vivamus.  lam  seipsum  ex-  15 
ponit,  quid  sit  peccare  k. 


3,  8  Ulti:  Septemb:  |     'In  hoc  aj)paruit  filius  dei.'     Johannes  loquitur  de  fructu  vel 


manifestatione  fihi,  quae  in  nobis  est  adversus  hypocritas  et  neghgentes  Chri- 

1  Imo  o  2  Ro.  7.  o 

>)  Statt  hoc  könnte  auch  hec  icnd  statt  deo  [=  dicto]  auch  duo  gelesen  xoerden.  Also 
vielleicht  repugnant  hec  duo?     Vgl.  unten  p  Z.  28. 

p]  Teccatum  non  facit,  quoniam  semen  ipsius    in  eo   manet."     Repetitio 

vel   exaggeratio   praecedentium.     Nos,   qui    sumus    Christiani,    non    simulate   20 
agimus.    Nasci  ex  Deo  et  seminare  peccatum  repugnant.    Si  enira  caro  vult 
peccare,  nativitas  Dei  sie  dicit:  non  sie,  non  sie,  quoniam  semen  Dei  manet 
in  illo.    Semen  autem  Dei  est  verbum  Dei.    Hinc  Petrus  ait:  Renati  sumus 
1.  «ßctti  1, 13  non  ex  seraine  mortali  sed  immortali,  scilicet  sermone  Dei  viventis,  1.  Petr.  1. 

Nasci  ergo   ex  Deo   est  purgare   peccatum,    ha   tDtl'b   bie   [ünbe   Qtn    Branb  25 
]pk\v  gefted^t. 

'Non  potest  peccare,  quoniam  ex  Deo  natus  est.'  Nihil  est  facilius 
quam  peccare.  Repugnant  autem  'ex  Deo  natum  esse'  et  'peccare'.  Staute 
nativitate  et  quamdiu  manet  semen  Dei  in  homine  regenito,  non  potest  pec- 
care. Potest  quidem  amittere  nativitatem  et  peccare,  sed  quamdiu  Semen 
Dei  in  nobis  est,  non  patitur  secum  illud  peccatum.  Clu-istus  enim  est 
propitiatio  peccati.  Sedet  in  corde  hoc  semen  et  Christum  in  corde  servat, 
ut  non  descendas  in  peccatum.  Ubi  vidisti  alienam  mulierem  aut  pecuniam, 
dicit:  frater,  frater,  cessa  ab  istis  affectibus,  ex  Deo  es.  Solicitat,  murmurat 
et  cujiit  reguare  peccatum,  sed  ue  regnet,  subter  te  erit  appetitus  illius. 
Provocaris  ira,  libidine,  invidia,  retine  semen  Dei  viventis  et  comprimes  illa. 
In  securitate  incedere  est  amisso  Christo  et  nativitate  vivere  in  peccato,  ha 


30 


35 


Sor(efung  über  bcii  1.  SBrief  bc§  3[of)nnuc-3.    1527.  707 

J?]stianos,  qni  Christiiuia  libertate  abutuutur  in  ocoasionem  carnis,  Si  ergo, 
inquit,  in  aliqiio  sunt  opera  diaboli,  certum  est,  quod  Christu«  in  eo  nun 
est,  qui  venit,  ut  dissolvat  opera  cliaboli.  Sicnt  diabohis  non  est  otiosus 
sed  circumit,  sie  etiam  Christns.     'In  raedio  eins,  uon  coainiovebitnr.'     Non  'Vi-  4c,  c 

5   dorniitat  ne(j[ue  dormitabit.    Nemo  se  follat  pntans  se  Cliristianinn  esse  sequens  *i.  121, 4 
opera  diaboli,  quae  Gal.  5.  legis:  qni  stiident  illis  operibus  et  volunt.   'Onmis  ®ai.  5,  20 
qni  natns  est,    peccatnni  non  facit'.     Pngnant  enim  haec  duo,   quod   aliquis 
sit  uatus  ex  deo  et  peccet.    Solvnut  Apostoli :  'Qnod  sunuis  instificati  aliena 
iusticia,  ergo"*  2C.,  alibi:  'Quomodo  in  peccato  vivere,  cum  eo  mortui  jc.    NouSHöm.  e,  2 

10  stant  simul  peccare  et  nasei  ex  deo.  Sunt  adhuc  reliquiae  et  feces  peceati, 
sed  res  talis  est,  quod  staute  nativitate  illa  non  sequatm-  peccatum.  Cou- 
cludit  hoc  argumentum: 

'In  hoc  manifesti."     Non  est,  quod  possit  aliijuis  dissiraulare,  arguiturS,  10 
euim  quisqne  in  sua  vita,  quae  mauifestatio  2C.    Qni  non  est  iustus  i.  e.  qui 

15  non  facit  iusticiam  et  diligit  fratrem.  Fides  et  charitas  sunt  Christianisrai 
partes.  Fides  est  operculum  vel  propiciatorinm,  quod  placat  infinita  peccata, 
quibus  sumus  rei  coram  deo.  Ibi  peccata  absorbentur  in  fide.  In  cliaritate 
non  sie  absorbetur  peccatum,  non  est  erumpendum  raanifestis  peccatis  et  dicere 
me  Christianum.    Charitas  cohibet  peccata  externe,  quanquam  inquinati  multis 

20  peccatis  coram  deo.  Dicit  ergo:  qui  manifeste  peccat  et  quo  peccato  studet 
aliquis  peccare.  Loquitur  de  spiritibns  securis,  qui  ubi  statim  audiunt  Euange- 
lium,  dieunt  se  Christianos,  non  diligunt  proximos.  Gerte,  inquit,  opera  carnis 
sunt  mauifesta.     Nam  opera  coram  deo  nihil  valent,  ideo  habemus  propicia- 

2  in  eo  o         3  est  o         8  Apostoli  o         9  eo  r  mis  ei  16  vel  o         20  peccato  o 

p]  Behüte  un§  @ott  ÖOl*.     Si  ergo  in  aliquo  sunt  opera  diaboli,  ibi  non  potest 

25  esse  Christus.    Sicut  diabolus  non  est  otiosus,  ita  neque  Christus.    Diabolus 

tanquam  leo  rugiens  circumit,    1.  Petr.  5.     Christus  etiam   non  dormitat   sedi.^etri  5, 8 
fortior   est   forti.     'Filioli,   maior    est,    qui   in   vobis,    quam    qui   in    numdo',  1.3011.4,4 
1.  loh.  4. 

'In   hoc  mauifesti  sunt  filii  Dei    et  filii  Diaboli:    omuis,    qui  non  facit 3,  10 

30  iustitiam,  non  est  ex  Deo,  et  qui  non  diligit  fratrem  suum.'  Periude  est, 
ac  si  velit  aliquis  disserere:  omnis,  qui  non  est  iustus,  non  est  ex  Deo,  et 
qui  non  diligit  fratrem,  non  est  ex  Deo.  Duae  sunt  partes  Christianismi : 
Fides  et  Charitas.  Fides  est  operculum  vel  potius  proj)itiatorium,  quod 
tegit  infinita  peccata,  quibus  sumus  rei  coram  Deo.      Absorbentur  enim  fide 

35  omnia  peccata,  etiam  occulta.  Charitas  autem  cohibet  peccata  manifesta, 
quanquam  coram  Deo  laboremus  multis  peccatis.  Loquitur  tamen  de  peccato, 
quo  aliquis  studet  peccare.  Alioqui  nemo  est,  qui  non  peccet.  Loquitur  de 
spiritibns  illis  .securis,  qui  audito  verbo  gratiae  non  serviunt  proximo.  No- 
stra  opera    nihil   sunt   coram   Deo.      Sed   habemus   remissionem    peccatorum 

45* 


708  aSorIcfung  über  bcn  1. 58vief  be§  ^o^anm^.    1527. 

H]  toreai  deum.  Vult  dominus  habere  opera,  quae  siut  sigoa  fidei  et  verbi,  qui- 
bus  probemur  apud  muudum  etiam  esse  nos  filios  dei,  ut  sunt  baptismus  ac. 
Promissio  t^ut§  gar,  cui  alligatae  promissiones  de  bonis  operibus  ad  testifican- 
dum.     Agit  de  mauifestandis  filiis  hie  per  opera. 

3,  11  "^Quoniam  hec  annunciatio',  supra:  ut  credamus,  hie:  ut  diligatis.    Haec    & 

sunt  duae  partes  Christiauismi :  per  fidera  in  Christum  enim  instificat,  per 
eharitatem  sequuntur  opera  et  legi  satisfacio  i.  e.  cum  coepisset  Euangelium 
praedicari.  Hie  tractabit  duplex  hoc  genus  peccantium  contra  eharitatem, 
contra  hypocriticum ,  quod  videtur  sibi  servire  ut  haeretici,  qui  ambulant  in 
magna  specie  charitatis  et  sub  tali  speeie  sunt  atrocissimi  et  sanguinarii  lo 
hömicidae.  Spiritus  oculi  tantura  vident  istam  hypocrisin.  Nam  charitas 
debet  esse  sine  simulatione.  Sunt  a  vertice  usque  ad  plantam:  vellent  ad- 
versarios  extinctos.  Interim  dicunt  se  diligere  proximos,  Si  Muntzerus  potuis- 
set  nos  vorare,  et  tamen  praedicabat  eharitatem,  ergo  sub  specie  pietatis  et 
charitatis    sunt   maximi   hömicidae.     Et   hoc   fit   praesertim  itBei'  beut  ^abbcv    is 

3,  12 pietatis.  Vide  exemplum  de  Caiu,  qui  erat  impius,  econtra  Abel,  qui  erat 
coram  mundo  infimus,  vilissimus.  Caiu  rex,  sacerdos,  parentes  spectant  Cain, 
reputant  pro  sancto,  Abel  pro  nihili.  Dens  reprobat  Cain  et  approbat  Abel. 
Ille  indignatur,  cum  vidit  suum  sacrificium  non  respici  et  econtra  fratris. 
Non   est  bitteref  öoldt  quam  sancti:    quanto  sunt  severioris  religionis,   tanto   20 

zu.  1  über  signa  steht  testi  f=  testimoniay         9  servire  c  aus  servare         1 0  sanguinarii] 
sang  [vgl.  709, 1,  wo  das  Wort  ausgeschrieben  steht] 

p]  donatam   per  Christum,     Opera  Charitatis  testimonia   et  sigilla   sunt  Fidei, 
quibus   probamiu'   esse   filii   Dei.      Promissionibus    Fidei   sunt    additae    pro- 
missiones Charitatis  et  bonorum  operum  ad  testificandam  Fidem. 
3,  11  'Quoniam   haec  est  anuuntiatio,   quam  audistis    ab    initio,    ut  diligatis 

alterutrum.'     Supra  urget,  ut  credamus,  hie,   ut  diligamus.     Hae  sunt  duae  25 
illae  annuntiationes  totius  Euangelii:   Fidei   et  Charitatis.     Fide  coram  Deo, 
Charitate   coram   proximo   sive   erga  proximum.     Hie   ergo  tractabit  duplex 
genus    peccantium    contra   Charitatem.      Primum   sunt  hypocritae^    qui    dum 
eharitatem  simulant,  maxime  violant.    Videutur  multi  habere  charitatem,  sed 
non  habent,    sicut  sunt  Svvermeri.     Si  adversarii  oeciderentur   penitus,    hoc   30 
Optant,  rogant,  cupiunt.    Interim  tarnen  praedicant  charitatem.    Ita  sub  speeie 
charitatis  et  pietatis  maximi  aliquando  sunt  hömicidae. 
3,  12  'Non  sicut  Cain   occidit  fratrem   suum.'     Hoc  autem  maxime  coutigit 

de  causa  pietatis.     Cain  erat  in  speciem  piissimus,  primogenitus  et  sacerdos 
Adami.     Reputat  Cain  sese  pro  sancto,   aeque  ut  Abel,    sed  aliud   iudicat  35 
Dens.      Statim   concidit   vultus   eins,    ubi    videret    fratris   munera   acceptari, 
1. 3Koie4,GGen.  4.     Vide  nostros  monachos  et  sacerdotes,  qui^  quanto  sunt  sanctiores, 

32  hinter  hömicidae  setTA  N:  De  altero  peccantium  genere  agit  infra  Comma  XV. 


Sorlefung  übet  bin  1.  S3rief  bc§  3ot)nnitc§.    1527.  709 

H]  magis  sunt  sanguinarii  et  vinilcntiorcs.  In  aniiiiis  est  odiiim,  quo  vellent 
extinctos  omnes  pio.s.  Istud  facit  specie  pietatis  fietae  i.  e.  Ex  malicia  erat 
maliciosus  sanctus,  ideo  non  potuit  ferre,  quod  praeferretur  .sihi  Abel.  Sic 
hodie:  si  altius  veniremus  quam  Schwernieri,  maäji  odium  maxlinuin.  Ergo 
5  increpat  Cainitas  speeiosos  sanetos,  (pii  luduut  se  et  alioß  omnes  et  sub 
ista  larva  alunt  virus  et  virulentiam,  fodiunt  suis  unguis  vulnera  immedica- 
bilia.  Christus:  'gcnimiua  viperarum\  Causa  mala,  fratris  iusta,  magna  causa smaftö- 12, 34 
istius  homicidii  certe:  et)  ein  fdjeubltrf)  causa,  cum  occidi  debeat  iuiustus, 
Sic  hodie  quia  sequimur  bonitatem,  ut  psahnus,  et  quia  sententia  nostra  est  *(•  34,  is 

10  Vera,  non  possunt  pati,   pro  eo  quod  me  diligerent,  odio.     Coucludit  locum 
contra  hvpocritas,  quod  duplex  odium  habent  quam  alii,  qui  propter  gloriam, 
opes:  illi  propter  deum.  Audistis,  quia  dominus  fundamentum, 'quia  speraviraus2.  lim.  a,  19 
in  deum  vivum',  ad  Timo.    Si  crederemus  mcndaciis  et  iniquitati,  tum  esse- 1-  3:im.  i,  10 
mus  verissimi  et  piissimi  Christiani.    Filius  dei  non  sie  odit  ut  Cain.    Haec 

15  est  consolatio  nostri  et  illorum  timor,  ut  nos  conservet  in  hac  puritate,  tütr 
iüoEenS  auff  in  toagen,  quod  dicit  'hoc  est  corpus'.  Nemo  potest  com- 
prehendere,  qui  sit  alitus  in  ventre. 

'Nolite  mirari."     £)a  tompt  nun   qII§  de  primo  genere  hominum,    qui»,  i3 
sunt  sancti,  quos  vocat  hie  mundus.    Si  Abel  habebat  fratrem  osorem,  quid 

-0  miruni,  si  etiam  de  fratribus  nostris,  qui  etiam  de  mensa  nostra  participiant. 

Calcaneum,    Christus   de  Inda,    sustulit  adversus   me,    Papa  nihil   est   erga^i-je.  7 
illos   sectarios   btc   muffen   t^un.     Quare?     Nuni    quia    sumus  amici  mundi? 

2   omnes    pios    o  zu    11   über  duplex    odium   steht  maius   odium  zu    18   SBtt 

!onnen§  auc^  Jrot  berbicncn  rsp  zu  19  über  quos  steht  tales       osorem  0  21  sustulit 

ad:  me  0  22  Nu  0 

P]  eo  sunt  venenatiores  je  betf^ifftetet  finb  fic.  Hoc  facit  ficta  pietas.  Vide 
Observantes.    SBenn  hk  prebtfier  niönc^e  tooHeu  f^bijn  fatcn,  fo  foffcn  fie 

25  gegen   hh  anbte   ein  odium  mortale.     Hoc  ergo  speres  de  Cainitis,   hoc  est, 
de  Sanetis  sibi  iustis.     Sic  nos  persequuntur,  quia  sententia  nostra  est  vera 
et  sancta.     'Pro  eo,   quod  me  diligerent,   detrahebant  mihi',  psal.  109.     Est  *4Ji.  109, 5 
autem  duplex  illorum  odium.     Alii  nos  oderunt  propter  pecuniam,  alii  vero 
propter  veritatem.     Si    illis  consentiremus  et  crederemus  mendacio,  essemus 

30  amici.  Est  ergo  nostra  haec  consolatio,  ubi  illorum  erumpit  furor.  Rogemus 
ergo  Deum,  ut  nos  servet  in  simplicitate  verbi.  Si  non  possumus  com- 
prehendere,  quomodo  Christus  sit  et  veniat  in  carnem,  non  refert,  Tamen 
manebimus  cum  Christo.  Non  possum  aliud  credere,  quam  Christus  docuit. 
Si  ille  me  decepit,  bene  est,  ut  Augustinus  loquitur, 

35  'Nolite   mirari,    fratres  mei,    si   odit   vos   mundus.'     Adhuc  de   i)riino3,  13 

genere  hominum,  hoc  est,  de  Sanetis.  Non  mirandum,  quod  persequantur 
nos  etiam  fratres.  Cain  Abelem  persequitur,  Esavus  lacobum  et  sie  omnes 
falsi  fratres  ex  Deo  genitos. 


7J0  Sßotlefuug  ubn  bcn  1.  33rief  be§  So^«nne§.    1527. 

H]  Non,  setl  quod  Satau  viclet  uos  nou  esse  in  sua  Rotta.  Si  assentarer  SchAver- 
meris,  quam  brevi  acquirerem  nomen  grande.  Si  quid  est  pro  illis,  laudant 
utcunque  frigidum,  econtra.  Propter  hoc  insigne  donum,  quia  translati,  eradi- 
cati  e  morte  et  in  regnum  vitae.  Mors  quidem  apparet,  sed  Satau  bene  videt, 
utcunque  nobis  sit  occultum.  Deinde  non  solum  sumus  translati,  sed  sciraus  5 
unde?  quod  diligimus  fratres.  Charitas  fraterna  est  argumentum  et  convictio 
et  testimonium,  quod  sumus  translati  JC,  quia  diligimus,  alioqui  apparet  mors. 
Hoc  unico  argumento  possum  scire,  quod  diligo  fratrem. 
3,  14  'Qui    autem   non   diligit   fratrem'  i.  e.   non  est  translatus  i.  e.  declarat 

sese  non  esse  in  vita   sed  morte.     Est  opposita  sententia.     Concludit  quasi   ic 
Epiphonemate.      Novus   textus,    quem   antea   nemo   audivit,   quod    qui    odit 
awott^.  5, 22  fratrem,  est  homicida.    Quare?    'Rens  est  iudicio.'    Tres:  signo  verbo  corde 

1.  OTof.  4,  eoccidere.    Occidere  est  opus  irae.    Ut  de  Cain:  Quare  concidit?    Hanc  iram 

exequitur  facto,  qui  ergo  ex  animo  irascitur  vel  invidet  fratri  suo,  occidit  etiam 
3,  15  in  corde,  quia  corde  optat  ei  mortem  et  omnia  mala.    Ergo  textus  est  verus:   is 

zu  1  über  Satan  Ms  esse  steht  ergo  pot  [=  potiusj  domiiii,  quia  sumus  translati  Paulus 
2.  Cor.  10.  mentiuntur  se  [darüber  inter  ipsos7  nil  intelliguut  gegen  un§  non  i.  e.  commendant 
se  inter  sese,    quod  fo]  alii  faciunt,    ftjtet  r  zu  2  Paulus  et  loh.  docuerunt  veritatem : 

oportet  sapientia  iustificetur  a  suis  filiis  r  7  translati  o  9  non  dil  fratrem  o       über 

translatus   steht  de    morte  zu  12   Matth.  5.  o         hahetis  r    [loohl  zu  TresJ  zu  13 

über   concidit   steht  faci^s    tua    Gen.  4.  zu  15/710,  1    Vitam   manentem  Eb[raismus]    i.  e. 

non  habet  vitam  aeternam,  ut  statim  sequitur:  quomodo  manet  charitas  dei  apud  illum. 
Putant  quidem  certo  se  habere  vitam  aeternam  et  [über  (sed)7  esse  proximos  deo  sed  r 

p]  3,  14  'Quia  scimus,   quod  translati   sumus   de  morte  ad  vitam.'      Hoc  est, 

quod  offendit  Satanam,  (piia  videt  nos  non  esse  de  regno  mortis  et  tenebra- 
rum.  Sic  hodie  multam  laudem  acciperemus,  si  accederemus  illorum  gregi. 
Sed    Paulus   illorum   mores    depinxit.      Ipsi    inter   sese   metiuntur   ipsos   sed 

2.  doi.  10, 12  nihil  intelliguut,  2.  Cor.  10.     Cinglius  Oecolampadium,  Oecolampadius  Ging-  20 

lium  commendat,  Paulus  autem  sese  non  ita  commendat.  Non  enim  qui 
se  ipsum  commendat,   ille  probatus  est   sed  is,   quem  Dominus  commendat 

2.  eor.  10, 18  2.  Cor.  10. 

'Quod  translati  sumus.'  Mundus  odit  nos,  quia  eradicati  sumus  de 
morte  et  vi  Satanae  ad  vitam.  Etiamsi  nobis  translatio  haec  sit  occulta,  dia-  25 
bolus  tamen  bene  videt.  Imo,  etiam  ipsi  scimus  nos  esse  translatos,  eo  (piod 
diligimus  fratres.  Dilectio  fraterna  argumentum  est,  quo  scimus  nos  trans- 
latos ad  vitam.  Hoc  uno  argumento  declaro  me  translatum  ad  vitam,  si 
diligam  fratrem,  etiamsi  si  adhuc  sentiam  alia  peccata  in  carne. 
3,  1.5  'Omnis  qui  odit  fratrem  suum,  homicida  est.'     Respicit  alterum  homi-  so 

num   genus,    qui   aperta  malevolentia  oderuut  fratrem    suum.     Hos  Christus 
awattft.  5, 22 notat  Matth.  5.     'Qui  dixerit  fratri  suo:   Racha,   reus  erit  concilio.'     Homi- 
cidium  est  signum  irae.    Omnis  igitur,  qui  ex  animo  irascitur  fratri  suo  vel 
eum  odit,  idem  etiam   est  homicida.     Sic  omnis,   qui  invidet  fratri,    occidit 


SBotlcfung  über  bcn  1.  2?ricf  bc»  SotjonneS.   1527.  711 

2S]  qui  üdil  fratieni.  Ex  quo  ut  signo  rnictu  agnoscitiir  K.  Haec  dicta  contra 
speciosos  Sanctos,  qiü  ista  vcrba  loliaiinis  iion  intolligiml,  fsed  potius  iactant 
charitatem,  econtra  nos  diciint  maledicos  et  gloriautur  de  sua  egregia  patien- 
tia.    Apoca.  9.  *iu  caiida'"aculeos\    Nos  dei  gratia,  qui  hie  audinius  Euange-C'ff.  9,  lo 

5   liuni,    non   habemus    cor    anmricatuui,    .sed    condoleo    eis    et    tarnen   econtra 

culpam  2C.  deus  aliquando  uniuscuiusque  cor  re(juiret  1.  Cor.  4.     lam  tompt  !■  tsor.  4,  h 
er  QUf  bic  crassos  pigros:  'In  hoc  cognoviniu.s  charitatem,  (|Uod  vitam  suanr:3,  16 
qui    non    sunt   ita   speciosi    et  non   appareut   odisse.      Nee   accusat   de   odio 
sed    de  neglecta  charitate,    quia   malus  est  odisse  fratrem.      Ilhid  praecipue 

10  faciunt  saucti  et  fratres  persetpunitür.  Alii  etsi  non  odio  persecjuuntur, 
tamen  negligunt.  Sic  ubique  pugnat  contra  falsos  Christianos.  Yult  di- 
cere:  charitas  non  est  talis  res,  quae  possit  hitere,  ntott  h)itb§  in  cim  mcnfd^ 
ftiuxen,  est  valdc  cognoscibilis,  odium  illorum  sanctuhtrum  est  latius  oontec- 
tum,  quia  loquitur  bene  de  proximis,  sentit,  QtBt  tioft.     Si  liabeo  pecuniam 

lö   in  manu    et  non  do,   manifestum  jc.     Sic  econtra  est  apertus  fructus,  quod 
non  diligant  fratres.    Si  consolor,  oro  pro  eo,  doceo,  etiam  si  deberem  occi- 
di,    tantum    ut   veritas    maneat  apud    vos,    ut   Pauhis.     Non,   ut   Sophistae  ®ni.  2,  ö 
nugantur,   est  diligere,    quando  bene  volo  de  proximo.     Inspicitur  specuhim  3ac.  i,  i;4 
et  abitur,  lacobi  1.,  quia  cor  eorum  non  est  in  charitate,  (juae  prodit  in  opus. 

1    agnoscitur    o  2    verba    loh.   o  zu   3   auffer  a  iiobis  (jpj)robriniii  uostrum  r 

zu  6    über  culpam  steht  repreheiidimur  zu  6/7  über  Tam  bis  ouf  steht  ad  altemm  genus 

hominum         9  est  o  10  fratres  o      odio  c  aus  odinnt         13  sanctuloruin  o         sw  15  über 

apertus  steht  manifestus  15/16  quod  bis  fratres  o  zu  17  über  maueat  steht  Gal.  2. 

18  diligere  o  19  lacobi  1.  o 

p]  20   eum,    optat  illi   omne  malum   et,    si  Deus  votis   eins  aunueret,    frater   omni 
calamitatum  genere  afHigeretur.    Hoc  siguo  deprehendimus  tanquara  ex  fructi- 
bus impios  et  filios  irae.     Inipii   enim  habent  caudas  similes  scorpiouum   et 
aculei  sunt  in  caudis  eorum,   Apoc.  0.     Si  cpiis  igitur  dixerit  .se  diligere  et^ff^-s-»" 
habet  tamen  amaricatum  cor  in  alios  et  aculeum  illuni  in  cauda,  is  Scorpio 

25  est.  Cor  certe  dielt  nobis  satis  de  illo  odio  et  cum  alii  non  vident,  ex 
signis  cognosclmus. 

'Et  scltls,  quoniam  omnis  homicida  non  habet  vitam  aeternam  in  se.' 
Hoc  alterum  genus  hominum,  qui  non  sunt  ita  speciosi,  sed  sunt  aperti 
hostes,  quos  non  de  simulatione  sed  de  saevltla  accusat.    Odis.se  projirie  est 

30  eorum,  qui  non  sunt  sancti.  Quan(|uam  vero  et  alii  oderint,  non  tamen  ita 
vehementer  id  agunt.  Ubique  ergo  Joannes  contra  falsos  agit  Christianos, 
(|uia  dielt:  Charitas  non  est  talis  res,  quae  ]>ossit  latere,  quia  charitas  bene 
sentit  et  loquitur  de  proximo.  Si  doceo,  si  consolor,  si  oro  pro  fratre,  haec 
omnia    pos.sunt   videri.       Charitas    res    est    manifesta,    non    quemadmodum 

35   Sophistae  volunt:  Ciiaritas  tantum  est  bona  voluntas.    Cliaritas  enim  prodit 

in  opus,  'Charitas  non  aemulatur,  non  agit  perperam,  non  inflatur,  sustiueti- Gor.i3,4 


712  SSorlefung  übet  ben  1.  SBrtcf  be§  3o'^anne§.    1527. 

H]  1.  6or.  13, 5  Non  cogitat  malum,  1.  Cor.  13.  Quare  est  nota  res?  quia  Cliristus  posuit 
sie  etiam  animam  suain.  Non  est  ergo  quae  residet  in  animo  elicita  res. 
Sed  Christus  posuit  vitam,  hie  audis,  quid  sit  charitas.  6§  ijt  §ocf)  gefpannet. 
Non  est  tarn  frigida  res  Christianismus,  Casus  uon  omnes  numerandi,  pro 
quibus  vita  pouenda,  potior  est  verbum:  ut  frater  non  deseratur  in  verbo.  s 
Ut  hie:  mors  invasit  nos,  si  deserimus  civitatem  sine  verbo  et  ministerio 
Sacramentorum.  Sic  si  princeps  fureret:  Ambrosius  posuit  animam  suam 
in  periculo  contra  Valentinianum.  Sic  nobis  faciendum,  ne  deseramus  fra- 
tres  2C.,  utcunque  seviat  Caesar,  Eebaptisatores  iam  fugerunt,  qui  concitarunt 
novum  dogma  et  alterius  periculo  docuerunt  et  sunt  omnes  homicidae.  Si  ^^ 
habes  verum  dogma,  vide,  ut  consistas.  Est  ergo  unus  casus,  qui  exigat 
hanc  charitatem,  ut  pro  fratre  animas  ponamus.     Est  dictum  de  redimendis 


1  malum  o  2  alam  suam  o  3  posuit  vitam  o  i  Christianismus  o         zu  6 

über   mors   steht   pestilentia        ministerio  ist  durch  adrainistratione  erklärt  r  8  Valentia- 

n(o)um  zu  8  Valentianus  r  12  animas  ponamus  o 


712,4 — 713,7  Monendum  autem  hie  est:  primum,  non  in  omnibus  casibus  requiri,  ut 
nos  pro  fratribus  sinamus  occidi,  sed  unus  tantum  casus  est,  cum  videlicet  de  salute  ani- 
marum  agitur.  Sic  Petrus,  sie  Paulus  pro  fratribus  et  nobis  eciam  mortui  sunt,  quia  fidem  15 
nostram  sua  morte  confirmarunt  et  testati  sunt  morte  sua  hanc  doctriuam ,  quam  nobis  tra- 
diderunt,  esse  veram.  (Deinde  quod  rh)  Alio  modo  Clu-istus  pro  nobis  est  mortuus,  qui 
sua  morte  nos  a  morte  (rede),  quam  peccatis  nostris  eramus  meriti,  redemit.  Pauli  mors 
non  est  precium,  quo  nos  redempti  sumus  [oj  sed  tantum  est  confirmatio  fidei  nostrae,  qua 
nos  confirmati  et  hanc  doctrinam  solam  veram  esse  credimus  [rhj  et  omnia  pocius  relin-  20 
quenda,  quam  ut  ab  hac  doctrina  nos  paciamur  avelli.  Quare  si  quis  pro  füre  aut  latrone 
se  carnifici  iugulandum  preberet,  is  non  solum  stulte  sed  eciam  impie  faceret.  Ferat  enim 
unusquisque  sui  peccati  poenam.  Et  Euangelion  politiam  (relinquit)  non  tollit,  quae  sine 
suppliciis  facinorosorum  non  potest  consistere.  Ambrosius  autem  dum  se  Valentiano  opponit 
et  periculum  vitae   pro  ecclesia  sua  subit,   recte  et  pie  facit.     Neque  enim  debemus  aliorum    ^^ 


P]  omnia,  fert  omnia'  JC,  1.  Cor.  13.  Charitas  ergo  raanifestissima  res  est.  Ut 
Christus  animam  suam  pro  fratribus  posuit,  ita  et  nos  certis  in  casibus  ani- 
mam ponere  debemus.  Sicut  apparet  in  Christo  Charitas,  ita  et  in  nobis 
apparere  debet  et  non  negligi  debet  Charitas  in  proximum.  Verus  Christia- 
nuR  semper  bonus  et  ubique  bonus  est.  so 

3<  16  'In  hoc  cognoscimus'  ic.     Quinam  sint  casus,   in  quibus  pro  fratribus 

animam  ponere  debeamus,  non  potest  omnino  exprimi.  Hie  vero  est  maxi- 
mus,  quando  pro  ratione  verbi  ponimus  animas.  Si  Princeps  persequitur 
concionatorem,  non  debet  fugere,  sicut  Athanasius.  Quando  video  in  fratre 
periclitari  fidem,  ibi  cum  debeo  erudire,  consolari  et  animam  pro  eo  et  ss 
omnia  ponere.  Si  vocatus  in  concilium  fugerem  in  alienam  regionem,  hoc 
esset  deserere  fratres.  Incipere  novum  dogma  et  linquere  antiquum  est 
deserere  fratres.    Dictum  est  ergo  de  redimendis  fratribus  et  quidem  in  peri- 


35oi-le|ung  über  bcn  1.  »rief  bee  ^o^anncä.   1527.  7I3 

H]  fratribus  in  periculo  animanim.  Non  de  füre  liberaiulo.  S.  Gregoriiis  de 
quodam,  qiii  captiviim  fratrem  diniisit.  Non  sunt  certa  illa.  Sed  quomodo 
Christus,  Petrus  et  Paulus  posueruut  vitani,  ita  nos,  ut  fratres  sorvcntur  in 
fide  et  roborentur  in  fide.  Non  de  nialcfactore  intclligo,  quia  EuangoIiuiT. 
5  politiam  non  tollit  et  leges,  quae  puniunt  jc.  Ergo  non  res  latens  charitas: 
qui  est  Cliristiauus,  ostendat  per  suaiu  doctrinam,  confessionem.  2.  casus 
cum  pestilentia.     Aliud: 

'Qui  habet  substantiam.'     Iterum  non  est  res  latens  charitas:  morien- 3,  i7 
dum   pro  fratre,  exponenda  substautia  i.  e.  (e{6  unb  flut  pro  fratre  ponenda. 

10  'Quomodo  charitas.'     Video  eum  esse  in  flmie,  non  promoveo,  suscipio,   et 
habeo   substantiam   mundi,  non   est  charitas  ibi,   (juae   pascit,   suscipit.     Et 
dicitur  'qui  habuerit',  tantum  de  hoc,  quod  habemus  fol§  fein  (non  sit  rapina,  3cf.  3.  u 
Esa.),  ut  aliorum  necessitati  ic.  Ephe.  4.  i.e.  qui  fuerit  parcus,    avarus,  nonCpD.4, 28 
est  Christianus.    Et  iam  tempore  Euangelii  maior  solicitudo  (juam  ante,  hoc 

^5  facit  Satan,  ideo  non  inirum,  quod  pestilentia  sequitur,  (piia  non  facimus 
iuxta  Euangelii  praescriptura.  Oportet  nos  habere  pestem,  famem,  forte  ctiain 
gladium,  si  non   faceret   locum    irae  suae.     Alioqui  haberemus  pro  non  deo 

.  sed  stulto.  Sic  est  ergo  misericors,  ut  non  sit  ignavus.  Propicius  est  et 
multae  misericordiae  contritis  et  humilibus,  sed  qui  libere  peccant,  ben  fdjcntft 

3  vitam  0  4/5  quia  bis  puuiunt  K.  o  9  ponend(um)a  zu  10  über  fame 

steht  egere         11  substantiam  mundi  o       pascit  in  vestit  zu  bessern  versucht,  dann  darüber 
vestit   nudum   excipit  hospitem  12/13    non   bis  Esa.  o  13   Ephe.  4.   o  14   tpe 

EuaiJ  rh      über  soli'l'i  steht  cura  18  sit  über  (est)  ignavus  (est) 


20  periculo  sed  nostro  docere  in  ecclesia  et,  si  qua  nobis  ideo  afferatur  iniuria  aut  poena,  ferre 
eam  deberaus  pocius ,  quam  ut  abnegemus  Euangelion  et  sie  offendamus  exemplo  nostro 
fratres.  Est  ergo  tantum  unus  casus,  qui  exigit,  ut  moriamur  pro  fratribus,  cum  scilicet  [rhj 
agitur  periculum  animarum,  ut  serveiitur  in  fide  et  doctrina.  Includit  autem  hie  casus  eciam 
illum,    quod    (doctores)   ministri   verbi   non   debent   fugere  in   pericuUi   pestis.      Sed   ille  est 

25    levior  casus. 


P]  culo  animarum.  Nam  quo  modo  Christus  posuit  animam  et  Apostoli,  co  et 
nos  ponere  debemus,  hoc  est,  pro  confirmanda  fide  fratrum.  Sunt  et  alii 
casus,  ut  in  peste,  ubi  manendum  concionatoribus ,  ut  animam  ponant  pro 
fratribus. 

30  'Qui  habuerit  substantiam  huius  nnindi  et  viderit  fratrem  suum  egere.' 3,  n 

Si  moriendum  pro  fratribus,  multo  magis  eroganda  substautia.  Si  habeo 
substantiam  et  non  erogo,  cibo,  poto,  vestio  ic,  id  est,  fuero  avarus  et  par- 
cus, non  sum  Christianus.  Sed  hodie  magnus  est  clamor  eos,  f(ui  Christum 
didicerunt,  plus  corradere  pecuniarum  quam  alios,  ha§  auc^  ©ott  icljt  feinen 

35   301'n  tnö(^te  laffen  fe^en.    Sic  misericors  est  Dens,  ut  non  tamen  sit  ignavus, 

>•    qui  sinat  impunitos  peccatores.     Hunn'libus  est  mi.sericors,   (pii    illum  timcnt. 
Stultum  et  impium  est,   quod  aliqui  id  intellexerunt  de  necessitate  extrema. 


714  Sorlefung  über  bcn  1.  SBitef  be^  Söt)o»"e§-    1527. 

2^1  Tiai  3, 1  er§  nic^t.  'Immittet  deus  aügelum'  2C.  Nostri  exposiierunt  de  necessitate 
extrenia.  Modus  largiendi  per  seriem :  1.  est  douare,  2.  commodare,  3.  i.  e. 
quando  videmus  euni  noii  habere,  quo  utatur,  ibi  fol  td)  l^elffett.  Et  saepe 
ludimur  a  validis  meudicautibus. 

'Viscera'  i.  e.  misericordiam  proliibere,  Ebralsmus.    'Quoraodo/    Iterum    ^ 
habes  charitatem  manifestam :  Si  non  maledicit,  si  solicitus  est,  ut  providean- 
tur  pauperes,   qui   adficitur  male   alterius.      Nemo  ergo  est,    qui   se   possit 
5nc. 2,  3 fallere.     Et  hoc  est,    quod  sequitur  'liugua'.     i^acobug  ^ot  QUC^  fein  bo  bon 
gefi^rieBen.     Eo  tempore,  quo  ecclesia  fuit  recens,  primitiva,  res  et  condicio 
fuit  Christianorum,   ergo  semper  adhortandi  negligeutes,   redarguendi   saucti  i» 
illi  IC.     Foris   debeo   esse    solicitus,   quomodo  vivat  intus   extra,   quia  sura 
servus,  ut  sim  semper  in  solicitudine  2C. 
3,  18  1.  Octo1~|    Tilioli  non  lingua."    Concludit  Sanctus  Johannes  hie  ilkm  exhorta- 


tionem  de  dilectione  et  redit  in  circulum,  ut  aunectat  propositionem  de  fide. 

Nara    Christiana    doctrina   consistit   in    his    duobus.      Haec    est   summa,    ut   i^ 

diligamus  non  solum   lingua  i.  e.  totus   homo   debet   diligere.  Cor  et    omnes 

matti).  15, 5  vires.    Ut  illi  non  honorant  parentes,  qui  non  eis  tribuuut  victum,  'Est  Corban' 

üKarc.7,  11  sie  Matth.  15.    Mar.  7.  i.  e.  eis  non  serviet  et  faciet  bene,  sie  requirunt  cor. 

mm.  12, 9  Q.  d.  raulti  simulant  charitatem,  sed  seipsos  fallunt,  Ro.  12.    Christianismus 

est  veritas  et  tarnen  fides  et  charitas  maxirae  simulantur  ai)ud  hypocritas  et  20 
languldos.    Diligere  Veritas,  contra  hvpocrisis  alterum  quasi  verbum.  2.  vocat 
2. 5petri  1,  Tfratrem,  quia  fraternitas  est  in  Christianismo,  2.  Pet.  1.    Ista  charitas,  quae 

zu  2  über  extrema  steht  absoluta  domesticis  primum  providendum  1.  Timo.  5.  r  über 
commodare  steht  mutuo  dare  zu  3  über  vtatur  steht  vnde  vivat  4  a  bis  mendicantibus  rh 
zu  5  über   viscera   steht   clauserit  zu  8  über  fallere  steht   et  excusare    quod  ignoraverit 

zu  9  cap.  2  o  und  cap.  2.  r        zji  19  über  Ro.  12.  steht  dilectio  11011  sit  simulata         21   über 
languidos  steht  pigros       über  diligere  steht  Vldes  quid  sit 

PlCeterum  aliqui  gradus  charitatis  sunt:  Hostis  non  offendendus,  frater  iuvan- 

dus,   dotnesticus  alendus.     Nostis  praeceptum  Christi   de  diligendis  inimicis. 

Sed  plus  debes  fratri,  qui  redamat.     Qui  non  habet,  quo  vivat,  iuvandus  et   '^ 

si  nos  decipiat,    quid  tum?   iterum   iuvandus.     Plurinium  autem  debes   tuis. 

'Si  quis   autem   suorum   et  maxime  domesticorum   cm-am   non   habet,    fidem 

1.  Jim.  5, 8  negavit  et  est  infideli  deterior',  1.  Tim.  5.     Regula  communis  est:  qui  habet 

substantiam  et  tamen  non  afficitur,  illum  non  habere  charitatem. 

3,  18  'Filioli,    non   diligamus   verbo   neque  lingua."      Concludit   hie   Joannes 

exhortationem  de  dilectione,  redit  ad  circulum,  ut  counectat  illam  summam, 

ut   diligamus   quidcm  non    verbo   et  lingua,    sed    totus   homo    diligat,    sicuti 

Wattö.  22, 37  habetis  expositionem  Christi  Matth.  22.    Multi  sunt,  qui  simulant  dilectionem. 

iRöm.  12, 9  Dilectio  autem  sit  sine  simulatione,  Ro.  12. 

'Sed  opera  et  veritate.'    Non  enim  in  scrmone  est  regnum  sed  in  vir- 
1.  ecr.  4, 20  tute,  1.  Cor.  4.    Ideo  fratrem  dicit  quemcunque  Chris tianum,  quia  fraternitas 


30 


35 


SSorlefung  über  bell  1. 58ricf  bes  :3ü'f)a»nc9.    1527.  715 

H]  est    inter  Christianos,  debet   esse  charitas   fraterna   i.  e.  fraternus  amor,  ut 
fratres   se   diligunt    ciusdem   hcrcditatis.     Diligere  fratrcm    iit   fratreni   habet 
Diiilta   otVcndieiila,    Ro.  14.   'infirmum   in   fide   assumite'  et   c.  15.      Diligere ^J,'"j'''/ 
eum,  qui  est  fortis,  beiieficus,  suavis,  facile  est,  sie  'Vulgus  amieitias  utilitate 

5  probat'.  Sed  lucet,  si  nihil  reliciuuni  fratre  quam  nomen  fratris.  Non  dicit: 
diligamus  fortes  ic,  sed  fratrem.  Ita  nihil  consyderemus  dona,  proptcr  qnae 
amatur  a  mundo,  sed  Christianus  respicit  solam  fraternitatem,  uteuncpie  in- 
firtui  sint,  qui  non  possint  sequi,  adficinuu-  in  eos  donis,  quac  habomus,  et 
serviraus  fratribus  illis  donis.     Si  snm  ])atiens,  debeo  aspicere,  ipii  asperior 

10  moribus,  et  suscipere  et  ferre,  ut  fratrem  benefacere,  in  totum  servire.  Caro 
est  nequam,  quae  putat  se  habere  charitatem,  cum  carnalitatem.  In  coeno- 
biis  querebant  socios  tantum  sanctos  fratres.  Sed  deus  facit  alifpiando  fra- 
tres nostros  iutractabiles :  Christus  non  reiecit  me  propter  meam  intracta- 
bilitatem,  sie  nee  ego  illum  fratrem.     lam  redit  ad  circulum  de  fide. 

15  'Quoniam',  quod  sit  uulla  hypocrisis  in  nobis,  fucus,  sed  syncera  fidess,  i9 

et  charitas.     'Suadebimus':  si  dilexerimus  opere  et  veritate,  est  testimoniura 
externum   de  vocatione   nostra,    ut  Petrus,    i.e.  stabilinnw,    quod   sumus    in  2.  ^ctrt  i,  lo 
veritate,  quia  ex  synceritate  et  veritate  diligimus  fratrem  utcinicjue  infirmum. 
Caro  offenditur  morositate,  sorditate,  spectat  pulchrum,  sapientem,  iste  amor 

20  non  fallitur,  qui  sie  simplici  oculo  2C.    Et  per  illara  certificationem  possumus 

1   fraterna  o        4/5  vtilitate  probat  rh        8  non  c  aus  110s        9  donis  o        11/12  über 
coenobiis   steht  monasteriis  zu   15   zu  Quoniatn  ist  ergänzend  zugefügt  si   reprehenderit 

nos  cor  nostrum  0 

P]  est  inter  Christianos.  Fratres  autem  debent  esse  participos  eiusdem  heredi- 
tatis.  Ceterum  diligere  eum  fratrem,  qui  est  vicissim  beneficus  et  suavis, 
id  leve  est.  Sic  etiam  mundus  amat.  'Vulgus  amicitias  titilitate  probat.' 
Non  igitur  dicit:   diligamus  sanctos,  iucundos,    divites,    sed  'fratres',    sie  ut 

25  nihil  ibi  ametur  neque  respiciatur  quam  fraternitas,  (piia  frater  non  ob  utili- 
tatem,  non  ob  gloriam  sed  ob  debiturn  diligitur.  Omnia  dona,  (juae  liabemus, 
debent  servire  iis,  qui  non  habent,  exempli  causa,  qui  doctus  est,  debet  in- 
servire  indocto,  dives  egeuo,  prudens  dementi  ic.  Pauhmi  aliosque  Apostolos 
diligere  facile  est,  qui  tibi  vel  post  fata  inserviunt.    Sed  imbecilles,  difficiles, 

30  indoctos  amare,  hoc  dcmum  est  vere  diligere.  Alioqui  non  fraternitas  sed 
carnalitas  est.  Paucis,  Christianorum  est  servire  non  suo  commodo  sed  fratrum. 

*In  hoc  cognoscimus,    quoniam   ex  veritate   sumus.'     Est  testimctnium,  3,  1« 
quo  facimus  nos  certos  de  vocatione  nostra  et  quo  stabilinuir,  (piod  stamus 
in  veritate      Si   non   moveor   imbecillitatibus   fratris,   certe    non   diligd.     Ex 

.35  fructibus  charitatis  possumus  cognoscere  nos  habere  charitatem.  St:il)ilitur 
fides  exercitio  suo,  usu  et  fructu  suo.  Posttpiam  enim  se  quis  dcderit 
ignaviae  vitae,  difficile  est  erigerc  cor  ad  Deum.  Fides  sola  noK  erigit. 
Hinc  est  exercenda  fides,  ut  libereraur  a  mala  conscieutia. 


716  aSorlefung  übet  ben  1.  abrief  be§  3io"^Qnne§.    1527. 

2R]  suadere  corda  nostra  illara  fidem  nobisipsis.     Magna  consolatio.    Ambrosius 
moriturus:   non   vixi   sie,    ut  pudeat   me  inter  vos  vivere  nee  mori  lucrum. 
Seiebat  se  feeisse  eontra  charitateni.     Stabilitur  fides  ipsa  fruetu,  usu,  exer- 
citio,    alioqui   fides   est  feet  fdjiüOC^.     Exereenda   fides,   ut  liberetur  a  mala 
conscieutia,  ut  serviat  fratri,  tum  volare  in  miserieordiam  dei  i.  e.  possumus    & 
consolari  et  erigere  eorda  nostra  coram  eo,  ut  fidueiam  habeamus,  opera  non 
valent  ad  iusticiam,  sed  fidem  tarnen  non  impediunt  sed  promovent.    Quando 
conscientiam   habeo,    quod    non   firmus   sim,   occiderim,    ibi   est   eonscientia 
liberatior   et  non  premit  me  istud,      Si  eeontra,  ibi  est  pugna  magna  con- 
tra fidem  et  valde  discruciatur   anima.     Et  non  sinit   sine  consolatione,    qui    lo 
Sic  non   possunt  suadere  eorda  sua.     Esto,   quod  lapsi  simus   in  peccatum 
3/20aliquod,  tamen  non  diffidendum.     *Si  vero',  ita  quod  non  possumus  suadere 
corda  nostra  propter  malam  conscientiam,   desunt  tibi  opera,   adest  ignavia 
vitae  et  peccata  tua,   si  deest  suadela  'reprehendit' :   si  vexaverit  te  ignavia 
vitae  vel   opus   contra  charitatem,    non   sperabis,    quia  praeceptum  est  (non   is 
consilium),  ut  speres  in  dominum.     Est  simpliclter  summum  praeceptum,  ut 
recipiemus,  et  per  hoc  efficimur  digni.    Quando  ergo  tibi  praece])tum,  efficeris 
dignus    alioqui   indignus.     Desperatio   est  prohibita  i.  e.   eonscientia   nostra 
facit  nobis  offensum,  iratum  deum  et  pusillanime  cor. 
3,  20  'Maior.'    Conscientia  nostra  est  multis  modis  minor  deo  nostro.    Con-  '^o 

tra  malam   conscientiam  dicas:   tu  es   una  guttula,   deus  est  iufinitus  ignis, 
3o5. 16,  gqui  absorbet  illam.      Nullum  peccatum  malus  infidelitate,  'quia  non  credunt 
in  me\     Sola  infidelitas  non  habet  remissionem,   quia  pugnat  eontra  remis- 


zu  1  über  suadere  steht  mentem  probare      9  me  istud  me       13  ignavia]  ig— a.sj       14  ig- 
navia] ig.a  15/16  non  consilium  o  zu  23  über  in  me  steht  loh.  16. 

p]  'Et    in   conspectu    eins   suadebimus   corda  nostra.'      Conscientia  bene 

actae  vitae  Suadela  est,   quod  fidem  teneamus,   quia  eognoscimus  per  opera  ^5 
fidem  nostram  esse  veram.   Et  conscientia  aliquando  in  conspectu  Dei  testa- 
bitur   me   non   fuisse   adulterum,   me  fratrem  dilexisse,   me  pauperibus   suc- 
currisse,  quam  vis  semper  multa  sint,  in  quibus   etiam  fratrem  offenderimus. 
3, 20  'Quoniam   si  reprehendit   nos   cor   nostrum.'      Si   deficiunt   tibi   opera, 

non  tamen  deficiat  fides.  Etsi  deest  suadela,  tamen  maior  est  fides  et  spes.  ^o 
Si  te  reprehenderit  vitae  ignavia,  adhuc  tamen  non  desperabis.  Euangelii 
enim  summa  est,  ut  credas  et  speres.  Nos  indignos  quidem  aestimare  debe- 
mus,  sed  tamen  oblatam  gratiam  et  Euangelium  acceptare.  Etiamsi  con- 
scientia nostra  nos  facit  pusillanimes  et  iratum  Deum  sistit,  'Deus  tarnen 
maior  est  corde  nostro\  Conscientia  est  una  guttula,  Deus  placatus  est  35 
mare  solatii.  Vincendus  est  timor  conscientiae  vel  desperatio,  quauquam  id 
difficile  sit.  IMagna  et  dulcissima  promissio:  si  cor  nostrum  reprehenderit 
nos,   raaiorem   esse  Deum   corde  nostro  *et  nosse  omnia'.     Cur  non  potius 


SßDvlefiiitg  üBet  ben  1.  SSricf  be§  :io()nuiu'c-.   1527.  717 

H]  sionem  peccatorum,  quae  omnia  liabent  reniissionem.  Egregiuin  dictum  et 
dulcissiiiia  promissio  '8i  nos  reprcliendit':  NuiiKniid  malieia  tua  siiperat  boni- 
tateiu  dei,  peccata  tua  praopondcrant  dei  benignitatiV  Iste  lionor  doo  daii- 
dus,    quod  niaior  est  iiifiultis  iiKxlis  deus.     'Et  novit  omnia.'     Hoc  verUuYn 

5   est  apud  rae  obscumm.    Non  euim  dicit  'potcsf  vel  'facit'  omnia.    Arbilior 
loqui  de  conscientia,  quae  cum  fuerit  reprehensa  vel  reprelien<li(,  (uiu  lil,  ul 
iu  psalmo:  'Circumdederunt  iniquitates  meae  et  non  potui  .  .  super  capillos\  W.4u.  13 
Conscientia  sie  confunditui-,  ut  nihil  possit  instituere  cogitationis.     Adversus 
istam  confusionem  et  tenebras  cordis  dicit: 

10  'Novit    deus",    Deus    est   maior  corde    meo,    ipso  novit  omnia   et  seit, 

h)0  iä)  OUö  fol.  Loquitur  enim  de  negocio  conscientiae,  quae  lustrat  omnes 
augulos,  vellet  libenter  videre  lucem,  est  pavida.  Dicit:  claude  oculos,  nihil 
scis,  nihil  uosti,  deus  maior  ic.  novit  ille  pacem  et  cordis  quietem  efficiet 
tibi   iu   ista   cordis    reprehensione.     Hoc  fit,    quando   cogito   ipsum  maiorem 

16   iuiquitatibus  meis,  quae  me  comprehenderunt.    De  charitate  itaque  regreditur 
ad  fidem.    Mala  conscientia  est  reprehensio  cordis  nostri,  ali(juando  est  ficta,  s,  21 

3  proponderant  1 1   negoci^ 


717,15  —  710,4      Sic  revocat  nos  lohaunes  ab  operibus  ad  fidem.      Nani  in  niagnis  tenta- 


p]  Tecit"*  vel  'potest'  omnia?  Conscientia  cum  reprehendit,  tnnc  angitur  homo 
et   ait  cum   Davide:    Comprehenderunt   me   iniquitates    meae  et    non    potui, 

20  ut    viderem,    psal.  40,   conf.   ps.  49.      Tum    ingomiscit    peccator   dicens:    idjiui.  49,  e 
toei^  ni(^t,  tüte  id)  mir  roten  füll.    Sed  adversus  istas  tenebras  cordis  dicitur 
'Deus  novit  omnia'.     Conscientia  semper   est  pavida  et   claudit  oculos,   sed 
Deus    est  profundior   et   sublimior   corde    tuo    et   intimius  illud  pervestigat, 
aperit  nobis   lucem,    ut   videamus   iniquitatem   uostram    esse  nobis   ablatam. 

25  Saepe  Satan  turbat  conscieutiam  etiam  in  recte  factis.  Si  aliquis  vexaretur, 
quod  non  celebrasset  Missam,  diabolus  potest  confundere  ipsum  et  tollere 
omnes  Scripturas,  quae  illum  animabant  circa  traditiones  lumiauas.  Sed  tum 
claudendi  sunt  oculi  et  cogitandum  sapientiorem  esse  Deum  in  verbo  suo, 
nee  vanis  istis   operibus   nos  salvari.     Sic   ob  egressum  e  monachatu  potest 

30  diabolus   aliquem   confundere  et  laetitiam  cordis  supprimere.     Sed    hie  resi- 
stendum  illi,    quia  Deus  potentior  diabolo  est,   qni  te  confirmat  in  veritate: 
Frustra  me  colunt  docentes  doctrinas,  praecepta  hominum,  Matth.  15.     Dia- sKatti).  15,9 
bolus    aliquando   optima   male  interpretatur  et  mala  bene,   extenuat  bona    et 
magni  facit  mala.    Ex  parvo  risu  potest  facere  aet<3rnam  damnationem.    Sed 

31  semper  cogitabis: 

'Maior   est   Deus    corde   uostro.'      Cor    nihil   reeti   novit,    Deus    novit 
omnia  et  meliora  me  docet  in  verbo  Euangelii. 

'Charissimi,  si  cor  uostrum  non  condemnet  nos,  fiduciaui  habemus  ergaa,  21 


718  aSorlefimg  übet  ben  1.  3?ricf  be§  i^o^anne?.    1527. 

H]  quia  Satan  non  dormitat,  aliquando  facit  conscientiam  de  optimo  opere,  ideo 
dicitur  calumniator.  Ut  si  qnis  vexaretur,  quod  fuisset  sacerdos  et  repre- 
hensio  adesset  haec:  Ecce  2  annis  non  missasti,  tum  habet  reprehensionem, 
est  conscientia  et  tarnen  erronea  conscientia.  Ita  facit  nos  timere  in  optlmis. 
Adversus  istam  conscientiam  insurgere  deberaus  clausis  oculis:  Maior  est  & 
corde  ic.     Scio,   quod   bonis  operibus    non  salvabor.     Sic  de  egressu  mona- 

suc.  22,  aisterii,    Ut   ad  Petrum    'ut   cribraret'  JC.     Si   diabolo   ift  ex'leuBt,    potens   est 
omnes   in   cenobia  monachos  ac.      Econtra  Spiritus  sanctus   facit   leta   corda. 

3er.  20,  18  Hieremias    cum    etiam  vexaretur,   dicit:    domine   tu   scis,   quod   ex  labiis  JC 

Aflfligebatur,  sed  optima  bene  non  solum  interpretatur  sed  pessima.  Est  pec-  lo 
öatum  remissibile,  non  est  peccatum,  quod  damnet.  Conscientia  mala  bestia, 
quia  facit  hominem  contra  seipsum  stare.  Satan  ex  peccato  parvi  risus 
eterna  damna  fol  ei*  machen.  Et  econtra  ex  optimo  opere  facit  damnationem, 
ut  quod  defecimus  ab  ecclesia  papistarum.  Magna  pugna  contra  conscientiam 
puguare.  Sive  malum,  sive  bonum  opus:  quod  tu  damnas,  mihi  praeceptum,  is 
ut  credam.  Nemo  debet  deum  facere  minorem  sese,  sed  debemus  illi  gloriam 
reddere  i.  e.  quod  maior  sit  nobis.  Etsi  sim  sine  operibus  bonis  et  in  malis 
peccatis,  tarnen  ipse  maior,  et  si  nescio,  itjie  e§  I)tn  au»  gelje,  ipse  novit. 
Commendatio  fidei  et  bonae  conscientiae :  fides  nihil  aliud  est  quam  bona  con- 
scientia.    Si  cui  defuerit  sive  in  fide  sive  operibus  charitatis,   jagt   unfertn   20 

3ac.  1, 5.  6  l^errn  ba  öon.     'Si  cui  deest  sapientia  2C.,  postulet  hoc  in  fide."    'Nihil  soli- 


8  monachos  c  aus  raonast         9  Hieremias]  Hiero  odei-  Hiere         zu  9  über  quod  steht 
egressus       13  moc^en]  maä)i       17  malis]  malos       20/21  jagt  bis  öon  rh       21  hoc  [oder  Iac]  o 


tionibus    opera    non    sufficiunt.     Videt   enim   consciencia,    quantum    adhuc   desit    optimis    in 
speciem  operibus.    Revocat  igitur  nos  lohannes  ab  infirrao  illo  praesidio  ad  firmam  (&  certam) 
arcem,  quam  Sathan  nuUis  telis  expugnare  potest,  scilicet  ad  nudam  misericurdiam  Dei,  quam 
uobis  Deus   in   Euangelio   auuunciat.      In    hac   vult   nos   acquiescere.      Habent   autem    opera    25 
alium  finem,  nempe  nt  (boiiam  conscienciam  faciunt)  de  vocatione  nos  certificeut,  dura  vide- 
mus  Dei  graciam  non  fuisse  in  nobis  inanem  aut  ociosam  sed  parere  aliquos  saltem  fructus, 
qui  non  sint  in  impiis  nee  ante  verbum  auditum  in  nobis  fuerint  &c.    Porro  haec  reprehensio 
cordis  aliquando  vera  est,  hoc  est,  nos  teutanuir  de  vero  peccato,  aliquando  est  falsa.     .Solet 
enim    nonnunquam  Satlian   de   opere   non   malo  tanqnam    de   extremo   peccato   nos   solicitare.    30 
Sive  autem  hoc  sive  illud  tentationum  sit  genus,  eodem  remedio  nobis  utendum  est:  ut  cou- 
cludamus   'uiaior    est  Deus  corde  nostro'.     Sive  igitur  malum  sit  opus  sive  bonum,    quo    me 
terres  et  quod  damnas,  Deum  sequar,  qui  iussit,  ut  credam.    Eum  mendacii  non  [o]  arguam 
(non)  sed  reddam  ei  meritam  misericordiae  gratiam,  quam  in  Christo  mihi  exhibuit. 
3,  21  'Carissimi,  si  cor  nostrum  non  reprehenderit  nos,  fiduciam  habemus  ad  Deum  et  quic-    35 

quid  petierimus,    accipiemus    ab   eo,    quoniam  mandata  eius  custodimus   et  ea,    quae  placita 


p]  Deum.'  Fiducia  et  condemnatio  mutuo  non  cousistunt.    Nam  si  in  Dei  gratiam 
fiduciam   habes,    cor   tuum   te   non   condemnat.      Non    ])otest   charitas    tran- 
quillare  cor  tuum,  cum   saepe  verbis  et  lingua  fiat  (v.  18.).     Sed  fides  te 
1. 50t).  5, 4  tranquillat,  quae  victoria  est  contra  muudum  et  infernum,  1.  loh.  5.    Ex  hoc  40. 


aSortcfung  üBcv  bcit  1.  iBricf  be§  3ot)amie§.   1527.  719 

H]  citi  sed  in  onuii  re',  Paulus.    Ergo  consulit,  ut  in  omni  ncoessitate  petamus.  ^i,i(.  4,  e 
Sed  ha  (igt  ber  fiiob,   ut  orationcs  innotescaut,   ut  fiant  in  fido,    quae  caret 
fide  oratio,  non  intrat  in  conscieutiani  eins  uec  tangit  aures  eins. 

Murmura  nicra  sunt  horae  cauonicae,  quia  legunt,  non  orant.  Sic 
5  transit  sacerdos  per  totum  tenipus  vitae  et  nunquani  tauicn  orat,  quia  ron- 
fidit  lectis  lioris.  Ergo  rara  oratio  et  petere  aliquid,  quia  ibi  rcquiritur  fides. 
Et  hoc  vult  lohaunes:  si  aliquid  vis  petere  in  fide,  duplici  via  potest  cor 
probari  pium:  1.  per  cliaritatein  et  fidem.  Altera  via  credere  deuni  iii- 
finitis  niodis  maiorem  esse  corde  nostro.    Hoc  habito  si  non  reprehendorit  3C. 

10  Cor  infidele  si  etiam  orat,  lac^tö,  post  finitam  orationem  dubitat:  liabeo 
malam  conscientiam,  deuni  offensum  iudicem.  Oportet  scias  cum  placatum  et 
cor  tuum  reprehensum.  Vides  hie,  quare  Satan  impugnet  fidem,  verbum. 
Schwermeros  non  inipuguat.  Vide,  quam  uostra  corda  vexet:  externe  rottae 
interne    etiam    peccatum,    qtu'a   quando  verbum    exercetur,    crigit    aliquorum 

15  corda,  tum  lenitas  et  illi  possuut  orare  et  Satan  couculcare.  Sed  Satan  non 
cessat  interturbare,  gibt  Ully  juicfjaffeit,  ut  avellat  a  verbo,  oratione  et  reci- 
tantur  necessitates  totius  orbis,  postea  de  magistratibus,  familia.  Dens  mag- 
nus  vult  magna  dare.    Et  maiora  dat  quam  petimus:  pestis  pax.    Quia  video 

zu  8  über  probari  steht  parari  9  Hoc  c  aus  Si  14  interne]  externe       (videt) 

verbum  exerce(ri)tur 


sunt  coram    eo,  facimus.'     Hoc   argumentum  niirabiliter  bonum   et  elegans  est,    quod,   cum 

20  habemus  per  opera  bona  bonam  conscienciam,  eo  cum  maiore  fiducia  jjossinuis  orare.  Ke- 
spieit  autem  lohannes  ad  infirmitatem.  Non  enim  boc  vult  tum  demum  orandum  esse  cum 
consciencia  nnsquam  angitur  et  laeta  est.  Nam  in  mediis  quoque  peccatis  animus  ad  ora- 
tionem est  excitandus  /"Nara  bis  excitandus  rhj,  sed  videt,  qnantum  orationis  impedimeiitum 
Sit  mala  consciencia  et  quam  aegre  animus  se  possit  erigcre  tum,  cum    sentit  culpam,  ut  vel 

25  orare  vel  sperare  aliquid  a  Deo,  quem  offendit,  possit.  Porro  de  efficacia  et  fructu  orationis 
sepe  alias  diximus.  Non  enim  ideo  valet  oratio,  quia  fit  in  bona  consciencia  (quanquam  si 
ea  adsit,  nos  ad  orandum  paraciores  sumus),  sed  quia  in  fido  Christi  oramus  et  credimus 
nos  in  nomine  Christi  orantes  foj  a  misericorde  patro  exaudiendos,  sicut  promissiones  de 
oratione  in  Euangelio  docent.      Si   enim   dicit:   'quicquid  oraveritis   in  nomine  meo'    non   tuo 

30  aut  Petri  Md  auferetis  &c.'  Oratio  igitur,  quae  non  foJ  fit  (sine)  in  [oj  Christi  nomine  et 
quae  fide  caret,  illa  neque  ad  frhj  aures  Dei  pervenit  neque  oranti  cordi  est,  sicut  sunt  illa 
murmura  horarum  cauonicarum  et  similia.  Credunt  enim  valere  orationem  propter  opus  ut- 
cunque  recitatis  syllabis  et  lioris  non  propter  Christum,  in  quem  fides  orantis  respicere  debet. 
Vera   autem   oratio  effervescit   ex  vera   fide    et   ad  Dcum  perrumpit    nixa  promissionibus  Dei 

35  et  proponit  omnis  generis  publicas  et  privatas  necessitates  creditque  eas  (per)  a  Deo  sublatum 
iri.      Hec   ipsa  fides   tacit   orationem   efficacem,    sicut  (dicunt)  scribitur   et  est   analoga    fidei 

p]  nunc  satis  iutelligitur,  quare  diabolus  nos  ita  vexet  et  adversetur  verlio  et 
nitatur  tollere  verbum.  Ablato  enim  verbo  tollitur  fides,  ablata  fide  tullitnr 
tranquillitas   cordis.      Si   verbum    is   non   potest   impedire,    uititur    iiupedire 

40  fidem,   ne  credamus  verbo,  et  miscet  et  interturbat  verbum.     Si  non  potest 


720  äJorlefung  über  bcn  1.  Svief  be§  5ot)aiine§.    1527. 

K]Satanam  querere  unum  malum,   tribuo  maiora  bona   quam  ipse  mala  querit. 
Proponeudus  inflaus  cor  nostrum  orando,  benn  n  ^at§  gern:    quando  habes 
fiduciam  orandi,  tum  habet  Satan  magnam  crucem.    Egregia  historia  et  ana- 
loga   fidei:    Eremita   orabat,    non  potuit  praeterire  oratorem,   lulianus   misit 
3ac.  5, 17  diabolum.     'Elias  similis  nobis.'     Qui    sciunt  optinie  orare,   tarnen  nescimit,    s 
SRöm.  8, 26  qui  debent  orare,  Ro.  8.,  congerere  debemus  in  unam  coronam  omnes  neces- 
sitates.    Nos  in  fide  infirmi,  illi  fortes  multitudine  2C.    Haec  est  iusta  oratio, 
quae  agit  cum  deo  oblatis  necessitatibus  magnis   et  multis   et  fiducia,   quod 
deus   audiat,     Deinde   iaculatoriae  orationes  privatim,   quando  lego  meditor 
vadens  stans  2C.    Nemo  potest  orare,  nisi  habeat  fiduciam,  quae  paratur  istis   lo 
inodis  duobus :    1.  si  fuerit  fides  bene  exercitata  usu  longo  charitatis,    alter 
difficilior,    ut    superem    omnes   reprehensiones   et   dicam    deum    maiorem   7C., 
quod   alias   esse  peccatum   in  mortem,   si   quis  concideret  in   desperationem, 
qualem  ? 
3,  22  'Quicquid  petierimus."    Infra  pluribus  et  melius  exponet.    Non  semper   is 

dat  deus  quae  petimus,  sed  hoc  est  certum,  quod  exauditi  simus,  si  adesset 
oratio  et  tandem  etiam  accipiemus,  sed  non  ut  nos  meinen.  Exemplum: 
Christus   oravit   pro   vita.      Vitam   petiit  et   tarnen    crucifixus,   non  accepit 

4  non  bis  oratorem  o         zu  7/9  Iaculatoriae  orationes  lustae  quando  aliquis  proponit 
deo  omnes  neces  /=  necessitatesy  mundi  v  17  Exm  o 


historia,    quare  eciam  celebratur   a   me   saepius  lulianum  misisse  aliquem   spiritum    malum, 
qui   damna  afferret  Christianis;    Sed   eum    rediisse   re   infecta,    quod   diceret   se   nullo    modo    20 
potuisse  praeterire   habitatiouem   cuiusdam   Eremitae    orantis.      Oratio     enim    presentissimum 
remedium  est  et  arraa  efficacissima  contra  Satlianam. 

720,5  —  14  Atque  hie  raeminisse  debemus  sententiae  lacohi,  qua  haud  scio  an  alia  sit  in 
tota  epistola  melior.  Hortaturus  enim  ad  orationem  Heliae  exemplum  proponit,  qui  [c  aus 
quiay  oratione  sua  et  pluviam  ademerit  terre  in  (aliq)  annos  tres  et  dederit.  Atque  addit  25 
'Hellas  autem  erat  liomo  6fioio7i((d-7]g  »;,«?»'',  hoc  est,  iisdem  aftectibus  obuoxius,  quibus  nos 
sumus  obnoxii.  Cur  igitur  nos  (quo)  cessamus  ab  oratione,  qu^  et  privatim  nobis  et  publice 
Omnibus  prodesse  potest?  Quare  excitemus  nos  et  discamus  fiduciam  orandi  bis  duobus 
modis  parari:  Primo  sit  adsit  fides  bene  exercitata  longo  usu  charitatis  et  bonorum  operum, 
deinde  etsi  ob  peccata  nostra  consciencia  trepidet,  ut  tarnen  superemus  repreheusionem  cordis  30 
nostri  et  statuamus  Deum  maiorem  corde  nostro  et  scientem  omnia,  cor  nostrum  non  scire 
omnia.     Quod  si  desperet,  tum  demum  peccatum  ad  mortem  esse. 


p]impedire  fidem,    impedire  nititur  orationem   et  in  tot  occupationes  coniicit 
hominem,  ne  possit  orare. 
3,  22  'Quicquid  petierimus,  accipiemus  ab  eo",  si  scilicet  habuerimus  fiduciam.  35 

Deus  est  omnipotens,  igitur  vult  nos  omnia  petere,  quae  nobis  utilia  sunt. 
Oportet  te  habere  circulum  sive  sacculum  necessitatum.  Satan  quaerit  om- 
nia mala.  Ideo  oportet  nos  per  contrarium  omnia  mala  deprecari.  Deus 
vult  plena  manu  efFundere  bona  sua,  si  tantiim  esseut,  qui  rogareut  et  pe- 
terent  cum  fiducia.     Oportet  igitur  inflammari  cor  nostrum  fiducia.    Quando  40 


Sürlefung  über  beit  1.  SBrtcf  be§  ^ot^anneg.   1527.  721 

2i]vitam?  Gerte,  sed  modis  illis,  quibus  caro  non  cognoscit.  Sic  Hberaraur 
ab  Omnibus  malis  sed  dod  illis  modis,  qui  caro  intelligat  I.  e.  quod  certi 
sumus,  qiiod  auditi  sumus,  sed  qui,  non  scimus.  Christus  'cum  steteritis  ad  anaic  n,  25 
oratiouem'.  Si  quid  adversi,  quod  petieritis,  quod  iuiicit  nos  in  mortem, 
s  focit,  ut  cesseut  mala.  Necessitates  sunt  proponendae,  ut  orandum  contra 
Satan.  Istam  orationem  sie  prosterno  coram  dco,  quod  habeam  fidem,  (^uod 
exaudierit,  et  prosternet  Satan  et  hoc  certissirae  fiet.  Implet  ergo  lohauues 
locum  de  petendo,  quia  est  summe  necessarium. 

'Quoniam    mandata.'      Quia    credimus    et    diligimus,    deinde    si   lapsi 

10  sumus,  cor  reprehendimus ,  dicimus  deum  maiorem,  hoc  est,  quod  nulluni 
peccatum  damnat.  Si  damnaret  peccatum,  damnasset  David,  Petrum,  Adam. 
Satan  quidem  suggerit  peccatum,  ut  damnet.  Sed  damnat,  quod  non  credis. 
Si  illud  peccatum  adiicitur  incredulitatis,  tum  actum.  Saul  cum  peccasset, 
defendebat  peccatum  et  desperavit  2c.    Qui  credunt  ergo,  implent  mandatum 

15   dei,   quia  tribuunt  ei  gloriam,    quod   sit  maior  corde  nostro.     Si  est  fiducia 
erga  deum,  est  exaudita.    'Coram  eo  facimus'  boS  maä)t  persuasio  conscientiae, 
ut  scimus  nostrum  docere  placeat   deo,    quia  quaerimus  gloriam  dei.     Haec 
omnia  veniunt  ex  fide.     Ecclesia  pugnat  verbo,  docet  verbo  fideles,  bis  ad-   ' 
monet  repugnantes,    postea   orationem  prosternit.     lam   exponit,  quod  man- 3,  23 

20  datum  sit  eins.     Sunt  valde  signanda  ista  verba,   humana  ratio  ita  angusta  ' 
est,    ut  ista  verba  non  facile  capiat.      Est,    inquit,    mandatum  et  summum, 
ad  illud  mandatum  alia  nihil  sunt,  hoc  principale  est:  1.  credere  in  nomeu, 
2.  diligere  ?c.     Haec,   inquit,   facimus,   ideo  scimus,    quod  facimus  quae  illi 
placeant,   sive  postea  edam   dormiam,  quia  credimus  et  diligimus.     Summa 

3  steteritis]  steritis  20  fö  (ift)  ita  21  est  c  aus  esset 

p]  25  fiducia  animat  orationem,  magna  vis  fit  diabolo.  Hoc  est,  quod  saepe  cou- 
querimur,  quod  nesciamus  cum  fiducia  orare.  Nemo  potest  orare,  uisi 
habeat  fiduciam. 

Non  semper  dat  Dens,  quae  petimus,  neque  tempore,  loco  et  personis, 
quibus  nos  vellemus.  Sed  hoc  vult  loannes:  omnia  esse  exaudita,  utut 
30  non  constet,  quae  exaudita  sint.  Etiam  quando  Christus  petivit  pro  vita 
sua,  fuit  exauditus,  sed  modum  exauditionis  caro  non  cognoscit.  Igitur  omnis 
oratio  exauditur  et  fit,  quicquid  petimus,  etiamsi  nos  non  coguoscinnis  qui- 
bus modis.  Couiicit  Deus  nos  in  mala  quandoque  maiora,  ut  finiat  mala. 
Et  sie  exaudivit  preces  nostras. 
35  'Quoniam  mandata  illius  custodimus.''     Mandata  haec  Euangelica  sunt 

de  fide.     His  observatis  nihil  timemus.     Mandata  custodit,  qui  credit. 

'Et  hoc  est   mandatum   eins,   ut  credannis   in  nomine  Filii   eins,   lesug,  23 
Christi  et  diligannis  alterutrum,   sicut  mandatum  dedit'     Huuiaua   fragilitas 
est  angustior  corde,  quam  ut  hanc  gratiam  capiat,   scilicet  Filium   Dei  pro 
Sut^et§  2BerIe.  XX.  46 


722  SJotlcfimg  ükr  ben  1.  S3tief  bc§  3o^"""e§-    1527. 

H]  summarum :  qui  est  iustus,  ex  deo  natus,  qui  non,  ex  cHabolo.     Est  summa 

sumraarum  de  omni,  quod  praedicamus :  Credere  in  nomeu  2C.    Orandum  ergo, 

¥f.  119, 43  ut  servet    in   synceritate  verbi.     'Ne  auferas   de  ore  meo  verbum.^     Si  illud 

Scf.  55, 11  raanserit  in  usu,  legeudo  JC,   videbimus  semel,   quanta  vis.     'Verbum   eins 

6ot.  3, 16  non  revertitur'  ge!^t  ntc^t  QTt  '\xuä)t  üb.    ' Verbiim  opulente'  Paulus.    Schwer-    s 

meri  uunquani  tentaverunt,   quae  dei  potentia    etiam  in  verbo  vocali.     Finis 

3,  24  capitis.     Sequitur  alius  paragraphus :  'Et  in  hoc  scimus,  quoniam  de  spiritu 

manet  in  nobis'. 

Cap.  IUI. 

2.  Qctob:   I     lam   novam   exhortationem  incipit  pro  conservanda  puritate  doc-  lo 
trinae   adversus   corruptores   Spiritus.     Quia   orto   Euaugelio  Satan   vult   ex- 
tinguere  lucem,  ideo  seraper  vigilandum  in  hac  doctrina.     In  se  est  actuosa 
doctriua  illa,    extra  se  efficax,   scilicet  ille  Spiritus,  quem  dedit  nobis.     Qui 
enim  verbum  dei  non  coutemuunt,  sed  amaut  et  libeuter  audiunt,  illis  adfert 
verbum   Spiritus  priraitias,    quo   intelliguut  deum    in   ipsis  et  ecoutra.     Quia   i5 
sentit  aliter  imniutatura  esse,  aliud  iudicium,  aliura  adfectum  habet.    Cum  esse- 
mus  sub  abominationibus  papae,  iudicabamus   illa  saucta  et  placere   deo   et 
in  his   immergebamur,   cnilibet   sua  secta  placebat,    adfectus   ille   erat:    mea 
sunt  Sana.     Euangelium  docet  autem:   Christi  iustitia  liberabit  vos  a  raorte. 
Hec  lux  si  suscipitur,   damuantur  larvae,   cappae  et  placemus  nobis  in  sola    so 
Christi  iustitia,  t)a^  t[t  Spiritus,  habemus  alium  uovum  sensum  quam  prius, 
iam   nihil  esurit,  uisi   ut  pleuissime  sit   in   Christi  iustitia,    et   cum  Paulo 


3  in  über  (de)  7  Et  o        de  über  spu(s)  19  docet  autem  o  21  alium  o 

p]  nobis  raortuum.    Hoc  est  principale  maudatum,  ut  credamus  in  nomine  Filii 
eius.     Secunda  eins  pars:  ut  diligaraus.     Omnia  alia  opera  placent,  ubi  cre- 
dimus.      Summa  igitur  est   credere  in  nomine  filii   Dei   et   diligere  fratrem.   25 
*i.  119, 43  Orandum  ergo:  ne  auferas  de  ore  meo  verbum  veritatis,  psal.  119. 

3,  24  *Et   in  hoc  scimus,    quoniam  manet  in  nobis.'     Ibi   nie  iudice  novam 

exhortationem  incipit  pro  conservanda  puritate  doctrinae  adversus  corruptores 
Spiritus,  quia  mox  ad  verbum  excitatum  surgit  Satan  uec  furit  magis,  quam 
ubi  veritatem  doctrinae  videt  stabilitam.  •  3o 

'Ex  spiritu,  quem  dedit  nobis.'  Qui  enim  non  contemnit  verbum  Dei, 
illis  aifert  Spiritus  primitias,  quomodo  possit  cognoscere  se  esse  in  Deo  et 
Deum  in  ipso,  quia  sentit  se  invitatura  esse,  aliter  iudicare  et  aliter  afFectuin 
esse.  Cum  essemus  in  Papatu,  iudicabamus  missas  et  ordines  Deo  placere. 
Ibi  erat  iudicium  haec  esse  sana  et  recta.  Per  Euangelium  vero  iudicamus  35 
solum  Christum  nos  iustificare.  Damno  igitur  istas  cucullas  et  placeo  mihi 
in  iusticia  Christi  sola  et  acqniro  uovum  affectum,  ut  dicam  cum  Paulo: 
Quae   mihi   fuerunt   lucra,   ea   arbitratus    sum   propter  Christum    dctrimenta. 


^Üorlcjang  über  bcn  1.  iörief  beä  3o(;aniic3.   1527.  723 

H]  Philip.  3.  cucullum,  quem  habiii  pro  sancto,  detestor  et  habco  pro  iiu?ro  ster- 5^,(1. 3, » 
core  prae  iustitia,  qiuie  est  in  Christo.  Et  ille  adfectus  non  est  ex  uohis 
sed  Spiritus,  quem  dedit  nobis  pater,  quo  iudicare  cum  securitate,  profiteri 
et  confiteri.  Hoc  Spiritus  testinioniuni,  quod  deus  est  in  noljis,  quia  sapim'us 
5  quae  deus.  Contra  quibus  sordet  haec  doctrina  et  sectantur  sua  studia,  opera 
et  nou  patiuntur,  ut  monastica^  contemnatur,  ibi  est  adhuc  adfectus  carnahs 
et  proprius.  Uli  nihil  placent,  quae  de  iustitia  dei  dicuntur  Ko.  9.  lustitiam  mm.  9,  jj 
dei  suara  statuunt.  Opus  uostrum  et  sanguis  Christi  sunt  diversissima. 
Legunt  et  audiunt,  sed  evideutissimam  consequentiam    nou  possunt  (^redere: 

10  Si  Christi  sanguis  facit,  ergo  mea  iustitia  non  jc.  Aut  negabitur  aut  cou- 
fitebitur  totus  Christus.  Tentari  possumus,  ut  alic^uando  contristet  nos  Satan 
deserente  nos  deo,  tameu  cognitio  est  syncera.  Scio  quod  vera,  Monastica 
est  impia,  Christi  est  pura,  saucta,  ergo  douum  est  spiritus  sancti,  (^uod  facit 
nobis  hanc  lucem  et  iudicium,    quod  possimus  hoc  discernere.     Ergo  loqui- 

15   tur  de  spiritu,  qui  dat  spiritura  mihi  ic.  et  non  solum  quod  in  occulto  fatear, 

sed  in  propatulo  'Credidi,    ideo'  2C.     Sed  scquitur  crux:   humiliamur  animis,*ui.  ue,  10 
non  vehimur  gloria,  blaspliemanuu-,  sumus  vermes  non  homines.     Supcrbire 
possumus  de  hac  doctrina,   ergo  Christus  est  in  nobis,   spiritus  sanctus  est 
nobis  donatus,  quia  haec  humana  speculatione  non  habemus.   Erasmas,  Oeco- 

20  lampadius  sunt  doctissimi  in  terris,  inculcatur  eis,  uon  capiunt,  Brentius 
credit  2C.      Ideo   iam   commodo   annectit  admonitionem   et  cautelam   diliwn- 

1  Philip.  3.  o  4  spüs  o  5  quibus]  qui  [statt  qui'/  c  am  cui  6  ibi  o 

12  vera  nicht  vita  15  mi  0  zu  2\  (Ideo)  Quia  incepit  de  spiritu  rsp 

')  dazu  ist  vita  zu  ergänzen,  tvie  sonst  hei  LidJier  und  z.  B.  hier  gleich  darauf  Z.  12. 
Zu  quod  vera  ist  an  letzterer  Stelle  aus  dem  vorhergehenden  Satze  cognitio  als  Subjekt 
zu  denken. 

P]  Phil.  3.     Ille  aiFectus  et  spiritus  non  est  ex   nobis  sed  ex  iudicio  Spiritus,  ^mi-  x  i 
quem  dedit  nobis  Pater.    Ex  eodem  spiritu  iudicamus  impias  esse  sectas  et 
ordines  nee  Deo  placere.     Contra,   cui  sordet  haec  doctrina,  vidt  sua  opcra 

25  adhuc  sancta  habere  quaerens  suam  iustitiani  et  iustitiae  Dei  nou  vuh 
subiici.  Non  potest  capere,  quod  'Sanguis  Christi  solus  emundet  nos  a  pec- 
catis  uostris'.  Nee  potest  illud  concedere:  Si  sanguis  Christi  est  nobis 
iustitia  vel  paravit  nobis  iustitiam,  ergo  nostra  opera  sunt  nihil.  Non  habent 
isti    testiraonium    Spiritus    ut    nostri    fideles.      Tentari   quidem   possumus    ut 

30  Paulus  ab  augelo  Satanae,  manet  tameu  verbum  purum  in  nobis,   ut  possi- 
mus   hoc    discernere.      Spiritus    testimonium   reddit    prinuuu    spiritui    nostro 
intra  dos,  deinde  etiam  coram  mundo,  ut  loquanuu-.     'Credidi,  propter  quod 
locutus  sum',  psal.  HG.     Quo  iutelligimus  Christum  esse  iu  nobis.    Nou  est*t.  ae,  10 
nostri  sensus  vel  iudicii  hoc  coguoscere,  multo  minus  hoc  coufit^^ri,  sed  omne 

S5   illud  ex  Spiritu  habcmuS;  quem  Deus  nobis  dedit. 

46* 


724  äJorlefung  über  ben  1.  SStief  be§  SotjanncS.   1527. 

Kjtissime  observandara.  Et  germanice:  non  debet  credi  cuilibet  vento.  Et 
efficacius  et  potentius  quam  'cuilibet  doctrinae',  quia  omnes  veniunt  et  iactant 
spiritum.  Et  observari  diligentissime  in  scriptura  debet  iste  locus.  Iactant 
omnes  spiritum,  prae  niniia  insania  spiritus  sunt  ludibrio  illis  baptismus, 
corpus  Christi,  verbum.  Qui  enim  intruduut  se  ad  docendum  et  adferunt  s 
aliquid  novi,  bie  lüei§  l)in  iDCCf ,  quia  spiritus  sauctus  venit  auditurus  potius, 
(|uid  frater  dicat,  illi  veniunt  docturi.  Habe  canonera  infallibilem  esse 
3er.  23, 21  Satanam :  Submittunt  quidem  se  primum,  quod  velint  discere  sed  'currebant 
3ot).  10, 8  et  non'  ic.  et  'quotquot  venerunt''  loh.  X. 

Qui  enim  alium  docet,  facit  hoc  magno  timore  et  non  facit  nisi  ordi-   lo 
natus  vel  per  deum  vel  homines,  nuUus  dicit  'spiritus  urget\     Si  ita,  nolite 
4,  1  credere,   sed   \mä  mit   ljt)m.      Est  ergo  Epitasis  in  verbo  'Nolite'.     Tangit 
quasi  acu  iactantium  spirituum  fastum.     Sed  'probate'.     Vide,  quid   passus 

zu  1   Ne  cuivis  spiritui  credatur  rsp  9  no(s)n  12  mit  tjtjm  o  zu  Vi  über 

iactantium  steht  docto  [=  doctoruraj       über  Sed  steht  Quare 


Caput  IV. 
4,  1  724, 1  —  725,  6      X'arissimi,  nolite   omni   spiritui  credere,   sed  probate  spiritus,   an  ex  Deo    15 
sint,  quoniara  multi  pseudoprophetae  exierunt  in  mundum.'    Diserte  dixit  non  'doctrinae'  sed 
'spiritui',    quia  hoc  proprium  est  pseudoprophetarum ,    quod    omnes    frhj  iactant   spiritum   et 
prae  nimia  spiritus  abundancia  ludibrio  eis  est  Ijaptismus,   corpus  Ciiristi  et  verbum  vocale. 
Quare  cavete,  ne  nos  decipiant  magniftci  tituli,  qnibus  se  venditant.     Christus  quoque   dixit 
non  venturos  eos  in  nomine  diaboli  aut  pseudoprophetarum  sed  in  Christi  nomine.    Ea  specie    20 
imponunt  simplicil)us,  sicut  eciam  nostra  aetate  vidimus.     Periculum  illud  quia  videt  aposto- 
lus,  ideo  significanti  verbo  addit  'nolite  credere'  quasi  dicat,  solicitabunt  vos  et  t'acile  in  suam 
sententiam  protralient,  nisi  meam  regulam  fueritis  secuti.     Igitur  sie  facite:  Probate  spiritus, 
an   ex  Deo   sint.     Non  vult   eos   simpliciter  reiici  sed   probari   vult  et  postquam   probati    et 
mali  inventi  sunt,  tum  demum  reiici  vult.    Quis  autem  crederet  in  illa  prima  ecclesia  adlnic    25 


Caput  IV. 

p]  4,  1  'Charlssimi,  nolite  omni  spiritui   credere.'     Nihil  inconstantius   ventis 

nee  (|uicquam  mutabilius  spiritibus  falsis.  Sentitur  ventus  ab  Oriente  flare 
statimque  vertit  se  ad  Occidentem.  Est  ergo  efficacius,  quam  si  dixisset: 
Nolite  omni  doctrinae  credere.  Nam  omnia  sub  ratione  spiritus  audent  et  30 
nos  prae  insania  et  nimia  spiritus  abundautia  reprehendunt,  quod  gloriemur 
de  litera  et  verbo  carnali.  Probare  ergo  iubet  spiritus,  quia  Spiritus  isti 
veniunt,  ut  fallant  fratres  non  ut  doceant.  Ita  vero  probabis :  Qui  vult  nova 
vel  alia  docere,  a  Deo  vocatus  esse  debet  et  vocationem  suam  veris  mira- 
culis  confirraare.  Nisi  hoc  praestiterit,  facessat  hinc  et  in  malam  rem  abeat.  35 
Est  ergo  STtiraaig  in  verbo  'probate  si)iritus',  quia  tangit  hoc  verbo  quasi 
acu  iactantiam  illoruin,  quasi  dicat:  Vcuicnt  ad  vos  iactatores  Spiritus,  sed 
explorate  spiritus. 


Söottcfuiti^  iiln  bcn  1.  »rief  bcö  ^oTjniutc^.    1527.  725 

2^]  siio  tempore.  Taiidiu  vixit,  iit  videref  nmltls  Hcrlplls  replerl  mundiim  falsis. 
Vix  10  annis  oiunimt  EiianHi'ini.  ITon  Epislola  10  \x'l  50  scripsil,  auniH 
post  ?c.  Nun  volu,  iit  sirnplicilcr  reiiciatiH,  scd  nc  |)raecij)itcK  credatix,  sed 
probate.     Sed    ubi   accipiam  iudiciuin?  ((uia   niiilli  cxieniiit  in  inimdiim  libn 

5  missi  et  Uli  t^UU.  Sic  et  in  illa  Acadeinia  factnin  Karolostadio.  (^iiai:  crit 
probatio,  ut  co^moscamiis  spiritu.s?  Fidelitcr  dispensat,  qiKjinodo  (^f.jr,,,,- 
scendi.  Spiritiini  ex  deo  cognoseite  hiiiic:  'in  carne\  'Solvit'  In  (iraeco»,  ü 
aliter.  Et  liic  est  Aiitioliristi  Spiritus.  Rej:;nlam  habe:  (luicfiiiid  dociierint 
illi,  hoc  coini)arate  cum  illa  doctrina  'Jesus  Christus  filius  dei  vcuit  in  hnii<; 
1"  inundum  et  venit  in  carne^  Ilunc  Tesuiii  praedicai  si)iritus  sanetus.  (iuio- 
(|uid  ronvenit  cum  ista  doctrina,  suscipite,  quod  non,  econtra.  Prinio  npiri- 
tus  iste  fuit  crassus  lohannis  tempore.  Ut  ludac-i,  qui  constanter  contra 
Christum  praedicabant,  negabant  filiurn  d(!i,  Cherintus:  non  esse  ante  Mariam. 
Crassa  nejratio  divinitatis  Christi.  'A^onisse  in  carnem.'  Diiae  naturae. 
15   Fuit  filius  ante  incarnationem  inio  nute  secula,   i.  e.   esse  d(  um   vi  hojnincni 

4  nmndum  (berie)         5  Karolostudio]  Ka:)         8  spus  0         9  fi'  dei  o         14  iiegatio  o 
15  ante  über  imo 


superstifibus  apostolis  tantum  sectarum  et  pseurloproplietarum  fiiisse,  nisi  lioc  ipKornm  scripta 
testarentur?  Quare  iios  quoque  feramus  illud  adversariorum  convicium,  (|ii(i(I  jxtst  frhj  liaTic 
doctrinani  niultao  liaereses  sint  ortae.  Fdcm  apostoÜK  Iiidaei  obiicere  ])otuermit  ante  docfrinam 
euangelii    iiivulgatam    lüisse   pulcherrimam    cultus    et    politiae    ludaicae    harmoniam    et    con- 

20  cordiam,  exorto  autem  euangelio  non  solum  cultum  iliuni  et  politiam  pfrturbatatn  esse,  sed 
mille  sectarum  genera  enata.  Sic  nostra  academia  non  fuit  immunis  ab  bac  peste.  Nam 
Carlstadius  per  foj  (exortns)  suas  fanaticas  opinioncs  fc  aus  suoh  fanaticos  opinione/  tan- 
quam  per  scintillam  quandam  illud  incendium  sectarum  excitavit,  quo  bodio  ecclesia  ardet. 
Necdum  finis  aliquis  buius  mali  apparet,   cui    nos  in  nostro  ducatu  occiirrimiis  et  remcdium 

25  attulimus,  in  aliis  locis  non  potuimus.  Epitasis  quoque  est  in  verbo  'exierunt'.  Sigiiificat 
enim  plerumque  eos  nocere  ecclesiis,  qui  ipsi  se  ingerunt  non  vocati. 


P]  'Quoniam    multi    psendopropliolae    exierunt    in    mnndmn.'      Diu    vixit 

Joannes,   doncc  viderct    mimdum  repleri   malis  eiusmodi  doctc^ribus.     Nonno 
dolendum,    quod    tarn    brevi    tempore    tot    haeresium    aß;mina    in    EcHosiain 

30  irruperunt?  Nam  statim  cum  verbo  ingressi  multi  Sf)iritus,  Pseudoaj)ostoli, 
Ebionitae,  Cerinthiani,  Nicolaitae  et  ceteri,  qui  Antichristi  erant  praec^ursores. 
Hi  oranes  exierunt  et  non  erant  missi.  Quae  vero  probatio,  unde  cogno- 
scamus  spiritum  erroris  et  veritatis? 

*In  hoc  cognoscimus  Spiritus  Dei:  omnis  sjiiritus,  rpii  confitetnr  Tosutn  •- -^ 

35   Christum  in  came  venisse,  ex  Deo  est.'     Qin'ccpiid  docuerint  illi,  comparate 

cum  hoc:    Jesus  venit   in  hunc  mundum  peccatores  salvos  facerc,    I.Tim,  l.i^im.  1,  is 
Quicquid   cum    illo   couvenit,   hoc  intelligite   ex   Deo  esse.      Quiequid    vero 
minus  con venit,  ex  Patrc  mendacii  esse  credite.     Christum  venisse  in  rarne 
negant  primum  Judaei  constanter,  et  Cerinthus  negabat  r^hristimi  ante  Mariam 

40  fuisse.     Si  venit  in  caniem,  ergo  fuit   ante  carnem.     (^ni   n'</;i)   venisse  in 


726  5BotIejmtg  über  ben  1.  SSxief  beB  3of)an«e§.    1527. 

H]et  non  apparuisse  in  carne  certo  est  ex  deo.  Hoc  Cherinthi  feceruut.  Om- 
nibus est  lapis  oifensionis  Christus  ic.  Postea  Papa,  confitetur  utrumque, 
sed  negat  opus  et  fruetum.  Quid  enim,  si  abscindo  haec?  tum  aeque  est 
ac  negarem.  Videndum,  quare  venerit  in  carnem.  Non  ideo  factus  adven- 
tus,  ut  fieret  homo,  sed  ut  esset  servator  mundi  et  irapenderet  carnem  pro  & 
mundo,  alioqui  posset  occulte  facere.  Sed  ideo,  ut  appareat  mundo  et  faciat 
quae  facienda.  Ergo  etiam  Papa  negat  Christum,  quia  negat  fruetum  huius 
adventus,  quia  negat  eum  venisse,  ut  damnaret  omnes  alias  iustitias  et  daret 
nobis  suam.  Nonne  magna  malicia  Satanae:  servavit  istas  figuras  verborum 
et  inanes  testulas  'lesus  Christus  venit',  sed  si  vis  habere  energian  adventus,  i» 
quod  ipse  suam  iustitiam  in  nobis  erexit,  plantavit,  ut  confideret  cor  in 
ipsius  iustitiam  non  opera  nostra,  Hoc  damnavit  Leo  in  bulla.  Clarus  textus 
^4!'5';^3,^2sRo.  3.  'Arbitramur,  mortuus'  c.  4.  et  per  sanguinem  lesu,  c.  3.  Papa:  nostra 
monasteria,  monachi  etiam  sunt  iusti,  ergo  papa  solvit  Christum  vi,  efficacia, 
2.  Xim.  3,  5  (speeie  et  fuco  verborum  servat),  quasi  pro  se  venerit  in  mundum.  'Speciem  »^ 
2.  ^ctri  2,  1  pietatis  habent,  energian  negant.'  Et  'dominum,  qui  eos  mercatus'.  Non 
negant  Christum  deum,  species  vocabuli  manet,  sed  energian,  quia  dicit 
'mercatus',  quia  statuunt  suas  iusticias,  regulas,  sapientiam.  Ex  isto  textu 
concludo,  quod  Spiritus  papae,  quod  monasteria  sunt  ex  spiritu  diaboli,  quia 
negant  efficaciam  adventus.    Item  habui  Spiritus,  qui  Christum  coufessi  tanta  20 


2  offensionis  über  (est)  15  mundum]     Xm  [=  Christum] 

pjtarnem,  negat  Deum  et  hominem  esse.     Non  igitur  ex  Deo  sed  ex  Diabolo 

est.     Nee   Spiritus  Papae  melioris    est   sortis.     Nam    Papa   confitetur   haue 

vocem  'Christus  veuit  in  carne'  sed  negat  fructus  eins.    Hoc  vero  est  idem 

ac  dicere:    Christus   non   venit  in   carne.     Adventus  enim  Christi   in   carne 

non  fuit  ideo,  ut  efficeretur  homo  sui  causa  sed  ut  nos  salvos  faceret.    Qui  25 

sie  eum  venisse  docet,  solvit  fruetum  et  efficaciam  eins  adventus.     Christus 

enim  venit,  ut  solveret  opera  diaboli,  ut  peccatores  redimeret  a  peccatis,  hoc 

vero  Papa  negat.     Servat  quideni  eadem  verba,  ceterum  ivigysiav  adventus 

eius  negat,  hoc  est,  quod  cor  nostrum  debet  in  solam  Christi  iustitiam  con- 

fidere   ac  iustificari.     Papa   in   bullis  damnat  hunc  articulum   'Sola    Clu-isti  30 

iustitia  nos   iustificari',    qui    tamen  incarnationis  efiFectus   est.      Sed   Paulus 

SRöm.  3, 28  clare  reclamat:  Arbitramur  hominem  iustificari  sine  operibus  legis,  Rom.  3., 

1. 3of).  1, 7et  loannes  noster:    Sanguis  eius  emundat  nos   ab   omni   peccato,    1.  loh.  1. 

Hinc   Petrus   damnat    eos,   qui  'Dominum,    qui   eos   mercatus    est,    negant', 

2.  ^ctri2,3  2.  Ep.  2.     Dominum  quidem  confitentur,  sed  quod  eos  mercatus  sit,   negant.   35 

Itaque  ex  hoc  textu  concludiraus,  quod  Papae  Spiritus  sit  ex  diabolo,   quo- 

niara    negat   Christum   in    carne    venisse,    dum    vim    et  ivegyeiav    adventus 

Christi  negat.    Vidi  et  ego  aliquos  Spiritus,  qui  confitebantur  quidem  nomine 


Soricfmtg  über  ben  1.  SBricf  bc§  3ot)anncl.    1527.  727 

H]  specie,  qiiantu  vix  vidi  coufessum,  passiim  k.,  ut  iios  didimis,  videbantur 
non  errare.  Sed  quid  faciobaut  ?  ])rimo  se  parassent  cum  lodjcn,  ut  revelare- 
tur  eis  veritas,  postea  uihil  apparere  nisi  deum  et  quasdam  voces  audiri 
divinitus.  Ubi  sie  cepi  "^ett  tC^»,  quia  si  horao  vult  sibi  accessum  facefe, 
5  est  satan,  quia  veniuut  in  spiritu  ad  deum.  Et  totus  Christus  est  in  carne. 
Nos  apprehendimus  nullum  esse  deum  nisi  illura,  (pii  est  in  illo  Iiomine, 
qui  descendit.  lucipio  ab  incunabulis  et  recipio  veuieutem  et  quaero  residen- 
tem, non  mihi  scala  parata,  ut  ascendam.  Post  excidebant:  aqua  et  vinum 
nihil  esse.  Eo  tandem  processerunt,  ut  cacaret  ^  in  Christum  nostrum  Muntzer, 

10  quia  esset  res  externa.  Ergo  non  sunt  veri  spiritus  sed  diabolici,  quia  in 
spiritu  volunt  venire  ad  deum.  Sed  non  possumus  invenire  deum,  nisi 
audiam  ex  Euaugelio  natum  ex  muliere  filium  dei  venisse  non  oratum,  quae- 
situm  sed  ex  misericordia  se  manifestatum.  Sic  incipio  ab  adventu  Christi: 
qui  iaceo   in  tenebris,    morte,    nunquam  suspiravi   ad  eum.     Ego  niliil  novi 

15  de  Christo,  quod  venerit  pro  me  redimendo,  quia  quaerebam  et  parabam 
accessum  ad  deum  per  cappam.  Hoc  non  est  accedere  ad  venieutem  sed 
residentem.  Ecce,  qui  loquebar,  adsum.  Oportet  prius  loquatur  et  vocet 
me  per  verbum.  Sed  spiritus  illi  ambulant  in  mirabilibus  super  se.  Sine  me- 
diatore   nemo  veniat  ad   deum,   sed   prosternat   se   coram   Christo    incarnato, 

10  qui   est   propiciator.      Philippus    voluit   quaerere   currentem    uBcr    bci"    foitnc 

'ostende  nobis''  zc.     Uli  spiritus  geBen  foMjcn  fi^etn  für,   ut  seducatur  totus S"''  i*- "^ 
mundus,    id    quod  fecit  Muntzer.     Ergo   maneamus    cum   illo,    qui  venit  in 
carnem,   qui   quaerit  ovem  perditam.     Nos  non   quaerinms  pastorem   neque 
drachma    seipsam    quaerit    2C.      Idem   spiritus    est    sacramentarius.     Ille    et 

25   crasse  negat  Christum  venisse  in  carnem,   quia,   inquit,  'caro  nihil  prodest', 3"^  e,  6.3 
ift  \ä)ix  fo  crasse  ut  haeretici  tempore  lohauuis.    Et  quod  verbum  corporale 
nihil  sit  et  Sacramenta  signa  externa,  simpliciter  rapiunt  carnem  Christi,  quod 

2  lallen]  la(^  zu  25  Hier  crasse  negät  [so]  steht  et  subtiliter  spiri 

1)  In   den  Tischreden  (z.  B.  CoUoqiiia  ed.  Bindseil  III  S.  81)  nur:   „id)  tüollt  i'^n 
:ttcf)t  anfetjen".    Obigen  AusdrucTc  bezeugt  auch  Melanchthon  (Ströbel,  Leben  Müntzers  S.  181). 

P]  Christum  sed  re  ipsa  negabant.  Dicebant  enim  se  credere  in  Deum  utut 
non  in  mediatorem.    Ego  vero  nihil  habeo  apud  Deum  nee  possum  rogitare 

30  Deum,   nisi  filium   eins   sciam   esse  Christum   et   totius   mundi   mediatorem. 
Sic  ab  adventu  Christi  incipiendum  et  in  causis  saluti.s  semper  confugiendum 
ad  advenientem,  ut  audiamus  eins  vocem  'Ecce  ego  venio'  psal.  40.     Nemo^i.  4o,  8 
igitur  sine  mediatore  Deum  cogitet.    Vide,  ut  Philippus  in  hoc  erret:  Ostende 
nobis    Patrem.      Cui   Christus:    Philippe,    qui    videt    me,    vidit    et    Patrem. 

35  Maneamus  ergo  sie,  ut  advenientem  in  carne  accipiamus.  Ipse  quaerit  overa 
perditam,  nos  oves  perditae  pastorem  sequamur.  Spiritus  Sacramentariorum 
crasse   negat  Cliristum    in    carne  venisse,   cum    dicunt   carnem    Christi    nihil 


728  Söorlefung  über  ben  1.  SBrief  be§  So'fiannea.    1527. 

21]  non  prosit  et  quod  oportet  habeatur  Spiritus  versatilis.  Inde  coguntur  dicere : 
non  opus,  ut  Christus  natus  sit.  Et  nos  Papae  putamus  inutilem  Christi 
adventum,  quia  Mose  praeeepta  dedit  exactissima.  Sic  legislatorem  faciunt 
Christum  et  hoc  est  proprie  uegare  Christum  veuire  in  caruem.  Erasmo 
debemus  respondere:  Eramus  in  morte  sub  Satana,  venit,  impendit  se  ipsum.  & 
Haec  ratio  adventus  sui.  Novum  testamentum  transtulit  et  non  sensit.  Ubi 
Spiritus  donum  non  est,  non  deprehenditur.  Ergo  semper  manebit  iste 
articuhis,  ut  impetatur  adventus  Christi  in  carnem,  quia  omnis  astus  pug- 
nat  contra  istam  iustitiam  Christi.  Mauichei  dicebaut  phantasma  ut  color 
per  vitrum.  Etiam  Marcionistae,  quia  Satan  vult  nucleum  auferre.  Sub  Pa-  lo 
pp,tu  vidit  abnegationem  Christi  crassam  l^intoeg  gettommcil,  abstulit  nucleum 
papae  et  reliquit  illi  testam.  In  papatu  gl^et  bie  fc^tifft,  ober  ber  fafft  et 
nucleus  ift  er'^auS  gefogen,  quia  dicunt:  Christi  mors  2C.  Ergo  semper  pug- 
nat  contra  Christi  carnem,  quod  caro  non  prosit  et  quod  pateat  via  ad  deum 
möm.  5,  1  per  spiritum  ilhim  suum.  Nos  ut  Pauhis  Ro.  5.,  quia  accipio  aditum  donum  is 
plenum  iustitia  et  deprehendo  eum  in  sacco,  in  quem  se  iniecit.  ©§  ift  hü§ 
gelt  im  fO(f,  ipsi  marsupium  vacuura  machen  fte  bl*QU§.  Quando  illi  Spiritus 
obturabuntur,  U)ttb§  erger  tuerben,  negabunt  Christi  divinitatem,  laffen  gi^ett 
quod  Christus  venit  in  carnem,  sed  fructum  negant,  quod  sit  in  baptismo, 
Sacramento,  verbo  2C.  Bonus  Spiritus  pugnat,  ut  Christus  sit  omnia:  via,  20 
Soi.  2, 9  iustitia,  redemptio,  quia  'in  ipso  habitat'  ic,  quando  hoc  feit  2C.  Satan 
potest  pati,  ut  dicantur  de  Christo  omnia,  sed  ut  vis  absit.  Si  potest 
auferre   etiam  carnem  ut  Manichei,  facit,  sin  minus,  (ut  vis  absit).     Bonus 

4  Eras  steht  vor  Sic  ist  aber  zu  deb:  gezogen  17  Quando]  q^  in  ni  /==  nisi/  zu 

hessern  versucht  22/23  ut  vis  absit  steht  nur  vor  Si,  ist  aber  durch  einen  Strich  hinter 

minus  gewiesen.    Da  es  an  ersterer  Stelle  unentbehrlich  ist,  deutet  das  Zeichen  wohl  nur  an, 
dass  es  auch  nach  minus  einzufügen  sei 

Plprodesse,  item  oportere  Spiritum  omnia  agere,  Baptismum  nihil  esse.     Ideo 
non  est  ex  Deo.    Si  respicias  Papatum,  non  videbis,  cur  Christus  venerit  in   25 
carnem,  imo  superfluum  arbitraberis.    Erasmus  in  Epistola  quadam  disputans, 
cur  Christus  venerit   in  carnem,   legislatorem   emn  facit.      Sic    et   monachi 
omnes.    Sed  ideo  venit  Christus,  ut  eriperet  nos  a  Satana,  morte  et  peccato, 
a  quibus  non  poteramus  eripi  nostris  viribus,   imo,   ut  tolleret    omnes  leges 
et  abrogaret  omnes  iustitias   et  solam  suam  statueret.     Satan  quidem  ferre  30 
potest   textum   verborum,    sed   vim   eripere   conatur.      Papa   tollit    nucleum 
Christi  et  rehnquit  voces,  er  läft  i'^m  bie  fetale  unb  nimmt  ben  !ern  l)erau§. 
Confitetur  enim  Christi  iustitiam,   sie  tamen,  ut  non  tollatur  nostra,   et  hoc 
est  nihil  confiteri.     IS^os  scimus  nullum  esse  accessum  ad  Deum,  nisi  simus, 
5Höm.  5, 1  quemadmodum  Paulus  ait ,  'lustificati  fide",  Rom.  5.     Christus  carnem  habet   35 
sed  in  illa  est  plena  Divinitas.     Dens  se  obtulit  in  Christo  nobis.     Advenit 
Christus  in  carnem,  ut  nobis  adesset  in  Baptismo  et  S.  Coena.    Omnis  Spi- 
ritus, qiü  60  tendit,  ut  doceat  Christum  per  Sacramenta  omnia  agere,  is  est 


1111.   4,   1 


Sotlefung  übet  bm  1.  Srtef  bc§  3ot)aitnc5.    1527.  729 

H]  Spiritus  gratias  agil  deo,  (iiiod  vciicril  in  carncin  i.  e.  ,sit  meus  et  mihi 
venerit,  quod  mea  sit  iustitia.  Hoc  ouinibus  licresibus  qiiaerit  Satan,  u( 
auf'erat. 

'Venisse'  eraphatice  loquitur:  qui  fuit  ante  ut  filius  dei,  venit  a.l  ims, 
5  ut  ostouderet  se  iu  carne,  ut  sit  efficax  adventus.  Et  sie  glorianiur,  (lui 
sumus  miseri  peccatorcs,  habere  primitias  Spiritus,  (juia  non  ex  nobis  habe- 
mus.  Quia  fui  ardentissimus  ad  parandam  iusticiam,  ergo  caro  et  sanguis 
non  revelavit  nobis  sed  pater  jc.  Donuni  spiritus  est,  quod  habemns.  Si 
sumus   infirmi,   'habemus'  Ebr.   cui  agamus  tameu  gratias,    quod   det  et  in-^tbv.fi,  i 

10  illo  conservet.     'Non  confitetur'  bQ§  ift  bcr  redjt  Antichristus.     Multi,    iu-J<3 
quit,  sunt,  sed  omnes  oo  nituntur,  ut  tollant  advcntum  in  carnera,  tum  posset 
pati  Satan,  ut  loquantur  de  eo  advcutu,  sed  quod  noster  adventus,  quia  dicit 
venisse,   quia   vidit   corruere   papatum,   missas   et  venire    ad  sahitis  regnuni 
Monachos,  ergo  opponit  omnem   suam  potentiam:  doctissimos,  sanctissimos. 

15  Nemo  tarn  subdole  et  astute  implevit  ut  papa.  Spiritus  nostri  crasse  nimis 
Caro,  ut  Marcion,  offensi,  quod  caro  nostra  est  tarn  infirma.  Ille  sivit 
manere  adventum  Christi  in  caruem,  omnem  speciem,  quam  ipsi  apostoli  prae- 
dicare  potuerunt,  et  tarnen  barncBcn  vim  sorjjere.  Praedicavimus  passionem, 
est  Euangelica  et  Apostolica  praedicatio.     Et  dicbus  deinceps.     Et  tamen  i-  i 

20  quidam  servati  de  verbi  praedicatione  postea  statim  dixerunt  de  operibus  et 
tum  fuerunt  illi  sanctissimi  prae  laicis.  Nonne  magnum  sub  optima  specie 
omnia  polluere,  dicere  Christum  pro  nobis  passum  redemisse  a  morte  et 
simul  docere:   per  ordiues,  et  lioc  non  videre.     Ergo   nemo  hereticus  t^ut§ 

9  infirmus  zu  20  wie?-  verbl  sleJU  Kuangelii 

P]  ex  Deo,    is   libenter   audit  de  Christo  et  gratias  agit.     Ille  enim   intelligit 

25  Christum  suum  esse  et  venisse  in  carne.  Emphatice  ergo  hoc  dictum  est: 
Ecce  haec  est  probatio  Spiritus,  utrum  ex  Deo  an  ex  Diabolo  sit. 

'Et  omnis  spiritus,  qui  solvit  lesum,  ex  Deo  non  est  et  hie  est  Anti-J,  3 
christus\    Quasi  dicat,  Multi  sunt  Antichristi  et  Pseudoprophetae,  qui  tollunt 
adventum  Christi  in  carnem.    Hoc  enim  solum  urit  Satanam,  quod  adventus 

30  ille  in  carnem  est  noster.  Quoniam  hoc  videt  Satan,  videt  sinuil  corruere 
omne  suum  regnum,  Papatum,  Missas  zc.  Nemo  tarn  subdole,  tam  astute 
implevit  Antichristi  nunieros  ut  Papa.  Manichacus  (}uidem,  Marcion,  Valen- 
tinus  foinert  aucf)  groB:  camem  Christi  fuissc  ])liantasma,  et  Svvcrmeri 
dicunt:    Nihil    prodesse   Christi   carnera.      Sed   Papae   Spiritus    subtilissinuis 

35  est,  qui  agnoscit  adventum  Christi,  servat  Apostolica  verba  et  conciones 
Apostolicas,  sed  nucleum  abstulit:  venisse  illum,  ut  salvos  faceret  peccatorcs. 
Hinc  implevit  orbem  terrarum  sectis,  reliquit  omnia  in  speciem  et  sustulit 
omnia  in  veritate.  Hoc  est  artis  et  doli  sub  optima  specie  onniia  polluere, 
dicere,    quod   sit  Christus  pro  nobis  passus,    simul   tamen  docere  nos  satis- 


730  25orIefung  übet  ben  1.  SBrief  be§  So'^aitneS.   1527. 

H]tm  naäj,  sunt  tantum  particulares  alii  heretici.  Vide,  quid  Galatis  et  propter 
rem  leviculam:  circumcisionem  et  festa  servare  non  fuisset  peecatum,  sed 
necessitatera  facere.  Ut  nobiscura:  quis  prohibet  ferre  cappam?  Et  ista 
specie  potuerunt  falli  Augustinus,  etiam  Beruardus,  Hieronymus  praecipue. 
Christianus  maneat  in  seutentia  hac:  baue  faciemus,  sed  inde  non  iustificemur  5 
sed  per  sanguinera  Jesu  Christi  gratis.  Hoc  nesciunt  adhuc  intelligere 
Schwermeri,  alioqui  sie  non  desiperent. 

Unica^  proba,  ut  observemus  Christum  venisse  in  carnem:  omnis  hereti- 
cus  et  makis  Spiritus  furit  in  hunc  articulum.  Noster  spiritus  sacramentarius 
valde  metuit  hoc  iudicium,  ideo  agit,  ut  tollant  probam  hanc,  dicit  carnem  10 
non  prodesse  sed  spiritum.  Hoc  probate  nemo  spiritus.  Sicut  sub  papa 
eflfecit,  ut  penderemus  ab  ore  papae  et  tandem  monachorum:  Nos  cogimur 
credere,  quod  dixerunt  monachi  praedicatores.  Mellerstadius :  ablato  iudice 
quis  iudicabit  spiritus.  Oportet  ecclesiam  audire  i.  e.  praedicatores.  Semper 
metuit  scripturam  ideo,  ut  eradicet  eam,  et  volatiles  cogitationes.  Sic  agit  is 
seorsim  cum  spiritibus  fornicatiouis,  diffidentiae,  aufert  Christum  venisse  K. 
Ideo  ubique  metuit  istum  textum,  toUit  hanc  probam,  Lydiura  lapidem,  quo 
sentit  se  deprehendi.  Sic  facit  ut  homo,  qui  odit  lucernam,  9ie{ft§  ix  toetf. 
Non  frustra  haec  incidco,  quia  expertus  K.  Si  suggesserit  in  cor,  quod 
Christus  sit  iudex,  cogitationes  adfert  raaxime  specie  vanae  castitatis  jc.  20 
Interim  repleto  corde  istis  cogitationibus  perit  Christum  venisse  in  carnem. 
Sed  si  manet  in  corde  'apparuit'  ic.  quare  ergo  dubitet.  .Quid  peregrinatio 
ad  Sanctum  lacobum?    Sic  ridet  cor:  quia  Christi  caro  non  est  inutilis,  sed 

1 1  probato  c  aus  probatur  darüber  impetrato     23  ridet]  r-d^  [vielleicht  statt  tnd^  =  respondet7 
1)  Tinte,  Sclmftzüge  und  der  geicöhnliche  Umfang  einer  Vorlesung  in  der  Nachschrift 

legen  die  Annahme  nahe,  dass  hier  die  Lektion  von  Montag,  d.  7.  Okt.  beginnt.    Vm-angeht 

Mittwoch,  der  2.,  es  folgt  Dienstag,  der  8.  Okt.  (722, 10;  736, 14). 

p]  facere.  Omnes  haeretici  reliqui  sunt  particulares  Antichristi,  ille  vero  est 
unicus  ille  et  venis  Antichristus,  qui  est  contra  totum  Christum.  Sic  clausis  25 
oculis  ad  omnia  dogmata  manendum  in  sola  sententia  et  via  iustificationis 
per  Christum.  Facienda  quidem  bona  opera  sed  ratione,  ut  supra  dictum. 
Audivimus  igitur  unicam  probationem,  qua  deprehendimus  et  iudicamus 
omnes  Spiritus,  scilicet  ut  Christum  filium  Dei  venisse  in  carnem  obser- 
vemus. In  hunc  articulum  impingunt  omnium  aetatum  haeretici.  Ideo  ille  so 
spiritus,  qui  hodie  versatur  in  mundo,  hoc  agit,  ut  tollat  nobis  hanc  pro- 
bationem nobis  carnem  Christi  prodesse.  Inprimis  diabolus  id  fecit,  quando 
Scripturam  reliquit  sub  Papae  potestate.  Quicquid  ille  in  Cancellaria  statuit, 
nos  cogebamur  credere  in  Ecclesia,  item  quicquid  somniavit  monachus  in 
cuculla,  id  recipiendum  erat  in  Ecclesia.  Dixit  Mellerstadius:  'Mitte  Doctores  35 
esse  doctores.  Non  audiendum  est,  quod  sancta  Ecclesia  dicit,  sed  quod 
Scriptura'.  Sed  metuit  ille  Satan  hoc  iudicium  Spiritus  et  Scripturae,  ideo 
per  omnia  solvit  adventum  Christi  in  carne,  maxime  in  arduis  illis  tenta- 
tionibus.     Si  tenteris,    ut  simul   invoces  Mariam,   tuuc  adventus  Clu-isti  in 


Scrtcfung  übet  bcn  1.  33ricf  be§  3oI)aune5.    1527.  731 

H]  venit  in  eani,  iit  redimoret.  Ergo  est  prolja  omnium  spiritiiuin  tcntantiiun, 
quae  ßt  publice  et  privatim  cum  Christianis.  'Hie  spiritus\  .|iii  sie  s.^lvit 
lesum,  'Est  Antichristi  spiritus.'  De  quo  Autichristo?  Scitis  esse  famain, 
quod   ante   adveutuin    Christi  venturus   est    Antichristus,    sicut   ante  ChrH^ti 

5    adventnm  venit   Elias.      Consentit  Paulus    c\nn    hoc,   'Mysterium    iniquitatis  ^^''^f*- 2.  ^ 
est  iam  in  opere',    prominet,  c§  tüil  ci*  fur,   (piia  videt  tot  insurgcrc  sectas. 
Sunt   qui  prorsus  non  tenentur  verbis  dei,  Filii  Belial,    imnuljc   tinbcf,    qui 
non  tenentur  ullo  iugo.    Etiani  iam  praesens  est  spiritus  eins,  quanqnaiu  ipse 
principaliter  nondura  adest.      Hoc   idem  cum  Paulo  'IMysterium'.      'Et    iam' 

10  non  toto  suo  regno  sed  primitiis  istius  spiritus,  quia  aliqua  membra  adsnnt: 
Cherinti,  Nicolaitae.  Sub  Papa  obtinuit  reguum,  quia  nihil  aliud  est  regnum 
quam  institutionis  humanae,  quod  extollitur  super  Christum.  I^eges  Papae  dili- 
gentius  servantur  quam  dei.  Sacerdotes  libere  scortantur,  supcrbiunt,  nullus 
punit  sacerdotem  istis  peccatis,    solum  pro  rasura  alioqui  laudatur,    hoc  est 

15   plus  papam  timeri  quam  deum,  quia  leges  Pauli:  Qui  extollitur  super  onmem 

praedicatum  deum  et  culturam,  diligeuter  addit  'super  onmem  deum  dictum'.  2.  ^^cff.  2,  4 
Regnum  Antichristi  fol  3U  f(f;affcn  ^ahm  cum  religione,  quia  'extollitur'  vel 
'qui  colitur'.    Nonne  verum,  Stafft  aüc  QUttci;  3U  famen,  nonne  papa  cultus? 
Cultus  Christi  est  credere,  diligere  proximum,  ferre  crucem,  u6cr  bcm  ift  er 

20  toeib  bol^tn.    Credere  levis  res,  sed  obedire  pontifici  bo»  ift  IC.    'In  periculum 

10  istius  o       aliqua  c  aus  aliquid  12  quam  fehlt       institutionis]  insti   oiler  iusti 

f=  iusticiaey  zit  16  über  culturam  steht  cultum       über  dictum  steht  qui  df  sp 

p]  carnem  non  efficaciter  venit  in  cor  sed  statim  solvitur.  Si  enim  credo  Chri- 
stum, ut  me  redimeret  a  peccato,  venisse,  quid  ago  in  monasteriis,  quid  iu- 
voco  Sanctos?  Et  hoc  est,  quod  dicitur  'hie  est  Antichristus",  scilicet  de 
quo  Autichristo  audistis.     Sicut  ante  adventum  Christi  praecessit  Elias,   sie 

25   illustrem  adventum  eins  praeveniet  Antichristus   et  'Mysterium  operatur  ini- 

quitatis'   2.  Thess.  2.      Confirmat  Joannes    haue   publicam   vocem   Ecclesiae,  2-  ii/cft-  2, 7 
quod  Antichristus  sit  regnaturus,  cuius  Spiritum  iam  quidcm  videt,  sed  ipsum 
verum  Antichristum  venturum  praedicit.    Iam  quidem  venerat  cum  primitiis 
sui  Spiritus.     Sed  Papae  reguum,   quod    nihil  aliud  est  quam  regnum   iniu- 

30  stitiae,  paulatim  succrevit,  donec  se  extulit  supra  reguum  Clmsti.  Hodie 
leges  Papae  plus  urgentur  quam  leges  Christi,  nemo  sacrificulorum  sie  metuit 
leges  Christi  ut  Papae.  Nemo  sie  {)oenituit  ob  adulterium,  invidiam,  caedem 
sicut  ob  neglectas  horas  canonicas.  Quando  iam  iiic  veniunt  in  regnum, 
ibi   merum   est   Antichristi   regnum.      'Nam   adversatur  et  extollit   se  supra 

35   omne,  quod  dicitur  Dens'  2.  Thess.  2.,  id  est,  super  omnem  Deum,  (|ui  dicitur  2.  iijfii- 2. « 
aut    colitur.     Vide   deorum   cultores   et   unius   veri  Dei,   non   videbis   tarnen 
tantum   cultum,   quantus   est  Papae.     Obedire   sununo  Pontifici   summus  est 
cultus,  sicut  in  Bulla  dicit  'et  si  in  tantam  malignitatem  veneritj  ut  in  pari- 


732  23orIefung  Übet  ben  1.  SBiief  bei  Soljatinee.   1527. 

2?]  animarum  suarum  detractant  obedientiae  summi  pontificis'  addunt  suis 
legibus  quam  non  credere.  Franciscanus  habet  Franciscum,  sed  Papa  est 
super  omnes.  Non  licet  puram  fidem  docere  uisi  coucessa  autoritate  a  papa. 
Ergo  Antichristus  g^et  cum  cultu  et  religione  umb,  ita  ut  superet.  Et 
quando  veuit  in  regnum  fo  ift  et  bOT^anben.  lam  spero  eos  in  destructione  ic.  s 
Dicit:  probate  et  sitis  cauti,  non  sinent  Christum  venisse  jc. 

'lara  in  mundo'  latae  significationis,  quo  usiu-pat  homines,  hereses, 
sectae  accipiuutur  per  vocabulum  muudum.  Non  dicit  plures  sed  in  'mundo', 
4,  4  q.  d.  pauci  nostrum  sunt,  qui  pure  2C.  * Vos  ex  deo  estis  et  vicistis  eos', 
Consolatio  nostra.  Quando  vos  manetis  in  ea  doctrina,  ut  recte  credatis  lo 
mii-  2,  15  Christum  venisse  ic,  tum  versamini  in  natioue  prava  2C.  verbum  vitae  reti- 
nentes  et  apud  vos  efficitis  syncerum  verbum,  quod  lumen  in  mediis  tenebris. 
Quamvis  sit  Spiritus  ille  in  mundo,  tamen  non  nocet  vobis,  Vestra  lux  est 
Vera  lux.  'Vicistis'  estis  ipsis  fortiores  qui  robusti.  Magna  verba  sed  sim- 
pliciter  dicta,  quia  in  doctrina  Christiana  manet  minima  et  vilissima  pars,  u 
species  meretricis  Spiritus  est  talis,  ut  trahat  post  se  divites,  potentes,  mag- 
nos.  Contra  istud  scandalum  armat  hie  eos  Johannes.  Non  esset  victoria 
magna,  si  essemus  maiores  numero  et  sapientia,  sed  necesse,  ut  consolemini 
his  verbis,  quia  coutrarium  apparet,  quia  ipsi  victores  apparent,  nos  victi. 
Si  etiam  solidi  quid  dicimus,  rident  tam  certissimi  de  victoria  et  habent  20 
adherentem  multitudinem  divitum,  heroum,  potentum,  nos  econtra  contemp- 
tissimi.    Sic  fuit  tempore  lohaunis.    Et  semper  quando  heresis  oritur,  maior 

1  oh^  0      su(i)o  poiitifici         2  über  eos  steht  lege  ^)         11/12  retineutis         16  se  fehlt 
^)  dies  lege  tveist  auf  den  Bibeltext,  die  Vulgata  hat  eum. 

PI  culum  animarum  suarum  obedire  Pontifici  neglexerint'  jc.  Vide,  quam  ex- 
aggerat  seipsum,  quasi  contemptus  Dei  et  alia  crimina  non  operentur  peri- 
culum  animarum.  Consolatur  ergo  suos  discipulos,  qui  poterant  dicere:  mi  25 
Joannes,  quomodo  fit,  ut  tot  prodeant  sectae  et  Spiritus?  Ipse  Antichristus 
iam  est  in  mundo  et  perducit  mundum  in  tot  sectas,  quandoquidem  nostro- 
rum  sunt  pauci,  illorum  multi.     Sed  addit  consolationem : 

4/  4  'Vos  ex  Deo  estis,   filioli.'     Ita  suos  distinguit  ab  Antichristi  sociis. 

Quando  manetis  in  ea  doctrina,  ut  Christum  venisse  in  carnem  credatis,  30 
tunc  estis  ex  Deo  et  versamini  in  mundo  tanquam  in  lucta.  Sufficit  nos 
esse  ex  Deo.  Hinc  illi  Spiritus,  qui  non  sunt  ex  Deo,  nihil  vobis  nocebunt. 
'Et  vicistis  eos.'  Nam  estis  eis  fortiores.  Illi  quidem  multi,  tamen 
vos  pauci  estis  superiores.  In  doctrina  Christi  vilior  semper  pars  manet, 
speciosa  vero  doctrina  trahit  doctos,  magnos,  sapientes.  Magnum  certe  est  35 
verbum  'vicistis',  quod  hie  habetur,  ut  necesse  sit  auditores  ista  voce  erigi. 
Apparet  illos  victores  et  nos  victos.  Quare  fide  opus  est.  Non  enim  vin- 
cimus  potestate  et  multitudine  sed  fide  et  verbo.    Vide  hodie  tot  Svvermeros. 


93orIcjun9  üBer  bcn  1.  Jörief  be§  So^annc§.    1527.  733 

K]  pars  hereticorura  quam  Christianorum.  Arrii  tcmporibus  crevit  in  tantuni, 
ut  vix  5  episcopi  catholici.  Vult  dicere:  uolite  terrcri  multitiitliue,  ctiaiusi 
mundus  eorum  miiltitudo,  tarnen  estis  fortiores,  et  nolite  iudicare  .specieni 
victoriae.      Species   victoriae   est  apud   eos,    res    vobiscum.     Json   est,    quTa 

5  'raaior'.  Non  dicit:  quia  estis  eruditiores,  iugeniosicires,  reges  plus  adlierent 
vobis,  haec  est  ratio  illorum,  sie  ipsi  vincuut,  ({uia  species  perruiupit  et 
fallit  plurimos.  Sed  'quia  maior'  Christus  adveuieus  in  earnem  est  apud 
vos.  Vos  non  estis  maiores,  plures,  nuUis  noniinibus  pares  sed  inferiores, 
sed  qui  in  vobis  pauperculis  est,  bcr  ift§,   et  si  haberent  4   mundos,   tarnen 

10   noster  est  ditior  jc,  ba§  ift  unfer  tcoft.    Auferunt  a  nobis  tot  milia,  'superbi  i*i- nv»,  g9 
despoliant   mc   nimio'.     Et  apparet    omnia    iuteritura   nobiscum,    cum   ipsis 
econtra.    Sed  coraparetis  vos  non  cum  illis  sed  illum,  qui  in  vobis  est,  con- 
tra eum,  qui  in  ipsis.     Rex  Syriae  habuit  multitudinem,  Kex  Israel  ut  duo 
greges  caprarum.    Sic  nos  scimus  Christi  earnem  salutem  et  vitam,  non  falli- 

15  mur.  Parvus  noster  numerus  est,  sed  adest  Christus  nobis,  illis  diabolus, 
videamus,  qui  vincantur.  Nos  facile  vincimur  illorum  multitudiue,  sed  qui 
in  nobis  2C.  propter  illum,  qui  in  nobis  est,  sumus  simpliciter  omnibus 
superiores.  Alias  secundum  exteruam  speciem  sacramentarii  regnant,  sed  se- 
cundura   veritatem   verum    est   et    hoc   Christiani   norunt.      'Ipsi    de   mundo  4,  5 

20  sunt.'     Iterum  querela.     Quare  mundus  nos  non  audit,   si  etiam  veritatem 

P]  Semper  maior  pars  est  haereticorum  quam  catholicorum.  Ariani  cum  in- 
ciperent  surgere,  undequaque  videbantur  esse  victores.  Sed  etiamsi  totus 
mundus  videretur  vicisse  nos  et  videretur  habere  spem  victoriae,  catholici 
tamen  habebant  veram  doctrinam  et  vincebant  hodieque  vincunt. 

25  'Quoniam  maior  est,  qui  in  vobis  est,   quam  qui  in  mundo."     Illorum 

quidem  ratio  haec  est:  quia  sumus  meliores,  plures,  sapicutiores,  vos  autem 
non  sie,  non  estis  eruditiores,  non  plures,  immo  nuUis  uomiuibus  pares.  Sed 
ille,  qui  est  in  nobis,  maior,  ditior,  sapientior,  potentior.  Tam  alte  sa})it 
Joannes.     Uli  superant  nos  tot  millibus,   videutur   omnia    nostra   in  nihilum 

30  recedere.    Sed  ne  comparetis  vos  cum  illis  sed  cum  Domino  vestro,  et  mirmn, 
quantum  praevalebitis.     Grex  Israel  erat  etiam  pusillus,   ein  Hein  [)Qiif[(cin, 
tamen  vicit  rex  Israel  regem  illum  Benaddat,  1.  Reg.  20.    Nolite  igitur  timcre,  1.  »au.  20,20 
pusilli   greges,    Christus   est   apud   nos  parvo  numero,    Diabolus  apud   illos 
magno  numero.     Nos  facile  vincerent,  sed  illum  Christum,  qui  est  in  nobis, 

35   non   possunt  vincere,  propter  hunc  sumus    omnibus   superiores.     Sed   nemo 
videt  nisi  fidelis.     ludicio  carnis  contrarium  apparet.    De  Helisaeo  novinnis, 
qui  dixit:   'Noli  timere.     Plures  nobiscum  sunt  quam  cum  illis',  2.  Reg.  6. 2.  «ön.  6,  le 
Cum  illis  est  brachium  carnis,  sed  nobiscum  est  ipsius  Dei  brachium,  Filius 
Dei,  fortis  ille. 

40  'Ipsi  de  mundo  sunt,  ideo  de  mundo  loquuntur  et  numdus  eos  audit.' 4,  B 

äßie  ge^t   ha^  ju,  ba^  man  un§  nid^t  t)öret?     Aperta  veritas   illis  toties 


734  Sortefimg  über  ben  1.  Srtef  be§  So^anne§.   1527. 

KJloquiniur  ipsissimam?  Sicut  iu  Papatu  aiiditi  sunt  nebulones,  et  hodie  verl- 
tatera  loquimur  contra  Sacrameutarios ,  Nemo  audit.  Satan  in  aciem  non 
currit  sed  befet)t§  eilt.  Qui  nos  regnaremus  in  terra,  cum  Christus  caput 
regui  non  potest  regnare  nee  apostoli?  Non  audiunt  nos,  hoc  certum 
.3.  membra  sunt.  Nos  ex  deo,  ipsi  ex  mundo,  quia  sequuntur  rationeni.  5 
Hoc  quod  non  est  ex  deo,  ex  mundo  !§ebt  ^0C§  mundum.  Ex  spiritu,  mundo 
loquuntur:  suggerente  mundo  loquuntur.  Eorum  loquela  est  mundi  loquela, 
ne  intelligas  ex  disputare  de  mundo.  Sicut  loquela  nostra  est  Spiritus  i.  e. 
tantum  loquuntur,  quantum  suggerit  et  dat  mundus  loqui.  Deinde  sicut 
loquuntur,  inveniunt  auditores,  qui  capiunt  et  audiunt  eos.  Quo  absurdior  lo 
liaereticus,  tanto  plures  auditores.  Qui  absurdius  doceri  in  mundo  quam 
quod  Priapus  esset  deus,  Augustinus.  Potest  humana  ratio  eo  perduci,  ut 
illa  monstra  credat  quid.  Item  gentes  Minervam  crediderunt  ex  cerebro 
nasci  lovis,  hoc  monstrum  apud  gentes  receptum  pro  veritate,  Venus  de 
spuma  maris.  Sic  hie  mundus  est  diaboli,  ergo  quod  ille  deus  ei  inspirat,  i5 
hoc  accipit  mundus.  Valde  observandus  hie  locus  et  horribilis,  quod  Satan 
superat  rationem  humanam,  quia  ista  monstra  potest  ei  persuadere,  oportet 
multo  superet  solem  quam  lux  über  hü^  toc^t.  Philosophi  diu  noctuque 
studuerunt  sapientiae,  quo  magis  studuerunt,  eo  stultiores.  Peripatetici  dice- 
bant  deum  non  curare  humana,  Epicurei:  neque  esse  deum  spiritum.  Sic  20 
de  tenebris  miuoribus  lapsi  in  maiores.  Haec  verba  deliniant  potestatem 
Satanae,  quod  quae  volebat  in  suis,  persuadet.  Ergo  qui  non  sub  Christo 
est,  quo  magis  resistit  Satanae,  plus  errat.  Ubi  liberum  arbitrium?  Scilicet 
inventum  Satanae,   equitat,   quo  vidt.     Habent  spiritum  huius  mundi,    sunt 

zu  3  über  Qui  steht  Ego  zu  3  pii  regnabunt  in  terris,  obiiciunt  r  12  hinter 

Aug.  scheint  noch  in  zu  stehen^) 

*)    diesem  in  sollte  wohl  noch  Civ.   Dei  folgen.      Dort  4,  11;   6,  9  u.  ö.    steht,   was 
L/iither  meint. 

p]  dicta  et  raanifestata  est  et  tamen  audiunt  mundum.    Maxime  cavet  diabolus,  25 
ne    infigant    aciem    in   Scripturam    et  convertantur,    et  hinc  regnum   suum 
maxime    confortat.      Quomodo  nos  poterimus  regnare   in   terra,   cum   caput 
nostrum   et  omnes  Apostoli    non   potuerint   regnare?     Hoc    est  indissolubile 
argumentum.     Mirum  certe  'Ipsi  sunt  de  mundo",  nos  sumus  ex  Deo.    Illo- 
rum  loquela  est  loquela  mundi,   nostra  loquela  Spiritus   est.     Uli   non  aliud   30 
loquuntur,  quam  quod  suggerit  mundus,    et  uti  illi  loquuntur,   sie  inveniunt 
auditores,  nos  cum  ex  Spiritu  Dei  loquimur,  plerique  stertunt.    Non  est  ulla 
tarn  absurda  haeresis,   quin  suos  invenerit  auditores.     Quid  unquam  potuit 
absurdius  doceri,  quam  ut  Priapum  et  membra  virilia  colerent,  ut  Minervam 
ex  cerebro  lovis   natam   crederent?     Haec  tam   absurda  credita  sunt   apud  sr. 
gentes,   liis   totus  adhaerebat  mundus.     Breviter,  Diabolus   est  Deus  mundi, 
ideo  quicquid  ille  Spiritus  spirat,  recipit  mundus,  Interim  tamen  maior,   (jui 
in  nobis  est,  quam  qui  in  mundo.    Tam  profunda  est  coguitio  rcgni  Christi. 


aJoxlefuna  iibex  ben  1.  Söricf  be§  3(ot)anitc§.    1527.  735 

H]  subiecti  priucipi  mundi,  deus  huius  seciili  operatiir  et  excecavit  jc.  Consolatio 
nostra  'Ideo  loqimntur'.  Siciit  quis  credit,  ita  locpiitur,  sie  intelligil,  ita 
docet.  In  .s])iritii  mundi  sunt,  ideo  sie  loquuntur  et  dcinde  invoniunl  labra 
suas  lactucas.      'Mundus'    i.  e.  hi   omnes,    qui   non   sunt   suh    Christo,    1 

5  erepti  ex  tenebris.  Cherintus:  Christus  est  uatus  ex  vi rgine  Maria,  ante  oani 
non  fuit.  ludei:  uatus  ex  loseph.  Onmiuni  hereticoruni  opiniones  sunt 
faciles  valde.  Sed  quod  venit  in  carnem  iustilicaturus  nos,  hü  C}cf)ort  ein  nilbcv 
geift  3U,  non  spiritus  mundi,  i.  c.  praedicant  mundialiter,  habeut  etiam  niiui- 
danos  auditores,  nihil  hie  divinum  et  Christianum.    'Nos  ex  deo.'    Consohitio.  4,  g 

10  Damuemus  talia,  quae  sunt  stultitia,  scandala.    yai)ientia  mera  est  Christum 
esse  bomiuem   sed  natum   ex  virgiue,  esse   deum   est  stultitia.     'Qui   novit 
deum.'    (^Ijtel  consolationes.    Dicis:  mundus  eos  audit,  quis  nobiscum  manet? 
la»  unfern  Ijerrn  brumb  forgen.    Sine  esse  eos  multos,  magnos.    'Perge,  insta  2.  Tim.  4,  -i 
oportune',  'Clama  ne  cesses'  jc,   quia  qui   novit  deum,   audit.     Tuos   etiam  3fi.  ss,  1 

15  habebis  discipulos,  fd^ulcv.  Et  ille  etiam  suo  tempore  ostendet  victoriam  et 
eos  conculcet,  i.e.,  qui  iuspirantur  spiritu  Christi,  postea  dicet  illls  in  cor 
hoc  esse  verum,   utcuuque   doctrina  sit  stulta  et  scandalosa.      Sic  nos   qui 

4  uou  steht  über  qui  sunt  zu  15  über  etiam  sleld   Xq 


735,12  —  736,13  Pertinent,  sicut  dixi,  omnia  ad  consolationem  nostram.  Nemo  enim 
Clu-istiaiius  aequo  auimo  spectare  potest  illam  verbi  uegligeuciam  et  liouiinuiu  maliciam,  quod 
20  pseudapostolis  se  adiunguut.  Dicit  igitur:  Cur  te  ea  res  soliciüit?  Kelinqne  eam  curam 
Deo,  tibi  satis  sit,  quod,  cum  veram  doctriuam  audis  vel  doces,  scis  te  ex  Deo  esse.  Quod 
.si  pauci  sunt,  qui  te  audiunt,  unus  tamen  tuus  auditor  pracstat  illis  omnibus.  Kst  enim 
ex  Deo,  illi  ex  diabolo  sunt.    Erit  autem  suo  tempore,  cum  mali  doctores  una  cum  discipulis 

P]  Superat  hoc  rationem  nostram,   quomodo   tarn    absurda  potuerint  hominibus 

25  persuaderi  et  seduci  tot  sapientes  praeclari  inter  Romanos  et  Graecos.  Sed 
quid  mirum?  De  mundo  eraut,  non  ex  Deo  ideoque  mundana  sectabantur. 
Peripatetici  dicebant  Deum  dormire,  nihil  curare  mundana  sive  humana. 
Docebant  igitur  haec  verba  maguitudinem  potestatis  Satanae.  Hinc  similes 
habebant  labra  lactucas   et  inveniebant  similes   auditores.     Cur   ita?   seque- 

30  bantur  rationem,  quae  mundi  est,  non  Spiritus  Dei.  Facile  est  credere 
pauem  esse  pauem,  vinum  esse  vinum.  Etiam  facile  est  docere  eadem.  Sic 
facile  est  credere  Christum  ante  Mariam  non  fuisse.  Omnes  eiusmodi  oj)!- 
niones  valde  sunt  faciles  et  cito  possunt  persuaderi,  quia  sunt  secundum 
rationem.     Ipsi   enim  doctores  sunt   de  mundo,   id   est,   sunt  repleti  Spiritu 

35  mundi,  ideo  etiam  praedicant  mundana,  ideo  etiam  habent  auditores  mun- 
danos.  Nos  autem  non  sumus  muudani,  praedicatio  nostra  est  ex  Deo,  ideo 
oportet  illam  servare. 

'Nos  ex  Deo  sumus.'    Nostra  doctrina  ex  Deo   est  ideoque  i)racvalet  4,  6 
adversus  portas  mundi  et  inferorum.    Hoc  ne  taceas,  sed  'o})[K)rtune,  impor-v.  11111.4,2 

40  tune  clames'  necessc  est,  ut  hortatur  Paulus,  2.  Tim.  4. 


736  aSovIefung  über  ben  1.  Srief  be§  SoVune§.    1527. 

K]debent  aiidire,  andient,  qui  non,  non.     Dilemma.     Duae  partes  finb  treffUd§ 
tooxt.     Utcunque   siut    docti,   sapientes,   nolite  offendi.     Smiima  summarum: 
3o().  8,47qui  non  audit,  loh.  8.  similis  locns.     Conclusio:  'In  hoc'     Ex  supra  audita 
proba  et  istis  effectibus,  quod  si  viderimns   eos  praedicare  Christum  venisse 
in   carnem   vel  non.     Si   nos  talia  docentes  audierint  vel   non  audierint,   sie    & 
tarn  a  doctrina    quam    auditu   iudicat,   qui   veri.     Si    audiunt  nos    doctores, 
scimus  eum  zc,  si  econtra,  quod  non  sunt  ex  veritate  Spiritus  sed  errorum. 
Non  solum  consilium  sed  adhortatio.     Imitemur  latronem  in  cruce,  qui  non 
inspexit  salvatorera,   clausis   oculis    ab  omnibus  speciebus  avertentes   nos  et 
verbo    Christi   adherentes.     Christiamis    dicit:    Christus   iam   infirmus   cruci-  lo 
figitur  sed  3.  die  resurget.    Qui  ergo  vult  tentationes  omnes  suas  tentationes 
spirituales   et  corporales  meminerit  Clu'istum  venisse  in  carnem.     Nimc  ex- 
liortatur  rursus  ad  charitatem. 
4, 7  8.  Qctob.  I     'Charissimi ,   diligamus   nos  invicem."     Post  illam   consolationera 


1  debet  zu  8  über  solum  steht  Vide  supra  zu  12  über  meminerit  steht  credat 


dabunt  poenas.     Tu  modo  non  fatigeris  docendo  et  illi  audiendo.     Est  similis  locus  cum  illo    ^5 
3o^.  8,  47  loh.  8.  'qui   ex  Deo  est,  verbum  Dei  audit'.     Una  autem  haec  consolacio   longa  vincit  quic- 
quid   est  poenarum  et  suppliciorum ,    quae  propter  verbum    sustinemus.     Quis  enim  explicare 
potest,  quid  sit  esse  ex  Deo?     Iam  concludit 

'Per   hoc    cognoscimus    spiritum   veritatis   et   spiritum    erroris.'     Ex   illa   regula   supra 
tradita  et  effectibus  illis  facile  iudicabis  et  recte,   sintne  veri  spiritus,   nempe   si  vel  doceant    20 
lesum,    qui    in   carne  venit,   esse  Christum   et  iustificatorem  nostrum  vel   nos   haec  docentes 
audiant.     Quicquid  autem  diversum  docet  vel  audit,    certus  sis  esse  spiritum  erroris.     Atque 
hoc   non    solum  consilium   est    sed  eciam  adhortatio,    ut  scilicet  imitemur  latronem   in  cruce 
peudentem,   qui   omnibus   aliis   speciebus  abiectis   in  unum  Christum  crucifixum   figit    oculos 
et  se  eins  ope  credit  paradisi  fore  incolam  iuxta  verbum,   quod    ex   ipso  audit.     Haec  enim    25 
una  via    et  ratio    est  vincendi  omnes  tentationes,    scandala    et  pericula  omnia  sive  corporalia 
sive  spiritualia:    scire  Christum  infirmura  crucifixum   esse   per   nobis    et  tercia    die  ex    morte 
in  aeternam  vitam  et  gloriam  resurrexisse. 
736,14 — 737,3    Redit  iam  post  illam  consolationem  ad  exhortationem  de  operibus  charitatis. 


30 


p]  'Qui  non  est  ex  Deo,  non  audit  nos.'    Dilemma  est,  cuius  duae  partes 

aut  ex  Deo   sunt  auditores,  aut  de  mundo.     Qui    ex  Deo  sunt,   verba  Dei 

So^.  8, 47  audiunt,  loh.  8.  Qui  non  sunt  ex  Deo,  non  audiunt  verbum  Dei.  Igitur  ex 
doctrina  et  auditu  iudicamus  eos.  Aut  docent  Christum  venisse  in  carne 
aut  negant,  et  hinc  cognoscendi  sunt.  Sed  nemo  oftendatur  multitudine. 
Latro  in  cruce  derelictum  se  videbat  cum  Christo  sed  in  verbo  haerebat  35 
clausis  oculis  non  oifensus  sacerdotibus  neque  toto  mundo  neque  cruce 
Christi.      Tum   enim   dixit:    Memento  mei,    cum   veneris   in   regnum  tuum, 

suc.  23, 42 Luc.  23.    Ita  et  nos  exclusis  omnibus  ex  corde  soli  verbo  Dei  venisse  Chri- 
stum in  carnem  credamus  et  mundo  renuntiemus. 

'Nos  ex  Deo  sumus.'    Initio  Joannes  hie  sese  convertit  ad  suos  relictis  40 


a^oclefuitg  übev  beii  1.  ißrtcf  be§  ^otjannc^.   1527.  737 

K]  redit   ad   exhortationem    cliaritatis,    quia  lohanncs    cum   suis  discipulis   satis 
tentatus,  quod  tot  sectae  orircutur,  quanquam  nuilta  dixerit,  scripserit  coutra 
eos,   !§Qlffy  nidjt,   ut   et  Paulus    dicit:   'Impii    proficiuut'  et  Mra  perveuit  in  2.  Xim.  3,  n 
finem'.    Ergo  couvertitur  ad  suos  laft  [ie  fiUXU  in  nomine  dei.    Paulus:  'suoi.xocfl.s,  ic 
5   iudicio  sunt',    'liereticum    hominem'     (^§    t)ilftt   bnrnad)   nidjt  tnr)cr.     Tmpiusjii.  3,  u 
cum  veritatem    in    profuudum   contcnniit,    non    audit.     Erraverunt  al)   utero, 
obturat  aspidem,   non  audit.     Bonus  doctor  ergo  quando  satis  laboravit  ad-*<i  •'•«.  s 
versus  sectarios,  cogitur  tandem  dicere :  Iq§  fic  f aicit,  Sunt  de  mundo.    Lofpü- 
tur:    sumus   inferiores   illis,    ipsi  sunt  potentiores,    sumus  excusati,    fecimus 

10  quod  potuimus,  redeamus  ad  nostros,  si  ipsos  non  possumus  revocare,  tamen 
studeamus  nos,  qui  sumus  in  vera  fide  et  spiritu,  qui  confitetur  Christum  in 
caruem  k.  Uli  maledicunt  nos,  si  velimus  pro  eis  orare.  'Nos'  Epithasis. 
Respicit  obliquo  oculo  in  adversarios.  Anticliristi  Spiritus  non  volunt 
nos  audire,  nos  utcunque  victi  in  specie  maueamus  in  fide  et  diligamus  in- 

15   vicem.     'Ex  deo'  Epithasis.     Uli  odiuut,   non  audiunt   pleni  furore.     Supra:  1.  30I).  4,  r, 
qui  non  audit  ?c.    Simplicissima  verba  sed  horribilia,  sie  hie:  sunt  ex  Satana 
et  perciti  furore  Satanae,  quia  non  audiunt,  immo  obscurati  maledictum  pro 
benedictione.     Sic  in  Numeris:   quanto  plus  deiecit   se  Mose  et  Aaron  ergai.3Koie  ic,  c 

7  aspidem  0  9  ipsi  sunt  potentiores  0  10  possumus  revocare  0 

Quia  [oj  (Vtitur)  autem  apostolus  mira  verborum  vi    et  poteiicia   liic  utitur  /^liic  utitiir  rhj, 
20    ut  nos  comraoveat   ad  rautuam  dilectionem,    ideo   hunc  totum  locum  paulo  copiosius  tracta- 
bimus  /^ideo  bis  tractabimus  rhj.^ 

')  Älit  diesen  Worten  bahnt  sich  der  Bearbeiter  den  Übergang  zur  Benutzung  der 
Predigt  v.  1532  über  1.  loh.  14,  16 — 21  (Erl.  ^  18,  306).  Vas  von  dort  entnommene  titück 
ist  =  Bruns,  S.  129,2  —  135,  8. 

PI  haereticis  illis,  quos  mundus  audit,  et  communi  nomine  Ecclesiam  compellat, 
ut,  postquam  ad  fidem  pervenit,  exerceat  charitatem  proximi.  'Nos',  in(|uit, 
iu  quo   est  STiLTaGig,   ut  certitudinem  regenerationis  indicet.     'Ex  Deo',   hie 

25   etiam  ejtiraGLg,  illi  ex  Satana  sunt,  ideo  nos  non  diliguut,  quia  charitas  ex 
Deo  est.     Etiamsi    nos  humiliaremur  coram   illis,   nihil  tamen  proficeremus. 
Vir  'Sapiens  si  cum  stulto  contenderit,  sive  irascatur  sive  rideat,  tamen  non 
inveuiret  requiem'  Salomon  inquit  Pro v.  29.    Et  Christus  ipse  dicit:  Cecini- epr.  29,  9 
mus  vobis  et  non  saltastis,  lameutavimus  et  non  planxistis,  Matdi.  9.    I)ehinc®'[^j"|'j-"''' 

30  redit  ad  haereticos  et  ex  infallibili  signo  illos  distinguit: 

'Qui  novit  Deum,  audit  nos,  qui  non  est  ex  Deo,  non  audit  nos.' 
Audire  veros  Dei  Legatos  est  manifestum  indicium  verae  religionis,  et  eos 
spernere  et  repudiare  est  manifestum  signum  erroris.  'Per  hoc  eognoseimus, 
addit,  spiritum  veritatis  et  spiritum  erroris.' 

35  'Charissimi,  diligamus  nos  invicem,  quia  charitas  ex  Deo  est'  K.    Facllis  4,  7 

textus.      Tantum    intueamur,    contra   quos   hie   scribat.      Prius    indicium    ex 
auditu  et  contemptu  verbi  sumpserat,  quod  ^larissimum,  posterius  ex  tlilec- 
Sutf)ev§  2Berfe.  XX.  47 


738  a^ovlefung  über  ben  1.  aSrief  be§  3ot)anne§.   1527. 

H]  svrc{).29, 9Chorae,    Vis    oculos    nostros    emere\      'Sapiens   si  habuerit   causam,    sive 
TOatttj.ii,  nirascatur  sive  rideat,    nihil   proficit.'     Sic   hie.     'Cantamus   et  non  saltastis', 
man  §eule  obber  toetjne  unb  lac^,   nihil  ic.     Conscientia  nostra  est  excusata, 
bis  vel  ter  admonuimus,  quod  voluerint,  faciant,  nos  diligamus  invicem,  quia 
charitas   est   ex   deo,    odium   ex    diabolo.      Tangit   illorum    furiosum    odium    & 
contra  Christianos,  quod  non  possunt  diligere.    Odium  fratmm  superat  omnia 
odia,  illud  difficile  sedatur,  quo  propior  est  sangais,  eo  insanabilius  virus.    Sic 
inter  coniuges  jc.    Econtra  non  est  concordia  maior  2C.    Sic  Schwermeri  nostri 
plus  invident  nobis  quam  Papa,  quia  fuerunt  fratres  nostri,  ergo  et  Satanico 
odio    persequuntur.       Sic   ex   fraternitate   fit    summum    odium,    quando    dis-   lo 
scinditur,  S)a§  Xüxt  n  ^te,  quando  dicit  charitatem  ex  deo  esse,  quia  neque 
suavitate  neque  acerbitate  uec  bono  nee  malo  nee  pollicitis  nee  minis.    Ergo 
illorum  odium  fratrum   est   ex  diabolo,    Charitas   ex   deo.     'Et  omuis",  Quia 
charitas   est  testimouium  et  fructus  istius  nativitatis  spiritualis.     Respice  ad 
adfectum,   quo   dirigat   verba   ista,    nempe    contra   istas   sectas   implacabiles.   is 
Charitas  non  fit  fuco  verbi  aut  specie  salutationis,  sed  opere  et  veritate  dili- 
gendum,  ut  si  videam  esurientem  vel  nudum,  pusillanimem  a  daemone  vexa- 
tum,  ut  accurram  et  faciam  quod  possum  secundum  Christi  exemplum,  qui 
4,  8  pro  nobis  jc.     Uli  etiam  fuerunt  fratres ,    sed    abierunt  facti   iniraici.     'Non 
cognoscit  deum'  scilicet  vera  cognitione.    Qui  deum  habet  supra  se  tanquam   20 
iratum,  non  cognoscit  cum.     Cognitio  dei  vera  habet  duas  diversas  species, 

zu  2  über  irascatur  bis  proficit  steht  tristis  sit  mente,  terrefaciat  impios,  moneat  blan- 
diatur  19/20  Non  bis  deum  o 


P]  73S,  5  —  739, 18     Caritas,  inquit,  ex  Deo  est. 

llic  ^  primum  tangit  furiosum  odium  adversarlorum  et  falsorum  fratrum  in  Clnüstianos. 
Quia  euim  dicit  caritatem  esse  ex  Deo,  ideo  odium  illud  [0]  Satanicum  (et  ex  sathaua)  esse 
certum  est,  quo  falsi  [rhj  fratres  oderint  Christianos.  Inde  fit,  quod  nuUa  odia  minus  sana-  25 
bilia  et  acerbiora  sint,  sicut  nos  hodie  experimur,  quod  ludaei  nos  non  sie  oderunt  ac  Pa- 
pistae  et  Papistarum  odium  in  nos  /in  nos  oj  adhuc  superatur  odio  (ab)  Anabaptistarum  et 
aliorum  fanaticorum  hominum,  qui  a  nostra  doctrina  desciverunt,  quia  armat  eos  in  nos 
non  natura  tantum  sed  Satanas,  quo  reguntur.  Contra,  inquit,  Caritas  est  res  iucundissima 
et  nobilissima,  est  enim  ex  Deo  et  est  testimonium  et  fructus  spiritualis  nativitatis  in  nobis.  30 
Quare  in  quibus  est  ille  affectus  erga  fratres,  bi  sciunt  se  cognoscere  Deum.  In  quibus 
non  est,  ii  etsi  multa  iactent  de  fide,  tamen  simpliciter  Deum  non  noverunt  vera  cognitione 
sed,    cum  in  tentatione  sunt  et  impuritatem  suam  cernunt,    credunt  Deuin    sibi  iratum  esse. 

4,  8  Porro  cognitio  Dei  habet  duas  diversas  species,  quae  corda  fallunt.    Prior  est,  si  quis  cogitet 


')  Hier  wendet  sich  die  Wolfenbüttler  Es.  tvieder  der  Vorlesung  zu. 


tione  et  odio  proximi   petit,  quod  aliquando  tegitur  hypocrisi.     Interim   in   35 
se   verum   est:    'Omnis,    qui   diligit,    ex   Deo   natus    est   et  cognoscit   eum' 
et  contra. 

'Et  cognoscit  Deum',   vera  scilicet  cognitione.     Habet  enim  vera   cog- 


a^orlciitiig  über  ben  1.  iöticf  be§  3[oT)Qnnc§.    1527.  739 

K]  quae  fallunt  cortla  nostra.  Prima,  si  quis  cogitet  deum  sibi  Iratiini  ot  faclt 
sibi  dcum  quasi  diaboliim,  ut  illi,  qui  dcsperant  in  morte  vel  aliis  necessi- 
tatibiis,  illi  potius  fugiant  ad  diabulum  quam  dcum  ut  illi,  qui  currunt  ad 
veuoficia  et  S.  lacobum,  (piidam  mortuos  iuterrogant.  Sic  neinincm  ma^s 
5  oderunt  quam  verum  deum,  quia  timuerunt  cum,  boS  ift  falfd).  Altera  est 
in  dextero  latere,  ul)i  est  praesumptio  cognitiom'.s  dei,  ubi  fingo  cum  me 
amplecti  propter  mea  studia  ut  liaeretici,  qui  deum  factis  negant:  deus  dclec- 
tatur  in  nostra  doctrina,  ignominia,  metu.  Talis  deus  est  nnllus,  haec  est 
larva  quaedam,    sub  qua  diabolus  ab  eis  adoratur.     Hie  dicit:   ex  charitate 

10  tanquam  testimouio  probatur  coguitio  dei,  quae  est  timere  eum,  ut  dicam 
onmia  bona  opera  esse  peccata,  et  vito  tamcn  peccatum,  quia  scio  deum 
detestari  errorem,  2.  ut  non  desperem,  ut  adbercara  suo  verbo.  Sic  babeo 
duo:  legem,  per  quam  video  mea  nihil  esse,  per  Euangclium  video  eum  esse 
propicium,    ha§  I)ei[t  vere  coguoscere  deum,  quantumcunquc   sis  pcccator  et 

15   lege  terrearis,  tarnen  suscipere   et  respicere  cos,  qui  gemunt  ad  eins  miseri- 
cordiam.     Est  coguoscere,    quod    odiat  superbos   et  rcspiciat  timeutes   ut   in 
psalmo  'et  misericordia  eins  super  timentes  eum\    Natura  ipsius  est,  ut  nongsf.  103,  n 
possit  esse  cum  peccatis. 

G  dei  0  17  et  Lls  eum  o 


Denm    sibi   iratnm   esse    et    facit    ex  l^eo    dlfiljuluin   sicut   illi  faeimit,    qui   iu  morte   et  aliis 

20    periculis  desperant   aut  aliunde  pocius   quam  a  Deo  [c  aus  apud  Deum7  auxilium  quaerunt. 

Altera   est    in  dextero  latere,    cum  praesunumt  liomines    de  cognitione  Dei,    sicut   ii  faciuut, 

qui  finguut  se  Deum  habere  propicium  merito  suorum  operuiu  et  non  Denm  sed  larvam  ali- 

quam  a  se  confictam  adorant,  quia  (nuilis)  talis  [rj  Deus  est  nusquam,  qui  me  propter  opera 

mea  salvare  aut  milii  propicius  esse  velit.     Veritatem    igitur  Dei  Cognitionen!    dicit  lohanues 

25    ex  caritate  tanquam  ex  testimouio  jirobari    et  cognosci.     Kst  auteni  vera  Dei  coguitio  primo 

timere  eum  et  sentire  omnia  nostra  bona  opera  in  iudicio  Dei  esse  (peccata)  viciosa  [oj,  et 

tamen  vitare  peccata,  quae  Deus  detestatur,  secundo  non  desperare  sed  adhaerere  verbo,  quod 

promittit    nos    j^ropter    Christum    habere   Deum    propitium.      Sic    habemus    utrunque:    legem 

scilicet,  per  quam  videmus  nos  esse  peccatores,  et  euangelion,  quod  promittit  Deum  propitium 

30    quantuncunque  magni  fuerimus  peccatores,  si  modo  respiciamus  et  gemamus  ad  eius  miseri- 

cordiam.     Et    quod   haec   sit  vera  cognitio  Dei,    habemus  testimonium  Psalmi:    Beneplacitum 

P]  nitio  duas  oppositas  et  diversas  species,  quae  fallunt.  Prima  est  illa,  quae 
fingit  Deum  sibi  irasci.  Ubicunque  illi  Deum  quaesiverunt,  non  iuvenerunt. 
Illa  falsa  est  cognitio  et  desperatio.    Altera  est  praesumptio,  cinii  fingo  Dcum 

35   mihi  favere   ob  mea  studia   et  opera.     Igitur  coguoscere  Deum  est  credere, 
Deum  timere,  vitare  peccatum,  quod  magnopcre  detestatur  Deus,  sie  tamon. 
ut  non  desperes.      Si  lex  te  percussit,  non  desperes,  respexit  ie  Deus,  quem 
tu    contra    respicc,    scilicet    eius    misericordiam.      'Resistit    superbis    Deus,  3ac.4, 6 
humilibus  autem  dat  gratiam',  lac.  4.  et  1.  Petr.  5.    Bene  placitum  est  Domino  i.  'Utiri  :., 

40  super  timentes  eum,  psal.  14G.  *i.  i*«.  s 

47» 


740  Söotlefimg  üUx  hm  1.  Srief  be§  So'^onneg.   1527. 

H]  'Qui  vero  non  diligit.'    Hoc  non  credunt  illi,  quod  isto  dicto  petantur. 

Irao   inquiuut:    nos    novimus  charitatera,    modestia   est  apud  nos,   vos   estis 

Sit.  1,  levirulenti.  Sed  qui  non  diligit  fratrem,  non  novit  deura,  dicit.  Paulus  'factis 
negant'  JC,  quia  sequitur  "sunt  impersuasibiles  et  ad  omne  opus  bonum 
reprobi'  quia  qui  non  credit,  non  potest  ullum  bonum  opus  facere.  Nemo  s 
potest  eis  persuadere,  fte  ft^eit  auff  l^^rem  !opff.  Sed  istis  verbis  non  putant 
se  peti  sed  nos,  qui  non  credimus  eorum  abominationi.  Cognoscere  deum  est 
cognoscere  sententiam  charitatis,  quia  deus  nihil  est  nisi  charitas.  Ergo  qui 
deum  cognoscit  ut  diligentem  nostri,  vere  cognosit,  qui  ut  irascentem,  ille 
desperat,  alius  laetatur.  Adversarii  eadem  verba  loquuntur:  deus  diligit  lo 
nos  2C.  et:  charitas  est  deus.  Cognoscitur  deus  desperationis  via,  prae- 
sumptionis :  quando  fingitur  esse  favens  nostris  studiis.  Sic  illi  heretici  agno- 
scunt  deum,  pii  propter  sua  timent  deum,  propter  ea,  quae  dei  sunt,  con- 

m-  2, 11  fugiunt  ad  eum.     Vide  ps.  2.  "^servite  domino\ 

4,9  'In    hoc    apparuit    charitas    dei."      Tu    dixisti,    Joannes,    deum    esse   is 

charitatem,  non  solum  largitorem  sed  substantiam  charitatis.  Unde  hoc 
cognoscemus?  Num  per  hoc:  fundabo  altare,  et  sie  habebo  charitatem  dei? 
In  his  Omnibus  oiFers  tua  et  in  rebus  tuis  agis.  Nostra  damnata  sunt  et 
propter  illa  debemus  timere.  Ergo  in  his  non  apparuit  charitas.  Sed  si 
ipse  eifuderit  sua  'erga  nos,  quoniam  filium'.  S)a§  t[t  idera,  quod  supra  ^^o 
dixit:  diligamus  invicem,  quia  deus  dilexit.    Quomodo?    Ibi  dedit  sua  nobis 

3  deum  o  5/6   quia  bis   facere  stellt   hinter  io^ff   ist  aber  hinter  reprobi  gewiesen 

8  qui  0  zu  12  über  fingitur  steht  vt  supra  du^  species  14  Vide  bis  dlui  o  18  iu 

über  rebus 


est   domino  super  timentes   eum   et  super  eos,    qui   sperant  iu   misericordia   eius.      Item  in 
cantico  Mariae:  'depouit  potentes  de  sede  et  exaltat  hurailes'  jc.^ 

1)  Nun  (Bruns   S.  136,  Z.  4  v.  u.)  wieder  die   Predigt  v.   1532   Erl.  ^  18,  311  —  323, 
womit  die  Bearbeitung  überhaupt  abbricht. 


p]  4,  8  'Qui  non  diligit,   non  novit  Deum.'     Habes  oppositum   hominis  Chri- 

stiani  indicium.  25 

'Quoniam  Deus  charitas  est.'  Hoc  non  credunt  illi,  qui  hoc  dicto 
impetuntur.  Aestimant  enim  se  modestos  charitatis  patratores  et  pleni  sunt 
odiis,  de  quibus  Paulus  saepe,  quem  vide.  Cognoscere  enim  Deum  est  cog- 
noscere simul  eius  charitatem.  Deus  per  Christum  placatus  amat  nos  et 
totus  est  amor,  ut  ante  propitiationem  totus  erat  in  nos  furor.  Tahs  quoque  30 
a  nobis  cognosci  vult,  non  ut  iratus  iudex  sed  ut  placatus  pater.  Qui 
nescit  se  habere  propitium  Patrem,  non  novit  Deum. 
4,  9  'In  hoc  apparuit  charitas  Dei  nobis,  quoniam  filium  suum  unigenitum 

misit  Deus.'     Probat,   quod  Deus  non  tantum  diligat  sed   sit  charitas  ipsa, 
quasi    dicat,    si   cognosccretis   Deum    esse    charitatem,    cognosceretis ,    quod   35 


aiorlefimg  über  bcu  1.  SBvicf  bc-i  2ioI)nimc^.    1527.  741 

2?]  et  efFudit  se  tolum  in  nos.  Fa-^o  pcccata  nostra  et  studia  ik.ii  raclunl  nos 
gratos  sed  potiiis  odibiles.  Quid  autcm  facit  gratos?  Missio  filii  -Iri  i„ 
mundum,  qui  in  hoc  missns,  nou  ut  iudicet,  occidat  sed  ut  vivaimis  per 
cum,  ei)  ein  fifjoncr  tcjt.  'Fidclis  scrmo,  quia  Icsus'  ic.  Tdeni,  cpiod  liic  To-  1  2m.  1,  j.^ 
5  hannes  dicit.  'Nos',  qui  sunt?  Sunt  peccatores  mortui.  Quod  dicit  'Viva- 
raus'  eljtel  epithases  et  Emphascs.  Si  per  filium  debenius  viverc,  Hcquitnr 
nos  mortuos  fnisse  et  peccatorcs.  Et  sie  inutilia  studia  nostra,  plus  deus 
est  adversarius  nostcr.  Mortui  peccato,  inutiles  liostes  doi:  mortuus  idco, 
cpiia  peccat,  peccator  quid  boni  faceret?  Cappa  non  exuit  peccatoreni.  Non 
10  dicit:  Christus  venit  in  mundum,  ut  vivamus  per  cappam,  Christopherum. 
Ergo  est  charitas,  quod  nos  peccatores  inutiles,  odibiles  deo  haljemus  tantis 
meritis  hoc,  ut  per  Christum  vivamus.  Ibi  uno  verbo  effusa  ingentissima 
misericordia  dei.  Ter  enm.'  Si  per  eum,  non  per  nos,  liberum  arbitriuin, 
ullum  Studium.    Si  vivimns,  sumus  ergo  liberati  a  morte,  iustificati  a  peccato, 

15  si  sumus  utiles  bonis  operibus,  amemus  deum  et  simus  grati  deo,  et  hoc 
per  Christum.  Hoc  apostoli  inculeant  contra  liberum  arbitrium.  Quid 
potest  raonachus  contra  hoc  verbum  dicere? 

'Ut   vivamus.'     Sanctus   Augustinus   instituit  regulam:   ergo   per   obe- 
dientiam  liberabor  a  morte.     Ista  regula  est  raelior.     Ter  cum""  ftoft  papam 

20  cum  Omnibus  suis  fundationibus  in  nihilum.  Si  patres,  qui  fundarunt,  sci- 
vissent,  non  instituissent  regulas.  Ista  legerunt  in  TTniversitatibus,  sed  non 
intellexerunt.  Charitatem  ergo  ostendit  non  acceptando  nostra  sed  dando 
sua.  lustificavit  enim  nos  per  misericordiam,  non  opera.  Sed  quid  dicinuis 
ad  Abel  et  munera?     Inspice  textum.     Prius  erat  respectus,  postea  munera. 

25  Quid  differebat  offertorium  Abel  ab  offertorio  Cain?  Nihil.  Toseplu'  nugae 
sunt  ludaica  glossa.  In  offertorio  non  erat  differentia  sed  in  personis.  ^od) 
ftnb  bie  clerici  fo  toi,  quod  placare  deum  volunt  operibus,  ((ui  volunt, 
ut  sua  respiciat  deus   non   se.     Efficimur  ergo  grati  per  sua  i.  e.   dei   i.  e. 

3  missus  o  4  et)  bis  tejt  o  7  nostra  o  15  si  sumus  0  23  no(s)u 

25  offertorio]  o?.  steht  über  Cain 

P]  miserit  Unigenitum,   quod  effuderit  se  totum  in  nos  et  sua  nobis  tradidcril. 

30  Hie   fidelis   est   sermo,   ut  Paulus   dicit:    Fidelis   sermo    et   omni    accej)ti()ne 
dignus,  quod  lesus  Christus  venit  in  mundum,  ut  salvos  faceret  peccatores, 
1.  Tim.  1.     Textus  noster  STtiraaeig   et  fiKfaaeig  habet.     Nos  peccatum  et  1.  itm.  1, 15 
mors   sumus,    per   ipsum  vero  Filium  vivimns   et  iusti  sumus.     Si   per  eum 
sunt  omnia,   ergo   non   per   nos.     Hoc  apprchcnde  contra  liberum  arbitrium. 

35  Per  illum  Christum  omnia,  per  nos  nihil.  Haec  apostolorum  regula  prae- 
cellit  Augustini,  Benedict!  et  aliorum  regulis,  imo  illa  est  semper  illorum 
regulis  contraria.  Si  enim  per  solum  Christum  est  salus  et  vita,  ergo  non 
per  opera  et  studia  nostra,  qualiacunque  fuerint  illa.  Sed  qucmadmodum 
Cain   et   Abel    non  similiter  respiciuntur   non   proptcr   opera,    quac    utorque 


742  Sorlefung  übet  ben  1.  S3rtef  bth  3oI)aiine§.    1527. 

K]  non  Dostra.  Abel  intellexit  fore,  ut  Christus  mitteretur,  qui  Satanam 
capiet  2C.  Huic  verbo  credidit,  per  hoc  verbum  vixit  in  fide,  quia  prius 
suscepit  divina  et  postea  dedit  et  obtulit  sua,  ba§  iüolt  (5atn  ntc^t,  sie  iiec 
ludei  nee  Papistae.  Sed  Johannes ;  apparuit  charitas  dei  non  nostra  recipiendo 
et  accipiendo  sed  oiferendo  et  effuudendo  sua,  hie  recte  venit  in  mentera:  a 
%ä)  bone  deus,  quanta  et  iusiguis  charitas,  quod  deus  pater  2C.  lila 
charitas  accendit  ad  fidem  et  charitatem  et  tunc  suscipiuntur  opera  a  deo, 
quia  veniunt  ex  fide  et  charitate.  Sic  Abel  respexit.  'In  mundum  filium' 
non  quemvis  Adae,  Abel,  sed  unigenitum,  qui  est  consubstantialis,  quia  mun- 
dus  est  regnum  mortis,  peccati,  quoniam  est  tyranuis  mera  diaboli.  Subiecit  lu 
cum  sub  t}Tannidein  diaboli,  ut  emn  occideret,  et  egit  cum  eo  non  secus  ac 
cum  pessimo  peccatore,  ludei  et  gentes  menibra  diaboli  crucifixerunt  summa 
swarc.  12, 6  contumacia  tanquam  novissimum.  Haec  est  inestimabilis  charitas.  Et  ergo 
qjf)ii.  3, 8  quis  Qon  vellet  omnia  sua  conculcare  in  conspectu  dei,  Philip.  3.  cum  Paulo. 

Vide  illic.     Et  tarnen   in  vita  sua  Phariseus  erat  irreprehensibilis.     Sic  mo-   i^ 
nachus  per  Euangelium  conversus,    irreprehensibilis   in   papatu,   dicit:    mera 
stercora   sunt   ad   illam   charitatem.     Bonus    ergo  homo   cum   suis  non  venit 
ad  deum  sed  terretur,  imo  dicit:  fet)  mit  nur  QUebig,  venio  peccator,  moribus 
inutilis,  hostis  tuus  et  suscipio  effusam  charitatem  tuam.    Putabam  me  prius 
iustum,   iam  peccatorem  me  video,   quia  video  me  per  filium  vivere  debere.  20 
Non  sumus  laeti,  securi  in  vita  una  hora  et  tameu  operibus  volumus  vivere. 
Si  quicquam  esset,  quod  vitam  sustentaret,  corpus  et  anima  facerent,  et  nos 
stulti  putamus  per  opera  fieri.    Sed  scito  Christum  missum,  ut  sis  in  iusticia 
sine  peccato.     Tum  utilis  eris  arbor,  tum  propter  Clu'istum  places.     Ibi  ex- 
ponit  se.      Est  expositio:  Praedicavi,  Talis  est  charitas,  quae  praevenit  nos,  25 
non  quam  praevenimus. 

zu  1    über  Satanam   steJit  serpentem  zu  3   über   suscepit  sieht  re   [=    recepit/ 

7    opera  0  10   quoniam    est   o  13    contumacia]   gtu'*  [also   contumelia   möglich] 

16  per  Euan"?  0       in  papatu  0  20  me  video  unter  der  Zeile  21  laeti  0 

PI  habet   bona,    sed  propter   personam.      Abelis   cor    et   persona   melior   quam 

Caiuis.     Credebat  enim  promissioni,  quam  mater  eins  habuerat:  Ipsum  con- 

1.  OTofc  3, 15  teret  caput  tuum.  Gen.  3.   S)Qi;an  !^ing  er,  Goin  oBer  gieng  mit  tnerdEcn  umb. 

Et  nugae  sunt,  quae  losephus  de  vilibus  fructibus,  quos  Cain  obtulit,  finxit.   ^o 
Ideo  nos  non  respicit,  quia  nee  Filium  eius  unigenitum  respicimus.     Et  est 
STtizaGig,  quod  non  tantum  dicit  'filium'  sed  ^inigenitum'. 

*In   mundum,   ut  vivamus    per  eum.'     ^ETtiTaaig,    quoniam   in   mundo 
regna   diaboli,   a   quibus   electi  prerauntur.     Vide   inaestimabilem  charitatem 
Dei  et  ostende  religionem,  quae  simile  mysterium  prodat.     Nos  igitur  Chri-  35 
stum  pro  nobis  traditum  et  eius  iustitiam  amplectamur,  nostras  vero  iustitias 
ut  stercora  reputemus,  ut  mortui  peccatis  soli  Deo  vivamus. 
4, 10  'In   hoc  est  charitas,    non   quasi   nos   dilexerimus    Deum.'      Expositio 


9]or(cfung  üDct  ben  1.  Jöricf  bcä  3ot)Qunc^.   1527.  743 

H]  'Mi.'^it  ])ropitiati()neni.'    Viele,  (niain  diligant  isti  sancti  Ajtostoli  nostra4,  10 

studia  coiK'ulcare  et  dei  miscricordiani  praedicare.  In  Senteiitiis  (|iiaesti(»: 
An  Saneti  patres  meruerint  Christum  inearnari.  An  Virgo  Maria  inerucrit 
Christi  niater  fieri.    Qnid  mercri  potuit  Adam,  cjuando  stetit  nudus,  et  pecca- 

5   tum  mu[t  im  Qot  croily  bringen.    Sed  scquitur  Euangelinm  Ipsum  'semen'  ic,  i- Wojc  3,  li 
est  gratuita  promissio  ante  omne  mcritum,   siis[)irium,  eogitationcni.     Adam 
non  intelh'gebat  se  damnatum,  ideo  iion  petebat  vitam,     Sic  liaec  promissio 
Abrahae  facta  est  gratis,  sie  Christus  non  est  meritus.     Simph'citcr  promis- 
sus,  promissio  gratuita  et  tarnen  illi  disputarunt  de  hoc.    Quid  fecinuis  dco, 

10  quod  miserit  fihum?  Nihil  fecimus,  sed  potius  contrarium  fecinuis.  Tbi 
ergo  liberum  arbitrium,  studia,  opera,  quae  fecimus?  Nos  fugimus  cuiu  et 
abominati  eum  sumus  et  dicimus  nt  parontes  primi,  scilicet  sermoncm  eins 
non  potuimus  ferre.  Et  praesumptuosi  odiunt  eum,  ergo  damnantur  omnia 
studia  humana.     Quare?  quia  ante   gratiam,   promissioncm   non  est  diligere 

15   deum  sed  odisse,    ergo  omnia   mortua,   rea,   inutilia,   damnabilia   et   inimica 

deo,  Ro.  8.,  inimicicia  adversus  deum.     Non  ergo  mcruimus  sed  demeruimiis,  mau  s.  7 
quia  refugimus    ab   eo   aut   quaerimus   alienos   deos.     Merae  flammae  et   in- 
cendia  haec  verba  btc  nidjt   ein   tloftcr  ftl)cn  fottcn  taffen.      Singula  verba 
damnant   nostra.     Si  Christus    est   missus   pro   peccatis   nostris,   si   est  pro- 

20  piciatio  ^pro"  ic.  ergo  in  te  non  est  nisi  peccatum.  Nonne  beufc^  flcicbt, 
(piid  est  ein  ücrfunung,  si  Christus  est  non  tua  opera  moralia,  de  congnio, 
qiiaero,  an  illa  faciant  aliquid  ad  propiciationem?  vel  illud,  (piod  Christus 
facit,  qui  est  filius  dei?  ^ä)  Uiolt,  ut  mca  opera  bei*  teufl  r)et  f)unbert  mal 
'^in    tnecJ    Qcfurt,    quam   ut  haec  dicerem.     Ergo    non  patimur,   ut  dividatur 


2  quaestio  o         zu  8  über  gratis  steht  gratuita      über  sie  bis  meritus  stellt  Clirlsttim 
uon  iiüstris  meritis  acquirimus  20  Jc]  et  21  über  moralia  steht  üb.  ar 

P]  25  praecedentlum ,  quasi  dicat:  Haec  est  autem  charitas,  non  quod  nos  ante 
dilexerimus.  Vidc  autem,  quam  diligenter  studeant  Apostoli  nostra  merita 
et  opera  prosternere.  In  tertio  tarnen  Sententiarum  disputatur:  An  SS.  Patres 
meruerint  incarnationem  Christi.  Sed  res  salva  est.  Dens  promisit  gratuito 
et  ex  dilectione  dedit  gratis,  quicquid  unquam  Patribus  et  Prophetis  exhibiiit. 

30  Tantum  enim  abest,  ut  nos  meruerimus  quicquam,  ut  etiam  ante  odio 
habuerimus  Deum.  Omnia  enim  studia  nostra,  quibus  praesertiin  gratiam 
mereri  studemus,  iniqua  sunt  et  nulla. 

*Sed  quoniam   ipsc   prior  dilexit  nos.'     Singula  vor])a  damnant   studia 
nostra  et  tamen  id  non  videmus  fonbern  lauffen  barü'ücr.     Deindo   et  o]>era 

35  moralia  et  congrua  nugae  sunt.  Non  enim  opera  mea  sunt  aequalia  et  eius- 
dem  virtutis  cum  Christo,  qui  solus  est  propitiatio  nostra.  Atqui  dicunt 
pro  venialibus  nobis  satisfaciendura  non  pro  mortalibus  vitiis.  Sed  suas 
sibi  nugas  habeant,  nos  soli  Christo  hanc  gloriam  relinquamus. 


744  SBorlefung  üBet  ben  1.  Sticf  be§  Sot)anne§.   1527, 

K]  homo  iu  duo,  quod  pro  bonis  moralibus  nou  est  necessarius  Christus,  quae 
clispouLint  ad  propitiatiouem.  Hie:  nos  non  dileximus  deum.  Seeuudo,  ubi 
male  aguut,  tum  opus  Christo.  Si  ergo  nou  dileximus,  odimus,  uou  ergo 
fecit  bouum  morale  vel  aliud.  'Nostrorum^  (|ui  sumus  iuimici  et  odientes 
dei  ante  Christum.  Seimus,  quod  inimicus  facit  quod  inimico  est  contrarium.  5 
Da  monachum  sanctissimum,  qui  plaeare  vult  deum  suis  operibus  et  servavit 
ad  uuguem  suam  regulam,  et  diceres  ad  eum:  deus  tua  non  respicit,  Statim 
videres  eum  odisse  deum  et  dicere  deum  iuiustum,  quia  dicimus  nos  nostra 
valere,  ille  non  patitur.  Venit  ergo  homo  ad  indignationem  et  odit  eum 
propter  reprobationem  suorum  et  non  amat  propter  retributionem  suorum.  lo 
Bonus  dicit:  Si  ita  est,  libenter  nolo  habere  mea,  quia  non  servare  me  pos- 
sunt,  et  libenter  amplector.  Ubi  nou,  tum  sequitur  statim  odium  et  blas- 
phemia  dei,  quia  dispergit  nostra  et  non  respicit.  Ergo  mouachatus  sunt 
2.  $ctit  1, 16 'merae',  ut  2.  Pet.  1.     Hoc  ideo  dicitur  tibi  tua  nihil  valere,   ut  relictis  tuis 

nitaris   in  suis,    qui  misit  filium  suum,    ut  tu  eripiaris.      Talis  non  docetur   is 
deus  in  coenobiis,    in  Universitatibus,    sed   in   Bibliis   (quando   hoc   factum: 
tum   fac   bonum)    et   iusticias   pharisaicas    putamus  stercora   prae  abundantia 
lesu  Christi.     Sic  Bernardus  salvatus,  multi  patres  regularum,  qui  iam  pu- 
tantur  sancti  zc. 
9.  Qctob.   I     Heri  audivimus  hunc  locum,   quod  deus  miserit  ic,   ut  vivamus   20 


per  eum,  et  quam  sit  iste  unicus  articulus,  quem  maxime  impetit  Satan  JC, 
et  apud  Christianos  ivigiter  inculcandus,  exercendus,  quia  universae  insidiae 
«Kattt  4, 9  Satanae  vexant  hunc  articulum.  *^Procidens  adoraveris'  Christus  impetitus. 
Verba  plana  sed  maxima:  scilicet  debemus  cousistere  in  hoc  articulo,  tum 
damuare  omnes  doctores,  monachos,  patres  errore.  Ista  vincere  est  valde  -s 
magna  victoria.  Et  tamen  cogimur  istos  patres  esse  vasa  Spiritus  sancti 
et  tamen  errores  sparserunt.     Wickleif:    Nisi  patres,    inquit,    egeriut  poeni- 

zu  10    über   suorum   steht   dei  zu  15   über  suis  steht  dei  zu  20  (9.  Octob.) 

I.  Barb:  r  21  Satan  o  27  Zwickleff 

P]  'Et    misit  filium    suum  propitiationem    pro    peccatis   nostris.'      Totus 

orbis  expiari  cum  Deo  cupit.  Hinc  alius  alios  propitiandi  modos  excogitavit, 
at  nobis  a  Deo  Filius  datus  est  in  propitiationem  nostram.  Qui  hoc  non  3« 
credit,  desperabit.  Hoc,  timeo,  continget  monachis  nostris  etiam  in  speciem 
sanctissimis.  Nam  videmus  illorum  sectas  tantum  esse  sectas  perditionis, 
quia  suis  votis  et  sanctimonia  Deum  propitiura  statuere  volunt.  Excellentiora 
multo  sunt  opera  Christi  et  ipse  Christus  quam  opera  nostra,  iu  quibus  vel 
quadraginta  annis  viximus  et  nihil  profecimus.  Hunc  unicum  articulum,  ^s 
quod  Deus  üuigenitum  suum  misit  in  mundum,  unice  nobis  commendatum 
vult  et,  quod  per  solum  Christum  vivamus.  Hunc  nobis  articulum  Satan 
auferre  conatur,  in  hoc  articulo  monachi  erraverunt  et,  nisi  egerint  poeni- 
tentiam,   sunt  danmati,   ut  Wiclef  dixit.     Miror,   quod  hoc   suo  tempore 


JBüvlcfutig  übev  bcii  1.  ^iUicf  beö  ^ü^niincö.    ir)27.  745 

i^J  teiitiani,  danuiuti  sunt,  quin  maoi.stri  erroruni,  aboiuinatus  inaxinic  luuic  arli- 
culum,  et  tarnen  veni.s.  Earissinii  sunt  doetures  in  eeelesia,  .nii  )mri  sunt, 
sola  scriptura  est  puni.  Cvpnanus  fuit  Anabaptista,  B.  Au^a,,stiiu,s  di.il  in' 
martyribus  absorptuni  hoc  peceatuni  in  charitate.  Kej;iila  Francisci  est  Kuanir^- 

s  liuni  fratrum.  Fraiiciseus  error.  In  Minoribus  videinus,  «pioniani  'externa 
opera',  nihil  docetur  nisi  gradus  huiuilitatis,  poeuitentiae.  De  (ide,  sanoiiine 
Christi  pro  nobis  fuso  ne  verbum  quideni.  Et  praeterea  istis  nionialibus 
nuitis  aninialibus  dedit.  Et  tanien  Gregorius  et  Bernardus  instituerunt 
niulta  coenobia  et  ibi  contra  eos  debeo  loqui:  vel  Christus  mentitur  vel  ipsi. 

10  Ergo  diligenter  inculcandus,  quod  omnes  sectae  huc  tendunt,  ut  iste  articidus 
eradicetur.    Semper  vult  Satan  adorari  in  nomine  Christi,  potest  oninia  inii- 
tari.     'Multi    venient   dicentes    sc  Christum'.     'Si  procideris'  jc.     Sedet  ergo  Siic.  21,  r 
in    loco   Christi   et   adoratur   pro   Christo.      Si   imaginor    enira    gemis    vitae 
monasticae,  per  quod  volo  servire  Christo  ut  omnes  magistri  ordimun,    ista 

15  imaginatio  est  larva,  quam  praetendit  Satan,  et  pictura,  quam  imprimit  in 
corda.  Hoc  est  procidere  ante  Satanam  et  cum  adorare.  In  papatu  est 
otium,  opes,  gloria  non  eifusio  sanguinis,  crux.  Et  dedit  eis  totum  orbem 
terrarum,  quia  adorant  enm,  ergo  non  mentitus.  Ergo  magna  tentatio  con- 
scieutiae   tentat   nos,    ut  procidamus.     I])se  transfigurat  sc  in  angelum  huxs 

20  et  in  divinitatem  et  fit  Christo  simillimus,  nisi  adsit  Spiritus  sanctus,  non  de- 
prehenditur.  Martinus  statim  adorasset,  dicens:  Jesus  non  dixit  se  ventin*uin 
in  diademate  aureo.  Si  ergo  Satanae  permittitur,  tum  homo  cogitat:  dcus 
est,  quod  dat  in  cor.  Sic  hinc  venerunt  regulae  et  in  onnu'bus  regulis  vidcs 
pugnam  cum  isto  articulo,  ergo  oportet  in  timore  ambulare  et  orare,  ne  sinat 

-5   Satanam  dominari.    David:  'Et  ab  alienis,  si  mei  fuerint  dominati'.     Et  (|ui'ai'.Mi 
hoc  potest?     Sed  non  servatur  sine  pugna,   tentatione.     Qui<'f|uid  ergo  pro- 
pouimus,  quo  deo  velimus  placere,   est  certissime  Satanae,  quia  duplex  via: 
una  per  Christi  bona  vivere,  altera  per  nostra.    Et  Satan  nimtit  bic  fpnicf)  de 


fJ  viderit.    Ordines  in  ceremoniis  constituunt  salutem.    Negant  igitur  Christum, 

■io  in  quo  solo  propitiatio  et  vita.    Vel  Christus  erravit  vel  illi  erranmt.     ITdC 
bene  inculcandum  hominibus,    (juia    diabolus   invidet   huic   articulo   maxime. 
Impletum  est  in  nobis  illud  Euangelii:  INIulti  venient  in  nomine  meo  dicentes: 
ego    sura  Christus,   Luc.  21.     QuI    in    operibus   et   ceremoniis    salutem   con- i-'uc.  ii,  8 
stituunt,   adorant   verc    diabolum.     Ideo    illis   erat    satis   ])ccuniarum.      Xam 

35  quid  deest  monachis  Paj^isticis?  Diabolus  quando  vult  decipere,  transfigurat 
se  in  angelum  lucis.  Sic  decepturus  Martinum  apparuit  diademate  aureo, 
cui  ille  respondit:  Dominus  mens  non  dixit  se  venturuin  in  tali  (irnatu. 
Alius  bonus  frater  dixit  ad  angelum  huiusmodi :  Vide,  ne  errcs,  angele. 
Nam  ego  non  sum  dignus,  ut  angelus  de  coelo  ad  me  mittatur.    Tta  circimiit 

40  et  Omnibus  modis  quaerit  Satan,  ut  nos  dementet,  mox  devoret.    Nos  coram 


746  Sürlefmtg  ükv  bell  1.  Sßrief  be§  So^)nitite§.   1527. 

K]  operibiis   3ut)ilff.     Proprle   adorare,   proprie  procidere   coram   deo  est  fidere 

gjJattf).  4, 9  per   solum  Christi   sanguinem    et  misericordiam  dei  2C.     Satan  contra:    dal)o 

aKatto.ie, 24 tibi  zc,  Christus:  qui  vult  sequi  post  me.     Ibi  adest  proraissio  crucis.     Qui 

vere  adorant,  habent  crucem  vel  tentationem  a  Satana,  quia  Satan  non  potest 

hanc  adoratiouem  ferre.    Et  libet:  Christum  venisse,  sed:  vicit  Christus  pro    5 

nobis.    Ubi  inveneritis  locos,  dicta  de  iustificatione,  hos  diligenter  observate, 

quia  Satan   ut  leo  rugiens  est  inimicus  huius  articuli.     Quando  desperat  de 

suis  iusticiis  uec  terretur  peccatis  et  simphciter  cognoscit,  quod  per  Christi 

'?5i-  91, 2  sanguinem  sit  sahis,  tum  non  vincit  Satan,  quia  ille  posuit  Altissimura  refu- 

gium  suum.     In  omnibus  peccatis  et  tentationibus  nititur,  ut  auferat  hunc  arti-   lo 
culum.    Simplicia  sunt  verba.    Ibi  stat  nostra  propiciatio,  quae  est  filius  dei, 
qui  praevalet  adversus  portas.    Non  in  nomine  diaboli,  in  monacliatu.    Ergo 
articulus  Vuiclefi  est  verissimus.    Bernardus  perditam  vitam  et  tempus  voca- 
vit.     Ego  sanctiorem  monachum  non  animadverti  quam  Bernardum,   \ä)  fe^ 
tj'^n  uBcr  Gregorium,  Benedictum:  'Duplici  iure:  nativitatis  ut  filius,  meriti,   i^ 
quod  passione   et  morte  acquisisti  dono   non    tibi  sed  mihi.     Vita  mea  per- 
dita  non  impetrat/    Non  est  melior  locus  in  toto  Bernardo,  alter  in  sermone 
de  Annunciatione.    Huc  sunt  omnes  homines.    Saepe  sunt  lusi  patres,  ut  in 
J/  11  Gregorio  et  Benedicto  vides ,  et  tum  meris  nugis.     *Si   deus,'     Exhortatio, 
quam   elicit  ex   ipso    primo  loco  nostrae  religionis,   quae   est  iustificatio  per  20 
lesum.    Apostolus  nihil  agit  quam  inculcat  fidem  in  Christum  et  dilectionem 
in  proximos  et  non  satis  potest  k.    Sinite  illos,  nos  diligamus.    In  religioni- 
bus  nulla  charitas,   non  fovent  pupillos,  viduas    uisi  suos  Tratres'.     Cultus 
dei  eorum,   ut  eant  ad  matutinas  et  certos  ritus  servent  k.     Num  proximo 


1    coram    o  i    adorat  6    locos    über    dicta  7    inimicus    über    (hostis) 

8  terretur  o  9  tum  o  14  td§  0  16  tibi  sed  0  19  tum  o  zu  24  mira 

res  quae  non  praecipit  magno  conatu  labore  et  molestia  facimus  r 

P]  Christo  propitiatore  nostro  debemus  procidere,    hoc  est,    adorare  Deum,    ut  25 
scilicet  fateamur    nos  vere  peccatores   et  speremus   de  Deo  bonum.     Arma- 
turam  vobis  parate  ex  Scriptura  de  iustificatione,  quae  fit  fide.     Comportate, 
inquam,    scripta   aliqua  Deo   iustitiam   ascribentia.      His  demum   nixi   stare 
poteritis   etiam    post  lapsum,   utpote  fornicationes,   caedes   et   alia.     Si  pro- 
pitiatio  nostra  est  Christus,  Dei  filius,   ergo  non  opera  monachorum.     Hinc   3o 
optime  fecit  Bernardus,  qui  egit  poenitentiam  diceus:  Perdite  vixi, 
4,  11  'Charissimi,  si  sie  Dens  dilexit  nos,  et  nos  debemus  alterutrum  diligere.' 

Exhortatio  est  ex  priori  loco.  Perpetuum  ^  id  loauni,  ut  a  fide  ad  charitatem 
proximi  pergat  et  hinc  ad  fidem  redeat  eamque  ex  hoc  fructu  demonstrot. 
Faciant  alii,  quod  volunt,  nos  diligamus  nos  invicem.    In  istis  monachorum   35 

*)  Neumanns  Perpetuum  beruht  vielleicht  auf  falscher  Auflösung  einer  Abkürzung 
von  Proprium. 


aJorlcfiing  übet  bcii  1.  «tief  bcä  3ol)Qniie-i.    1527. 


I  j  / 


H]  servitiir?  Nod,  sed  isti  altari  lapideiu  lego.  Gerte  nunqiiain  pcs.smiHis  ilcc. 
gratias  agere,  quod  deu.s  cxliibuit  nobis  proxiimun,  in  (pio  '^m  yvv\uuu>. 
Magistratum  lionora  et  nie  lionorabis.  Scrva  filium  et  uxorem,  scio  ccrto, 
(|iiod  illi  serviam,  fecit  me  cum  vicinis  habittirc,  video  eos  egere.    Ibi  debob 

5  gaudere,  iit  oculi  fleant,  ut  possira  exercere  charitatem.  Ex  istis  obiectis 
Q^e  irf;  unb  lauff  ic^  t}nn  ein  clo[ter,  desero  patrem,  vicinos,  proximos  et 
volo  mihi  servire,  quia  quisque  ideo  ingreditur,  ut  .<e  salvet,  ergo  ibi  milla 
cliaritas.  Sed  alHgo  me  isti  cellae,  operi,  quod  nuUi  utile,  ilwiu  iuvat, 
quod   ieiuno.     Sic   ergo   nee  fides    nee   charitas   potest  esse    in   mona.sterio. 

10  Christus  ergo  constituit  uos  in  medio  fratrum  et  inimicorum,  uxor,  liberi, 
vicinus:  ora  pro  eahnnniantibus,  persequeutibus,  hoc  pkicct  mihi,  dic-it  deu.s, 
Ego  curro  in  angukim,  ut  neminem  videam  et  nulli  serviam,  nee  doceo  nee 
disco  verbura.  Bernardus  ^at  ein  toenig  i^an,  aber  fcfjtünd).  Gratias  agere 
ergo  debemus  deo,  quod  opera  nostra  posuit  in  promptu,  et  deohnanuis  illa 

15  et  fugimus  ad  ah'a:  ha§  ift  abominatio  uBcr  omues  abominatlones.  öeanda- 
kim  raaximum,  quod  coutra  i)atres  docemus:  Sed  libcntius  contra  i)a])as, 
Gregorium  et  alios  doceo  quam  Christum.  Hoc  ergo  scandahun  amovcnfhun 
ab  ecclesia,  hiborandum,  ut  pure  servemus  verbum,  tum  dabit  nobis  Satan 
omnia  mala  mundi. 

20  'Deurn  nemo  vidit.'     Praeambuhnn  rid^t  er  an,  bar  Quff  ßfjct  er.    Qui »,  i:.' 

dixerit  se  fratrem  dih'gere  jc.    6e|  ben  fprud}  contra  traditiones  omnes  homi- 
num,    quomodo  vohmt  cum   solvere?      Sic  loh.  1.  'deum'   i.e.  suam  vohm-^pi).  i,  is 
tatem,  bonitatem.     Concludit,  quod  nulhis  homo  prorsus  videt  dcum.     (^uid 
faciunt  illi    in    ordinibus,   nonne  gloriantur  se   deum   vidcre?     Haec   regula 

25  placet  deo,  quasi  deo  fetten  fie  bay  l^erlj  aufgeioffcn.  Corte  nemo  debet  alios 
docere,  nisi  vidisset  deum  aut  alios  audisset,  qui  cum  vidisseut.     In  mcdio 

1  lego  oder  ligo  4  cum  o  6  g'^c  id§  &  o  15  alia  über  aliis  20  bar 

bis  er  o  26  deum]  deos  darüber  deum 

P]  operibus  non  servitur  proximo.  Nos  summum  gaudium  diicimus,  (juml  halje- 
mus,  quos  diligamus  vel  uxorem  vel  filios,  et  gratias  agimus  Deo,  <|ui  nobis 
dat   obiecta   charitatis.     Monachi   deserunt   illa   et   idco   sunt  ingressi  mona- 

30  sterium,  ut  illic  Salvent  animas  nostras  neglectis  Interim  proximis  nostris, 
quicunque  etiam  fuerunt  illi.  Ita  in  monachatu  neque  diseunt  neque  docent, 
sed  tantuni  sibi  ipsis  deserviunt.  Nos  igitur  grati  esse  debemus  cognila 
hac  luce.  Li])entius  volo  damuari  a  Papa  Gregorio  et  ceteris  doctoribus 
quam  ab  ipso  Christo.     Laboremus  igitur,  ut  illam  puritatem  servenuis. 

35  'Deum  nemo  vidit  unquam.'    Hoc  unico  diclo  possum  omnos  ()rdines4,  I2 

prosternere.  Qui  Deum  non  vidit,  aliud  docere  non  potest.  Vult  dicerc: 
Multi  sunt,  qui  gloriantur  se  vidisse  Dcum  et  docere  vera,  aber  l)ütct  CUC^ 
baüor.    Nemo  Deum  vidit  uucjuam,  Uuigenitus  solus,  qui  est  iii  siuu  Palris,  ^o'm.  is 


748  23ovtejuitg  üUx  ben  1.  33tief  bc§  So'^annei.    1527. 

H]  exhortationis  facit  apostrophen  ad  iinpios,  quasi  dicat:  cavete  ab  eis,  qui 
aliud  docent,  quam  Apostoli  docuerunt.  Quotquot  veniunt  doctores  extra 
Apostolos,  veniuut  suis  visionibus,  nou  viderunt  deum.  Apostoli  viderunt 
306.1, 18  deum,  si  non,  tarnen  eum  viderunt,  qui  vidit.  'Enarravit'  id  est,  er  I)Qt§ 
3of).  14, 9  t)n§  tnort  gefaft.  Ad  Philippum:  obiicitur  tibi  humanitas  Christi,  haue  5 
audi.  Dens  omnem  sapientiam  posuit  in  verbum  Christi,  hoc  dedit  Apostolis 
et  confiriuatnm  signis.  Quod  Christus  ipse  docuit,  hoc  et  ipsi.  Quando 
venit  alins  et  docet  alind  ab  hoc,  die:  domine  Francisce,  Dominice,  non 
vidistis  deum.  'Ecclesia  habet  spiritum  sanctum,  et  papa',  die:  ostendite 
sigua,  Bringt  Brteff  unb  ftcgct.  Mendacia  sigua  et  ficta  fecerunt,  sed  vera  ut  lo 
reddere  coeco  visum,  snrdo,  ha§  f^un  ntc^t  Franciscani,  Benedictini  in  no- 
mine regulae.  Et  prohibuit  deus,  ut  facerent  mira  in  nomine  regulae,  sed  in 
nomine  lesu  Christi,  ut  2C.  Et  ipsi  fassi:  Vita  sancta  non  facit  mira,  sed 
pertinent  ad  fidem.  Sed  extra  fidem  est  polluta  vita.  Ergo  hunc  textum 
opponite  contra  omnes  doctrinas,  quae  sunt  ignorantia  dei,  stultitia,  cecitas,  i^ 
quia  deum  nemo  K.  Si  vult  ex  deo  esse  ostendere,  indicet  charitatem.  Cae- 
tera omnia  sunt  stercora  et  caecitates  praeter  fidem  et  charitatem.  Sed  Satan 
transfigurat  se  in  deum,  hoc  diligenter  discendum.  Et  hoc  disco,  sed  non 
satis  possum,  an  bcn  6c§h3ermern,  disco  Oecolampadio  2C.  Sunt  ministri 
Satauae,  vide,  quam  speciose  incedent,  per  larvas  et  verba  vexant  nos,  alii  20 
angeli  Satanae  veniunt  in  corde  et  vexant  ultra  modum.  Quid  facit  Satan, 
quando  ipse  venit  et  in  deum  se  transfigurat,  quando  hoc  potest  per  suos 
doctores  et  Angelos?  Quid  ergo  illi  dicam?  Nihil  nisi  hoc:  deum  nemo 
vidit.  Sed  video  eum,  qui  enarravit  deum,  et  lego  ea,  quae  Christo  narrante 
docuerunt  Apostoli.  Quare  permittit  istis  doctoribus  angelis  Satan  tantam  25 
potestatem?  alioqui  non  ai)pareret  potentia  verbi  sui,  nisi  potentes  sapien- 
tissimos  excecaret,    ut  confundat   per   contemptam    iusticiam   'per   Christum 


zu  5  über  tooxt  steht  os  8  domine  c  aus  diig  zu  12  6in  ttiutben  unftat  tücg  r 

15  omnes  c  aus  homines  27  excecaret  oder  excitaret 

Plipse  enarravit,  loh.  1.    Is  quoque  tantum  audiendus  et  quos  ille  misit,  nempe 
2iic.  10,  16  SS.  Apostoli.   Qui  vos  audit,  me  audit,  et  qui  vos  spernit,  me  spernit,  Luc.  10. 

Haec  doctrina  confirmata  est  miraculis  et  prodigiis  e  coelo.  Quando  igitur  so 
dlxerint  se  locutos  e  Spiritu  sancto,  rogabis,  ut  probent  ea  veris  et  non 
fictis  miraculis.  Vera  miracula  sunt:  suscitare  mortuos,  illuminare  coecos 
natos  K.  Dicamus  ergo  Patribus  istis  novas  regulas  et  dogmata  praedicanti- 
bus,  quod  ex  ignorantia  loquantur.  Videndum  est  igitur,  ut  hoc  bene  tenea- 
mus.  Si  venit  diabolus,  etiam  occultis  cogitationibus ,  speciosissirae,  ut  3^ 
decipiat  nos,  ei  potissimum  hoc  dictum  obüciemus,  si  de  doctrina  res  agitur. 
At  (|uare  Deus  tantam  virtutem  dedit  diabolo?  Ideo,  ut  ap])areat  istius 
verbi  potestas,  maiestas  et  virtus:  Deum  nemo  vidit  unquam.    De  hoc  Pau- 


Soricfuiig  über  bcn  1.  JBrief  bc§  3o()niiiie§.   1527.  749 

2^]  iustificor",  'porto  vos  in  viilva  mea'.     Et  sie  Christianus   est  contenij)tus   ct3ff.  4n,  3 
tarnen  vincit  cum   paupertate   et   peccatis    suis  gloriani  sapiontuni  inuudi  k. 
'Nemo'  i.  e.   nemo   debet  facere   regulas  vitae,    crigero   fjuicquam  h\   aliocjui 
dicit  se  fieri  deura,  ut  Paulus  dielt  2.  Col.  'frustra  infiatus'  doctrhuis,   (|iui);  l^oi.  im« 
5   met  ipsi   iguorant,   'neseientes,    quid  locpiantur"  i.e.  uon  vident   deuni,    uon  1.  lim.  1, 7 
sunt   contenti    verbo,    quod    enarratum   est,    et   ipsi   fantasnuita   sua   dicnut, 
enarrant.     Repetitiones  et  inculcationes,  ut  exerceannis  cliaritatem. 

"^Manet."    Ibi  videtur  docere,  quasi  per  cliaritatem  mereamur  mansionem 
dei:  si  diligamus  invicem.     Hoc  diligere  est  opus  externum  et  testimouium. 

10  Non  'venit'  ad  nos  sed  'manet'  i.  e.  isto  signo  probamus,  quod  deus  in  uobis. 

Terfecta."      Nonne  vita  nostra  quotidiana  proficit,   2.  Corint.  ult.  et  Phil.  :{.  2.  Gor.  m,  h 
'extendo  in  anteriora\    Quia  iste  articulus  nunquara  satis  potcst  disei,  vexat'4Jiiii. :'.,  1:1 
nos  semper,   ut  istum   articulum    bene   radicet    in   nobis.      Quare  ergo   dicit 
'perfecta''?     Puto,   quod  perfectam  cliaritatem  vocet  hie,    ut    psalmus:   Inte- 

15   gros,    sanos,    gon^,    Paulus:    'languentes   circa",    sani    in   fide,    i.e.   sanI    in  2.  Xim.  3,  8 
charitate,  bic  reifjte  Hb  quanquam  non  sit  perfecta.     Dictum  adversus  hvpo- 
critas,  quia  per  oculos  respicit  in  cum.      Qui   enim   non  vident   deum   gljcii 
anä)   in   charitate.      Non    est    sana  charitas    sed   lauguor  et  morbus  quitlain 
charitatis.    Sic  verbum  eorum  est  languidum,  ift  ein  bcttclUiCltf.    Ubi  sumus 

20  vere  in  Christo  et  deus  in  nobis,  sana  est  charitas,  uon  languida.  Non 
dicendum:  tu  fjaft  miä)  cr^urnct,  sed:  dedisti  mihi  occasionera.  Ista  est 
languida  charitas,  vult  solidam  habere,  non  bic  Ijumplcrifrfje.  Et  no.-^tri 
Schwermeri  inter  se  discordant.  8ed  si  inter  nos  discordamus,  amat  uuus 
victoriam,   ha^  t[t  charitas  misera,   bte  fie  aljo  ftitfen.     Talcm  scribit  chari- 

25  tatem  de  suis  Monachis.  Charitas  perfecta  sana  uon  puerilis,  muliebris  vel 
monastica.     Qualis  obedientia,  regula,  talis  charitas. 

7  enarraiit  o       9  hoc  diligere  über  (sed)       15  sauos  gan^  0       17  oculos]  oclos  oclos 

P]  Ins  1.  Tim.  G.     'Quem  nullus  homiuum  vidit   sed   ucc  vldere  potest."     Item  1  Jim.  f„  15 
1.  Tim.  1.  'Doctores  non  intelligentes  neque  quae  loquuntur  neque  de  quibus  ".  1,  7 
affirmeut."     Et  Col.  2.  Tn  his,  quae  non  vidit,   fastiiosus  ambulans   frustra  goi.  2,  is 

30  inflatus  sensu  suae  carnis.' 

'Si  diligamus  invicem,   Deus  in  uobis  manet.'     Hoc  diligere  opus  est 
externum,  sed  testimoniura  dat  nobis,  quod  Deus  sit  in  nobis, 

'Et  charitas  eins  in  nobis  perfecta  est',   sie  tamen,  ut  äugen   possit, 
sicuti  Paulus  ait  'crescentes  in  scientia  Dei',  Col.  1.    Item  Paulus  non  arbi-Coi.  i,  10 

35  trabatur  se  appreheudisse  perfectam  cliaritatem.  Existimo  esse  quidem  sanaiu 
et  integram  charitatera,  eine  redete  lie6c,  quae  opponatur  liypo<>ri,'^i.  Et 
sancti  sunt  integri  in  via.  Opponitur  illa  charitas  hypocriticae  isti,  in  qua 
hactenus  seduli  fuimus.  Videtur  dicere:  Christianorum  charitas  est  s(»li(la, 
non  ficta  et  simulata.     Fictam  dicit  Augustinus  Manichaeos  habuisse,   quae 

40  posset  proprie  dici  monastica. 


750  Sorlcfung  üBer  ben  1.  Srtef  bc§  So^anne^.    1527. 

rnii.  i-^ctübT]     'Si    diligamus   iuvicem'  2C.      Perstat  lohannes   in  exhortatioue  ad 
4,  13  charitatem  et  movet  argumentis,  quibuscuuque  potest,  ut  diligamus.    *In  hoc 
coguoscimus.'    Testimouium  unum  est  hoc  inter  cetera,  quo  cognoscitur  chari- 
tas,  qua  diligitur  deus  et  proximus,  quia  illa  mauet  in  nobis,  quae  probatur 
ex  hoc,  quod  haberaus  spiritum  sanctum  dei.    Scitis,  quod  spiritus  sauctus  est    s 
oiljg.  IS,  2f)dupliciter:  primo  manifeste,   2.  occulte  vel  in  corde.     In  actis,  quod  Apollo 
valde   doctus    et   fervente   spiritu    loquitur,    antequam    cognoscebat    spiritum 
sciens  tantum  baptisma  lohannis.    Spiritus  sanctus  erat  in  Cornelio,  antequam 
audisset  Euangelium.     Erat   in   Apostolis    3C.      Sic   in   omnibus   Christianis. 
De  illo  potissimum  hie  loquitur,  quamvis  non  excludit  illam  apertam  spiritus    in 
SRöm.  8, 9  sancti  raissionem.    Si  non  habemus  spiritum  Christi,  non  sumus  eins,  Ro.  8. 
Sine  spiritu  non  vivit  corpus.    Hoc  deprehendimus  sie,  quod  adficimur  bene 
de  Christo :  habemus  cor,  quod  gaudeat  de  Christo  et  in  ipso  pacem.    Quando 
hoc  sentimus  in  corde,  quod  nusquain  habemus  pacem  nisi  per  memoriam  Chri- 
sti, verbi,  quia  tum  placatur,  pacatur  conscientia  et  servitur  in  couspectu  dei,   is 
Hoc  est  non  carnis,  mundi  spiritus  sed  spiritus  sanctus.    Nostrae  vires  con- 
funduntur,    si  JC.     Qui  sentit  se  delectari   in  opibus  Christi,   habet  spiritum 
sanctum    si   non   plenum   tarnen   primitias.     Si   in  Christo,    delectatur  et  in 
patre,  et  hoc  est  'deum  esse  in  uobis"  et  econtra.     Sic  fiducia  hac  confugi- 
mus  ad   patrem,    ad  Christum   in    omnibus  tribulationibus.     Ista  dulcedo   si   20 
SRönt.  8,  15  tangit   et   adficit   cor   meum,    est  ex  spiritu  sancto.     Ille  est  spiritus,   quem 
®oi.  3, 2G  iactat  Paulus  Ko.  8.    et  Gal.,  vide.     Illic  est  spiritus  libertatis  et  fiduciae, 
remanet  adhuc  caro,  infirmitas,  timor  mortis,  iudicii.    Illae  reliquiae  et  feces 
aKattf).2f„4i  sunt  in   carne,   ut  Christus:    ^caro  infirma',   pavent,    turbantur  martyres  sed 

non    perturbautur,    spiritus   enim   Interim   heret    in   Christo   et   sie  vincit   in   25 
Christo   tristiciam   carnis,    maliciam   per   suavitatem   spiritus.     Caro   semper 
facile  timet,  praesumit.     Sed  sunt  sub  spiritu,  qui  eam  conculcat.     Si  timet 
®Qi.  5,  17  caro,   spiritus  gaudet,  invida  est  contra  spiritum.     Adfectus  dulcis  et  laetus 
erga  Christum  est  spiritus  sanctus,   non  uascitur  ex  nobis   sed  potius  con- 


ti Ro.  8.  0  13  habemus]  hab  15  pacatur  o       conscientia]  9       conspectu]  9 

17  opibus]  opbg  [vielleicht  wie  oft  statt  opbg  =  operibnsj 

p]     4,  13  'In  hoc  cogiioscimus,  quoniara  in  eo  manemus  et  ipse  in  nobis,  quoniam   30 

de  spiritu  suo  dedit  nobis.'  Hoc  est  pignus  et  testimouium,  quod  Deus  in 
nobis  manet.  Dupliciter  autem  datur  Spiritus  sanctus.  Primum  occulte, 
deinde  aperte,  qualiter  donatus  est  Cornelio  et  Apollini,  de  quibus  in  Actis 
Apostolorum  cap.  10.  18.  19.,  qui  tam  diligenter  sunt  scrutati.  Et  sie  ad 
unum  omnes  Sancti  primitias  eius  sentiunt.  Gaudent  enim  et  optime  sen-  35 
tiunt  et  loquuntur  de  Christo  in  illo(j[ue  delectantur,  illum  diligunt.  Verbum 
iis  laetitia  est,  quod  non  fit  sine  Spiritu  Sancto.  Omnis  igitur  Christianus 
habet  Spiritum  Sanctum,  quantumcun<]ue  et  quam  modicum  illud  sit.    Quod 


Sorleiung  xibex  ben  1.  Stief  be»  3o()aitnca.    1527.  751 

H]  trarium    in  nobis.     Satan    enim  odiuni,   tristiciani,    hla.spheiniain  de  Christo. 

Ergo  amare  et  adfiei  dulcitor  in  Christum  non  lit  nisi  per  spirituin  sanctum. 

Ad  istum  adfectuni  dulceni  ad  Christum  sequitur  confessio,     'Audiant  man- 'iJt  3<,  a  4 

sueti'  2C.  'exaltenius\    Vellemus  libenter  onnies  sie  adfiei    erga  Christum    nt 

5   nos.     Et  deinde  diligit  proxiraum:    Christus   rae  dilexit.     Haee   onniia    sunt 

testimonia  Spiritus  saneti,  loh.  14.  'JMansioneni.'  3o().  m,  i 

'De  spiritu'  habemus  pignus  fiegt,  pfonb,  (jucd  deus  propicius  nobis. 
Qnod?  Spiritus  sanctus,  qui  afBeit  nos  duleiter  erga  Christum  et  dolenms 
eins  verbum  eontemni,  blasphemari.     Qui  hune  spiritum  non  habet,  Ro.  8.    9»üm. «,  9 

10  'Et  nos  vidimus   et  testificamur."     Hoe  h)quitur   de   se,   de    apostolis.  4,  14 

Ideo  dico  me  non  excludere  spiritus  saneti  missioncm  manifestam  in  igne 
et  vento.  Et  ideo  testificamur,  praedieamus.  Quid?  'Quod  pater  miserit 
filium  redemptorem  mundi."  Hoc  expono  ut  supra.  'Ut  vivamus  per  eum.' 
Mera  tonitrua,  quae  destruunt  nostra  studia  et  bona  opera,  quia,  si  mundus 

15  per  Christum  saivus  factus,  ergo  fuerit  damnatus,  maledictus.  Inevitabihs 
consequentia.  Si  est  damnatus  mundus,  ergo  ratio,  liberum  arbitrium,  voiun- 
tas,  sapientia,  virtus,  opera  et  quae  in  mundo,  sunt  damnata,  quia  indiget 
salvatore.  Ergo  impie  docetur  per  ea  parari  salutem:  Christus  non  est  sal- 
vator  eorum,  qui  salvi  sunt.    'Non  veni,  inquit,  iustos.'     Ergo  totius  nnnidi  wmu.  9, 13 

20  est    peccatum    2C.        Hos    locos    cougerite    et    instruite    tanquam    in    acicm 
contra  huiusmodi   impugnatores.      Maximus   articulus   aliena   iusticia   salvari 
ut   alieuo   peceato   damnari.     Et   hunc  artieulum  omnibus  viribus  impugnat. 
'Quisque  igitur"  gf)et  Ijmer  tüibber  ad  doctrinam,  pro  conservanda  ea  in  media  l  i"> 
exhortatione  charitatis  semper  mcmiuit  fidei  et  doetrinae.    Id  est,  si  delecta- 

2ä   tur  cor  in  ista  delectatioue,  quod  lesus  2C.,  ibi  est  spiritus  sanctus.    Et  con- 

2  ni  per  o  10  et  testificamur  rh  12/13  miserit  bis  muudi  r/t  15  fuerit 

c  ans  fuit  17  sunt  damnata  o  19  mund(us)i  25  ibi  0 


P]  timet  mortem,  quod  turbationcs  sentit,   hoc  a  carne  habet.     Sed  quod  paeis 

et  quietis  fit  compos,   id  non  naseitur  in  nobis.     Amare  Christum,    conliteri 

Christum   et  dulciter   in    ipso   affici   non   fit  sine   Spiritu   Saneto.      Confitcri 

fidem,  perferre  mundi  odia,  exilium  et  mortem  subire,  haec  omnia  sunt  testi- 

30  monium  Spiritus. 

'Et  nos   vidimus    et  testificamur.'      Hoc  et  de  se  solo  et  de  reliquis  4,  i4 
Apostolis,  qui  Christum  viderunt,  loquitur. 

'Quoniam    pater    misit    filimn    salvatorem    mundi.'      Ante    ergo    tr>tns 
mundus    fuit   danmatus.      Omnia   omnium    hominum    studia   et   vires    libcri 
3r.   arbitrii  nihil  erant.     Venit  itaque  Christus  servare  pcccatores. 

'Quisquis   confessus  fuerit'     Cura   summa  fuit  Apostolo  consorvandae  4,  lö 
sincerae  doetrinae. 

'Quoniam  lesus  est  filius  Dei,  Deus  in  eo  mauet  et  ipse  in  Deo.'    Prin- 


752  Sotlcfiing  übet  ben  1.  aBrtcf  be§  So'^ninieS-    1527. 

H]  ®ai.:,,22fitetur  et  loquitur  cum  gaiidio,  Gal.  5.  Qnicunque,  inquit,  confessus  K.  'Tlle 
nuinet'  iriagDum  testimonium.  Inspice  textiim.  Noune  omues  heretici  praeter 
Cherintiim,  qui  negabat  sirapliciter  filium  dei,  confessi  sunt  Christum  filium 

maiti).  7,  2idei?    Nostris  nihil  vulgatius  in  ore  quam  lesus  Christus  filius  dei,  Matth.  7. 

1.  eor.  12, 3  'non  oranis''  et  1.  Cor,  XIL    ^Nemo  in  spiritu  nee  quisquam  ic.,  nisi  dederit     f. 

ei  hoc  Spiritus  sanctus."  Econtra  qui  non  loquitur  in  spiritu  dominum 
lesum,  ille  maledicit  lesum.  Qui  negant  missum  Christum,  ut  vivamus  per 
SKarc.  1, 24eum,  cum  maxime  hoc  dicant?  Haec  verba  loquitur  et  Satan:  'Scio,  quod 
es  sanctus  dei'.  Ergo  Satan  est  in  deo  et  econtra  jc.  Salutem  dicunt  se 
nosse  et  dicunt  se  fateri  lesum  2C.  sed  revera  contrariura  et  Anathema  dicunt  lo 
non  benedictum.    Quomodo?    Inspiciamus  fructus:  Papa,  'dominum  negantes' 

2.  ??ctri  2,  1  2.  Pet.  1.     Papa  maxime  iactat  esse  tilium   dei.     Si  itur  ad  opera:  Domini, 

vestra  impia  sunt  contra  Christum,  dicunt:  'Non,  sed  placita  Christo  et  qui 
dixerit  contrarium,  ille  maledictus'.  Et  sie  eximuut  doctrinam,  quae  est  de 
lesu  Christo.  'Eilius  dei"  est  hie  non  in  syllabis  et  literis,  sed  qui  veuit  in  is 
mundum  salvare  K.  Ergo  uostra  opera  non  iustificant.  Papa  iam  dicit  here- 
ticam,  permittit  quidem  Christum  esse  iusticiam  sed  altei'am  partem.  Ergo 
opera  nostra  non  iustificant?  jSTou.  Ergo  dicit  Anathema  lesum,  quia  non 
in  spiritu  saucto  loquitur.  Sic  Rottenses  nostri  faciunt  baptisma  symbolura 
charitatis.  Ibi  negant  Christum  baptizare.  Totus  textus  dicit  lesum  filium  20 
9(pfl.  22, 16  dei,  qui  baptizat  nos.  Act.  22.  ad  Paulum:  'Surge  et  ablue  peccata  tua\  Ipsi: 
est  benedictus  2C.  Sed  Christus  est  damnatus  in  baptismate.  'Non  est  remissio 
peccatorum  baptismus"  est  hereticus  error.  Nonne  hie  Christus  maledicitur? 
Si  dixeris  in  aliis  benedictum,  oportet  in  omnibus  sit  benedictus.  Si  omnes 
articulos  credis  et  solum  in  uno  deficis,  negas  Christum.  Nulla  haeresis,  25 
quae  in  totum  omnes  partes  doctrinae  uegat,  sed  multos  articulos  con- 
cedunt  sed  in  aliquot  deficiunt.  Papa  omnes  fatetur.  Sed  Christum  in  uno 
negare  est  in  omnibus  negare.  Negant  et  Christum  Sacramentarii  veracem 
in  verbis  suis.     Hoc  est  ergo  totum  negare.    In  damnando  opera  mea  Chri- 


3/4  confessi  bis  dei  rh  26  negant  oder  negat 

p]  cipaliter  loquitur  contra  Cerinthios  et  Ebionitas.     Sed  quid  dicemus   de  no-   3u 
stris  haereticis  et  hypocritis,  quibus  nihil  vulgatius  et  communius  in  ore  est 
quam  lesus  Christus  filius  Dei?     Non  sufficit  ore  hoc  dicere,  sed  requiritvu- 
Spiritus.      'Nemo    potest    dicere   Dominum   lesum    nisi    in   Spiritu    sancto' 

1.  Cor.  12, 3 1.  Cor.  12.    Licet  ergo  ore  dicant,  in  corde  tamen  est  anathema.    Confitentur 

enim  se  nosse  Deum,  factis  autem  negant  'Dominumque,  qui  ipsos  mercatus    ar) 

2.  qsctvi  2, 1  est,  abncgant',  2.  Petr.  2.    Dicentes  se  esse  Christianos  suis  operibus  iustitiam 

et  salutem  tribuunt,  quae  et  vendunt  aliis.  Negant  totum  Christum  et  effec- 
tus  Christi:  iustificare  et  salvare,  sibique  ipsis  tribuunt.  Consimiliter  faciunt 
Rottenses,  qui  negant  corpus  et  sanguinem  Christi  et,  quae  illis  placent,  in 


S3oitcfimg  über  bcn  1.  93rlcf  bc§  SoTjnimca.   ir,27.  753 

H]  stus  non  est  filiiis  dei  sed  haeretiens.     Sic  Paulus :  'Nemo'  ?c.     Econti-a  qiii  i.  cor-  12.  3 
dicit  siue  spiritu,  dicit  Auathenia,  qui  ost  sine  spiritu  dei,  non  potest  (piam 
Christum  nialedioere.     Aut  est  ])ura  benedictio,   ut  non  liahcatur   pid  nialc- 
dicto   C*hristns,    vel    eeontra.     Quicunque  er<2;o  j)ure  doouerit  Christuni  et   in 

5  nulla  parte  negat,  confitetur  lesuni  esse  filiuni  dei  et  in  illo  est  deus,  et 
eeontra.  Qui  vero  partim  confitetur,  hoc  niiiil  est.  Oportet  fatearis  euni 
talem  in  omnihus  factis  suis  et  literis.  Toto  eorde  vult  credi,  confitcri. 
Ergo  revera  nullus  hereticus  fiitetur  Clu'istuni,  non  credit  esse  salvatorem 
eum  et  venisse  in  munduni,  ut  vivamus  k.    Nam  Rottenses  negant  Christum 

10  esse  filium  dei  per  baptisnia  et  verbum  vocale,  quae  ipsi  abidjticibcn,  verbum, 
coenam  et  baptisnia.  Quid  prodest  Christum  negatum  in  his  et  in  aliis  con- 
fiteri?  Appelhuit  ergo  lesum  dominum  hypocritico  corde  et  ficto.  In  istis 
negantibus  est  adhuc  habenda  discretio:  gratia  est,  quando  faciunt  errore 
lapsnm,  et  pertinacia.     Augustinus:  errare  potero,  hereticus  non  ero.     Quasi 

1.1   super  fundamentum    stipulam,      Sed   non   pertinaciter   defendere.      S.    patres  i.  dor.  3, 12 
multa  dixerunt,  quae  vere  sunt  contra   Christum,  ut  de  votis,  statutis.     Sed 
non  pertinaciter   defendcbant,    sed  resiliebant   et  tradebant   igni  comburenda. 
Sed  haue  pertinaciam  defendere  et  adversariornm  dogma  habere  pro  erroneo 
et  suum    pro   catholico,    et   inflantur.     Ideo   non   reiicieudi,   (pii   hibuntur  et 

20   errant,    quia  ^spiritus   promptus"*  ?c.     Ego   sum   castus   adfectu,    eorde   sano,  Watti).  2c,  4i 
contrarium  ic.   non   timeo   mortem  3C.     Sic  non  curo   in  spiritu  hunc  sanum 
spiritum  in  Christo,    sed   curo  sapientia  Ro.  8.     Sic  Bernardus   spiritu   noufHom.  s, 7 
erravit,  scivit  Christum  salvatorem  et  sensit  corde.     Sed  caro  erravit,  eum 
rediret  in  spiritum,  damnavit.     Sic  errare  poterant  quo  ad  caraem,  sunt  ad 

25  s]iiritum  regressi  jc.  Et  cogitatioues  nostrae  non  semper  sunt  de  puro 
Christo,    caro   et   Satan    adest   et  fiduciam   aliquam   propouit,  quam   quae- 


13    discretio]    clift    oder    disc    und    darüler   cretio      Vielleicht   v:ar   also   ursprümjlich 
distinctio  beabslchtiyt.  15  non  fehlt  20  sano  c  in  caro  25  regressi  (pctiu) 

p]  S.  Coena  credunt,  quae  displicent,  reiiciunt.  Dieunt  igitur  anathema  Dominum 
lesum.  Nam  unicus  Salvator  in  omnibus  factis  et  verbis  confitendus  est 
Qui   una    in   parte  Christum   negat,   undi(|ue  ncget  neeesse  est.     (^ui    uiuun 

30  articulura  negat,  abnegator  est  Christi.  Aliud  proinde  est  errare,  aliud  per- 
tinaciter persistere  et  ncgare.  Errare,  inquit  Augustinus,  potero,  liaereticus 
non  ero.  Nostri  Rottenses  simpliciter  perseverant  in  suis  vauis  opinionibus. 
Propter  carnem,  quam  portamus,  errare  possumus,  sed  videndum  in  Sjiiritu, 
ne  cognito  errore  persevercmus.     Itaque  sancti  Patres,   qui   ipsi  quoque  ho- 

35   mines   fuerunt,   cum    iudicio  legendi,   ubi  sequuntur  suas  rationes.     Seimus, 

quid  uobis  sequendum  sit.     Nostri  Papistae   eum  legunt  Augustinnm  onmia 

gratiae  tribuentem,  dieunt  illum  exeessive  locutum,  ita  ut  in  liodiernum  diem 

Augustinus    non    sit    receptus    a    Romana   ecclesia.      Videndum    ubitpie    in 

Sut^cr§  9Bct!e.  XX.  ^ 


754  SSorlcfung  iibtx  bcrt  1.  SBrief  be§  So^^onne?.   1527. 

K]  rimns  nostris  studiis.  Nemo  ergo  legat  Patrum  scripta,  quasi  non  sint 
erronea,  quae  nou  sunt  spiritus  iu  illis  2C.  Sic  et  nos  saepe  loquimur  per 
carnem,  spiritus  semper  confitetur  lesum  esse  dominum.  Infirmitas  carnis 
ergo  non  solum  est  in  hoc,  quod  sentio  passionis  libidinis  sed  erroris,  diffi- 
dentiae  2C.  quia  caro  non  est  extincta  sed  Satan  opfuudit  nubes  et  fumum.  5 
Qui  sie  non  legit  S.  patres,  facile  offeuditur.  In  Universitatibus  elegerunt  pes- 
sima,  optima  reiecerunt.  Contra  Pelagium  Angustini  non  legerunt,  dicunt  illum 
loqui  per  tropos  et  hyperbolam,  Ubi  loquitur  de  libero  arbitrio  2C.  Hoc  est 
i.  s^eff.  5, 21  legere  patres  in  pernitiem.    'Omnia  probate'  Paulus  3C.    Sicut  ergo  peccamus 

in  vitiis  carnis,  sie  etiam  in  rationis  vitiis.     Si  tantum  manet  fundamentum    lo 
Christus,   quod   sit  tota   hereditas   nostra,   per   sauguinem  nos   redemit,    sed 
utitur  baptismo,  verbo,    Coena  ad  Christum  distribuendum.     Christum    dis- 
tribuentem   nolunt  habere,   dicunt   illa  esse  externa.     Qui  redemit,    idem   et 
distribuit  per  ista  3. 

'Confessus',  scilicet  recta  confessione  non  per  hypocrisin.    Volunt  non    is 
particulatim ,    in    omuibus    suis   factis    et   verbis   i.  e.   habet  certo    spiritum 
sanctum,    quia  talia  nou  iiunt  sine  spiritu  sancto.     Ubi  ille  non,  ibi  regnat 
caro   et  ratio  et  eligit   opera   ut  papistae  vel  "^debeo   etiam  cooperari\     Alii 
reiiciunt  externa  et  meri  spiritus  volunt  esse  3C.    Pius  dicit,  ut  Paulus  docet 
cap.  3  et  4.  Ro.    Spiritus    sanctus    dat    hoc    in    cor    et   os,    ut    credatur   et   20 
4,  lehomines  coufiteantur.     *Et   nos   cognovimus.'     Impossibile  est,    quando   fides 
illa  est  in  corde,  quod  salvator  sit  Christus  et  adfectus  hoc  sentiat,  sequitur, 
ut  dulciter  adficiar   in  eum  et  amor  incendatur   erga  Christum :   @l) ,  quanta 
gratia,  quod  Christus  mortuus  et  fundit  ic.    Ego  sum  alicui  ^olb,  (juaudo  dat 
100  florenos,  sequitur  spiritus,  qui  me  imbuit  dulci  adfectu  erga  benefactorem,    25 
ita  refundimus  spiritu   in  benefactores.     Hoc  multo  plus.     Si  credo,    oportet 
diligam  et  accendar  charitate  erga  Christum  per  spiritum  sanctum,  qui  mor- 
tuus   est,    ut   viverem.      Et  tum    per   charitatem   Christi   adsceudo   in    patris 
30^.3,  16 charitatem ,    qui   iussit,    ut   hoc   faceret   Christus,   qui   'sie    dilexit    muuduin. 


13    (esse)    Qui  15    per  o  16    particulatim]    pti:  19    spus    bis    esse  o 

29  (eum)  iussit 

p]doctoribus,   quantum  carnis    et  spiritus   in    eis    sit.     Spiritus   est,    si    sincere   30 
unicum  Christum  Salvatorem  coufitemur,  nic^t  QÜcin  ftÜcJlüeife  sed  totum  et 
ubique,    non    solo   ore   sed  ipso  quoque  corde.     Ubi  vero  cespitant,    id   non 
habeut  de  spiritu  Dei,  sed  carnis  effectus  est. 
4/  16  'Et   nos   cognovimus   et  credidimus    charitatem,    quam    habet  Dens   iu 

nobis."     Impossibile  est  cordi,   modo  vere  cognoscat  Christum  et  charitatem   35 
Dei,   ut  nou  dulciter  erga  ipsum  afficiatur.     Trahitur  quoque   ad  proximum. 
Vide  enim,  quanta  res  sit,  quod  sibi  ipsi  Christus  nou  parcit.     Moritur,  ut 
ego   vivam   perpetuo.     Non   dedit  pro   nobis  mille   talenta   sed  vitam.     Per 


g^ovlcfuiig  über  ben  1.  S8rtcf  bc§  3[ü()nitne§.    1527.  755 

H]  iit  iniigcnitum'.  Et  sie  in  palre  videt  uhyssiini  ciiaritatis;  et  amoris.  Ex 
isto,  quod  lesus  est  filius,  oognoseiimis,  (jiiod  deus  est  diligcns  uos.  Ntui 
videmus,  quia  dciini  nemo  vidit,  sed  tanioii  crodiimis:  per  l»oe  iiiunensum 
opus    oportet   nobis    non    sit   Ql'QUI,    «jui   dat    liliiiiii.      8i    diligiiniis,    .se(|iiitm- 

5  pax,  gaudiuni  dilectio  dei.  Si  non  sentimus,  est  defcetus  in  fide.  (inantnni 
credis,  tantuni  diligis,  econtra.  Ergo  Satan  artienhnn  de  iustificatione  niaxiuie 
impugnat.  Schwernicri  postquani  eeperunt  Christum  odisse  in  baj)tisnio  et 
verbo  suo,  (piia  dieunt:  non  est  reniissio  peeeatoruni  et  largiti(t  pacis  in 
baptismo,   ideo  secpiitur  et  odiuni  eontra  nos.     Sic  propter  Christum  odiinit 

10  nos.      Sic   papa:    prius   non    oderunt   nos   sed  Christum,   'cjui    mereatus'    2C. 'j. ^Jetn  2,  i 
et  damnat  opera  uostra.    Ideo  ipsi  damnant  eiun  ut  falsitatis,  ideo  et  uns  k. 
Ubi  ergo  deest  fides,   ibi  non   pax,   ubi  illa    non,    sequitur  ocHiun   et  (»nuiia 
mala.    Impossibile  est,  ut  Christianus  non  diligat,  nemo  est  amarus,  utcuncpie 
arguat,  (juia  novit  dominum  pro  sc  passum,  et  sie  in  Christo  amat  onmes  et 

15   benignus  est  et  patiens  et  bomim  cor  habet,  ubi  tale,  sequuntur  bona  verba  }C. 

'Deus    eharitas'  communis    textus.     Immo   deus  est  aliud    niiiil  (piam 

eharitas.    Quis  potest  credere  hoc?    Non  solum,  inquit,  est  bonitas  sed  ipsa 

charitas.     Potest  quisque  coucludere:  qui  eoguoscat  deum,  qui  econtra.    (^ui 

deum  coguoscit  iratum,  inimieum,  hostem,  iudicem,  ille  non  cognoscit  deum, 

20  quia  non  cognoscit  charitatem  in  deo.  Vides,  quantum  nod)  lüir  ,^U  ftubivcil 
l]dbm  in  Christo.  Brevia  verba  sed  snblimissima.  Omnia  corda  humana  sunt 
caeca,  pavida,  tristia,  quia  inde  venit,  quod  deum  non  nornnt  charitatem. 
Qui  sciret,  esset  salvus.  (^uando  adscendo  per  Ciiristum,  video  summam 
charitatem  in  deo,  Ro.  5.  IHam  charitatem  video  et  credo  in  Cliristo  et  iUani  mm.  5, 5 

25    per  Christum  video   in  patre,   qui   iusserit  filium   pro  me  pati,  'Qui  dilexit' 

zu    6    über    articulum    steht  p— et  [vielleicht  =  pundj  zu    16    über    Dens   steht 

nö  dt  /"—  (licity  Christus  r.u  18  mit  econtra  schliesst  Blatt  243.      Am  Hände   unten   von 

Hörers  Hand:  YFii  B  lies:  niisit  filium  1.  Tinio.  2.  'omnes  liomines',  ,  "'l  obstaut  exempla 
terrentia.  Saul  jc.  Vide,  luim  agnoscas  cum  taleni ,  nun  impossibile  est,  ut  nou  redanies 
eum.  Verum  caro  quia  varie  divexatur,  sentit  diversum  de  deo,  Imo  etiam  Sancti.  Daneben 
Verbum  A  2  Res:  creavit  omnia  8.  Exempla:  beuetacit  pessimis  nebulonibus  Id  autem  faciunt 
homines  rcgna  sapientium  Aris :  (Hierbei  zci'jt  A  und  IJ  die  Umstelluny  an)  zu  19  Ex...  19 
cum  tamen  max:  experti  dei  beneficia  r  zu  24  Ro.  8.:  Et  8.  [^  Rom.  8,  32]  quomodo  non 
omnia  3C.  r 

p]  charitatem  Dei  et  Christi  in  amorem  venimus  Dei  patris  et  proximi.    l).um 

quidem   non  videmus   sed  tamen  credimus   et  diliginms   et  quantum  dillidis, 

tantum  non  diligis.     In  nostris  Papistis   et  Rottcusibus   non   est  fides,   ideo 

nee   amor.     Hiuc   nos  oderunt  et  male  nobis  volunt.     Nos  vero  Deum  dili- 

30  gimus,  quem  nou  diligit  muudus. 

'Dens  charitas  est.'  Imo  nihil  est  aliud  Deus  quam  charitas.  Etsi 
enim  et  bonitas  sit,  tamen,  quaecunque  fuerint  eins  bona,  ex  dileotione  fluunt. 
Verba  haec  sunt  magni  pouderis,  qnae  a  paucis,  immo  paucissimis  r-reduntur. 

48* 


756  35orIefimg  über  ben  1.  S?rief  bei  ^ol^anm^.   1527. 

H]  ®cii.2,2oGal.  2.  Ibi  studendum,  ut  liaec  coguitio,  fides  augeatur  in  nobis.  Aliae 
scientiae  sunt  stultitiae,  ha§  tft  diviua  'Spiritus  promptus'  Et  stipula  mauet  ic. 
6§  !§angt  un§  caro  et  sanguis  am  ^al»,  quae  impediuut,  ut  non  pleue  cogno- 
scamus  deum  charitatem  et  Christum.  Breviter  dicitur  sed  imraensuni  dictu. 
Credo  quidem  deum  diligere  sed  peccatum  habeo,  ideo  mihi  opus  operibus  zc.  5 
Spmtus  vult  sursum  ferri  et  vellet  immergi  in  istam  cognitionem,  quod 
Christus  et  deus  est  charitas,  sed  caro:  est  timendus,  est  iudex,  et  adfert 
Historias,  quibus  deus  puniit  irapios.    Ergo  hoc  agamus,  ut  victa  carne  cum 

2.*etri3,  issua  nube  et  fumo  pergamus  in  spiritu,  ut  cognoscamus  Christum,  2.  Pet.  3. 

Caro  non  aliura  deum  imaginatur  quam  iratum  vel  faventem  propter  studia   lo 
nostra.     Monachus :   deus  est  tibi  propicius  propter  cappam,   Ego:   deus  te 
odit  2C.   Vel  praesumit  caro  de  bonis  et  desperat  propter  mala  et  illa  passio 
haeret  etiam  in  sanctis,  in  nobis  omnibus,  et  pugnaudum  nobis  contra  istas 
pestes.     Ego  praedico  et  audio,  sed   non    possum   consequi.     Si   facio   quid 
boni,   statin! :    bene  feci,  si  omitto,  timeo  clavam.     Sic  semper  praesumptio,   i5 
sie  caro  contra   se  debet  semper  pugnare  k.     Deus,   inquit   spiritus   noster, 
est  charitas,   non  odit  neque  respector  personarum    sed  diligit  propter  suam 
charitatem  non  mea  bona  opera,  huc  it  spiritus,  vellet  libenter  capere,  laborat 
contra  carnem   et  Satauam.     Si  oro,   bene   habeo,   si    non,   non   bene,   unde 
praesumptio  dicit  jc.     Si  duriter,   ergo  jc.     Omnia  ista   sunt  phanaticae   et  20 
carnales  cogitationes.     Egenum  proximum,  non  ut  infler,  sed  quod  inde  sim 
¥1. 118,  17  superbus,  quod  deus  filimn  tradiderit.     In  ps.  117.  'Non  moriar  sed  vivam\ 
5ßi.  31,  16  Vexabatur  morte  et  tarnen  dicit:  Vita  mors  in  beneplacito,  ps.  30.  Ibi  ima- 
ginatur deum  meram  charitatem.     Qui  potest  hoc  credere  deum  esse  chari- 
tatem,   abiicit  omnia  exempla  terrentia,  quae  scripta   sunt  propter    impios.   2^ 
3ci.27, 4'Indignatio  non  est  mihi,  Vepres  spina",  Esa.     Ista  cogitatio   non  venit  per 
carnem  sed  spiritum  sanctum,  et  ergo:  'qui  mauet'  i.  e.  diligit  deum  et  pro- 
ximum, 'manet   in   deo',   quia  est   charitas.     Habetis,   quid  sit  testimonium 

1/2   über  Aliae   bis   stultitiae   steht   et    tarnen  habent   niultos  professores  5  opus  r 

6  vellet  (se)  10   über  imaginatur  steht  ponit  12    propter  mala  o  15  Sic]  Si 

16   noster  o  18   vellet  aus  v  [=  vultj  ergänzt  21    vt  infler  über  (quia  placet) 

22  tradiderit  o         23  mors  o         27  et  ergo  0         28  über  manet  steht  non  dt  /"=  dicit/  habet 


p]  Intuemur  plerunque  tristi  et  duro  corde  Deum  tanquam  iudicem.  Felix  ergo, 
qui  hac  cognitione  imbutus  est,  quod  Deus  sit  charitas.  Quaravis  enim 
brevia  sunt  verba,  sunt  tamen  profundissimi  sensus.  Nam  Caro  est  infirma 
et  semper  ob  oculos  habet  densissimas  nubes.  Caro  nostra  non  potest  aliter 
depingere  et  ob  oculos  ponere  Cluistum  quam  ut  iratum  iudicem.  Hinc 
venit  cum  suis  Missis  monachus  in  multitudine  suorum  operura  aut  prae- 
sumens  aut  desperans.  Non  potest  se  caro  in  altum  levare.  Deus  diligit 
non  propter  nostra  opera  sed  propter  suam  charitatem.  Pugnaudum  igitur 
¥i.  118,  17  nobis,   ut  vincamus  possimusque  dicere:    Non  moriar  sed  vivam,  psal.  118. 


30 


35 


SBotlelung  üOet  beu  l.Söricf  bes  ^üfjnunc?.    1527.  757 

Hj  Spiritus    sancti,    quomodo  vcniat  et  undc,    ut  sitis    admoniti,    (hkukI.)    l.-jritis 

libros  patrum  et  Schwermeroriini ,    ut  suscii)iatis  bonuni   et  econtni.     \'(.liiiil 

Christum    quidem  redemptioncm  inundi    sed   distributioneni  abiiciuut   et   al)- 

scindunt  iactantes  tantum  spiritum. 

5    HJ  Uetob:  |    Audivimus,   quam  haec  sint   simplicia  verba   sed    quae   rcquiranf 

maximam  fidem.     Contra  ipsam  pugnat  infernus,  mors,  diabolus,  hanc  fideiu^f-G.  sfa. 
impugnaut  ista  omnia  et  iu  circuitu  sunt.     Et  deum  esse  diabolum,  iudieem, 
tortorem.    lila  docentur  ad  augendam  et  roborandam  fidem,  quae  dicit:  non 
tiraeo  milia,  quia  deus  est  charitas,  i.e.  quia   habet  veram  Cognitionen!  dei, 

10  'In  hoc  perfecta.'    lila  est  charitas,  eo  tendit  haec  fides,  quando  cognovimus  1,  n 
deum   charitatem   et   eum    diliginms,   quod  etiam   possimiis   habere   fiduciam 
in  ipsum  in  die  iudicii,  a  quo  trerait  totus  mundus  et  infernus.    Et  ideo  de- 
scendit   Christus,   ut   non   paveremus   in   die   iudicii.     'Ecce   pono    in'  'Non  3ff- 2s,  ig 
pavefiet'  vel  pudefiet.     Ergo  magna  gratia,  quod    habemus   fiduciam   stand! 

15   in  die,  quia  Christiaui  sunt  omnium  miserrimi  in  mundo.    Considerate,  cum 

zw  10  disce  hoc  uuum  acquiras  ut  fiduciam  habeas  et  non  formides  die  iudicii  (qiter 
geschrieben)  r  Bann  weiter  unten:  'In  hoc  perfecta'  jc,  scilicet  ad  confidendum,  ad  faciendam 
fiduciam,  ut  fidamus,  quia  sicut  ille  jc.  Cur  desperaremus  ab  adventu  ipsius,  cum  ipse  sit 
in  mundo  et  sit,  ut  propter  nos  sit  in  mundo.  Et  sicut  ipse,  sie  nos  econtra  sumus  propter 
ipsum  in  mundo  jc.  Insaeviat  itaque  mundus,  diabolus,  peccatum,  terreat  mors,  cum  ipse 
sit  charitas  et  nobiscum  in  mundo,  quid  est  quod  trepidemus?     8.  lunii  32.  r ')  zu   12 

über  Et  ideo  steht  In  hoc  ic.  zu  LS  über  paveremus  bis  iud  steht  1.  Cor.  15.  Sl  tantura  in 
hoc  mundo  jc.  über  Ecce  steht  Esa.  28.  zu  14  über  pavefiet  steht  pavebit  festinabit 
seil,  pavore  15  quia  bis  mundo  rh 

^)   Ofenbar  1532  von  Börer  aus  einer  Prediijt  Luthers  nachge(ra<jen.    Erl.^  18,  304. 331 
findet  sich  Anklingendes, 

P]  Hoc  de  testimouio  et  signo  Spiritus.  Qui  habet  veram  Dei  Cognitionen!, 
ille  in  ipso  manet. 

'Deus   charitas   est'      Sunt  haec   simplicia  verba  sed   quae  requirnnt 
summam  fidem,  contra  quam  pugnat,  quicquid  non  est  ex  Spiritu  Dei.    Con- 

20  scientia,  diabolus,  infernus,  iudicium  Dei  et  omnia  repugnant,  ne  credamus 
Deum  esse  charitatem,  sed  ut  credamus  Deum  esse  tortorem  et  iudicem. 
Per  mundum  etiam  intelligo  adversarios  verbi  et  sectas.  Sunnnatim  ergo 
hie  docetur  teuendam  esse  fidem  contra  insultus  istos.  Ille  ergo  mauet  iu 
Christo  et  Deus  in  eo,  qui  habet  veram  cognitionem  Dei. 

25  *In   hoc  perfecta   est  charitas  Dei  nobiscum,  ut  fiduciam  habeamus  in  1,  i7 

die  iudicii.'  lila  enim  charitas  Dei  tanta  est,  ut  possimus  habere  fiduciam 
in  die  iudicii,  in  quo  tremet  totus  mundus.  'Ecce  ponam  in  Sion  lapidem 
probatum,  angularem,  pretiosum,  in  fundamento  fundatum,  qui  crediderit  in 
eo,    non  festinet',   Esa.  28.     Ergo  habemus   per  liuius  charitatis  cognitionem  3cf.  zs,  is 

30  et  fidem,  ut  possimus  stare  in  iudicio,  Sic  et  simiHtudine  fici  Christu.s 
monet:   Respicite   et  levate  capita  vestra,   quoniam   appropinquat    rcdemptio 


758  Sottefung  über  ben  1.  SBricf  be§  :5ol)anne§.    1527. 

H]  £uc.  21,  L's  videtis,  prope  est  aestas,  scitis  quouiam  JC.  Sic  cum  2C.  re.spicite,  uon  sub- 
raittite  viiltiim,  cleiicite  ut  tristes  sed  jc,  ({nia  ego  surn,  qui  vici  iudicinm. 
Satau  viilt  nobis  contemptum  facere  sauguiueiu  Christi,  sed  scriptura  pre- 
tiosissimum,  bQ§  mai^t  usus  peccati,  cui  suinus  assueti  per  vitara  et  adsuevi- 
mus  operibus  et  statutis  nostris,  quae  pertransieruut  cor,  ergo  nihil  de  & 
sanguine  potuim-us  2C.  Est  magni  valoris  sanguis,  absorbet  peccatum,  iu- 
fernum,  iudiciuni.  Ibi  unice  pugnat  Satau,  habet  peccatum,  muudum,  iudicium 
dei,  infernum  ju  öor,  ut  obuubilet  nobis,  ue  videamus  Christi  sanguinem. 
Christianus  autem  semper  in  omuibus  talibus  dicat:  potentior  est  Christi 
^■cbr.  9, 12  sanguis ,  non  euim  est  hircorum  2C.  Cum  ergo  assuevimus  contrariis,  ideo  i'^ 
cruda  sunt  nobis  omuia  in  scriptura,  quae  est  doctrina,  quam  nullus  homo 
capit.  Ibi  nihil  facit  virginitas,  nam  gentiles  etiani  habuerunt  Vestales.  Sed 
absorbet  iudicium  deus  charitas,  qui  dedit  filiura,  et  quae  est  nobiscum. 
'Nobiscum."  Inde  haberaus  charitatem,  qua  certi  erga  nos  et  erga  cum. 
Hoc  nullo  studio  possumus  parare.  'Quia  sicut.'  Hoc  contra  Schwernieros,  i^ 
qui  dicunt  Christum  non  esse  in  mundo,  sed  inquiuut:  spiritualiter.  Christus 
non  est  spiritas  ut  ipsi  sine  carne.  Loquuutur  sie  sed  uon  probant.  Nos 
simpliciter:  divina  charitas,  per  quam  diligimus  iudicem  et  petimus  eins 
regnum,  caro  licet  impediat,  tarnen  Spiritus  ic.  Suraus  enim  circumdati 
Omnibus  malis  et  sanguis  Christi  effusus,  ut  ab  his  liberet.  Ergo  non  terret  20 
Christianum  extrema  dies,  petit  liberari  quo  ad  corpus  et  animam,  non  est 
auff^oren   legis   periculorum   orauium  hominum  malorum.      Christianus   hoc 

1  prope  est  aestas  o  zu  2  Non   ut  tantum  dicatur  deus  chciritas  sed    ut  sciamus 

eum   fore   nobis   cliaritatem    tum   cum   nobis   maxime   necessarium   fuerit   nempe   in    extremo 
iudicio  a  quo  tremit  quer  geschrieben  r  10  hircorum  c  aus  hircg  15  pararj 

p]  2uc.  21, 28vestra,  Luc.  21.  Hoc  facit  Sanguis  charitatis  pro  nobis  effusus,  qui  pretiosior 
est  Omnibus  omni  um  Sanctorum  meritis  et  mortibus.  Quod  vero  hoc  non 
digne  cogitemus  nee  satis  digne  Sanguinem  hunc  tractemus,  facit  ipsa  nostra  25 
educatio,  qua  inde  a  pueritia  humanis  traditionibus  et  iuveutis  educati  sumus 
multipliciter.  Novit  diabolus  haue  infirmitatem  carnis,  quod  uon  digne 
aestimemus  sanguinem  Christi.  Si  ergo  te  premit  conscieutia  magni  peccati, 
hoc  te  sanguine  charitatis  solare.  Totus  certe  mundus  non  capit  minimam 
syllabam  istius  dicti  'Deus  charitas  est".  Non  potest  uUa  humana  religio  30 
subsistere  coram  iudicio,  sed  in  solo  sanguine  Christi  habemus  fiduciam  in 
die  iudicii. 

*Quia  sicut  ille  est,   et   nos  sumus   in   hoc  mundo."     Hoc  est   contra 
Svvermeros,  qui  dicunt:  Christus  est  Spiritus.    Ipsi  autem  intelligunt  spiritum, 
qui  non  habet  carnem   et   sanguinem.      Sed   hos   redarguit   loanues.      Sicut  35 
enim  nos  sumus   in  mundo,    ita   et  ille  fuit  in  mundo.     Nos  sumus   in  hac 
vita  circundati  omnibus  malis,  ita  et  ille  fuit.     Sed  habemus  Christum,  qui 


Sorlcfung  über  bcn  1.  Sßrief  bcö  :jüt;Qmtcg.   1527.  759 

H]  videns  tlieit  ut  Gyprianus:  dominc  melius  esset.  Oppressa  lihidiiic  sc(|iiitiir 
iuvidia.  Stamus  inter  gladios  Satanao.  Sed  nos  tanuiuani  cltrii  iimis  et  taiiicn 
videiiius  ruore  in  peccata,  adulteriiim  jnitanius  es.se  casiiin  rortiiitiim.  Va  >\ 
seiiiel  ponderemus  niaonitudiuem  et  i)retiuin  sanguinis  pn»  iKihis  etl'usi,  eehe 

5   non   timerenuis  nuiltuiu  ab   hoc    die.     8i   ergo   esset   certa  ccjgitatio,  dieeret: 
Sinito  eum  venire,    quando  vult,    si    diutius  zc.     Non   est  ergo  Christus   sie 
Spiritus,  ut  Schwerraeri  somniant.    Est  nobiscum  (juanicpiam  in  spiritu,  tanien 
non  intelligunt,  quia  faciunt  spiritum  sine  carne,  sanguine,  ossibus,.  Christus  viuc. 24, 3-.. 
Lucae  ultimo.    Christi  caro  non  est  amplius  oarnalis  sed  spiritiialis,  ivm  habet 

10   passiones    mortales,   non   edit  ic,   1.  Cor.  15.    non    distinguendum   spiritualei.uor.  i5,.',o 
contra  carnem  et  sanguinem  sed  contra  animale  ut  Paulus.    Non  (piod  caret 
ossibus  et  carne,  est  spirituale,  sed  quod  non  est  animale,  ut  animalia  vivunt 
in  terris,  quae  sie  vivunt,  ut  edant.  Vivunt,  generant  corruptionibus  exposita. 
Tale  corpus  Christus   non  habet.     Sic  et  nos  habebimus,   nulla  corruptibilis 

15   passio.     Sic  Christus   nobiscum  est   cum   corpore  vero  licet   spiritualiter  et 

iuvisibiliter.     Non  deserit   dos.     'Non   derelinquo'  ?c.   Johannes.    'Venit   pcr:3c'fM<,  is 
potentiam  virtualiter'  hoc  est  depravare  scripturam   glossemate   proprio,   sed 
habemus,  quod  per  Christum    nos  scribimus.     Ideo  vis  Christi  praedicauda, 
quod  valeat  tanquam  valentissima  mcdicina  adversus  omnia. 

20  'Timor  non  est  in  charitate.'    Ibi  distinctio  de  timore:  qui  sunt  Christiani4,  I8 

habentes  pavorem,  in  illis  non  est  charitas  vel  est  pavida,  incerta  non  sana 
charitas.     Hie   loquitur  de  timore  2C.   pavor  confusus,   qui   reddit  hominem 

3  si  0  8,9  Luce  Cliristns  vlt.  20  in  fehlt 

p]  liberat  nos  ab  omnibus  istis  malis.  Est  haec  vita  malorum  omniuni  com- 
pendium.    Sed  caro  non  permittit  nos  ista  considerare.    Videmus  enim  hunc 

25  ruere  in  homicidium,  illum  in  adulterium,  alium  furari  JC.  Si  hoc  perpen- 
deremus,  simul  et  perpenderemus  pretiositatem  sanguinis  Christi,  (juo  fit,  ut 
non  paveamus  a  iudicio  Dei  nee  timeamus  iram  Dei  et  mortem.  Uli  faciunt 
Christum  spiritum  sine  carne  et  sanguine,  ut  prctium  sanguinis  nol)is  ex- 
tenuent.     Sed    caro   et  sanguis  Christi   nobis  adhuc  prosunt.     Nam  Christus 

30  est  nobiscum   in  Spiritu,    id   est,    habet   corpus  spirituale.     Eins   enim   caro 
non  est  amplius  animalis,  non  habet  amplius  istas  passiones  cor})oralos,  non 
edit,  non  dormit  sed  est  spiritualis,  ut  Paulus  ait:  Seminatur  corpus  animale, 
resurget  corpus  spirituale,  1.  Cor.  15.     Nos,  qui  vivimus,  habemus  mortales  i.eor.  im4 
et  corruptibiles  passiones.     Tale   corpus    non   habet  Christus   nee   nos  habe- 

35  bimus  sed  spirituale,  id  est,  incorruptibile,  quod  N-ictu  et  vestitu  non  egoat. 
Haec  est  fiducia  nostra. 

'Timor  non   est   in    charitate.     Perfecta  charitas   foras  mittit   limnroin.'4,  is 
Distinguit    Christianos.      Quidam   habent   pavorem    et   timorem,    illis    deest 
charitas,    et  alii  timorem  quidera    sed  non  pavorem  habent,    in   bis  charitas 


760  SSotlefung  über  ben  1.  Svtef  be§  Sof}ßnite§.   1527. 

H]  ineptum  ad  credendum  et  omnia  ut  impiorum  pavor  i.  e.  unusquisque  ex- 
periatur  suam  fideni.  Si  credit  in  Christum,  habet  charitatem,  securitatetn 
et  quanto  fortius  credit,  tanto  maior  securitas.  Si  raeriis  pavor,  ibi  nihil  fidei. 
Quid  dicemus?  Pavebant  Apostoli,  Petrus  quando  super  raare  JC,  Christus 
pavit  in  horto,  discipuli  clausi.  Intus  pavores,  foris  pugnae,  Paulus.  Quid  & 
Soft.  21,  18  formidas,  Petre?    'Cinget  te  et  dncet,  quo  tu  non.'    Oranis  sanctus  quautuni- 

5Röm.  5, 3  eunque  2C.,  tiniuerunt  mortem.     Contra  Po.  5.  'gaudemus  in  tribulatiouihus'. 

9ip9. 5, 41  Gaudebaut  Ajjostoli,   quod    digui  iz.     'Et  nunc  glorior  et  gaudeo   in   tribu- 
latione  pro  vobis.'    Spe  tribiüationis  gaudentes.    Ad  rem:  duo  sunt  tempora 

!picb.  3, 8 Christianorum ,   Alterum   pacis,   alterum   belli,   Ecclesiastes.     Tempore  belli   lo 
multo  aliter  est  adfectus    quam  pacis,   ut   quando  non  teutatiu'  in  fide,   ut 
quando  plenus  fide   et  solum  externe  tribulatur,   tum   est  exteruum  malum, 
est  exercitium  fidei,  et  operantur  iactantiam  et  gaudium,  ut  Agnes.    Ibi  fides 
est  plena,  ibi  enim  pax  inter  deum  et  conscieutiam,  ßo.  5.  Ubi  illa  pax  inter 
deum  et  hominem,  quod  est  mundi  mortis  diabolorum,  est  irrisum  et  in  con-   i^ 
^iob.  3, 26  trarium  convertitur.    Tempore  belli  g!^et§  ut  lob:  Nonne  silui.   Verba  fiduciae 
recitat,   quae  erat  praedicaturus    sine   tentatioue.     Ubi   tentatio,   ibi   nullum 
gaudium.    Ibi  neque  Christus  gloriatur,  quando  in  agone  constitutus  et  vin- 
ceret  tentationem  Christianorum.     Sic  etiam  Paulus  hanc  tentationem  passus, 
2.  eor.  12, 7  quam  puto  2.  Cor.  XI:  fd^afft,  jounfteden,  non  libido.^    Satan  impugnat  piorum  20 
fidem  et  spem:  ut  aliquis  iüil  öerlietert  dominum,  et  sustollit  pacem.     Haec 
in   lob.   Et  Paulus  'pavores'.     Sicut  nos    pavidi   sumus,  coucussa  societas 
nostra  est,   diminuta  et  pugnae   fiDris  pestis  et  aliorum  malorura,  Et  tarnen 
non  desperandum.     Isto  tempore  belli  nemo  est,   qui   non  habeat  pavorem. 

5  in  horto  o        Paulus  0  6  te  ducet  0  11  pacis  pacis  18  in  agone  o 

*)  Luther  meint  den  ^Pfa^I  tn§  ^-leifi^  2.  Cor.  12,  7.  Ein  solcher,  ein  Spe-er  oder 
Zaunstecken  sei  die  tentacio,  also  etwas  van  aussen  Kommendes,  nicht  eine  im  Innern  des 
Menschen  sitzetide  libido. 

PI  perficitur.    Loquitur  enim  de  timore,  qui  vocatur  pavor  et  qui  facit  hominem  25 

ad  credendum  ineptum.     Unusquisque  experiatur  fidem  suam.     Si  credit   in 

Christum,  habet  charitatem.    Quanto  fortius  credit,  tanto  minus  est  ibi  pavor, 

quanto   infirmius   credit,    tanto   magis   pavet.      Sed   quidam   Apostoli,   etiam 

2.  Gor.  7,  5  Paulus,  metuebant.    Toris  ])ugnae,  intus  timores',  2.  Cor.  7.    Omnis  Sanctus 

timuit  mortem,  e  contrario  Paulus  gaudebat  in  tribulationibus.  30 

Duo  sunt  tempora  Christianorum:  tempus  belli  et  tempus  pacis.  Tem- 
pore belli  multo  aliter  est  affectus  Christianus,  quam  tempore  pacis.  Tempus 
pacis  intelligo,  quando  non  tentatur  in  fide,  quando  est  pax  inter  Deum  et 
Wöm.  5, 1  conscieutiam.  De  quo  Paulus  Rom.  5.  'Pacem  habemus  apud  Deum.'  Tem- 
pus belli,  quando  nos  fidei  tentatio  invadit,  ibi  est  difficile  gaudere  in  tribu-  35 
lationibus,  uti  neque  Christus  gavisus  est.  Nam  diabolus  aliquando  impugnat 
nostram  fiduciam,  tollit  pacem.  Hoc  est  factum  in  lobo  et  Paulo,  unde  dicit 
intus  esse  timores,  foris  pugnas.    De  isto  tempore  belli  loquitur  hie  loannes, 


10 


33otIcfmt9  übet  beii  1.  Söricf  bc§  ^oljaitnc^.   1527.  7,31 

H]  Qulcquid  tinietur,   hoc  etiam  odimus,  iit  mortem.     Sic  si  dcum  (imes,  ..di. 
certe   ut  ludiccm  iratiim,   tortorem   tum  etiam   odit,   (juia  null,!  i„di,,uv    et 
hoc  nolle  estodimn.    Et  ibi  est  pi.gmi,  .,t  deiis  agnoscatm-  patcr.    Sic  laeol, 
'Si  lob   m    manu   tua,   tautum   nou^    t.mi  Satau   c^xcim    im    md)    bcm  fo^nf  vna- ..  .-> 

5  et  goi-gl.i  Loquitur  uon  de  geuere  sublimi  belli,  in  cpio  pii.  Sie  Christi 
caro  renuit  calicem  et  in  medio  pugnae  iüirfft  er  [idj  ()ci-liniO  et  dieit:  liat 
vüluntas.  Hie  loquitur  vere  de  fictis  et  veris  Christianis:  Veri  habent 
Charitatem  dcinde  fidueiam,  quia  quod  amant,  non  fugiunt,  sed  accedunt  ad 
deum.  Primum  i,sti  2  affectus  sunt  diversissimi  et  non  habitant  simul,  scilicet 
in  totum.  Sed  in  pugna  et  hello  sie  habet,  ut  sint  mixti  isti  adfectus:  Amo 
sed  leviter:  In  hello  sie  habet  res,  ut  neutra  pars  sit  victrix.  Infidelitas 
cum  fide  pugnat,  apparct  victorem  esse  pavorem,  sustentat  infirmitatem  fidei 
charitatis,  donce  sicut  in  Christo.  Sicut  fit  in  hello,  ut  illi  cf)er  vincant,  qui 
fuerunt  desperatissimi,  praesumentes  fere  percutiantur,  sie  in  spiritualibus 
15  bellis.  Infidehtas  praesumit  et  vincitur,  econtra  fides.  'In  eiiaritate'  scilicet 
tempore  pacis.  Charitas  habet  etiam  timorem  sed  in  cliaritate  et  sana,  ubi 
fluctuant  simul  charitas  et  pavor.  'Perfecta'  sana  i.  e.  certa,  quae  fcft  ftct, 
quia  fides  apprehendens  deum  diligentem  patrem  jc.  i.  e.  exclndit  *i)oenam'' 
Pavor  est  summa  poena  apud  inferos.  David  saepe  cxpertus  'proieetu.s 
20  sum'  jc.     'Et  David  desperatus  est,   pavebat'  sive   festiuabat.     'Festiuanter 

3  ibi  über  (ibj)  8  amat  18  diligentem  über  (cha) 

^)  gorgl  oder  gergl  steht  sicher  da. 

p]  quia  quicquid  timetur,  odio  habetur.  Qui  timet  Deum,  timet  eum  ut  iudicem, 
immo  et  odit  Deum,  quia  nollet  eum  iudicare,  eum  damnare.  Loquitur  autem 
hie  de  fictis  Christianis  et  veris.  Hypoci'itae  et  carent  fiducia  et  oharitate. 
Veri  habent  charitatem  et  haue  habent  ex  fiducia.     Quod  enim  diligo,   non 

25  fugio.  Si  ergo  diligo  Deum,  uon  fugio  eum  sed  accedo  tanquam  ad  Patrem. 
Ut  ergo  in  hello  sunt  mLxti  isti  affectus,  sie  pugnat  pavor  cum  charitate, 
infidelitas  cum  fide,  immo  apparet  aliquando  infidelitatem  esse  victriccm.  Sed 
Deus  sustentat  hanc  infirmitatem  sicut  in  Christo,  qui  in  media  tentatione 
tamen  pervicit  dicens:  Deus  mi,  Deus  mi.     Quanta  haec  erat  fiducia:   Non 

30   sicut  ego   volo   sed   sicut   tu   vis.      Ergo    in   voluutate   Dei   ponit   fidueiam, 

Mattli.  2G.  9KQttD.26, 39 

'Perfecta  charitas.'  Charitas  quidem  etiam  habet  timorem,  sed  illa  non 
est  sana,  non  est  sincera  uec  perfecta,  sed  perfecta  foras  nu'ttit  tim»»n^m. 
Perfecta  enim  seu  sincera  charitas  ex  fiducia  oritur,  quae  apprehendit  Deum 

35  constanter. 

'Quoniam   timor  poenam   habet'     Pavor  est  summa  puenarum  inferni, 
psal.  30.    'Ego  dixi  in  excessu  mentis  meae'  (in  rKorcioei)  hoc  est  in  pavore,  ¥i-3i. '-«3 
ubi  Dauid  pavorem  festiuautem  significat,   (juia  desperabat,   id  aat,  pavcbat. 


762  SSorlefuiiQ  ühtx  ben  1.  SBrief  be§  3of)anne§.    1527. 

H]  2.a]!oici2,ii  debetis  edere"  in  Exo.,  exponilur:  egressi  estis  cum  magno  pavore  nt  ille, 
qui  timet  insectautem  hostem  et  tarnen  debet  adhuc  agere  aliquid  i.  e.  edere. 
Ille  pavor  fiigit  et  uon  effugit,  qui  sie  fugit  nietuens  impeudere  mortem, 
Ille  pavor  uon  potest  esse  in  charitate  vel  fide.  Ergo  si  habetis  talem,  non 
estis  Christiani.  Tamen  non  reiiciendi,  qui  laborant  in  bello.  Bellum  pavoris  ^ 
infirmat  etiam  sanctissimos,  fit,  quia  deus  suspendit  magnum  Spiritum  blas- 
[)hemiae  ^,  et  suspensionem  graciae,  tum  adest  spiritus  blasphemiae,  quod  deus 
sit  iniustus,  loco  amoris  et  gratiae  agendae  sunt,  blasphemantibus  illis,  (jui 
laborant  in  bello,  danda  consolatio.  Sed  lohannes  loquitur  de  Christianis 
negligentibus,  qui  pavent  diem  Christi  et  tamen  volunt  esse  Christiani.  i'^ 
Qui  ad  pavorem,  potest  habere  charitatem,   sed  infirma  et  periculum  in  eo. 

Caput  V. 

Hactenus  locus  de  pavore  et  charitate.    Summa:  ubi  vera  fides  et  pavor, 
ibi    est    pax,    gaudium.      Ratio:    quando   credo   Christum   sanguine,    cogor 
delectari.    Deinde  si  propter  hanc  fidem  patior,  magis  gaudeo.    Sic  sequitur   15 
gaudium    ex   tribus.      Hoc  verbum    urgendum,    quia   spiritus    sanctus    nulla 
alia^  nos  solatur. 

4,  19  'Diligamus'  Conclusio.     Summa   hec   est.     Causa  dilectionis    est  haec, 

mm.  8, 31  quia  debetis  praeponere  causam  dilectionis  erga  vos :  *Si  deus  pro  nobis'  jc. 

4,  20  lila  charitas  accendet  te  et  tuum  ardere  erga  deum.    'Et  fratrem',  iam  venit  20 
Quff  hh  exhortatio.     Semper  solet   immiscere    doctrinam.     Videt  enim  illam 
doctrinam  meditandam,    q.  d.    multi    dicunt   se  diligere   deum,    sed  non   est 

6  fit  o  6/7  blasphemiae]  blasp  13  pavor]  p  zu  18  prius  bis  habitus  r 

')  blasphemiae  ist  an  dieser  Stelle  ivohl  nur  irrige  Vm'ivegnahme  des  Z.  7  folgenden 
blasphemiae;  man  erwartet  fiduciae  *)  Ergänze  via  oder  re 

P]  Festinatio  pavida  est,  cum  quis  metuit  sibi  impendere  mortem  et  infernum. 
Neque  tamen  sunt  illi  reiiciendi.  Bellum  pavoris  infestat  etiam  sanctissimos. 
Vocant  hanc  tentationem  alii  spiritum  blasphemiae  seu  suspensionem  gratiae.  25 
loannes  hie  loquitur  de  Christiauis  negligentibus,  qui  non  curant  charitatem, 
metuunt  mortem  et  iudicium,  non  curant,  ut  in  fide  persistant.  Impossibile 
est,  ubi  est  fides,  ut  non  sit  ibi  etiam  pax  et  gaudium.  Necesse  est  ex  fide 
sequi  gaudium  in  tribulatione.  Quare  illi,  qui,  cum  comprehenduntur,  relin- 
quunt  uxores  vel  fidem  revocant  vel  redeunt  in  monasteria,  uon  habent  30 
verara  fidem. 

4,  19  'Nos   ergo   diligamus  Deum.'     Summa:   diligamus  Deum,   proponamus 

cordibus   nostris   amorem   Dei.     Si    credimus  Christum   esse   filium   Dei    pro 
nobis  traditum,  acccnditur  cor  nostrum  in  illius  amorem. 

4,'20  'Qui    enim   non    diligit  fratrem    suum,    quem  videt,   Deum,    quem  non    35 

videt,  quomodo  potest  diligere?'    Videt  necessariam  hanc  rem  esse  Apostolis 
iuculcari,  cum  multi  iactcnt  charitatem. 


U5orlc}unfl  übn  bcii  1.  :yricf  bi'c-  3üI)niiiii'->.    Vf21.  7r,;> 

K]  verum,  quin  proxinuim  otliunt  suniino  odio.  Sic  nostri  rotttüisei^.  Vidcat 
unus(]uis(jiie,  ne  sit  mcndax.  Sequitiir  pulchia  ratio:  Habet  fhitivm  smiiii 
in  ociilis  corpus  et  carnein,  spiritum  et  carncni,  habet  Ihitrciu  antr  sc  n 
habet  causam  amoris:  vidcs  in  eo  bonum,  crrorcm,  pcccatuin,    itanpiTlatcm. 

h  Mat.  c.  5.   Nullus  est,   qui  uon  luibeat  defectuni.     Ilhnn  dcbco    dilijr,,.rc,   (|ui  aJJattt).  .-,,  <e 
non    habet   causam    amoris    scd   odii.      Scd   'mundus   amicitias   nlililatc',   illi 
amores  habent,    unde  lucrum.      Christianus   diligit   fratrom,   sivc   sit    dives, 
pauper,    infirmus,    doctus,  indoctus,  ledat:   non  dat  diirerentiam,   sinq)licitcr 
intuetur  fraternitatem,     Quanto  magis  avcrsatur,  quem  non  vidit.     Eli«:imiis 

10  esse  cum  illis,  qui  non  sordidi,  debiles  dcfectuosi,  deus  invcnit  nos  in  pec- 
catis,  blasphemiis  odiis  et  quotidie  conculcantes  sanguinem  Christi  lilii,  (piia 
omnes  volebamus  iustificari  nostris  operibus.  In  istis  sordibus  et  abominationi- 
bus  inveuit  et  tamen  k.  Sic  ergo  et  nos  deberaus  faccre,  nt  dilij^arnns  in- 
diligibiles.     In   fide   et  charitate  docenda   manet  Apostolus,   ipiia   videt    illos4, 21 

15  2.  articulos  non  satis  posse  doceri  pro|)tcr  impugnantiam  peccatornin,  con- 
cupiscentiam  mundi,  Satan,  quae  omnia  instant  et  circumstant  nos  inipe- 
diendo.  Deinde  videmur  diligere  et  non  est  verum,  idco  semper  inculcanda 
haec  doctrina,  doncc  sincere  credamus  diligamus(jue. 


28.Uct(.ii:  I     'Omnis.'     Apostohis   semper   repetit   inculcatqno    ilhi    duo:   fidein  5,  1 
20   et  charitatem,    necessitate    illa  coactus,    quod  futurum  videbat    insurrecturos 
diversos  hereticos,  quia  Satan  potest  onmia  pati  praeter  haec  duo,   his  pro- 

zu  3  ad  oculuin  exposita  est  causa  r  4  boumn]  b  10  ilefectuosis  zu  19 

Cap.  V.  noch  einmal  r 

P]  'Qui   non  diligit  fratrem."     Pulchra  haec  ratio  est,   (]Uod  omnem   dili- 

gibilem  vocat  fratrem.  Nam  Christianus  dih'git  proximum  ut  fratrem,  non 
facit  discrimen   personarum   vel   rerura.     Non   cogitat,    an    sit   officiosus   vel 

25  minus,  au  sapiens  v^el  insipiens.  Ceterum  mundus  ah'ter  diligit:  'Vnlgus 
amicitias  utilitate  probat\  Cum  surdis,  dobilibus,  indoctis,  ingratis  nemo 
vult  conversari.  Christus  dilexit  sine  discriminc  omnes,  etiam  inimicos  suos. 
Quare  et  nos  etiam  non  diligibilcs  ut  fratres  diligere  debennis. 

'Et   hoc   mandatum  habcmns  a  Deo,    ut  qui   diligit  Deum,    dih'gat   cl  4,  21 

30  fratrem  suum.'  De  fide  et  charitate  docet,  quia  videt  duos  articulos  maxime 
im])ediri  a  Satana.  Ideo  maxime  inculcat  semper  inculcanda  et  repetit  toties, 
(juae  semel  dixcrat.  Hoc  cnim  stylo  loannis  congruit,  ut  bis  ac  icv  quod 
salutare  est,  repetat,  ut  scilicet  sincere  credamus  et  diligamus. 

Caput T. 

35  'Omnis,    qui    credit.'     Videtis    Apostolum    semper   repctcrc    fidcni    et  5,1 

charitatem.  Necessitate  enim  coactus  videbat  futurum,  ul  alii  Christianorum 
teposcerent,  alii  ad  vana  dogmata  redirent.  His  diiobiis  salvis  victus  est 
Satan,  illis  sublatis  vincit  Satan. 


7(34  »orlcfmtö  übet  ben  1.  «rief  be§  Soi;a»»e§-   1527. 

K]  1.30^.4, 2  stratls  regnat,  salvis  econtra.    Variat  nonnuUis  in  verbis:  Supra  'in  carnem' 
hie  'Christus'.    Varii  euim  sunt  heretici,  ideo  variis  occurrit.     ludaei  offen- 
duutur,  quod  Christus  est  filius  fabri,  contra  hoc  hie  loquitur.    Et  Moutanus 
fuit,    qui    gloriabatur    spiritum    sanctum    non   venisse,   Apostolos   primitias 
hausisse,   se  et   suos  deeimas.     Sie  hodie   dieitur:  quod  nos  docemus,  non    s 
est  profeetum  ex  spiritu  sancto,  sed  quod  sacramentarii.    Sie  isti,  qui  iactant 
plenitudinem  Spiritus,  doeuerunt  viliora.    Ut  iam:  panis  non  est  corpus.    Et 
sipg.15,  lopapa:  ^lae  non  potestis  portare'  ut  edere,  vestire,  rädere,  Cum  sitmaximum 
Christum  agnoscere   et  salvatorem  omnium.     Tertullianus :  Ecclesia  tempore 
Apostolorum  fuit  infans,  iam  docet  velandas  virgines.     Sic  semper  iactantes   lo 
spiritum    docent   viliora.      Ideo   resistitur  illis  per   Sanctum   apostoUim,   ut 
tenemur,  id  est,  Ne  quis  expectet  alium  Messiam,  non  meditetur  prophetias 
nondum  impletas.    Et  hodie  tales  sunt,  qui  Christum  non  credunt  Christiani. 
Et  hocagunt^:  Tempore  Apostolorum  nondum  est  revelatum,  quid  significent 
omnes  figurae.    Et  Carolostadius :  non  revelatas  adhuc  omnes  veritates.    Quid  i5 
est  respondendum?     Templum  Solomonis,   vestes  Aaronis  2C.,  haec  non  in- 
®ai.4, 24tellexerunt   apostoli.      Paulus  fuit  optimus  Allegorista,   si  voluisset,  Gal.  4. 
Se  ipsos   putant    tales,   qui  revelaturi   sint   omnem  veritatem   orbi   terrarum, 
et   ad  hoc  habere   spiritum  sanctum.     Quid  templum,  tabernaculum ,  panes 

2  hie  o  zu  8  quae  iion  potestis  portare  modo  r  zu  10  über  virg  steht  esse 

1)  verhört  f.  aiunt? 

p]  'Quod  lesus  est  Christus,  ex  Deo  natus  est.'    Quia  tam  varii  sunt  hae-  20 

retici,  ideo  tam  varie  iis  occurrit.   Militat  hie  locus  maxime  contra  ludaeos,  qui 
expeetant  adhuc  Christum  venturum  et  negant  Christum  venisse.   Montani  quo- 
que  aliique  negabant  nos  accepisse  spiritum  sanctum,  immo  non  nisi  primitias 
Spiritus,  se  vero  accepisse  plenitudinem.    Sic  semper  qui  iactant  plenitudinem 
Spiritus,  viliora  docent  quam  hi,  quos  illi  negant  habere  plenitudinem  Spiritus.   25 
Sic  Montani,  sie  Papistae  se  accepisse  plenitudinem  Spiritus  dictitant.    Hinc 
5ot).  16,  12  attemperant    sibi    illud    loh.  16.    'Adhuc   miüta  habeo  vobis   dicere.'      Sed 
remittit  Servator  illos  ad  plenam  effusionem  Spiritus  Sancti  et  haec  in  festo 
Pentecostes  contigit.    Tales  nostri  sunt  Sacramentarii,  qui  docent  panem  esse 
panem.    Hoc  scilicet  sapientius  dictum  putant,  quam  unctio  docuit  Apostolos,  30 
(piod  sub  pane   sit  corpus,   sub  vino  sanguis  Christi.     Gloriantur  etiam   se 
scire   mysteria  et  abscondita,  scilicet  quid  sit  tabernaculum   Mosis,    vestis 
sacerdotalis  Aaronis.      Haec   non   esse   completa   in   Apostolis  aiunt   neque 
aperta.     Spiritum  Sanctum  putant  in  parte  revelatum  sed  nondum  in  i)leni- 
tiidine,  sibi  vero  haec  revelata  et  Spiritum  suum  longe  excellentiorem  esse  35 
quam  Spiritum   Vvittembergensium.     Nos  vero  respoudemus   in  his  salutem 
nostram  non   esse  sitam,   sive  sciantur  sive  ignorentur.     De  his  vero,    quae 
sunt  revelata  et  ubi  summa  est  Christianismi,   nihil  sciunt,   quod  testantur 


SBorlefiiiig  nUx  bcii  1.  3?ricf  bc§  3o^aniic§.    1527.  765 

K]  expositionis  sint  1.  Cor.  3.     Si  ctiain  non  cssent  oxposita,   nt  sunt,   (piid  ad  1.  cov.  3,  ic 
nos?      Quod    maxiino    refcrt    scire    Icsuin     esse    Christum,    cai)ut     uostrae 
religionis.   Vides  itaquc  longe  viliorcs  res  promitti  al>  eis  quam   suMimiorcs, 
quas  Apostoli  k.     'Illc  tcstimouium  perhibobit  et  ducet  vos',    'Omnia,  (|ihi('3oI).  1:., :. 
5   audivi    a    patre    nota',    'quomodo    iion    absconderim   omne    cousilium".      Sic  wp«.  :'o,  ■.'? 
gloriantur  Apostoli,   et   tarnen   illi:   adliuc  relicpia   sunt,   (juae  revelanda   ]»or 
nos.     lesus,  scilicet  fabri  filius,  qui  est  promissus  ex  lege  jc.     'Jlle  ex  d<,'<..' 
Fides  est  certa,  hoc  bene  seit  Satan  sed  agit,  ne  (iuis(|uam  oredat,  i.  c  nihil 
dubitare  et  sie  persuasum  habere,  ut  vita  non  sit  certior.    Satan  arripit   Icves 

10   animas,  qui  Ephe.  4.,   qui  adherent  fbrtiter,   sunt  ex   deo    nati.      Scio   hodietfpii.  j,  u 
niagnos,    qui  tentantur,   an  lesus  Christus  sit.     Si  quis  audebit,    f'acict  tur- 
bationem.    Christus   est   generale  vocabuhim,  omnes  Christiani   sunt  Christi, 
Abraham  JC,  ps.  2.     Sic  eludent  omnes  scriptiu-as  lesum  esse  Christum,  po-*i.  1;,  r 
stulabunt  scripturas,  iiabebunt  (hscnpulos.     Ebion,  Theodori,  Aquilae  dogma 

IS  conflatum    ex   vetere  et  novo  testamento,   quod  Christus   neu   sit  deus   nee 
Christus  sed  insignis  propheta. 

Nostrum   Studium,    ut  Satan   qui    ut   eiectus   est,   quaerlt   requiem,    ul 
homines  possideat  in  caecitate.     Ideo  aecipit  7.,    ut    inveniat   d(»mum,    quaci/iic.  u,  20 
non   vigilat    ^c.      Vohmt   ergo   apostoli,   ut   observemus   diabolum    emn    suis 

20  operibus.     Aut  facit  homicidii  opus  aut  meudacii,  supra.     Ubi  hoc  ac(|uirit,  1.30I)  3,  i'.> 
sedet   in   regno,    ubi   illi  resistitur,   nulla   quies.     Ergo  muniamur  scri[)turis, 
quod  lesus  sit  verus  Christus,  et  sie  sumus  ex  deo  nati,  in  quo  sunt  omnia 
impleta,  donata,   perfecta,  et  Tit  nullis  insidiis,  violentüs  Satanae  avcllamur, 


SU  2  über  Christum  steht  1.  Cor.  1.  7  lesii.s  o  11  tentantur  o  zu  \l  über 

quis  audebit  ste/i<  qui.s  .surrexerit  17  qui  vt  [c  aus  Sic/  eiectus  19  apostoli  o 

P]  eorum    libri.      Non    possunt    tractare    locos    necessarios    fidei    et    cliaritatis, 

25   Proinde  Christus  dicit  et  apertis  verbis  testatur  omnia  necessaria  ad  salutcm 
nobis  esse  manifestata.     Sic  enim  suos  alloquitur:    Spiritus   ille  testimonium 
perhibebit   de  me,   loh.  15.,  ''Ille  ducet  vos   in   omnem   veritatem',   ibid.  1(3,  ?oö.  i:.,  .1 
*^Omnia  quaecunque  audivi  a  Patre  meo,  nota  feci  vobis\  ibid.  15.    Et  Paulus:  u.  u,.  13 
Seitis,    quod    nihil   subtraxerim   utilium,    quo   minus   annuntiarcm   vobis    et 

30  docerem  vos  publice  et  per  domos.    Non  enim  subterfugi,  quo  minus  annun- 

tiarem  omne  cousilium  Dei  vobis,  Act.  20.    Quo  ipso  sinuil  docet  completasapo.  ;o,  27 
esse   omnes  Scripturas.     Quod   tunc  Ulis  defuit,   hoc    idem   nunc   et   nostris, 
qui  dicunt  non  revelatas  esse  omnes  Scripturas,    quorum   ex  genere  Carolo- 
stadius  est,  qui  dicit  nondum  esse  revelatum,  quid  vestis  sacerdotalis  sit.    Sic 

35  uugas  agit  et  nescit  Summam  Christiauismi  de  fide  et  charitato,  Observare 
oportet  diabolum  cum  eius  spiritibus,  cnius  recpiies  est  possidere  hominom 
in  caecitate.  Qui  ab  initio  peccat,  aut  meudacii  aut  homicidii  opus  facit. 
Altero  toUit  fidem,    altero  charitatcra.     Interim  ubi  ei  resistitur   pro  vcritato 


706  23orlefitng  üter  bcn  1.  5Brief  be§  SfO^^ni'cS-   1527. 

H]eot.  2,  s'in  quo  omncs  thcsaurP,  Col.  2.,  lucis,  salutis,  veritatis.  'Et  omnis,  qni 
diligit.'  Aliis  verbis  iam  loqnitur  de  filio  dei,  ut  loquatur  contra  eos. 
Arriani:  patrem  diligiinus  et  quaerinuis  gloriam  dei  soliiis.  lohanues  dicit: 
Est  mendacium,  non  diligitis,  quia  impossibile,  ut  diligatis  patrem  nisi  filiuni, 
quem  persequimini,  quia  negatis  esse  Christum.  Haec  est  voluntas,  'ut  & 
3oö.  5,  23 honorificeut  filium"  loh.  5.  ludaci  diligunt,  cohmt  deum  sed  mendaeium, 
quia  persequuntur  Christum,  qui  natus  ex  deo.  Seraper  pugnat  contra  ad- 
versarios  3C.  Et  nostri  spiritus  dicunt  se  quaerere  gloriam  dei,  Christi,  quasi 
nos  ignominiam  Christi  quaeramus,  et  dicunt  gloriam  dei  Christum  sedere  ad 
dexteram  patris  et  in  panc  non  ic.  Dicunt  quidem,  sed  mendaeium,  quia  i« 
5,  2detrahunt  gloriae  filii.  Si  in  uno  jc.  'Natos  dei."  Ibi  applicat  illam  nativi- 
tatem  dei  etiam  in  alios  filios.  Sicut  Christus  diligitur  ex  deo  natus,  sie 
omnes  alii.  Discernit  haereticos  et  Christianos.  Mundus  nos  odit,  quia 
credimus  Christum  natum  ex  deo,  quia  haec  credimus,  odio  persequitur  et 
sicut  Christum  odio  persequitur,  ideo  et  nos  puros  Christianos,  qui  non  odimus  is 
ut  illi.  'Eum  diligamus':  nos  agnoscimus  filios  dei  in  Christo.  'Quia  dili- 
ginuis  et  mandata^  ut  credamus  in  Christum  et  diligamus,  ut  credam  lesuni 
esse   meum  Christum    et   neminem    sciam,   bellt    id)    feinb    bin.      Non    solum 

3  et  (qrimusiit)  glTam  dei  solius    Dazu  qu^rimus  rh  und  hinter  solius  am  Bande  stehend 
nochmals  qricj         zu  5  über  persequimini   steht   laceratis         Chruin  o  zw  7    et  obliquis 

oculis  respicit  (zu  pugnatj  r 

P]  doctrinae,  ibi  non  quiescit.    JJbi  vero  invenit  domum  vacnam,  non  munitam 
custodia  verbi  Dei,  non  quiescit,  douec  vicerit.     Tum  iterum  quiescit.  20 

'Et  omnis,  qui  diligit  eum,  qui  genuit,  diligit  et  eum,  qui  natus  est 
ex  eo."  Aliis  verbis  idem  tarnen  sonantibus  loqnitur  de  Christo,  ut  pugnet 
contra  eos,  qui  aiunt:  Nos  quaerimus  gloriam  Dei  soHus,  sicut  Ariani. 
Quia  impossibile  est,  ut  diligatis  Patrem,  si  non  diligatis  et  Filium,  quem 
ab  aeterno  genuit.  Qui  negat  Filium  esse  Deum,  is  ne  Patrem  quidem  habet  25 
i.Sof).  2, 23io,  2.      Sic    et   ludaei   non    honorificant   Patrem,    quia   Christum  negant   et 

[10]  .  -^      ,  °      . 

illum  non  honorificant.  Sic  et  hodie  Svvermeri  dicunt:  Nos  quaerimus 
gloriam  Dei,  vos  mentimiui.  Quid  est  quaerere  gloriam  Dei?  Respondent 
Christum  sedere  in  dextra  Patris,  ut  non  sit  in  pane.  Sed  hoc  est  statuere 
pro  huraano  arbitratu  gloriam  Dei.  Nonne  hoc  etiam  est  gloria  Dei  Chri-  30 
SRöm.  :>,  8  stum  pependisse  in  cruce  et  pro  nobis  mortem  subiisse?  Rom.  5.  Nonne 
hinc  quoque  gloria  Dei  illustratur,  quod  Filium  genuit  eiusdera  maiestatis 
et  gloriae  et  qui  'nobiscum  est  omnibus  diebus  usque  ad  consurama- 
aKQtt^.28,i9tionem  seculi",  Matth.  28. 

5,  2  *In  hoc  cognoscimus,  quod  diligamus  natos  Dei,  cum  Deum  diliganuis   35 

et  mandata  eius  faciamus.'     Facit   hie   discrimen    inter  haereticos   et   Chri- 
stianos: Illi  Deum  non  diligunt,  quia  Christum  non  aguoscunt  nee  mandata 

19  non  hinter  ibi  ist  wohl  zu  tilgen 


»oilefimg  über  boii  1.  i^rief  bc§  3io()onnc§.   1527.  707 

H]  contra  hypocritas  et  liaereticos  dieit  hoc,  (jiii  ilicimt  sc  quacrcre  gloriani 
Christi  et  Christianonini,  ut  conniiKlat  conim  iactantiain,  dciiide  ad  persiia- 
deiuhiin  fiduciain  nostraiu  coram  dco,  Si  cnim  sontio  meciiiii,  (|iiod  eins 
maiidata   servein,    habeo   sigmiin    evidens,    (juod  siinpliciter   iiiiiil    ered«.   iiisi 

5    lesiim  esse  Christum,    2.  quod  diligo  fratrcm,   quod  neminem    odio,    neniini 
nialedieo,    inimico    condoleo,    compatior,    signura    est,    quod    diligam    dcuni. 
Haec  est  necessitas  hnius  signi,  quia  Satan  vexat  nos  externe  per  hy|)ocritas, 
interne  per  diffidentiam,  Ut  dicam:  non  credo,  (piod  per  cappam  salvcr,  sed  ^^siai.  3,  b 
cum  Pauhi,    Phil.  3.     Scilicet  per  hoc  nomen,   quod  Petrus  Act.  4.     Tu   esMpti.  4,  u- 

10   Caput,  in  quo  haerendum,  'in  quo  onmes  thesauri'.    (^uando  hoc  senti<i,  hahco  «oi.  •.-,  3 
certum  testimonium,   quod  deum  diligam,   2.  opto  onmihns  hominihus  k.  et 
misereor  et  neminem  haheo,  in  quem  sim  amarus.    Talis  habet  testimonium, 
quod   deum   diligat   et   natos   dei.     Contra  hoc  maxime  ))ugnat  8atan,    illam 
fiduciam  libenter   expugnai-ct,    ut  redderet    cor   pavidum,    quasi    non    credat 

15  hoc,  quia  est  artifex  fingendorum  peccatorum,  quae  non  sunt:  Ah,  (u  n<.M 
credis,  non  diligis,  et  fingit  peccata  et  facit  optima  opera,  ut  formidenuis  ab 
illis.  Ita  mihi  factum.  Ut  quando  quis  dat  eleemosynam,  ut  Christus  docet, 
dicit:  tu  das  otioso  et  es  causa  mali.  Cogitaudo,  disputando  non  est  via 
vincendi,    sed  Vade'   die    ut  Christus   et   oppone   illi   h)cuiii.     Paulus   dicit: 

i>o   Christus   venit   peccatores   salvos  2C.     'Omnes  thesauri'  jc.     Si   habes   etiam  ixim.  1, 1., 
pro  tesauro,  quod  diligis  Christum  et  proximum,  [o  er  mit  bir  1)11  bic  bifpii- 
tQ|en  !oinpt,  macf)t  er  ein  ncbcl  bvcin.     Ideo  dedit  pater  spiritum,  2.  Cor.  l.,"',l^''[u,'i^^ 
dedit  nobis  arma  potentia  dei.     Si  arripueris  alifjuam  sentcntiam  scripturae, 
tutus  es,  mirabilis  protectio,  ut  bcne  dixerlt  Paulus:  potentia  dei.    'Tm-ris  for- W.  rt,  4 

25  tissima.'  Monialis  aliud  nihil:  sum  Christiana.  Saej)e  mi.sereor  ex  toto  corde 
Schwermeros,  <pii  sie  contemptim  lo(juuntur  de  vocali  verbo,  quod  dicunt 
literam  et  mortem,  horrendum  ultra  modum,  ha  tüil  td)  niä)  (^Ctüniiict  Ijnbcn 
non  solum  per  doctrinam  spiritus  certificatus  sed  per  experientiam.  Si 
hoc   dicis    verbum  vocale   literam,    iam  occupavit  arcem  et  sedem    in   regno 

30  suo.      'Quaecunque,   ut   per   consolationem   scripturarum',   inquit.      Non    est  Möm.  1.'.,  4 
nobis  protectio,  nisi  abscondamus  nos  in  verba,  quae  legimus.  'Omnis  scriptura 
utilis    est  ad'   Timo.      Ego   saepe  tentavi:    si  legi  capita  2.  3.,    statim   fugit  2.  lim.  3, 16 

9  Act.  4.  o  21   mit  bit  rh  22  spQm  o  zu  24  iiomeii  doiniui  (zu  Turris^ 

rhsp  30  vt  0 

P]  eins  servant,  quia  non  credunt  in  ipsum.  Nam  mandata  Dei  .servarc  Toamn' 
e.st  'credere'.      Intelligit   autem   mandata  Euangelii,    quae    gravia   non    sunt. 

35  Christian!  vero  Deum  dilimmt  et  mandata  haec  onniia.  Haoc  dicit  ad  con- 
fundendos  eos,  qui  sibi  ipsis  arrogant  et  falso  quidcm  haue  nativitatem,  et 
ad  stabiliendum  cor  nostrum  et  erigendam  fiduciam.  Si  sie  sum  allectus, 
si  nemini  maledico,  neminem  odi,  innno  compatior  vexatis  et  atflicti.'^,  ibi  est 
testimonium  conscientiae  uostrae  uos  esse  filios  Dei. 


708  SSorlefung  übet  ben  1.  ^ricf  beS  3of)nn»e§.   1527. 

2S]  Satan ,    ut  fugit  Davide  psallente.     Ergo  nunquam  persuadeniini  esse  inutile 

verbum  vocale.     Est  Spiritus,  qui  ducit  nequiores  secus. 
5,3  'Haec  est  eaim  charitas.'     Quare  diligitur   deus,  sive  quid  dat  deus? 

Credo,  quod  loquatur  sie  simpliciter  sicut  supra:  mandata  eius  faciamus. 
Ibi  habes  charitatem  et  signuiii.  Si  credis  in  lesuni  Christum  et  diligis,  s 
hoc  testimonio  potes  te  consolari,  quanquam  sis  peccator  coram  deo,  tarnen 
Signum  2C.  Hoc  signum  irapugnat  et  vult  obfuscare,  quod  neminem  habes, 
cui  invideas,  praesertira,  qui  in  Christum  credit.  Et  insuper  habes  testi- 
monium,  quod  credis  in  sohun  Christum.  Christus  est  tecum  deus,  quem 
metnis?  Habes  hie  scripturam,  quod  hoc  testimonium  sit  verum.  3o''-"lll9  '*' 
Wci'ben  contra  adversarios  Sacramentarios  non  est  mirum,  quia  turbant 
Christianos.  Sed  interira  cordis  guttulae  sanguineae  cadunt,  non  sohun  laclnn- 
mae  erga  ipsos  et  oramus,  ipsi  non.  'Et  mandata."  Locus  insignis  muhorum 
bellorum  causa  in  Universitatibus.  Ibi  disputatum:  An  Moses  dederit  gra- 
viorem  legem  an  Christus.  Ego  semel  scripsi '  in  Galatas:  Litera  secundum  i5 
Pauhnu  est  lex,  quae  opera  exigit  sine  gratia  sed  modo  vetustate  2C.  Eo 
tempore,  quo  erat  Christus  in  ecclesia  non  praedicatus,  venit  2.  Moses. 
Moses  pcrmisit  vindicare,  ergo  leviores  leges  Mosis.  Matth.  c.  5.  G.  7.  et 
ajfarc.  10, 29 'nisi   quis   reliquerit",    hoc   Moses   nusquam    dixit.      Ita   Angebaut   Christum 

secundarium  Mosern  et  difficiliorem  Mosaica  legem.    Hoc  esset  nirais  onera-  20 


2  nequiores  secns  [oder  secum7  0  3  quid  c  aus  quae  18  Matth.]  Ut  oder  Lt 

zii  20  über  esset  steht  contra  me 


1)  vgl.   Umere  Ausgabe  2,  523,  27;  552,  9—10. 17.  22;  494, 1—2. 

P]  5,  n  'Haec  enim  est   charitas',   qua  scilicet   nos   diligit  Deus,   'ut   mandata 

eius  custodiamus',  id  est,  ut  credamus  in  Christum  lesum  et  proximum 
diligamus.  Qui  hoc  sentit,  potest  seipsum  consolari  et  habet  testimonium 
bonum.  Si  diligis  Christum,  in  nulla  re  confides  quam  in  meritis  Christi. 
Sed  diabolus  hoc  nititur  tibi  eripere.  Possum  quidem  certo  sentire,  an  25 
misericordia  afficiar  an  ira,  sed  in  statu  tentationis  fiducia  haec  vacillat,  sola 
vero  fiducia  in  Christum  eripi  non  potest.  Petra  est,  qui  huic  insistit,  non 
confundetur. 

*Et  mandata  eius  gravia  non  sunt.'  Iste  locus  multorum  bellorum 
causa  fuit  in  Universitatibus.  Nam  disputatum:  An  Moses  dederit  graviorem  so 
legem?  Sed  quantum  ad  legem  attinet,  una  et  eadem  gravitas  est  utrobitjue. 
Moses  dcdit  legem,  Christus  vero  exposuit,  vindicavit  et  sua  obedientia 
implevit.  Tanta  legis  gravitas  fuit,  ut  Christum  egerit  in  crucem.  Hie 
autem  loquitur  de  Novo  Testamcuto  et  mandata  Euangelii  intelligit,  quae 
gravia  non  sunt.  Hinc  Christus  ait:  Venite  ad  me  onnies,  qui  laboratis  et  35 
onerati  estis,  ego  reficiam  vos.     Nam  iugum  meum  iucundum  et  onus  leve, 

36  vos]  nos  N 


5Bot(cfiiug  über  ben  1.  Sricf  bc3  3ioT)anue§.    1527.  7G9 

H]  tum  nostrae  religionis  vol  fidei  Christianae.  In  Fraticia  hoc  lacto  socutinii, 
qiiod  Christus  sevcrior  Mose,  <|uia  illc  patitur  imilta,  Christus:  rehntiuere 
omnia,  abucgare.  Numquid  non  grave  fuit  tenipus  ignorantiae  et  cccitatis? 
Quantum    attinet   ad  legis    datiuneiu,    nihil   est   difierentiae   intcr  Mosern   t4 

'->  Christum:  Christus  exposuit  legem  Mosis.  In  ista  lege  est  comprehensum. 
Quod  potest  dici:  Ignorant  difi'erentiam  intcr  novum  et  vetus  Testamentum. 
Nos  dicimus:  lu  nova  lege  luilla  lex  est.  Difterunt  sie  lex  et  spiritus: 
Christus  est  spiritus,  facultas  faciendi  id,  quod  olim  lex  re(iuirebat.  Mose 
praecipit  sed  non  dedit,  requiritur  alia  lex,  qnae  facit  ut  nova.    Vetus  prae- 

10  scribit  literas  et  syllabas  *hoc  et  hoc  fac',  ba  Bleibt».  Novum  dicit:  En 
accipe  spiritum  sanctum,  habe  donum,  gratiam,  accipc  Euangelium,  audi 
tantum,  sinito  tibi  dare.  lam  facile  intelligcs  discordias  Sopliistarum.  (^ucid 
Christus  interpretatur  legem,  non  est  opus  eins  praecipuum.  Intcr  cetera 
sua  bona  opera,  quae  fecit,  get)6ret§  im  Jlt,  ut  nebulas  pelleret,  tale  est  opus, 

15  ut  quando  caecura  illuminat.  Nam  ludei  obscuraverant.  Sed  principale 
opus  Christi,  propter  quod  venit,  est,  ut  .sit  salvator  mundi,  'qui  tollit'  jc. 
'Accipite  spiritum  sanctum',  *Ite,  praedicate  penitentiam'.  Novum  testamen- 
tum  oifert   spiritum,   qui   impleat   veterem   legem,   quod   praecipit.      Novum 


1   in  francia  über   (Lipsie)  cu  2  üler  ille  sieht  Moses  4/5  ad  legis  bis  C'liri- 

stum  o  12  dare  c  aus  dari  16  vt  sit  o 

P]  Matth.  11.     Cur  leve?     Quia  fidc  recipis  Christum,  id  est,  agnum  tollentem  avattti.  n,  28 

20  peccata  mundi.  Habere  Christum  est  habere  agnum  tollentem  jieccata  nostra, 
effundentem  Spiritum  sanctum,  ut  nos  reficiat  et  consoletur.  Christum  ergo 
respiciamus,  in  hunc  credamus.  Omnia  sunt  in  hoc  verbo  'credere'.  Credere 
est  toto  corde  adhaerere  Christo  et  nihil  dubitare.  Id  fanatici  nostri  spiritus 
non  faciunt,  ideo  nee  fidem  habent.    Immo,  nostro  tempore  sunt  nonnuUi  viri 

25  non  minimi,  qui  incipiunt  dubitare,  an  lesus  sit  Christus.  Sic  quoque  Turcae 
hypocritae  cogitationibus  variis  Christum  perdiderunt,  quem  pro  maximo 
Propheta  post  Mahumedem  honorarunt.  Habent  enim  conflatam  fidem  ex 
Ebionitis  et  Arianis,  conservant  Vetus  et  Novum  Testamentum  ]>artialiter, 
luxum  retinent  et  Prophetias  Mahumeti  et  omnium  ipsius  Propiietarum,  quos 

30  mukös  habent.     5l6cr  ben  glauben  []ai  ber  tcuftcl  3"9encljt.     Igitur  nobis 
summo   studio  videndum,    ne   amittainus  Christum,    in   quo    simul   et   semel 
haberaus  omnia,  Mn  quo  sunt  omnes  thesauri  sapicutiae  et  scientiae  abscon- 
diti',  Col.  2.    'In  ipso  habitat  omnis  plenitudo  Divinitatis  corporaliter',  ibidem,  üdi.  a,  3.  s 
Omnis,  qui  diligit  Filium,  etiam  Patrem  diligit,   h)Q§  man  belli  a>atcv  tl)ut, 

35   t^ut   man    auc^    bcm    6o^nc,    ({uia   unum    sunt.      Verum    iiaerctici    sc    prac 

Omnibus   dicunt   quaerere   gloriam    Dei    et    haue    nunquam    nun    praetexunt 

dicentes  se  diligere  Deum,  quem  tarnen  metmmt,  quia  Christum  negant,  (pu 

Deum  nobis  placatum  reddidit.    Qui  enim  vel  in  uuo  loco  non  credit  Filio, 

!öut^er§  aOßetfe.  XX.  ^^ 


770  a3oTlefitng  übet  ben  1.  SStief  be§  3io^inne§.   1527. 

K]  dat  spiritnm,  gratiam,  qui  facit.  Tum  fit,  ut  maudata  eins  non  sint  gravia. 
Emphasis,  loqnitur  de  novo  testamento.  Eis,  qui  non  sunt  in  novo  testa- 
Köm.  8, 3  mento,  sunt  gravia  inio  impossibilia,  Ho.  8.  in  priucipio.  Sophistae  debebaut 
dicere:  Tota  lex  non  solum  gravis  sed  impossibilis.  Credentibus  est  non  solum 
non  gravis  sed  dulcis.  Si  credo  in  lesum,  fo  g^et  ha§  \mxä  Üon  ftaten,  & 
delector  eura  docere  et  paratüs  omnem  doctrinara  efFundere,  quam  scio.  Si 
habeo  peecatorem,  est  mihi  voluptas,  ut  illi  succurram.  Ibi  mera  iocunditas 
faciendi  taiia,  scilicet  in  novo  testamento  sub  Christo.  Quam  dulcia  eloquia. 
Sic  Cin'istianus  non  est  gravis  ad  mandata  dei  impleuda  sed  iucuudus  et 
laetus.  Impius  est  tristis  ac  molestus,  metuit,  ne  in  crastinura  non  habeat.  io 
Ibi  charitas  et  fides  sunt  non  solum  graves  sed  impossibiles,  sed  ubi  sunt 
haec  duo,  sunt  faciles.  lohanues  dicit  contra  eos,  qui  ceperunt  negligere 
intellectum  novi  et  veteris  testamenti.  Nostri  fc^tüermer  [t^en  nur  auff 
Tteuen  gebanden.  Fuerunt  ergo  tum,  qui  disputarunt  de  gravitate  praecepto- 
2.TOoici7,i2rum  dei.  In  vetere  testamento  sunt  impossibilia.  Exemplum:  manus  Mosis  i5 
erant  graves  i.  e.  opera  Mosi  sunt  impossibilia.  Ecoutra  novae  legis.  Si 
vis  loqui  de  veteri  et  nova  lege:  nullum  praeceptum  difficile,  si  es  in  novo 
testamento,  habes  Christum,  est  tibi  iucundum  credere  et  diligere.  Si  non, 
non  es  in  novo  Testamento.  Ultra  ista  gravia,  ut  diximus,  in  cenobiis  et 
scholis  plus  gravaminis  addidimus.  Ah,  quanta  caecitas,  merum  odium  dei,  20 
et  Christus,  quia  iudex.  Nondum  possum  ex  longa  consuetudine  vulnus 
mihi  inflictum  lt.,  putavi  Christum  exactorem  et  magis  expallui  ad  nomeu 
Christi  quam  Mosi  et  Satanae,  quia  sensi  leges  suas  esse  impossibiles.  Sic 
vulueratur  cor  longa  consuetudine  ista  insania.  Si  vero  doceo:  Oportet  te 
Christum  non  intelligere  exactorem  sed  salvatorem,  largitorem,  ascendisti  in  25 
Gpf).  4,  8  altum  et  non  accepisti  tyrannidem  et  exegisti  ab  hominibus  opera  sed  sedeas, 

1  vt  o         noii  sint  o  zu  d  über  gravis  steht  difficilis  13  ftl^en  oder  fe^en? 

17  veteri  et  0  21  quia  iudex  osjj  24  vulneratur  über  vulgeratur 

P]  is  certe  Patrem  et  Filium  eo  in  loco  et  ubique  inhonorat.  Manichaeus  quo- 
que  dicebat  se  quaerere  gloriam  Dei  dicens  iudignum  Deo,  ut  pateretur  in 
cruce  nee  praeceptum  de  dilectione  admittebat.  Sed  idem  ex  illorum  numero 
erat,  qui  Filium  Dei  negant  venisse  in  carne  et  qui  oderunt  fratres.  Ego  30 
simpliciter  nihil  aliud  credo  quam  lesum  esse  Christum,  et  fratrem  meum 
non  odi  sed  sincera  charitate  prosequor.  Hinc  signum  habeo  in  me  ipso, 
quod  diligo  Deum.  At  contra  hanc  fiduciam  summe  nititur  diabolus  et  nulli 
rei  adeo  invidet  quam  huic  dono  in  uobis.  Cum  quo  vero  non  est  dis- 
TOcittt).  4,  10  putandum  sed  simpliciter  diceudum  illi  ^Vade",  sicut  Christus  fecit  Matth.  4.,   35 

et   Scriptura  non   ratione    vincendus.      Currendum    tibi    ad   nomen   Domiui, 

spv.  18,  loquod  est  turris  fortissima,  Proverb.  18.    Munzerus  hoc  non  contentus  volebat 

vivam    vocem   e   coelo   loquentem    sibi:    Sed   hoc    ipso   respuebat   Christum, 

f9a[.  1,  squod   oiimia  docuit  ac  nesciebat  anathema   illud  Pauli  Gal.  1.  contra  novas 


5üüvlefuu3  üf'e»:  bcn  1.  SBricf  bc§  3o^onne§.    1527.  771 

H]  effundas  dare  efficaciam  contra  pecoatum,  captivare  mortem.  Hoc  nobis 
studendum  per  totam  vitam,  quia  liabcmus  Sataiiam,  carnem,  veteres  con- 
suetudines.  Qnare  uon  sunt  gravia?  quia  sunt  in  novo  testameuto.  (^uid 
est?  est  habere  Christum.  Quid  est?  salvatorem  aufercntem  peccata  et 
5  danteni  dona  hominibus  3C.  Si  is  me  fert  in  humeris,  fo  tüi(  id^>5  tüol  tf)un.  üuc  ir,, 
29.()ct(.b:|  Audivimus,  quod  mandata  dui  non  sint  gravia,  (piod  situm  es< 
in  cügnitione  veteris  et  novi  testamenti  sive  legis  et  gratiae.  'Omue,  quod:.,  i 
natum  est  ex  deo.'  Hie  describit  pugnam  nostrae  doctrinae  et  fidei,  ne  quis 
existimet  doctrinam  uostram  otiosam  et  stertentem,  fabulam,  (juales  homiuiun 

10  fabulae,  quae  sunt  penitus  otiosae.  Nemo  est  persecutus  papam  intra  1000 
annos,  nulla  reh"gio,  sed  summis  honoribus  exaltati  tauquam  sancti  jc.  Si 
quid  passa  Romana  ecclesia,  propter  temporaha  est  passa,  quia  Caesares 
pugnarunt  contra  Poutifices  pro  rebus  mundi,  nihil  de  doctrina  actum.  Hoc 
est  maximum  argumentum,    quod  Uuiversitates,   scholae,   coeuobia  sunt  8a- 

15  tanica,  quia  doctrina  eorum  fuit  doctrina  pacis,  quietis.  Habundantes  in 
seculo,  Castigatio  mea  2C.  Caro,  Satan  ^dbm  suum  regnum,  rcguat  in  jwcc. 
Tamen  aliquot  servavit  in  occulto  sive  per  tentationes  Satanae  sive  in  aperto. 
Hie  indicat  doctrinam  eam  esse,  quae  est  in  maxima  pugua.  Mundus  eins 
adversarius  i.  e.  totum  regnum  Satanae,  portae  inferorum,  priueeps  daemonuui 

20  cum  Omnibus  suis  angelis  pugnat  contra  Euangelium  omnibus  viribus,  con- 
citat   contra  nos  sapientes^   doctos,   sanctoS;   potentes   in  mundo   et  carnem 


3  quia   (uon)  sunt  5  dona  hominibus  o  6  29.  üctob.  quae  erat  Martis,  qua 

mea  dilectiss.  vxor  Hanna  correpta  est  peste  und  mit  späterer  Tinte  Pro  hac  ne  tristcris 
ut  ceteri,  qui  spem  non  habent  r  11  annos  sp  12  est  passa  o  16   regna(n)t 

zu  n  über  aliquot  steht  deus  ;:u   19  üüer  advers/arius7  steht  ps.  2        über  totura  stelU 

non  Caesares  21  potentes  o 

P]  revelationes.    'Omnis  scriptura  divinitus  inspirata  utilis  est  ad  docendum' 2C.,2.  imt.  3,  i« 
2.  Tim.  3.,   et   Rom.  15.     'Quaecunque   scripta   sunt,  ad   uostram   doctrinam  «öm.  i5.  4 
scripta  sunt,  ut  per  pacientiam  et  consolationem  Scripturarum  spem  haboanuis.'' 

25  'Omne,   quod  natum  est  ex  Deo,  vincit  mundum."     Hie  pugna  contra  .\  4 

doctrinam  describitur.  Doctrina  enim  Dei  non  est  absque  persecutionibus 
quemadmodum  hominum  doctrina,  id  (|Uod  in  summo  Pontifice,  Universitati- 
bus  et  Religiosis  nostris  luce  clarius  perspeximus.  Nam  etsi  nonnun(|uam 
istis  bellum  intercesserit  vel  a  Turca  vel  iuter  seipsos,  ob  temporal ia  tamen 

30  bona  id  factum  est,  nunquam  vero  propter  suam  doctrinam  intra  millc  annos 
aliquid  passi  sunt.  Pugna  nobis  est  non  cum  uno  Principe  aut  Caesare  sed 
cum  toto  mundo.  Ubique  spiritualia  arma  habet  diabolus,  quibus  verbi 
ministros  a  dexteris  et  a  sinistris  infestet.  Hiuc  tot  nobis  nunc  advorsarii 
sunt   non  tantum    Svvermeri   sed   Priucipes,    Poutifices,    Reges   muudi   cum 

35  Omnibus  suis.     Quis  hos  omnes  vincet?     Qui,  inquit  loauues,  natu.s  est  ex 

49* 


772  Sortefuttg  ü'ber  bcn  1.  Srief  be§  So'^anneg.    1527. 

H]  nostram,  conscientiara,  rationem,  dissidia,  nostriira  peccatum,  ha^  finb  copiae 
Satanae.  Haec  ergo  pugna  est  magna.  Videmus  ita  fieri:  innuraeri  sectarii 
iunumerabiles  haereses  ut  tempore  Apostolorum.  Nara  Satan  non  potest 
sustinere,  ut  expellatur.  In  Papatu  videt  uon  quaeri  fidem,  aaimas  2C.  sed 
quod  videt  Christum  clarificari,   suas  teuebras  aperiri,  habebimus  innumera-    & 

9ipg.  u,  21  biles  haereses  et  etiam  tentationes.  Sic  Christiani  iutraut  per  multas  tribu- 
lationes.  Commendatio  hie  fidei  uostrae.  'Omne.'  Nonne  magnura:  'qui 
natus'  2C.  est  victor.  Haec  est  magna  assertio.  Non  contentus  dicere  Pugnat 
sed  ^perpugnat',  sie  certat,  ut  triumphet.  Christianus  ergo  est  invictissimus, 
rex  potentissimus,  victor  gloriosus,  vincit  suam  rationem,  haereses,  sapientiam,  lo 
dicta,  praedicata  argumenta,  ipsura  Satanam  cum  angelis  suis,  carnem,  pec- 
catum.     Benedictus  deus,  qui  triumphat  in  2C.     Impugnamur  a  Satana,  non 

1.  «ßetri  5,  sludit,  est  ei  serio  auferre  animas  et  corpora.    'Sicut  leo  rugiens.'    Sed  tamen 
2. 6or.  4,7non  potest  infirmum  vasculum  superare,  imo  tale  Biet  t)m  tro^.      Tortamus 

thesaurum,  ut  sublimitas."  Est  sublimis  virtus,  quid  est  homo  erga  diabolum,  is 
qui  uuus  occideret  100  railia  hominum  in  una  hora.  Tantum  est  Satanae, 
quando  ego  sto  ante  Satanam  ut  vitrum  plenum  cerevisia  et  haberem  mag- 
num  sanguinem.  Et  tamen  deus  infundit  suam  gratiam  unb  fe|t  l^mS  fut 
bie  uafen,  ut  nou  tangat.  S)a§  t[t  gloriari  virtutem  dei  per  Christum,  sed 
praesente  verbo  gloria  nostra  est.  Nasci  ex  deo  est  credere  verbo,  quod  20 
S00.8,  sinobis  praedicatur:  Christus  filius  dei.     Alibi:  'mortem  non  gustabit",  'resur- 

3o().  n.  ^^^',  Yectio  et  vita",  'Ego  via,  veritas'  k.     Et  hoc  serio,  ut  plus  ames  Christum 
et  tribuas  quam   omnibus   principum   armis.     Hoc   est  credere  serio.     Talis 
per  hanc  fidem,  donum  dei,  dicitur  filius  dei  et  natus  ex  eo.     Nam  ante  in 
tenebris   constituti  non    sie  sentiebamus   de  Christo,    quem  volebamus  votis,   25 
ieiuniis  nostris   placare,   adiungebamus  nobis  sanctos,    qui  erant  mediatores. 

1  fo  über  (habet  qua)       nrni  0  zu  i  über  videt  steht  diabolus       queri  6  in- 

traut o  10  rationem]  rem  verschrieben  für  röem  14  tto^  Ijltt  uh  zu  16  über  100 

steht  centum  18  sanguinem]  sang  oder  ftang  22  serio  c  aus  sentio 

p]Deo,  bamit  muB  e§  gefc^e^en,  per  fidem  in  Christum,  quae  victoria  est. 
Quid  enim  posset  hoc  fragile  vasculum  contra  Satanam,  deum  mundi?  Sed 
Deus  maior  est,  qui  semper  triumpliat  in  nobis  per  Christum.  Ipsi  igitur 
Deo  omnis  victoriae  gloria  ascribenda  est,  nobis  minime,  tüil*  ftnb  öiel  JU  so 
geringe  barju.  Verbum  autem  Dei  hie  requiritur,  quod  gratiam  promittit 
et  porrigit  fidelibus,  ut  in  tot  magnas  tentationes  coniecti,  sub  tantis  tamque 
dolosis  Spiritibus  pressi  tamen  eluctentur  et  triumphent.  Nasci  autem  ex 
Deo  est  credere  in  Xesum  Christum.  Qui  credit  in  Christum,  is  demum 
athleta  est.  Vincit,  dicit  loannes,  non  'vicit'.  Sumus  enim  adhuc  in  ipsa  35 
jMigna  et  vincendi  modo.  Hinc  etiam  quotidie  admonemur  a  Christo:  Estote 
fortes  in  Domino  et  pugnate  cum  antiquo  serpente.  Antiquus  serpeus  est, 
qui  ingerit  meudacia,  haereses  et  omnia  mala,   quae  nunc  quoque  videmus. 


a3orkfunä  "Oec  beii  1.  Sövicf  bcö  ^olpmics.    1527.  77:^ 

2^]  Et  haec  eraut  optima.     Non  .sie  cogitabain,  (niod  doiuimis  mens  esset  iiitor- 

pellator,  ßo.  8.,  quod  Papa  esset  Christus  pro  peccatis  mcis.  11,1  alia  cofri- Mom. «.  34 
tatio.  I-lie  coufugio  siib  alas  suas  et  gaudeo,  quod  J'onlifcx.  Im  Iki.c  Hdes 
mihi  donata  c  coclo,  scilicet  per  verbum,  quod  iiobis  revehiliim.  Ili  Im- 
5  uatus  ex  deo  est  Victor.  Est  phis  (juani  pugnare,  sie  tarnen  victur,  ut  sil 
iu  opere  ipso  victoriae  noudum  consummato.  'Viuoit',  viftoribus  (hitnr 
Corona.  Plus  efficere  vult:  vincere  quam  pugnare,  (pn'a  est  in  vin«-cn(h 
opere.  Sic  Christiana  vita  semper  pugnat  et  ipso  pugnando  vineif.  Clni- 
stus:  Estote  fortes  in  hello  zc,  sicut  vi<'toribus  dabitur  regnum.    Sic  et  habr- 

i>^  ])itis  inter  fortissimum  hostem,  antiquum  serpcntem,  non  Caesarem,  «pii 
intulit  mortem,  peccatum,  hodic  infert  errores  et  meudaeia,  i.  e.  pugnabitis 
adversus  peccatum,  diffidentiam,  hereticos  adulterantes  verbum  dei,  ut  sitis 
constantes  confiteudo  verbum  pure,  ut  non  adulteretur,  et  si  contra  vos 
pugnatur  ad  mortem,  patimini.     Constituit  nos    in  medio  luporuni  et  diabo- 

15  lorum.  Ergo  dux  belli:  adero  vobis,  quia  dedit  sua  arma  i.  c.  vcrbiun  et 
spiritum  sanctum,  pugnate  contra  mortem,  peccata  omnia. 

'Et  haec  victoria."  Hoc  adiecit  singulariter  et  egregie  commendandiuu 
memoriae  contra  hypocritas  et  iactatores  sanctitatis,  o])erum.  Eegistis  multos 
sermones,   in  quibus  devotuH  ut  Bernardus,   qui  dedit  remedia  contra  vicia, 

20  ut  Erasmi  Miles,  armat  nos  conti-a  diversa  genera  vitiorum  et  nniK|Main 
tractat  fidem.  Oculi  avertendi,  ne  videas  muliercm,  abstinendum  a  cibo, 
habebis  continentiam.  Ego:  Tentavi.  Et  Hieronymus  armat  nos  contra 
peccata  nostris  operibus.  Quid  iuvit  maceratio  Hieronymum?  Sic  quando 
ego  maxime  ieiunabam,  caro  insaniebat  maxime  et  sequebatur  ]>o]lutio.    Qiu'a 

25  istis  regulis  volumus  pugnare  contra  vitia,  absurditatom  vitii,  foeditatcm 
peccati,  poenarum  gravamina.  Contra  mundum:  fugiendus  per  fugam.  In 
mundo  tüirb»  einer  mubc.  In  Coenobio  semper  cogitat  jc.  Nullus  locus  in 
vitis  patrum,  qui  doceat,  (juid  faciat  victores.    Scribendus  hie  Textus  literis 

2  peccati(onibu)s  5  ex  deo  0         20  Miles  c  aus  Militis         22  arnia(ii)t       nos  o 

zu  27   Si  viiicendus  mundus  oportet  in  medio  mundo  converseris,   ergo  frustra  consuluerunt 
eundum  in  monasteria  rs2) 

P]  Hoc  fecit  ab  initio.    Dens  constituit  nos  in  medio  luporum,  in  regno  diaboH, 
30  dedit   arma   verbum   et    Spiritum   suum    et   se    ipso  spectatore   atque    etiani 
victore  iubet  pugnare  et  fortes  nos  sub  seipso  Principe  agere  athlctas. 

*Et  haec  est  victoria,  quac  vincit  mundum,  fides  nostra.""  Haec  sunt 
arma  nostra  potissima,  non  talem  et  talem  vestem  gerere,  abstinere  a  cibis, 
ieiuuia  frequentare  et  corpus  affligere,  id  quod  tanien  Hieron^nnus  et  Eras- 
35  mus  fere  potissimum  suadent  omissa  fide,  capite  victoriae.  Quam  feliciter 
Hieronymo  haec  sua  victoria  cesserit,  testatur  ipsius  vita,  quando  post 
biduana  aut  quatriduana  ieiuuia  fere  dementabatur  et  Romanarum  puellarum 
choro   se  Interesse   putabat.      Verum    nobis    illnd    ipsa   expericntia   praestat 


774  Sorlefung  über  ben  1.  S3rief  be§  Sotfcinnes.   1527. 

2^]  aureis :  oportet  uatnm  esse  ex  deo.  'Et  haec  victoria'  singiilis  annis  legimt 
sed  non  2C.,  quia  non  tentantur.  Si  vis  vincere  talis,  non  opus,  iit  cappam  2C. 
Si  tentat  te  libido  et  inspicis  raulierem  et  ardes  flamma  libidinis,  arripe 
Christi  verbiim,  fides  in  eum  vincit,  tum  sordebit  maxima  concupiscentia. 
Paulus  non  docet  leiuuia,  quod  facerent  haue  victoriam,  sed  crapulosus  non  s 
potest  attendere  verbo  sed  sobrius,  qui  ex  verbo  haurit  fidem.  Si  avaritia, 
crede  in  dominum  Christum,  Ira,  luvidia  in  proximum,  crede  in  lesum. 
Dico  de  teutatione  irae  2C.,  suspice  ad  dominum  lesum:  Miserere  mei.  Sic 
occiditur  invidia.  Sublimes  tentationes  fidei  et  spei,  quando  mors  ob  oculos, 
quae   terret   et   concutit  omnia  interiora   et  exteriora,    quod  ossa  tremunt   et   lo 

arjntto  11,28  totum  corpus.  Ibi  nulla  victoria,  nisi  apprehendes  Christi  verbum,  Matth.  XL 
Ego  sum  salvator  vester,  Via,  veritas  K.  In  istis  verbis  vitae  vincit  pa- 
vorem  mortis,  inio  etiam  mors  victa,  qui  pavor  facit  mortem  horrendam. 
Fides  ergo,  quae  haeret  in  verbo,  vincit.  Sic  tentatio  fidei,  spei  ex  mera 
carne:  An  Christus  aliquid  sit.  Non  sunt  Satanae  tentationes  sed  cordis  i^ 
cogitatioues.  Sed  quando  ipse  immittit  in  cor  cogitatioues  robustissimas 
blasphemiae,  ut  vellet  hunc  deum  non  esse,  sed  alium  fingit  iratum,  aversuni 
in  perpetuum,    qui  tradere  velit  Satanae,   lUa   non  nascitur  in  cordibus  sed 

SKatt^.  4, 6 inseritur.     Et  ad  hoc  utitur  scripturis,  ut  ad  Christum:  demitte  te  deorsum, 

deberet  explorare,  au  deus  esset  sibi  k.  Hoc  est  deum  tentare  de  miseri-  20 
cordia,  paterua  voluntate.  Simplicia  verba.  Quia  fingo  nihil  aliud  nisi  iram, 
cum  mandarit  mihi:  Spera  in  misericordia  mea,  Ergo  desperare  est  bla- 
sphemare.  Quidam  habuerunt  istum  spiritum  blasphemiae.  Vidi  puellam  15 
annorum.  Una  gloria  est  haec,  quod  deus  non  immittit,  sed  a  diabolo  per- 
mittente  tamen  deo,    ut  appareat   fidei   potentia.     Ideo,   quia  immittuntur  a  25 

zu  i  über  eum  steht  Christum         12  veritas  o         zu  17/18  über  aversum  bis  velit  steht 
iudicem   tremendum   et    fugieudum  18   non  o  zu   IS    ba§   finb   tentationes   inferui 

desperationis  et  blaspliemiae  r         20  exploraret       deus]  deum         21   hinter  vä  leerer  Baum 
für  einige  Worte  zu  22/23  über  blasphenia/i-ey   steht  diffidere         24  über  glia  [=  gloria7 

steht  gria  [=  gracia7 

P]  post  ieiunia  fieri  potissimum  pollutiones  et  post  longiores  abstinentias  merum 
sequi  furorem.  Non  tamen  promovemus  aut  coramendamus  hie  crapulam 
sie,  ut  dedoceamus  temperautiam  et  ieiunia,  verum  hoc  dico  cum  loaune 
Apostolo  hie  non  temperautiam  sed  fidem  esse  victoriam  omnis  mali  et  totius 
mundi.  Nemo  tamen  nisi  sobrius  cum  fructu  verbum  Dei  meditatur,  cra-  so 
pulosus  nee  ad  fidem  nee  ad  vincendum  idoneus  est.  Multiplices  proiude 
sunt  tentationes.  Hie  non  potest  credere  animae  immortalitatem,  alius  lesum 
esse  filium  Dei,  alter  non  potest  credere,  quod  Deus  sit,  qui  velit  esse  pro- 
pitius,  qua  tentatione  Christum  diabolus  teutavit,  cum  diceret:  Si  filius  Dei 
^Mf).  4, 6  es,  mitte  te  deorsum,  Matth.  4.  Ubi  Christus  in  summa  constitutus  tentatione  35 
erat,    ut  non   crederet  sibi   affore  Deum   in   illa   afflictione.     Summae   itritur 


SSovlefung  über  bcu  1.  33iicf  bc»  ^otjamicö.    1527.  775 

H]  Satana,  potius  patimur  quam  aginuis  istas  cogitationcs.  Ita  Gersoii:  Sunt 
niagis  passioues  quam  actioues,  quia  Satan  inipriinit  ca.s.  Mi  Uli,  ucli  mi- 
rari,  quod  seniper  de  me  bona  nou  cogitas,  quia  sunt  jiotius  nialae  istae 
oogitatioiics  passiones  quam  actiones,  cpias  patininr  inviti.  Tun<-  lial»('iim.s 
5  pugnam,  stamus  in  acie  et  dieimus  ut  Christus  ad  Satanae  'Jn  nianiWus  ^öimH).  <.  0 
tuis'  2C.  Sed  quia  non  audcs  proiicere  te  dcorsuni,  non  habes  dcuin  pro- 
picium,  sed  quia  non  mittit  angelum,  vide,  qualeni  demn  habeas,  fo  c\iffti(^ 
Satanice  ]§at  ei'y  6f)ri[to  furgepilb.  Sic  liodie:  tucnn  er  bicf)  lieb  ()ct.  S«-d 
diceudum:    Non   teutabis,    Ibi    est   scriptura   contra.      Christus   est    salvator 

io   mundi,  fudit  sanguinem.     Si  vellem  eum  palpare,  ut  tu  fingis,   esset  tentarc 

eum.    Haec  est  pugna,  Christus:  Venite  ad  rae,  nou  eiiciam,  loan.  G.,  seniper  3oi>.  e,  37 
exhibuit   misericordiam ,    ncmini   recusavit    ullam    misericordiam,    (|uani»juan\ 
tides  infirma,  tarnen  pugnato,  viucit  et  quamquam  ardua  k.     S)en  h)cuin  fot 
man  id§rci6cn,  fidem  misericordiae  dei  dcpingeudam.    Crede:  Christus  niiseri- 

ij  cordia  non  mors,  venenum  sed  vita,  gratia,  salus,  lux.  Qui  ergo  credit, 
non  potest  diffidere.  Sic  habes  militom  Christianum  instructum,  qui  fide  in 
Christum  superet  omnia  ?c.  Sanctus  Thomas,  Scotus:  Satan  contentus,  ut 
scribant  huiusmodi  innumerabiles  libros.  Et  Lactantius,  Veteres  et  uovi 
insaniunt  et  praecipue  Hieronymus  ad  Paulum  et  Eustochium,  et  Bernardus, 

20  ut  non  posset  visitare,  Ut  pugnemus  per  Christum  non  per  se,  est  verba 
Christi  apprehendere,  in  illa  intueri  et  nihil  aliud.  Sic  Christus  vicit  dia- 
bolum,  sie  Christianus,  non  in  suis  viribus  sed  ducis.  Unus  ille  textus 
damnat  omnes  libros,  vaniloquos  praedicatores,  qui  niodos,  regulas  vincendi 
docuerunt.     Quid  est  Augustini  regula?     In  nulla  regula  unc|uam  vidi  trac- 

25  tari  fidem,  ergo  eradicanda  coeuobia  vel  reforraanda,  ut  fiant  scholae  docendae 
fidei.     Pauci   ex  antiquis   de   fide.     Si   Augustinus   non   habuisset  Pelagium, 

8  l^et  0  11    loau.  6.    0  14/15   misericordia   non    inors   c   aus  misericurdiam 

uou  mortem  zu  11  Summa  vitiorum  et  virtutum  r  18  libros  o 

P]  tentationes  suut  diffidere  vel  desperare.  Atque  huiusmodi  genera  passiones 
dici  deberent  non  tentationes.  INIitte  te  deorsum,  inquiebat,  lafe  [cf)en,  iPQy 
bu   öor   einen   gnäbigen  ©ott   l)a^t     Posset  tibi   statim  angelum   mittere,   at 

30  non  faciet,  ja,   er  follte  bid)  Qnfel)en.     Ita  Satan  Christo  illudit  pcssime,  at 
Christus    verbum    habet,    alias    vinceretur.      Quid   dicit?      'Dominum  Deum 
tuum  non  tcntabis',  ibid.,   et  cum   hie  armatura  pugnasset,   dereliquit  ipsum  Wotif,.  4.  1 
diabolus.    Prae  omnibus  autem  necessarium  Christiano  est,  ut  credat  miseri- 
cordiam et  bonitatem  Dei   per   Christum.     Hac   demum   se  sciat   defi?nsum 

35  ac  tutum.  Multi  abstinentia  destruxerunt  seipsos,  corpus  et  cajiut  siinul 
perdideruut,  id  quod  vel  ipsi  experti  sumus.  Sed  nccessaria,  nou  superflua 
danda  corpori  et  standum  perpetuo  in  ]nigna  sed  Fide  et  Vcrbo  et  sie  jing- 
uandum   contra  diabolum.     Nulla  monachorum  regula  fidem  doeet  sed  alia 


776  SJotlefung  über  bm  1.  aJtief  beö  i^o^nnea.   1527. 

H]  nihil  de  fide.  In  Hieronymo  nihil  fidei.  In  Bernardo  bis  et  perfunctorie. 
Pauli  3.  capita  de  fide,  de  moribus  diiuidium  cap.  1  legi,  putavi  priora  non 
necessaria,  et  excerpserunt  tantum  Epistolas  de  raoribus  et  legentes  de  fide 
nihil  sciverunt.  Nos  gratias  agamus.  Excepta  fide  nemo  praesuraat  de 
victoria  neque  contra  mortem,  peccata.  Quidam  de  contemptu  mortis  ex  s 
istis  locis  volebant  reddere  mortem  contemptam,  die  omuia  mendacia  esse, 
e§  ^elt  beit  [tid^  md)t.  Cum  morte  pugnare  gebort  vita  511,  quae  est  Christus, 
quem  habes  in  verbo  eins,  id  apprehende.  'Mundum'  peccatum,  diabolum, 
mortem  intellige  omnia. 

5,  5  'Fides'  ergo  conare,  ut  habeas  per  verbura,  et  crede,  non  nocebit  tibi  10 

Satan.  *Quis  est.'  Quam  libeuter  loqnitur  et  inculcat  et  iisdem  verbis 
declarat.  Tres  orationes  unam  senteutiam,  ut  nemo  suspicetur,  quod  victoria 
Christianorum,  non  vincant  per  sua  studia  et  ne  quis  fingat  fidem.  Oportet 
credat,  quod  lesus  2C.  ut  habeamus  omnibus  modis  veram  et  synceram  fidem 
non  corruptam  hereticis  opinionibus.  Non  dicit:  non  qui  abstinet  a  vino,  a  i5 
conspectu  mulierum.  Est  irruere  in  medium  aspectum  mulierum  per  cogi- 
tationes,  sicut  mihi  et  aliis  contigit.  Occupa  te  verbo  et  fide  lesu.  Non 
est  ullum  arraorum  genus  remedium  nisi  unica  et  sola  fides.  Victoria  petita 
possumus  alia  geuera,  quae  ipsi  invenerunt,  !^alten. 

5,  6  30.  Octüb:  |  'Hic  est  qui  venit.'    Iste  locus  videtur  paulo  obscurior.    lohannes   20 


istum  textum  loqnitur  ad  declarandum,  qua  via  veniat  ad  nos  Christus,   ut 


zu  5  über  Quidam  steht  infin  phil       über  mortis  steht  ethnicis  7    311  o  8    id  o 

16    mulierum    über    aspectum  18    potita    möglich         invenerunt]    evomuerunt   möglich 

20  Hie  bis  venit  ist  ziveimal  geschrieben  21  nos  o 


P]  dantur  remedia  ad  resistendura  diabolo,  carni,  mundo.  In  Augustino  parum 
fidei,  in  Hieronymo  nihil.  Nullus  doctorum  veterum  sincerus  est,  qui  puram 
fidem  doceat.  Virtutes  saepe  et  bona  opera  commendaut,  rarius  fidem.  Et 
ego  olim  credidi  quatuor  priora  capita  ad  Romanos  esse  inutilia  ad  docendum,  25 
sequentia  tantum  valere,  quae  ad  virtutes  irapellant.  Sed  per  Dei  gratiam 
illuminatus  sum,  ut  ex  prioribus  Pauli  cajiitibus  iustitiam  fidei  didicerim, 
quae  nos  facit  Christianos,    ex  posterioribus   signa  et  ornamenta  Christiani. 

8/  5  *Quis  est  autem,  qui  vincit  mundum.'    Per  mundum  intellige  diabolum, 

carnem  et  omnia  mala.  30 

'Nisi  qui  credit,  quoniam  lesus  est  filius  Dei."  Fides  vincit,  non 
studia,  non  tua  vita,  non  fuga  a  mulierum  consortio.  Potissimum  usu  venit, 
ut  qui  confugiuut  ad  eremum  a  multorum  consortio,  illi  maximas  patiantur 
tentationes,  ut  satius  fuisset  ipsis  habitare  cum  mulieribus  et  honestum  inire 
matriraonium.  35 

5/  6  *Hic  est,  qui  venit.'     Iste  locus  videtur  paulo  obscurior  esse,  sed  id 

est  certum,  quod  loannes  istum   textum   adhibet   ad  declarandum,   qua  via 


Söorlcfuiig  über  beii  1.  iüricf  bei-  ^oljüiincs.    ir)27. 


<  <  I 


Kjpossimus  in  eum  credere.     Dixit   enim    fidein   i^^^^s  victoriam,    (|uae  credorct 
lesmn   filiuni   dci.     Proecdit   in   isto  ^vm\u,    „„de  venial    istn  victoria,    .|„ia 
dicit  'vincit  uumduni\     Per  (piid?    fide.     Unde?    Similc    i„    Rn.  X.  ',„nnis,5Ho....  i...  ,3 
qui  invocaverit,  sed  quomodo  jc.  andient  sine  praedicanto'."    Sie  facit  ^n-adu- 

5  tiüuem  quandam,  quia  necessarinni  est  scirc,  unde  liabeatm-.  Et  iste  locus 
valet  contra  nostros  spirituosos  jn-ophetas,  cpiia  couteninnnt  ininist.'riuin  vorhi 
et  iactant  spirituales  illuminationes,  (|uas  hauriunt  ex  deo.  Sed  Icsus  Christus, 
per  quem  est  victoria,  'venit'  jc.  Nos  prius  uon  acccdiinus,  sed  prius  vonit 
ad  nos.     Overa  perditani  quaerit  pastor,   uon  econtra.     (^nia  ratio   al)li(irret 

10   ab    isto  modo  vincendi  diabolura.      Nos,    intpiit,   kxpiiinur   de  lesu  Christo 

audito,   qui  ad  nos  descendat  et  mauifestetur.     Tuventus  sum   a  non  <|uae-3ci-6M 
rentibus^  ut  sit  misericordia  gratuita  et  nemo  glorietur  in  suis  studiis,  (juia 
quanto  magis   quaeritur  Christus,  tanto  minus  invenitur.     'Q„i  venit'  prae- 
sentis  temporis,  scilicet  ad  nos.    Ter  aquam'  fo  !^om6t  cv  311  iiiiö.     ri.i  est 

15   obscuritas,  varii  varie  interpretantur  ista.    Quidam  ilhie  trahunt,  (|uod  in  loli.^oi).  19, 31 
ultimo:   sanguis   et  a(iua  ic.     Non  displicet  ista  interpretatio.     Tarnen   recte 
sie  interpretatur,  ut  sit  ipsum  baptisma  et  aspersio   in  nos  omnes:    Priiniun 
re  ipsa,  sicut  effundens  in  cruce,  ba§  tft  corporalis  offusio,  deinde  spargitur 
spiritualiter,  ut  Petrus:  'In  aspersionem'  2C.,  accomodare  vel  applicare.    San-«*fWi,  2 

zit  2  über  victoria  steht  fides  zu  8  klimax  r  8  veiiit  o  11  credito  c  aus 

audito  15  vari(i)e  über  varij         traliuut  o  17  sie  o  zu  19  über  accoinodare 

steht  ba§  l^eiä  id^  venire  per  sanguinem 

P]  20   venerit  ad  nos  Christus,  ut  possimus  in  eum  credere.     Dixerat  autem,  (juod  >•  ^oi).  5,  4 
victoria   mundi   esset  fides    nostra.      Fides    autem   est  credere   in   Christinn. 
Hie  vero   pergit   dicere,    unde    lia))eatur  ista   fides    et    per    (piid.      Similiter 
Paulus:  Rom.  10.  dicens:  'Omnis  quicuuque  invocaverit  nonicn  Domini,  sal-9iom.  »o,  13 
vus  erit'.     Facit  ibi  gradatiouem  :  quomodo  invocabunt?  et  tandem  subsistit 

25  in  Verbo',  unde  sit  ista  fides.  Est  hoc  contra  nostros  Svvermeros,  r|iiibus 
vile  est  verbum  vocale.  Nos,  inquit  Joannes,  non  venimus,  ut  accedamus 
primi.  Nisi  ipse  prior  veniret  ad  nos,  nos  nunquam  voniremus  ad  eum. 
Ovis  perdita  non  quaerit  pastorem,  quia  peccator  et  natura  abhorront  ab 
ista   via,    caro   quaerit  sua.      'Inventus   sum   a   non   (juaerentibus',    Esa.  ()5. 3f>-  "•  > 

30  Rom.  10.,   ut  nemo  glorietur   in   studiis    suis   et  operibus   sed   misericordiam  *"'"•  10, 20 
Dei  esse  cognoscat.     'Hie  est,  qui  venit'  ad  nos  scilicet.     Sed  quomodo? 

'Per  aquam  et  sanguinem.'  Hoc  varie  interpretantur  vulgo.  Plurimi 
respiciuut  ad  duo  Sacramenta,  quod  aperto  latere  Christi  effluxit  aqua  et 
sanguis.      Non   displicet   quidem   ista   expositio,  at  ego   simplicitor  int<'lligo 

35  baptismum,  modo  recte  applicetur,  ut  ad  nos  voniat  ipsa  asjKTsio  sanguinis 
Christi.  DupHciter  enim  consideratur  Sanguis.  Primo  ofFenditur  cnqioralitor, 
secundo  spiritualiter,  sicut  Petrus  ait  1.  Ep.  1.  'Voeatis  sanctis  in  as{)ersiüue  i-  sPftn  1,  2 


778  3jt)tlefmig  übn  ben  1.  Sricf  bc§  So{)amte§.   1527. 

H]  guis  qiiidem  effusus  in  cruce,  nisi  vero  aspergeretur  per  praedicationem,  non 
veniret  ad  me  usus  istius  sanguinis,   qui  est,   quando  per  verbum  venit   ad 
DOS  et   recipitur  per  fidem,    et  sie   Spiritus    muudat  me.     Si   solum  Christus 
crucifixus,  eui  prodesset?  sed  quia  invulgatur  in  orbem  terrarum  ic.    Et  haec 
est  distributio   usus  istius  sanguinis.     Sic  illoruni    sententia   potest  stare,   si    s 
trahatur  in  usum  i.  e.  ^rt  bie  |)teb{Qt  sanguinis  Christi  lüirb  gefaft,  per  quam 
spargitur.      Si    credis    Christi   sanguinem   fusum    pro   te,   salvus   eris.      Duo 
spectanda  in  Christi  sauguine:  EflPusio  corporalis  et  distributio.    Si  in  prae- 
dicationem spectes,  uulla  discordia.    Accipio  aquam  pro  aqua  baptismi  et  san- 
guinem pro  suo  sanguine.  Venit  per  baptismum  suum  ad  nos,  et  sanguinem.    lo 
Quia  Christus  in  mundum  amplius  non  venit  spirituali  adventu,  qui  est  prae- 
dicationis,  nisi  per  aquam  et  sanguinem  i.  e.  baptismus  spargitur  in  mundum. 
Johannes  sola  aqua  venit,  quia  in  Christum  futurum  baptizarat.    Sed  Christus 
non  solum   per  aquam  sed  sanguinem,   quia  aqua  baptismi  sanctificatur   per 
sanguinem  Christi.     Sic  non  pura  aqua   sed  cruentata   cruore  sanguineo  per  is 
verbum,  quod  adfert  in  baptismo  sanguinem  Christi  dicens:    per  sanguinem 
Christi  redimeris  a  peccatis  et  cum  baptizaris.    Sic  ego  hunc  locum  intelligo 
simplicissime.    Vides,  quis  sit  modus  perveniendi  ad  fidem  victricem  mundi: 
Damnantur  hoc    loco   omnia  studia.     Monachus  venit  suis    votis,    ibi   nuUa 
promissio,  non  fit  filius  dei,  fides  victrix  sed  2C.    Desinat  ergo  mundus  venire   20 
Soi).  1,  i2et  recipiat  veuientem.    'Quotquot  receperunt"  loh.  1.,  bot  an  Ie^t§.     Sic  nos 
uon  persequimur  non  contemnimus  sed  recipimus,  libenter  audimus.    Gratiae 
agendae,    quia   ad  nos  venit  Christus   in  aqua   et  baptizatur  in    sanguine   et 
aqua.     Simpliciter  aqua  et  sanguis   nihil  facerent,    nisi  verbum   distribueret. 


1   per  jiraedicationem  o  zu  2  über  qui  steht  vsus  2  venit]  venitur  zu  6 

über  quam  steht  praedicationem  21   (sed)  et 

P]  sanguinis  Christi.     Haec  est  accommodatio  sanguinis  Christi,   hie  est  usus  25 
eifusionis,  quoniam  per  verbum  venit  ad  me  et  recipitur  per  verbum  et  fidem 
et  sie   corporaliter  sparsus   spiritualiter  emundat    et   lavat    me.      Sic   potest 
stare    sensus,    ut   scilicet   recte   distribuatur    et   accommodetur   sanguis    ille. 
Nam  Christus  non  venit  per  aquam  tantum  sed  per  aquam  cum  sanguine  con- 
iunctam,   id  est,    baptismum  sanguine  tinctum.     Alioqui  inutilis  est  sanguis,  ^o 
nisi   credideris   sanguinem    illum   ])ro   te   effusum.     Nam  Joannes   venit   sola 
aqua,  dum  baptizabat  in  Christum  venturum,  sed  et  in  sanguine,  quia  aqua 
baptismatis    sanctificatur  sanguine   Christi.      Non   igitur  est   aqua   pura   sed 
cruenta  propter  eum  sanguinem  Christi,    qui  per  verbum  nobis  datur,   quod 
affert    secum    sanguinem    Christi.      Et    hie   dicimur    per    sanguinem    Christi   :^ä 
baptisari  et  sie  abluimur  a  peccatis.     Sola  enim  aqua  a  peccatis  non  emun- 
dat.    Damnatur   isto   textu,   quicquid    est  Ji  um  an  am  m  virium   et   studiorum. 
Antichfistus  venit  cum  suis  studiis,    sed  huic  nihil  prodest  sanguis  Christi, 


Soi-Uiuitö  üOcr  bell  1.  i^vicf  bc->  :;3oOaiiuc'3.    1527. 


/  I 


2?]  Aqua  habet  lianc  promissioueni :  ([iii  crodidorlt  et  lja|)tizatus,  sie  tihlit  et 
lavit  auinias.  Sic  cum  sanguiue  verhum  praeilicat,  sie  cajjitnr  i.  v.  praedicatur 
Christus  in  baptisrao,  cpiod  a(]ua  habet  verbum,  (jna  ai|iia  CiukHIhi-  mi^ct 
nos  sanguis,  quem  et  nos  recipimus.    Summa  sununamm:  Christus  vtiiit   ad 

5  nos  sie,  quandü  praedicatur  Euangelium,  per  (piod  inspcrgitur  super  nos 
aqua  baptismi  et  sanguinis  Clu-isti.  Isto  vcrbo  audito  naseimur  fiHi  dei  et 
victrix  fides  aequiritur.  Ergo  fides  per  Euangeh'um  ac(|uiritnr,  Euangchum 
venit  per  Christum  et  dispcrgit  aquam  et  sanguinem  per  verbum  suum  i.  e. 
praedicatus  venit. 

i^  'In   aqua'   ut  ludaei  et  lohannes.     Istam  a(|uam  sanguine   suo   sancli- 

ficavit,  uon  est  hircorum  jc,  'Et  Spiritus  est,  (jul.'  Ibi  variaut  textus  in 
greco.  Adhuc  unura  testimonium,  per  (juod  venit  Christus:  venit  sie  |)(r 
aquam  et  sanguinem  i.  e,  per  praedicationera,  sed  addendum  adhuc  verl)um, 
quia  quaraquam  praedicatur  Christus,  tarnen  non  recipitur,  nisi  Spiritus  adsit. 

1^  Non  omnes  credunt  Euangelio,  phu'cs  pcrsequuntur  scilicet  in  cordibus  nostris. 
'Quod  Spiritus  sit'  praedicatio  est  ibi.  Euangelium  offert  nobis  sanguinem 
et  aquam  i.  e.  baptismus  est  totius  vitae  symbolum  alterum  praedicatum, 
semper  exercemus,  sumus  in  baptismo  et  sanguine  Christi,  (piia  Euangelium 
nihil  aliud  pronunciat  K.    sed  non  reciperetur,    nisi    sj)iritus    etiam    adesset. 

20  Egregia  consolatio :  Ista  uuica  praedicatio,  et  nulla,  habet  gloriam,  (piod  sit 
vehiculum  Spiritus,  ideo  dieitur  verbum  vitae,  salutis,  gratiae,  (piia  s|)irilus 
sanctus  est  in  eo,  ut  praedicato  illo  cadat  Spiritus  sanctus  ic.    Acto.  X.         «pa-  i".  <♦ 


5    per   quod   (praedicatur   quod)  inspergitur  7  victrix   fides  c  aus  victricem  fidetn 

14  quamquam  c  aus  quantumcunque  22  cadat  fsanctus  o 

P]  ludaeus  cum  suis  ceremoniis,  sed  nee  illi  prodest  sanguis  Christi.  At  qiii 
Christum  sequuntur,    per  aquam  et  sanguinem  veniunt,   id   est,   Raptismum 

25  et  sie  introeunt  in  regnum  Christi.  Quare  toto  coelo  errant  Si)iritus  novi, 
qui  rident  baptismum  et  inveniunt  novas  vias.  Sic  T]ei[fen  c§  ciit  t)unb§bab. 
Nee  mirum,  illi  habent  solam  aquam,  nos  autem  etiam  sanguinem. 

'Et  Spiritus  est,  qui  testificatur,  quoniam  Christus  est  veritas."    Iterum 
hie  variant   textus   et   possibile   est,   quod   per  errorem   vox  'Christus'   loco 

30  'Spiritus'  sit  posita  in  veteri  translatione.  Christus  (piidem  venit  per  san- 
guinem et  aquam  sed  adhuc  unum  addendum,  (jUod,  (luantumcnnque  prae- 
dicatur, nisi  adsit  Spiritus,  nemo  recipiat  hoc  Euangelium.  Idc.  dicit 
Joannes:  'Spiritus  est,  qui  testificatur  in  cordibus  nostris,  quod  Spiritus  sit 
veritas'.     Aqua  est  ibi   et  sanguis  est  ibi.     Nunquam  cessat  ista  distributi(^ 

35   super  nos.     Quamdiu  Euangelium  servatur,    durat  ista   distribiitio,   sed  n..ii 
recipitur,   nisi  Spiritus  adsit.     Ista  unica  praedicatio   et  nulla  alia  est  vehi- 
culum Spiritus,    immo  verbum  gratiae  et  salutis,  sicut  in   A<tis  Vi   'Cecidit  ««»«•  »o.  ♦< 
Spiritus  Sanctus  super  omnes,  qui  audiebant  verbum.' 


780  aSoiIefung  über  ben  1.  Srief  be»  ^o^anm^.    1527. 

H]  Unuin  est  Euaugelium,  praedicat  duo :  sanguis  et  aqua  distributa  iuter 

nos.     Et  iu  bis  duobus  est  Spiritus,  quia  illis  dat  in  cor,  <[ui  docent  et  qui 
audiunt.    Cbristus  venit  iu  niuudum  per  verbura,  quod  praedicatur  et  spiritus 
credit.    Nostri  spiritus:  caninuni  babieum,  sed  non  sohim  iu  aqua  sed  sauguiue 
et   spiritu.     Spiritus,   <|ui   adducit   Cbristum    per  aquam   et  sanguiuem,  Ille     s 
perhibet  'Quod  spiritus'.    Loquitur  coutra  bypocritas.    A  multis  contemnitur 
verbum,  iu  quorum  oculis  praedicatio  tota  est  merum  mendacium,  quia  sunt 
sine  spiritu,  ut  Sacramentariis  totus  Cbristi  adventus  per  sanguiuem  et  aquam 
est  merum    mendatium.     Qui  Christum  non  suscipiunt,  ut  hie  scribitiu-,   illi 
non  habent  spiritum,   ideo    totum    mendacium.     Sed   ubi    spiritus   iu    corde,   lo 
habet  testimonium  ab  eo,  quod  hoc  sit  vere  verum  'Spiritus^*  vel  fidei,  scilicet 
(piando  suscipio  Christum    per  aquam  et  sanguiuem,   habeo  conscientiam    iu 
corde  meo,  qui  est  s])iritus  et  dicit  verum.     Fides  est  credere  in  Christum, 
quod  fit  per  adventum  verbi,  quod  praedicat  baptismum  et  sanguinem,  post 
sequitur:   recipe.     Recepto  spiritu  certa   est   plane  conscientia,   tum   acquirit   ^^ 
mm.  10, 17  et  invocat.    Fere  idem  sensus  Ro.  X.  Nos  simplicioribus  verbis.   lesus  quaudo 
praedicatur,  sie  praedicatur  quod  per  baptismum  et  sanguinem  suum  redemit 
et  toto  tempore  vitae  per  verbum  distribuitur.     Hoc  audito  venit   fides  ])er 
spiritum  sanctum:   est  spiritus  sanctus  in  aqua.     Hoc  recepto  sequitur  veri- 
tate  certissima  dicente  hoc  est  verbum  verum,  hoc  stante  est  victoria  ibi.       ^^ 
5, 7  'Quouiam  tres  sunt.'    Istum  locum  graeci  non  habent  Codices,  videtiu" 

studio  theologorum  autiquorum  adversus  Arianos  inepte  iusertus,  si  Analogia 
fidei  respicitur.  Ubi  videtur  deus,  non  opus  testimonio,  hie  vero  opus, 
habemus  hie  tantum  iu  verbo  uec  volumus  aliter  habere,  quando  non  est 
testimonium   in  coelo  nee  fides,   quae  sunt  huius  vitae.     Relinquimus   igitur  ^s 


2  duobus]  2.  darüber  duobus  zu  4  über  caninum  steht  d:  liap:  [^=  dicunt  baptis- 

mumy  18  venit  o  20  verum  o        est  (hinter  staute^  könnte  auch  test/'imonio7  sein 

6.  Hylari  r  zu  22  über  adversus  steht  adiectus       vi^  [=^  videtur7  vor  iuepte  wiederholt 

23  über  videtur  steld  in  celo 


p]  'Quod   spiritus   sit  veritas.'     Spiritus  loanni  Verbum  dicitur  per  Met- 

So^.  6,  64  onymiara,  quia  a  Spiritu  Sancto  est,  loh.  6.  Non  enim  vulgaris  litera  et 
verbum  humanuni  est  sed  spiritu  plenum.  Dicunt  Svvermeri:  litera  nihil 
prodest,  externae  res  nihil  efficiunt.  Contra  hos  loquitur  Joannes  et  Spiritum 
vocat  verbum.  Quando  igitur  pure  praedicatur  verijum,  quod  per  baptis-  so 
mum  et  sanguinem  nos  redemit,  tum  audito  hoc  verbo  de  sanguiue  et  aqua 
Spiritus  testatur  hoc  verbum  esse  ex  spiritu  veritatis  et  ipsam  veritatem. 
Tum  recepto  Spiritu  cor  est  certum  et  habet  fiduciam. 

5, 7  'Quoniam  tres  sunt,   qui  testimoniiuu  dant  in  coelo.'     Non  sie  habent 

Graeci  libri,  sed  videtur  a  Catholicis  iusertus  hie  versus  propter  Arianos  et   35 


Sorlefung  üter  bcn  1.  ^xiq  bcS  afoT)Qnnc§.    1527.  781 

Hl  liunc  tcxtnm.  Et  sequens  textus  cludit  hunc  locuni.  Et  cavilhiri  possmii 
facile,  quod  non  ineptior  locus  pro  Trinitate. 

'In  terra:    spiritiis,   aqua   et   in   umiin   .sunt;     Tcutonice  nos:    Hub    bic:.,  s 
3  bing  öetjorn  ju  l^auff.     Acto:  ^auff,  ^u  famcn,  i)u  ciib^  erant  <li>cip.i1i/.'ipfl.:i,  i 
r.  quia  non  realiter  una   res   istae  tres,   sed  gcf)orcn   311   ()auff.     Ut  1.  Cor.  :{.  i. 'f^'r.3,  s 
Dixi  Christum  venisse  ad  nos  per  Euangelium,   (piia   per  illud   praedicatur 
sanguis  et  aqua,   dispergitur  in   nos    et  hoc  fit   per  spirituin    sanctuin,   ergo 
mitficn   hk   3  bing  3U   famcn,    quia  aqua   non  potest  praedicari  ab.sque  san- 
guine,   quia  sanctificatus  sanguis,   deiude  sanguis    non   datur  sine   hapfisni.., 

10  deinde   ista  duo    non  veuiunt   ad  nos    nisi  spiritu  sancto  auctore.     1.  Pet.  2.i.^4.'ftri  1, 12 
'misso   spiritu   sancto    de    celo\      Ille   perhihet   testinioniuin   de   nie.      Ergo 
lila  3  non  possunt  separari  et  faciunt  unicum  testimonium  haec  tria.    Summa 
summarum:  testimonium  dei  in  mundo  est  aliud  nihil  quam  Euangelium  et 
habet  triplicia.    Non  est  raortua  litera  sed  quando  Spiritus  sanctus  v(»caliter 

ir.  loquitur  de  baptismo  et  sanguine  pro  nobis  efFuso  et  in  baptismo  in  nos 
disperso  i.  e.  Euangelium  est  vocalis  praedicatio  Spiritus  sancti,  qua  prae- 
dicatur baptismus  et  sanguis  jc.  Et  illa  tria  dant  testimonium  de  Cin-isto 
i.  e.  nos  nesciremus  Christum,  opus  fuit  verbo,  ad  quod  tria  reqniruntur  et 
sunt:  Spiritus  sanctus  praedicat  Euangelium,  quod  est  praedicatio  Ciiristi,  ut 

20  compleatur  lioc  testimonium  erga  nos.  Nunc  vide,  quam  lacerent  istum 
textura  et  separent  haec  tria.  Johannes  coniungit.  Sepissime  scripsi  in 
baptismo  non  solam  aquam  ut  iiic,  sed  non  audiunt,  sed  dicunt  nos  docere 
aquam  iustificare  sed  dico  non  solam  aquam.  8ic  non  solam  vocem  illam 
docemns   sed  dico:   aqua    per  se  est  simplex   res.     Sed  inquimus:    Non    per 

25   solam  aquam.    In  baptismo  est  sanguis,  est  Spiritus,    Quomodo  sunt  unum? 

10   1.  Pet.  2.]  Pet.  2.  darüber  1. 

P]  tamen  minus  apte,  quoniam  non  de  testibus  in  coelo  sed  in  terra  pa.ssim 
loquitur. 

'Tres  sunt,  qui  testimonium  dant  in  terra:  spiritus  et  aqua  et  sanguis, 5,  8 
et  hi    tres  unum   sunt.^     Graece:    in  unum   sunt,    Germaniee:    nnb   bic   brcl) 

30   binge   gcl)ören    JU   famntcn.      Aqua   et  sanguis   non   realiter   una   res,    multx) 
minus  Spiritus,  sed  sunt  in  unum,  [ic  ge(}i3rcn  ^Ufammcn.     Sicut  Paulus:  (pii 
plantat  et  qui  rigat,   unum  sunt,    1.  Cor.  3.,    [ic  tl)Unl  ^nfammcn.     Ita    noni.ffor.  3.  8 
potest  praedicari  aqua   sine  sanguine.     Nee  sanguis  Christi  datur   sine  a<jua 
baptismi.    Praeterea  sanguis  et  aqua  non  veniunt  ad  nos  nisi  Sjiiritu  Sancto 

35  autore,  qui  est  in  verbo.  Ergo  illa  tria  non  possunt  separari,  sed  faciunt 
haec  tria  unum.  Nunc  videte,  quam  misere  lacerent  hunc  textum  miseraiiiies 
illi  Spiritus.  loaunes  unum  haec  tria  flicit,  illi  separant.  In  i)aptismo  est 
sanguis  et  spiritus.  Si  baptisaris  aqua,  sj^rgitur  sanguis  Ciiristi  per  verbum. 
Si  baptisaris  in  sanguine,   simul  lavaris  Spiritu  Sancto   per  verbum.     Ergo 


782  SJortefung  üier  ben  1.  SBricf  be§  ^ofjanw^.   1527. 

K]Non  respicio  aqimm,  sed  quia  inspersus  sanguine,  scilicet  per  verbum,  quia 
praedicatur  mihi,   quod    si  baptizor    m   aqua,    quod   per  Christi    sanguiuem 
salvor.     Et   Spiritus   sanctus    praedicat  et   applicat   mihi   verbum   Cliristi  et 
seipsum.    Ergo  misere  corrumpunt  istum  textum.    Ipsi  dicunt:  aqua,  sanguis 
hie  accipiuntur  spirituahter,   sed  nou  separanda  sed  concurrunt  et  complent     & 
mihi  in  corde  testimonium.    Aqua  sumitur  per  spiritum  sauctum  et  inspergit 
cruorem  Christi  per  verbum,  quia  inquit  Spiritus  sanctus :  tantum  adest  aqua, 
quam  vides,  sed  adest  sanguis  Christi,  qui  copulatus  invisibiliter.    Si  bapti- 
zaris  in  aqua,  perinde  est,  ac  si  in  sanguine  et  econtra.     Lavor  aqua,  quod 
videtur,    simul   etiam    sanguine:    non   video   sed    per   verbum    scio.      Adest   lo 
semel  Spiritus   sanctus,   per  quem   etiam  lavor.     Ergo  aqua   non   symbolum, 
quia  Spiritus  sanctus   non  est  symbolum   sed  vita.     Ideo  usus  Johannes   his 
verbis    propter    futuros    illos    Spiritus.      Apud   incredentes    non    sunt    pura 
ista  tria.     'In  terra"  Quia  est  testimonium,  per  quod  venit  Christus  ad  nos 
Spiritus  sauctus  quotidie  praedicat,  quae  praedicatio  est  de  aqua  et  sanguine  is 
et  spiritu  sancto.    Quoniam  isti  abiiciunt  testimonium,  quid  habent?  nihil,  non 
habent  fidem  victricem,  ergo  sunt  victi,  incerti.     Idem  sanguis,  qui  effusus 
et  praedicatur,  fuit  naturalis  aqua  et  sanguis,  sed  quando  dispergitur,  venit 
ad  nos  Christus,  sie  credimus,  vincimus,  salvi  sumus. 
5.  NuveinbT]     Audivimus    in  hoc  capite   modum,   quo   venit   iUe   ad   nos,    ille  20 


Spiritus  victoriae  nostrae  contra  mundum,  nempe  hoc  testimonium  i.  e.  ver- 
bum, Euangelium.  Qui  aliunde  ascendit,  petit  modum  invenire,  quo  acquirat 
mm.  10,  17  fidem,  errat,  Ro.  X.  'auditus  per  verbum',  quod  praedicatur  missis  apostolis, 
ut  nihil  agant  Sacramentarii ,  qui  verbum  vocale  2C,,  qui  ista  3  testificantur 
mundo  et  hoc  non  possunt  testificari  nisi  verbo  vocali,   ergo  nullum   aliud  25 

11  semel]  sicher  nicht  simul  13  non  0  14  ad  fehlt  17  iucerti  oder  in- 

certitudine  19  über  vincimus  steht  et  sie  20  ille  ille  darüber  ad  nos 

p]  ista  tria  in  unum  testimonium  accipienda  sunt.  Nam  haec  tria  perpetuo  se 
comitantur  et  fit  per  verbum  quotidiana  immersio  ac  perpetuum  baptisma, 
perpetua  effusio  sanguinis  Christi  et  Spiritus  Saucti,  continua  purgatio  pec- 
catorum.  Quauquam  enim  semel  mersi  sumus,  tamen  quotidie  durat  baptis- 
mus,  donec  integre  abluti  sumus  et  'sistimur  Deo  Ecclesia  gloriosa"",  ut  so 
Paulus  ait:  Christus  dilexit  Ecclesiam  et  seipsum  tradidit  pro  ea,  ut  illam 
sanctificaret  mundans  lavacro  aquae  in  Verbo,  ut  exhiberet  ipse  sibi  Ecclesiam 
Gpf).  5, 26gloriosam,  Eph.  5.  Sic  mundati  sumus  per  sauguinem,  aquam  et  Verbum 
Spiritus  et  sie  salvi  sumus. 

Audivimus  in  ultima  lectione  modum,  quo  venit  ad  nos  fides  seu  Spi-  35 
ritus  victoriae  nostrae,  nempe  per  testimonium,  id  est,  Euangelium  seu  Ver- 
bum.    Qui   aliunde  quaerit  iustificari,    sese   decipit.     Verbum   vocale   prae- 
dicatur  missis    apostolis.      Nihil    egerunt   in    mundo,    immo    testificati    sunt 
quam  Verbo.     Sic  Spiritus   liodie   non    aliter   testificatur   (pam   per  Verbum 


aSorlcfiinG  über  bcn  1.  iöricf  bc^  3of)nnnc.3.    1527.  733 

K]  medium  quam  verbum.  Exliortatur,  ut  in  isto  hcroamus  testimonio  vi  11!.. 
couteuti  simus.  Ergo  robustis  argumcntis  replet  .suam  oxlicrtationom,  u( 
rctineamus,  primum  a  .similitudine  vel  potius  o.vtMiiplo  dioeiis:  '8i  tcsti-ro 
monium^  a  minori  arguit.  Vult  dicere:  Vidoto,  tradidi  vobis  modum  paran<h"r<- 
5  fidei:  verbum,  quod  appello  tcstimonium,  curate,  ut  observctis  li.w  t,.<ti- 
monium,  quod  omnia  minus  impugnat  Satan  praeter  lioc  lundan.entuin,  .,iii:i 
hoc  destructo  nihil  potest  remancre,  dirigit  huc  onmem  armatin-ani.  Idt-.. 
apostoli  tam  fortiter  hoc  tcstimonium  urgent.  Nos  crcdinuis  testantibns 
hominibus  non  sohmi  verum  et  bonum  sed  etiam  falsum,  quia  scriptum:  'in  Wntti,  1«,  ig 

to  ore  duum\  Hoc  est  ratum  etiam  apud  gentes,  hoc,  incpiit,  accipimus.  Si 
igitur  credimus  hominum,  quanto  magis  dei '.  Quid  sunt  onmes,  si  comparan- 
tur  cum  deo?  Una  syllaba  de  dei  testimonio  jc.  Nee  sohnn  accipimus  testi- 
monia  inepta,  sed  prompti  sumus  accipere  falsa.  Ilji  provocaris  ad  cro- 
dendum,   ut  sunt   testimouia  detractorum,   haereticorum.     Credimus  facillimc 

15   seductoribus,  detractoribus,  cur  non  magis  testimonio  dei?    Ardens  locus  ab 
isto  exemplo.     Si  est  recipiendum  ali(piod   testimonium,   certe  divinum,   sed 
contrarium  accipimus.   Ergo  invertite,  inquit  loliannes.    Similc  quasi  exomphnn 
ad   Gal.  'Si    testamentum   hominum    nemo   spernit'  ic.     'Mains'  ideo   maiorc  <^ai.  3,  is 
studio  fide  recipiendum  et  servandum,  'quia  hoc'  lo(iuitur  de  testimonio  imn 

20   legis,  quod  per  Moseu  praeteriit  sed  traditum  a  deo,  cum  testificaretur  de  tili.». 

11   hominum]  oder  liomini?       dei  sicher  zu  17  über  exiii  sleJä  arg/u men^tiim 

')  erg.  testimonio. 

P]  Apostolorum.  Procedit  igitur  Joannes  more  suo  et  exhortatur,  ut  fidem 
habeamus  et  tenaciter  adhaereamus  huic  verbo  ut  testimonio,  ad  (piod  (iinnia 
cetera  concurrunt. 

'Si  testimonium  hominum  accipimus,  testimonium  Dei  maius  est."    Ar-  •''.,  9 

25  gumentatur  a  minori  ad  raaius.  Quandoquidem  tradidi  vobis  parandae  fidei 
viam,  curate  nmic  et  servate  hunc  modum.  Omnia  enim  minus  impugnat 
Satan  quam  testimonium  hoc.  Nam  huc  dirigit  omnem  armaturam,  ne 
servemus  hoc  testimonium.  Nos  accipimus  testimonium  honn'num,  id  est, 
credimus   testificantibus    hominiI)us,    nt   in    lege   dicitm-   'in   ore  duorum  aut 

30  trium   veritas',    Deut.  17.      Quid    vero    sunt    univer-sa   hominum    testimouia.s.  awojc  17,6 
comparata  testimonio   Dei.      Non    solum  accipimus    testimonium    JKMninmn, 
verum    prompti   sumus    accipere   testimonium   etiam    haereticorum,   creiliums 
detractoribus  ic.     Quare   non  multo  magis  accipimus  tcstimonium  divinum? 
Haec   est  miseria  nostra,  qui    credimus  testimoniis  hominum.     Argunientum 

35  simile  ad  Gal.  3.  'Hominis  confirmatum  testamentum  nemo  spernit.'  »'■'ai.  3. 15 

'Quoniam    hoc   est  testimonium  Dei,   quod    maius   est.'      Ij<X|uitur   de 
isto  testimonio,  quod  nos  vobis  aununtiamus. 

'Quia  tcstificatus  est  de  filio  suo.'     Universum  officium  liostrae  prae- 


784  Sovlefimg  über  ben  1.  33rtef  bea  So'^ontte?.   1527. 

2\]  Universum  officium  uostri  ministerii  est,  ut  Christus  suscipiatur.  Nullus 
liereticus,  qui  non  petat  hoc  testiraonium.  Mille  speciebus  Satan  sensus  hereti- 
corum  fallit,  sed  tamen  ^  ut  tollant  hoc  funclamentum.  Negant  in  Sacramento 
nostri  Schwermeri,  quia  eins  verba  negantur,  ergo  falsa,  e§  Q^et  uBev  hci^ 
testiraonium.  Si  sinimus  eum  mauere  filium  dei,  statim  credo  omuia  verba,  & 
quae  dicit,  Credo  baptismum  2C.,  quia  credo  filium  dei  non  mentiri. 
5, 10  'Qui  credit  in  filium."     Ibi  declarat,  quid  sit  recipere  hoc  testimonium 

arguens  a  loco  commodi  vel  utilitatis  i.  e.  qui  recipit  in  cor  testimonium  dei 
de  filio  suo,  ergo  fide:  Sic,  inquit,  accipitur  testimonium.  Si  credimus  filium 
dei,  habemus  testimonium.  lo 

'Qui  vero  non."  Inutilibus  verbis  videtur  effluere,  sed  uecessaria,  locus 
a  periculo,  quoniam  horrendum  periculum,  imo  flagitium  non  suscipere  filium. 
'Ille  facit'  horribilia  et  tremeuda  dictu,  quod  deus  dicitur  mendax.  Et  tanta 
facilitas  Schwermeri  faciunt  deum  mendacem,  ut  sint  ipsi  veriores.  Dicunt 
nos  deserere,  relinquere  elementa  raundi  et  converti  ad  pietatem  et  hoc  verbo  is 
indicaut  se  plenos  diabolis.  Haue  pietatem  nolo  nosse,  quae  nititur  in  blas- 
phemiis  dei.  Non  sunt  elementa  raundi  'Accipite,  comedite'  ic.  ibi  filius 
loquitur  aut  est  ibi  corpus  Christi  verura,  ut  dicit  filius,  vel  nos  mentiraur 
vel  ipsi,  si  ipsi,  faciunt  deum  raendacem  et  deum.^  Et  cum  constituunt 
diabolum  in  locum  maiestatis  divinae  et  econtra  et  sie  deum  spoliant  diviui-  20 
täte,  quia  tollunt  veritatem  ab  eo,  ablata  divinitate  est  eura  facere  diabolum. 

3  tamen]  tfi  8  in  cor  o  15  deserere  c  aus  descere  18  mentitur 

1)   tn  vielleicht  für  tm  [=  tantuni/  verschrieben  ^)  et  deum  =  und  zivar 

(man  denke)  Gott!    Oder  deum  fOrr  di?m  /=  diabolumy  verschrieben? 

p]  dicationis  est,  ut  statuaraus  hoc  testimonium  de  filio  Dei  in  cordibus  homi- 
num,  sed  Satan  oranes  ludificationes  eo  dirigit,  ue  sit  Christus  ille  filius 
Dei.  Sic  Svvermeri  negant  Christum,  quia  negant  eius  verba.  Hoc  igitur 
testiraonium  loannes  unice  urget,  ut  credamus  Christum  esse  filium  Dei.  25 
Quod  si  hoc  credo,  iam  credo  Deum  esse  veracem  in  verbo  et  non  mentiri. 
5,  10  'Qui  credit  in  filiura  Dei,  habet  testiraonium  in  se."    Ibi  declarat,  quid 

sit  accipere  testiraonium,  scilicet  credere.  Nam  qui  accipit  testiraonium 
Dei,  is  credit  in  filium  Dei,  qui  respuit,  non  credit  nee  habet  testimoniura 
de  Filio  in  se.  '^^ 

'Qui  vero  non  credit  filio,  raendacera  facit  eum."  Multis  et  inutilibus 
verbis  videtur  Apostolus  uti,  sed  necessariis.  Dicit,  quam  magnum  peri- 
culum sit  non  recipere  filium.  Facit  enim  raendacera  Patrem,  quod  horribile. 
Svverraeri  faciunt  raendacera  Deum  Patrem,  saltera  ut  ipsi  sint  veraces. 
Videtis,  ut  ipsi  doceant.  Ipsi  quidera  speciose  urgent,  ut  relinquentes  orania  35 
solura  Spiritura  profiteaniur  et  relinquentes  elementa  mundi  soli  pietati  iu- 
haereamus.     Hoc  fuco  verborum  illudunt.    Porro,  illa  verba  'hoc  est  corpus 


5ßorIeimig  übet  ben  1.  »rief  beä  Süljaiines.    1527.  735 

K]  Et  econtra  error  ipsorum  est  diabolus,  mendacium  et  constltuuiit  in  locnm 
dei.  Levia  peccata  volumus  ut  offensioues  in  proximuni,  8ed  (iiiando  est 
quaestio  de  testimonio  diviuo,  ibi  sit  certus,  nihil  statiiat  incerti,  ut  Scliwer- 
meri  prorumpeutcs   et  raeuducium   siium  statuentes.     Qiii  non   est  certus   sc^ 

ö  dieere  verbum,  dicere  libeutius  debet  se  praccipitare  ex  turri.  Ergo  rna<rni 
periculi  res  non  credere  filio,  quia  idem  ac  si  quis  dieeret  in  os  jiatris:^ii 
mentiris,  non  verax  es.  'Qui  non  credit.'  Arrius,  Cherintus,  fecerunt  sie 
omnes  heretici,  quia  filio  non  credunt  et  hoc  idem  est  quod  non  credere  testi- 
monio patris   de  filio.    Verba  simplicia  sine   figura   'Hoc  est   corpus'  jc.  vel 

10  monstrent  evidentibus  scripturis,  sed  non  possunt.  Ibi  Christus  lotpiitur, 
huic  filio  non  credunt  hoc  ipsi.  Quod  filio  non  in  omnibus  suis  verbis,  negant 
patrera  et  testimonium  patris,  quod  dcdit  de  filio.  Et  eum  potius  dicuut 
filium  diaboli,  qui  attulit  mendacium.  Sic  omnes  heretici  in  uuum  irruunt 
in    hoc   testimonium.      Si    non    verax    sententia,    ergo   locutus   est   diabolus. 

15  Oretis  quisque  pro  se,  sinuis  potius  adulteri,  homicidae,  retineat  nos  saltem 
in  hoc  fundaniento.  Autichristi  non  redeuut,  quia  ceciderunt  irreparabili  casu 
et  luciferi,  quia  defendunt.  Orandus  deus,  ut  auferat  a  me  peccatiuii  ghjriae 
vanae  et  servet  in  puro  verbo.  Tibi  soll  gloria,  martex"  iin§  recfjt  tüol,  ne 
ascendamus  in  sedem  dei,  deum  311  meijtern. 

:tu  1  vt  patres  regulas  constitueruut  sed  servaverunt  riuulamentum  »•         3  incerti]  certi 
19  meiftetn]  mciftci; 

p]  20  raeum'  non  sunt  elementa  mundi.  Deum  mendacem  facere  est  Deum  spoliare 
divinitate,  ablata  vero  divinitate  est  Deum  facere  diabolum.  Seipsum  facere 
veracem  est  se  Deum  facere.  Ista  sunt  horrenda,  quae  concutiuut  illum, 
qui  non  est  certus  se  divina  docere,  maxime  in  doctrina  ista  fidei.  In 
operibus  non  est  tam  periculosum  cespitare.    Si  enim  salvum  nianeat  funda- 

25  mentum,  poteris  resurgere.  At  magui  periculi  res  est  non  credere  in  filium, 
quia  est  in  os  Patri  dicere:  tu  mentiris.  Negare  Dei  veritatem  est  negure 
Divinitatem.  Filium  non  credere  est  idem  quam  non  credere  testimonio 
Patris  de  Filio,  sicut  Ariaui  faciebaut  et  Ceriuthus.  'Accipite  et  comedite' 
sunt  verba   siuqilicissima  et  absque   omni  figura   ibi  Ciu-istus   loquitur.     Et 

30  huic  verbo  tarnen  non  credunt.  Negant  ergo  Filium,  quia,  quando  dico: 
hoc  non  est  verum,  quod  dicis,  simul  dico:  non  est  verum  te  esse  Deura. 
Sic  omnis  haereticus  oifeudit  in  istuni  lapidem  off'ensiouis.  Si  enim  aiunt: 
lila  verba  secuudum  literam  sunt  falsa,  tum  ego:  Ergo  diabolus  locutus  est 
O  miseri,  Unfer  ^nx  läffet  mä)  fallen.   @r  BeJüarjvc  im»  nur  hcn  äöeg,  ha» 

35  "mix  ^icrinnc  ntdjt  mit  fallen.  Ubi  tenebimus  fundamcntum  et  testimonium, 
tum  facile  resurgemus  ex  omnibus  sceieribus.  Qui  graviter  alias  peccant, 
illi  id  aliquando  agnoscent  et  reraedium  invenient.  Sed  ubi  non  cognoscitur 
error  et  peccatum,  ibi  non  est  remedium.-  Summum  periculiun  animae. 
Ä^ütet  cud;  baüor. 

2ut^er§  Söerfe.  XX.  50 


786  aSortefung  über  ben  1.  Stief  be§  3of)anne§.   1527. 

•R]     5,  11  'Et  hoc   testimouium.'     Alius  locus  exhortationis  a  commodo,   prior  a 

periculo,  damuo.  Si  susceperitis  deum,  hoc  kicri  habebitis,  nempe  vitara 
aeteruam.  Testificatus,  inquit,  de  filio  suo.  Quid  aiFert  hoc  testimouium?  Nou 
otiosum  testimouium  sed  seria  res.  Nou  testificatur  de  filio  suo,  ut  gloriaiu 
suam  ostentet  et  uos  irrideat.  Nou  dixit:  Ego  sauctus,  vos  peccatores,  sed  '•> 
ut  qui  credaut  testimouio  patris  de  filio,  habeaut  vitam  aeteruam.  Res 
magna  agitur  hie.  Quid  urgemus  hoc  testimouium?  quia  let)t  mac^t  bran 
ut  verax  maneat  deus  per  hoc  testimouium,  et  nobis  prodest,  ut  habeamus 
vitam  aeteruam  et  morte  aeterna  eripiamur  per  hoc  testimouium.  Simpliciter 
loquitur  sed  iuestimabilibus  verbis.  Omuis  doctor  falsus  aufert  diviuitatem  lo 
'et  facit  diabolitatem,  tollit  verum  deum  et  sie  causa  est,  ut  deus  verus 
adoretur  pro  Sataua  et  ecoutra.  Ubi  sustulit  diviuitatem,  abstulit  et  vitam 
aeteruam  et  mortem  iufert,  aufert  deum  ex  cordibus  et  statuit  diabolura. 
Horrendi  fructus  falsae  doctriuae.  Ergo  nou  pestilentior  res  quam  malus 
doctor.    Hoc  ipsi  nou  cogitant,  ergo  ambulaut  siue  timore  et  loquuutur  cum   i". 

i.^jjetni,  naudacia,  ut  Petrus:    uos   oramus,   ut  ambuletis   in  timore.     Quomodo  dabit 
vitam  aeteruam?     Num  siue  medio,   ut  equitemus  super  uubes?     Nou,    sed 
haec  vita   est   iu   filio   eius,   filium  dat   uon  uisi  testimouio.      Si    ergo   vis 
aeteruam  vitam  habere,   oportet  filium  habere,  si  huuc,  oportet  testimouiuui 
habeas.     Ergo  nostra  vita  est  nihil  velle  spectare,  quam  dei  testimouium  et   20 
credere  huic  ic.     Hie   locus   ergo   arguit  Christum  verum   deum,   quia  si   in 
Christo  vita  aeterna,  oportet  naturalis  sit  deus,  quia  nulla  creatura  dat  sibi- 
ipsi  vitam.    Orania  ex  nihilo  fiunt.    Si  ipse  potest  dare  et  esse  vita  aeterna, 
oportet   sit  deus   et  natui-alis  deus.     Locus  contra  Arrianos.     Sed  eluserunt 
egregie  ut  nostri  Sacrameutarii  'hoc  est  corpus':   Sunt  vera  ista  verba   sed  25 
recte  intellecta.     Sic  Arriani:   perfecta   creatura   est  Christus  2C.     Sed   quo- 
modo potest  vitam  dare,  qui  accipit?  ergo  nou  habet  in  se?    Sic  est  creatus, 

12   Ubi  c  ans  Si 

p]     5^  1,  'Et  hoc   est  testimouium,  quoniam   et  haec  vita  in  filio  eius  est,   qui 

vitam  aeteruam  dedit  nobis.'  Hie  locus  exhortationis  a  commodo  est,  sicut 
prior  a  periculo  et  damno.  Si  susceperitis  hoc  testimouium,  habebitis  vitam  so 
aeternam.  Non  est  simulatio  seu  hypocrisis  sed  seria  res,  nou  testuuonimu, 
quod  ostentet  gloriam  suam  sed  quod  ei,  qui  crediderit  testimouium  Patris 
de  filio,  det  vitam  aeteruam.  Ideo  tuemur  hoc  testimouium.  S)enn  haxan  ift 
mächtig  gelegen,  ut  servetur  divinitas  Christi,  deiude  ut  uos  habeamus  vitam 
aeternam.  Ömnis  falsus  doctor  tollit  Diviuitatem  et  facit  diabolitatem  et  35 
constituit  diabolum  loco  Dei.  Ergo  omnis  falsus  doctor  est  causa  idololatriae 
et  aeternae  coudemnatiouis.  Nam  falsus  Doctor  tollit  Deum  et  omuem 
homiuem,  quautum  in  ipso  est,  nou  quod  Deum  uaturaliter  tollat  sed  ex 
cordibus  hominum.      Ideo   de  his   dicit  Petrus,   quod  audaces   sint  et  non 


7,  '.'U 


SJorlefung  über  bcii  1.  3irtcf  bc3  ^otjonneä.    1527.  737 

K]  ut  possit  dare  vitani.  Auxentiuni  lege,  qui  fuit  ante  Ambrosiinn,  «ini  (\üt 
Armuus.  L.sdem  verbis  utebantur  <,uibii.s  catholici,  sed  habebant  tropos  .suos, 
qiubus  AiTiauorum  discipuli  intelligebant  Christuiu  filiutn  sod  lu.n  naturalem, 
substantialera.    Si  nostri :  'hoc  est  corpus  meum\    Qui  audit  eos,  dieit  eatho- 

5  bcos  jc.  Si  vita  aeterna  in  filio,  oportet  sit  deus,  quia  vitam  non  dat,  nisi  sit 
substantialiter  vita:  qui  accipit,  oportet  sustentationeni  liabeat  ab  e<,,  «pii  dat. 

'Qui  habet'  dilernma:    Qui  non  credit  fihum  dei,   daniuabitur,  econtrar,  12 
salvabitur.     Etiani  locus  a  conimodo.    Est  credere  testinionio  patris,  o|)ortct 
nos  incuraberc,  inunori,  indormire  testimonio.    Deus  est  quideni  ubi(|ue,  tarnen 

10   non  coguoscitur  nisi  per  medium.    Nolite  speculari,  concipere,  comprehendere 
deum,    !riec^  in§  testimonium,  per  quod  voluit  nobis  notus  fieri.     Non   vult 
nobis  visibiliter  apparere  ut  apostolis.    Per  verbum  vestrum,  iiupiit,  credcnt3oiM 
in  me.    Non  velle  coutentum  esse  isto  testimonio,  quo  venit  ad  nos  et  habi- 
tare  vult  nobiscum,   est  deum  tentare,   et   diabolus    est    unter  \    (piod   aliter 

1;.  quaeris  deum  quam  per  testimonium,  et  statim  habes  diabolum.  Si  mihi 
ostenderet  mira,  non  erederem.  Martinus  diu  herebat,  an  adoraret  Christum: 
Christus  meus  uou  dixit  se  venturum  k.  Si  alii  accidisset,  adorasset  statim. 
Ibi  claudendi  oculi  et  apprehendendum  testimonium.  Sic  frater  quidam  in 
deserto,  cum  apparuit  angelus  et  dixit  orationem  exauditam :  P]go,  inipiit,  n<jn 

20   sum  dignus,  ut  dominus  ad  me  angelum  mittat.    Hac  humilitate  confiisus  abiit. 

Ego  nuUi  somuio  vel  visioui  credo,  Ebre.  2.,  vide  illic,  ego  simpliciter  credo  «»cbr. :;,  i 

9    iiumorj    oder  imineif   /^    inimersos7  zu  10   Ita   argimientatur    cavillatur  r 

14  DitterJ  Victor  möijlich  zu  19  über  angelus  steht  Satan  in  specie 

')  =  ber  Teufel  ift  (ftedt)  briinter,  vyl.  788,25. 

p]metuanl  introducere  sectas  blasphemantes,  2.  Petr.  2.     Quomodo  igitur  di-djt  2.  ^ctri  2, 10 
vitam  aeternam?     Haue  vitam  in  filio  suo  dedit: 

2.S  'Qui  habet  filium  Dei,    habet  vitam,    qui  non  habet  filium  J>ei,  vitami,  li 

non  habet",  ergo  si  vitam  aeternam  habere  vis,  oportet,  ut  filium  habeas. 
Si  Filium  habere  vis,  oportet,  ut  testimoniuni  Patris  habeas  de  filio.  Et  itu 
tota  vita  uostra  est  inhaerere  testimonio  l*atris  de  Filio.  Si  vcro  veritas 
est  in  Filio  et  si  Filius  est  vita  nostra,  necesse  est  illum  esse  verum  Deum. 

30  Sed  quemadmodum  Svverineri  nunc  effinguut  glossas,  ita  (piondam  Ariani 
in  Epistola  quadam,  quae  in  speciem  maxime  est  catholica,  omnia  tribuebant 
Fiho  Dei  sed  uegabant  substantialiter  esse  Deum.  Lege  Hilarium  in  libris 
de  Trinitate.  Qui  accipit  vitam  ab  alio,  illum  oportet  habere  substantiam 
ab  eo,  a  quo  vitam  accepit.     Nemo  damnatur,  (pii  hominem  non  credit,  sed 

35  qni  non  credit  in  Filium  Dei,  damnabitur  et  qui  credit  in  Filium  Dei, 
salvabitur.  Ergo  verum  oportet  esse  J)eum,  in  quen»  credimus.  Non  est 
quaerendus  neque  cognoscendus  Deus  nisi  per  testimonium,  quia  non  velle 
esse  eontentum   isto   modo,   quo   Deus    vult   a   nobis   inveniri,   sed   quaerei'e 

50» 


788  Sovlefung  übet  ben  1.  SSrief  be§  ^o^anne§.   1527. 

2?]  textui.     Ipsi  iactant  spiritum  et  Satan  dabit  eis   sat  Spiritus,  vos  apprehen- 
dite  testimoDium,  de  hoc  verbo  tüol  tüir  lin§  nt(^t  laffen  retffen,  si  Universum 
coelum   miracula   plueret.     Sicut  oliiu   in  Papatu   crediderunt   apparitionibus 
diabolicorum  spirituum,   sie   iam  Schwermeri.     'Habere'  est   credere.    Vides 
pium  apostolum  valde  solicituni  pro  servando  integro  et  syucero  testimonio,     5 
quia   illo   perdito   vita,   filius,   pater   perditur   sed    acquiritnr    diabolus    cum 
morte.    Deus  convertat  SehwermeroS;  qui  ita  contemptim  loquuutur  de  verbo 
vocali,  cum  non  sit  alia  via  2C. 
5,  13  6.  Novemb:"!    'Hcc  scribo  vobis,  ut  sciatis  et  ut  credatis."    Hoc  agitur,  inquit, 
universis   nostris    doctrinis,  exhortationibus,   ut  certo   fiat  vos    habere  vitam    lo 
äeternam,  quia  cor  augustum  et  angusta  bona,  ut  cor  non  capiat,  nisi  cotidie 

mm.  8, 26  exercetur  et  verbo  et  cruce,  ut  reddatur  capax.  Epistola  ad  Rom.  'Nescimus, 
quid  oremus,  ideo  Spiritus'.  Maiora  nobis  data,  quam  homo  concipiat.  Quis 
concipit  fideliter  se  habere  vitam  aeternam?  Vix  capimus  transitoria,  taceo 
stabilia  et  aeterna.  Nobis  donatus  Spiritus,  ut  sciamus  ic.  Nosse,  scire,  15 
quanta  donata,  est  Spiritus  sancti  opus.  Nulla  re  proficitur  ad  ista  con- 
sequenda  et  percipienda  quam  per  verbuni  et  crucem.  Debeo  credere  vitam 
aeternam  et  video,  palpo,  quod  morior,  sepelior,  consumor  a  vermibus.  Contra 
hunc  sensuni  hominum  omnium  debeo  mihi  persuadere,  quod  vivam  inaeter- 
num,  et  tameu  verum:   qui  credit  iu  Christum,   non  sohmi  habebit  sed  iam   20 

30^.  5, 24  habet,  loh.  5.  'transivit'.  Et  cum  omnis  Christianus  iam  habet  vitam  aeter- 
nam, sed  iu  fide  alito  contra  omnem  sensum  et  experientiam.  Hoc  est,  in- 
quit,  quod  hec  scribenda,  inculcanda,  ut  crescat  illa  certissima  persuasio  vitae 
aeternae,  quam  habemus  in  Christo.    Haec  est  doctrina  tarn  ardua,  ut  semper 

2  teiffen]  reid§en  11  cor  augustum  cor  et  12  ad  fehlt 

P]  proprium  modum  et  praescribere  est  non  Deum  sed  diabohun  invenire.    Nos   25 
debemus  esse  soliciti  pro  hoc  testimonio  servando,  ut  hie  Apostohis  solicitus 
est,  scientes  periculum  et  commodum. 
5,  13  "^Haec  scribo  vobis,  ut  sciatis,  quoniam  vitam  habetis  aeternam.'    Hoc 

agitur,  dicit  lohannes,  universis  nostris  doctrinis  et  exhortationibus,  ut  per- 
suasa  sit  conscientia  nostra  habere  nos  certam  viam  cognoscendi  vitam  30 
aeternam,  quia  nimis  angustum  est  cor  nostrum,  ut  non  possit  intelligere 
neque  capere  haec  Dei  bona,  nisi  continuo  moneatur  et  exerceatur.  Non 
enim  'oculus  vidit  nee  auris  audivit  nee  in  cor  hominis  ascendit,  quae  prae- 
i.Gor,  2,9paravit  Deus  his,   qui  diligunt  illum'  1.  Cor.  2.     Vix  capimus   haec  terrena 

et  transitoria,   quanto  minus  coelestia.     Ideo  nobis  donatus  est  Spiritus,    ut  35 
sciamus,  quanta  a  Deo  donata  sint  nobis.    Nulla  autem  re  tantum  proficitur 
ad  ista  intelligenda  quam  assidua  exercitatione  et  cruce.    Contra  manifestum 
enim   sensum   omnium   hominum    debeo   credere   et   esse    certus    me   vivere 
debere  inaeternum,  cum  tarnen  Interim  me  video  consumi  a  vermibus,  immo 


Sottefund  ükt  bell  1 .  SPticf  bc?  3or)nnnc3.    1527.  759 

Hlexercenda  et  cruce  et  vexatioiiibus  paranda,  Ro.  ir,.  ',,na.'  jc,  ut  per  paticn- mom.  k..  4 
tiam  et  consolatiouem\    lila  2  pulelirc  coueoixlaut.    Ideo  scripta  soriptiira,  u( 
doceautur.     Pavor,  timor,  %a,  trcnior  et  tenebrae,  et  tarnen  eredondiim'  Ui 
istis  DOS  vivere.     'Ut  sciatis.'    Vult  intelligi  de  ista  augmentatione  fidci,  ut 

5  quotidie  crescamus  in  scientia  certa  et  persuasione:  ut  amplius  nun  dubiteti«, 
trepidetis  sed  habeatis  certam  cognitionem  vos  vivere.  Et  deinde,  no  aiiiplcc- 
tamini  aliam  viam,  quasi  perducat  ad  vitam  aeternam.  Hie  rursuin,  Scliwer- 
raeri,  hie  dicit  se  scribere.  Scriptura  est,  quae  scribitur  in  chartam,  Ipsi: 
Spiritus  2cr    Johannes    inquit:    Ego   scribo.     Certe   loquitur  de   literis,    qua« 

10  fecit  in  papyi-o  et  ideo,  ut  sciant,  servent.     Epistola  medium,  instrumentum, 

quo    pervenimus    ad    illam    noticiam    fidemque.      Sic   Eo.  15.  'consolationes  Mom.  i:.,4 
scripturae',    non    dicitur  'spiritns'.     Verum,    sed    consolatur    per   scripturas. 
Instrumentum    ergo   volentes    abiicere  verbum    externum.      Si   scriptura  hoc 
efficit,  quanto  magis  viva  vox.    Et  in  lohannis  Euangeho  in  fine  dicit  quoz 

15   que  de  scribere,  quod  servit,  'ut  credatis  in  nomine'  jc.     Nos  manemus    in3o^.  20.  .11 
ista  simplicitate,  quod  Christus  venit  per  testimonium,  quod  venit  per  Scrip- 
turam  et  verbum  vocale.    'Omnis  scriptura  divinitus'  et  alibi:  Vjuae  te  eru-'J*'"-^' "' 
dire\     Item  alibi:  'attende  lectioni',  bcnc!,    ut  legas  biblia.     Quare  iubet,   si  i  ti"'.  <,  n 
est  res  mortua?     Si  ipsi  accipiunt  spiritum  sanctum  sine  vocali  verbo,  sine 

20   literis,  quare  vexant  alios  labore,  quem  ipsi  contemnunt   in  se?     'Rogo  pro 3otn.  20 

6  cognitionem]  cog  [also  cogitationem  möglich]         15  servit]   [^—i  [was   auch   signi- 
ficet  bedeuten  könnte] 

P]  non   solum  habiturum   sed  habere  vitam  aeternam.     Nam  'qui  credit  in  me, 

habet   vitam   aeternam',   loh.  3.      Sed   quia  id   est    mysterium  difficile,    ideo  30I),  3.  i« 
continuo  hoc  tractandum,    ut   retiueamus   illud   et  in   fide   crescamus.     Non 
est   ut  Geometrica   scientia,   quae   semel   percepta   snfficit,    sed   haec  assidue 

25   discenda   sunt   et   nos  esse  debemus   in    usu  discendi  per  tribulationes.     Sic 

Panlus  vult  Rom.  15.  'ut  per  patientiam  et  consolationem  Scripturarum  spem  Söm.  is,  4 
habeamns'.    Timor,  tremor,  tenebrae  sunt  in  nobis  et  tarnen  crederc  debemus 
in    tantis   tenebris    nos   vivere.     Vult  ergo  loannes,   ut   sciamus    et  amplius 
non  dubitemus  neque  trepidemus  sed  habeamus  certam  scientiam  nos  \nvere 

30  et  crescere  in  fide.  Deinde  ne  aliquis  nos  decipiat,  iterum  contra  Svvermeros 
loannes  se  dicit  scribere.  Litera  illis  res  est  mortua  in  papyro.  loannes 
autem  dicit  'Ego  scribo  vobis',  quia  Scriptura  servire  dcbet  ad  hoc,  ut 
Epistola  sit  medium  et  vehiculum,  quo  venitur  ad  fidem  et  vitam  aeternam. 
Sic  enim  loannes  Euaugelii  capite  ultimo  dicit:    Haec  scripta   sunt,   ut  cre- 3o^. 20. 31 

35   datis.     Hoc   igitur  sciamus  testimonium  Dei   non  venire   ad   nos   nisi  vocali 

voce  aut  scriptura.    'Omnis  Scriptura  divinitus  inspirata  utilis  est',  2.  Tim.  3. 2.  lim  3, 1« 
et   'Ab  infantia   et  possunt  instruere   ad   salutem   per  fidoin',    item    'Attendc 
lectioni',    1.  Tim.  4.     Quare  iubet  legere,   si  est  res  mortua?     Cur  illi   ipsi  1.  Xim.  4,  n 
edunt  et  scribunt  libros,  si  litera  nihil  valet  neque  prodest?    Cur  nobis  alios 


790  SBotlefititf!  üBet  ben  1.  SPrief  be?  ^o^anne?.   1527. 

H]  eis,  qiü  creditiiri  sunt'  per  quid?  'per  verbiim  illorum'  i.  e.  apostolorum.    Et 
hoc  fuit  vocale   nou  internnm.     Primum  docemus,  ut  legatiir,  audiatur  ver- 
bum,  lecto  venit  spiritus  sanctus,   ubi  voluerit.     Nou  omnes  recipiuut:   uon 
omnes  contemuunt,   ergo  impossibile  verbum   siue  fructu    doceri.     Nam  nou 
omnes  contemuunt.    Propter  nou  contemptores  et  qui  edificentur  verbo,  prae-    & 
dicanduui,    Scriptura  semper  est  scribenda,  legeuda,  meditauda  corde.   Quando 
audit  Satan  verbum  dei  legere,   nou  manet.     Habet  quidera  verbum   in   ore 
sed  depravato  sensu,  quando  in  legittimo  sensu  k.     Ergo  vis  divina  in  eis: 
hoc  scribo  ideo,    ut  prosit  vobis   ad  salutem,   deinde   ut  credatis    in  nulluni 
Bomen  sed  filii  dei,  hactenus  in  nonu'na  Sanctorum,  meum  proprium,   ut    si   ^'^ 
missarem:    hoc   spectare   deura,    alii  in  op.eribus  Francisci.      Soli   in  Christi 
nomen  credunt,  qui  in  opera  et  merita  fidunt,  Et  sua  pro  stercore  JC. 
5,  14  'Et  haec  est  fiducia."    Exhortatio  institutis  Christianis,  nunc,  quomodo 

debeant  credere,  diligere  et  quod  haue  pietatem  hauriant  ex  praedicato  verbo, 
praedicante  spiritu  sancto  Euangelium,  et  quod  in  nulla  salus  nisi  in  statu, 
qui  vocatur  fides  et  charitas.  Occupat:  Sed  sum  iufirmus  in  fide,  in  chari- 
tate  frigidus,  insensatum  cor,  quid  mihi  faciendum?  sentio  mihi  deesse  fidem, 

anottf).  7, 7  quod  certo  persuadeam  mihi  vivere  me.    Hoc  remedium :  ora,  roga,  Matth.  7. 

3ac.  1, 5.  6  lacobus :    Si  quis  indiget  sapientia,   postulet  autem   in  fide\     Reliquum   est, 


15 


1  per  quid  o  6  semper  o  10  Sanctorum]  G 


PJsuis  erudire  volunt  scriptis?      Si  dicunt  Spiritum  esse  ante  Scripturas  et  se   20 

habere  primum  Spiritum,   deinde  scribere,  hoc  nihil  est.     Sic  enim  ad  nihil 

aliud  utilis  est  Scriptura  quam  ad  ostendendum.    Audi  Christum:  'Non  ]>ro 

eis  rogo  tantum  sed  pro   eis,   qui  credituri  sunt  per  verbum  eorum   in  me\ 

:^of).  17, 2u  loh.  17.     Per  verbum  certe  vocale  aut  scriptum,  non  internnm.    Itaque  ante 

omnia  audiendum  et  legendum  verbum,  quod  vehiculum  Spiritus  Sancti  est.   25 
Lecto   verbo   adest   Spiritus    Sanctus    et   sie  impossibile   est  vel   audire   vel 
legere  Scripturas  sine  fructu. 

'Qui  creditis  in  nomine  Filii  Dei.'  Non  in  nomen  nostrum  sed  in 
solius  Filii  Dei.  Multi  in  nomen  Benedicti  aut  Francisci,  pauci  in  nomen 
Christi  credunt,  scilicet  qui  fidunt  in  opere  solo,  non  meritis  Christi.  ^° 

5,  14  'Et   haec    est   fiducia,    quam    haberaus    ad    Deum,    quia,    quodcunque 

petierimus  secundum  voluntatem  eius,  audit  nos.'  Exhortatio  est  pro  insti- 
tutis Christianis,  quomodo  credere  et  diligere  debeant  et  quod  haue  pietatem 
habeant  ex  praedicato  verbo  et  quod  nou  sit  alius  Status  vitae  nisi  in  fide 
et  charitate.  Praeoccupat  nunc:  Quid,  si  frigidum  habeam  cor  et  sentiam  ^s 
mihi  deesse  haue  fidem?  Hoc  est  remedium,  dicit  loaunes:  Roga,  pete,  et 
5nc.  1, 5  audiet  te.  Sic  lacobus  c.  1.  'Si  quis  vestrum  indiget  sajMcntia,  postulet  a 
Deo,    qui    dat  omnibus  affluenter  et  non  improperat,    et  dabitur  ei.'     Prae- 


93oi-(ciiing  übet  bcii  1.  iBtief  bc§  3o()Qiineä.   1527.  ypj 

K]  ut  facias,  ut,  oratiouibus.  Paulus:  'Nihil  soUciti  sitis  sed  in  uniui',  lun'5  cud^  ^'h»  <•  « 
anligt.  Sic  Augustinus :  domine  da,  quod  iubes  et  iube,  (piod  vis.  Sic  nos: 
credendum  est  in  nomine  tue,  sed  non  est  virium  mearum,  da  ergo.  III.-mji 
exhortationem  ad  orandum  valde  egregiam  scribit.  Priinum  excitat  ad  fidcni: 
5  qui  credit,  non  persecjuitur,  delectatur.  Esto,  nonduni  sint  robusli  in  fide, 
habent  tarnen  fidera,  'ut  quicquid\  Prinuim  est  hoc:  gratias  ages,  quod  det^"'»  '<- '* 
tibi  donum  hoc,  ut  possis  audire  et  ferre  hoc  verbum,  et  non  audis  libenter 
conculcari  nomen  Christi.  Sunt  primitiae  spiritus  et  ideo  habes  fideni,  quod 
certus    sis   de  exauditione.     Quando  vult  orare  deum,    non  horas   canonicas 

10  oret  sed  arripiat  brevem  oratiouem  et  saepe  iteret  et  non  difHdat,  praosertim 
si  secundum  voluntatem,  quae  est:  unus  deus,  non  iurabis  3c.  Hoc  est 
voluntas  eins,  primum  ut  credamus  in  eum,  speremus,  timeamus  eum.  Vult 
nomen  suum  sanctificari,  suum  verbum  impollutura  custodiri.  Oro  ergo,  quod 
vult  et  quo  delectatur.     Si  sentio  me  laborare  lil)idine,  placet  et  ei  castitas, 

IS   mansuetudo,    suavitas  cordis,   displicet  ira,    odium.     Ego  debeo   credere.   ut 
nomen  tuum  invocem,  ut  serviam  proximis,  domine,  adiuva.    Sic  cum  fiducia 
orare  possumus,   quoniam  secundum  eins  voluntatem   oramus,     Ibi  fiduciam 
habemus,  quod  audit  nos.    Altera  pars  fiduciae  est  'cum  autem  sciamus',  tücnn  %  is 
tOtt  ba§  it)iffen,   quod  certo  audita  est  oratio,   tum  certum  est,   quod  postn- 

20  lationes  habemus,  quas  postulavimus.    Exemplum:  Solomo  cum  oraret,  vide, 


8  Sunt  c  aus  est 


P]  cipuum   ergo   hoc   est,    ut   orationibus   te   tradas.     Sic  Paulus   'Nihil  soliciti 
sitis   sed  in    omni  oratione  et  obsecratione  cum  gratiarum  actione  petitiones 
vestrae   innotescant    apud   Deum',   Phil.  4.     Item    Augustinus:    Dominc.    da,  *^"i«.  •> 
quod  iubes.     Ita  et  nos:  Domine,  da,  ut  credamus.     Est  ergo  exhortatio  ad 

25  orandum,  quam  egregie  describit.  Primo  excitat  ad  fiduciam,  quae  aninia 
est  precura,  deinde  modum  praescribit,  quomodo  orandum  tibi  sit.  ut  petas, 
quod  expedit  secundum  voluntatem  Dei.  Eiducia  adsit  de  exauditione. 
Nara  'vir  duplex  animo  inconstans  est  in  omnibus  viis  suis.  Postiilet  ergo 
in  fide  nihil  haesitans",  lac.  1.    Qui  ergo  vere  vult  orare,  non  oret  canonicas  3flc  i,  s.  6 

30   horas  sed  breves  orationes,  ut  Dauid  et  leremia-s,  sie  tarnen,  ut  persuadeatur 

se   exaudiendum.     'Erit,   antequam  claraent,   ego  exaudiam',   Esa.  «S.5.     TuraM-Ci- m 
accipiamus  eins  promissiones  et  secundum  voluntatem  eins  orenuis.    Si  sentio 
me  laborare   et   tentari   libidine   et   scio  voluntatem   eins,   oro,   ut   sim   sine 
libidine,  aut  quicquid  talium  est,  ubi  certi  sumus  secundum  vnhmtatem  suam 

35   nos  orare.     Habeamus  fiduciam  et  certi  simus,  quod  audiat  nos. 

'Et,  si  sciraus,  quia  audiat  nos,  quicquid  petierimus,  scimus,  quoniam -^  JS 
habemus   petitiones,    quas   postulavimus   ab   eo.'      Quod   si   hao  fiducia  jwr- 
suasus  sis,  quod  audiaris,  dabit  etiam  id,  «piod  petiisti.    Salumon  cum  oraret, 


792  Sotlefung  über  ben  1.  23 rief  be§  Sof)attne§.    1527. 

K]  1.  ffön.  3,  9  quoraodo  eius  oratio  commendetur.  'Feto  cor  docile,  ut  possim  regere.' 
u.  SS.  10.  12  Tlacuit  haec  oratio  JC,  quia  non  postulasti  glorias,  divitias'  jc,  quia  postu- 
lavit  secundum  voluntatem  dei.  Etiam  promissionem  habemus,  quod  orantes 
secundum  voluntates  quod  audiamur.  Modum,  tempus  statuere  non  debemus. 
In  übertäte  maneat  dei,  quo  tempore  dabit,  quo  non,  per  quam  personam.  s 
Abraae  promissum  semen  de  suo  corpore.  Ista  promissio  dilata  fere  usque 
ad  2.  aunos,  patienter  expectat,  deinde  imaginabatur  forte  filium:  habebis, 
inquit,  Sara,  semen  sed  per  aliara  personam,  ideo  dedit  ei  ancillam.  Persona 
est  dicta  per  Abraham  et  Sara,  sed  uon  fit.  Nato  Ismaele  non  est  filius,  sed 
nominat  personam  de  Sara  et  tum  tempus  definitur,  postea  definitur  post  lo 
circulum  anni.  Ergo  non  constituenda  persona,  modus,  tempus  sed  certitudo, 
quod  audita  oratio  si  non  secundum  voluntatem  eius  et  donatum  ic-  sed 
tantum  expecta  patienter  et  non  elige  ista  3.  Et  Christiano  valde  satis  est, 
quia  contentus  hoc,  quod  seit  se  habere  propicium  patrem  et  preces  gratas 
et  suas  voces  ire  ad  conspectum  dei  et  quod  audiatur,  non  repudiatur  sed  i5 
3ac.  1,  5  suscipiatur.  Ergo  exhortatur  ad  orandum.  *Si  cui  deficit  fides,  sapientia,  oret 
et  dabit  ei  dominus.'  'Habemus'  scilicet  si  credimus  in  nomen.  'Seimus': 
Ipse  audit  et  nos  habemus  et  tarnen  non  apparet  immo  contrarium,  Sed  finis 
declarabit,  quod  habemus.  Exemphira:  Cum  liberaturus  esset  fihos  de  manu 
Aegyptiorum  Egressi  de  Ramesse  et  duxit  eos  in  angustia,  utrimque  mon-  20 
tana,  ante  faciera  raare,  retro  hostes,  ubique  mors,  mors  in  montanis,  quia  non 
fugere  possunt  ic.     Est   istud  liberare:   inter   liberandum  ducere   in   maius 


zu  6  Exm  r  10  (fili)  personam 


p]dicebat  Dens:    Postula,    quod  vis,  ut  dem  tibi.     Salomon  autem  ait:  Dabis 
i.ftön.  3,9-11  servo  tuo  cor  docile.    Placuit  haec  oratio,  ut  Dens  diceret:  Dabo  tibi,  quod 

postulasti,  1.  Reg.  3.     Quia   postulaverat   secundum   voluntatem    Dei,   igitur  25 
auditus  est.    Modum  vero  et  tempus  statuere  non  decet.    Abrahae  promissum 
erat  semen  et  filius  de  eius  corpore.  Gen.  13.  1.5.  18.     DiiFerebatur  ista  im- 
petratio  fere  viginti   annos.     Ille  patienter  expectabat.     Sic  etiam  cogitabat 
Sara:  forte  non   ex   me  sed  ex   alia.     Ttaque  non  constituamus  Deo   neque 
tempus  neque  modum   exaudiendi  orationes  et  donandi.     Tantum  patienter  30 
et  diligenter   expectemus,    et   hoc   satis   est  Christiano,    quia  Christianus    in 
hoc  est  contentus,  quod  seit  se  placere  Deo  et  est  persuasus,  quod  exauditur 
sua   oratio,   non   repudiatur   sed    suscipitur,    et    haec    est    fiducia   secundum 
voluntatem  eius,  ut  supra  dixit.    Ecce  dicit  eos  'habere  petitiones'  et  tarnen 
non  apparet,    immo  aliquando  apparet  contrarium.     Sed   exitus   probat  illos   35 
habuisse  fidem  et  fuisse  in  gratia.     Cum  esset  Dens  liberaturus  filios  Israel 
de  manu  Aegyptiorum,   duxit  iUos   in  angustias,   ut,   quocunque   spectarent, 
mortem    et    interituni    spectarent.      Ibi    ratio    dicebat:    Forsitan    non    erant 


Sottcfutig  über  bcn  1.  g?ricf  bt'i  So^nnnea.   1527.  793 

H]  periculnm ?    Ratio:  'niini  noii  sepulc'lir:r,  dinint  .sccimdum  <|ii.,.l  y'uhuL     Il>i 'j.iüüIcu.ii 
decst,    quod  non  vidciit  niodiiiii,    tenipus,  pcrsonas   sod  sccimduiii  oxtornain 
larvam  mortem.    Quid  fit?    Marc  aperitur  et  transeimt.    Iste  inodiis  nun  frat 
in  cordibus    ipsorum.     Et  potuisset    in   momento   concidcro   hostes,    deiicere 

•''  raontes,  sed  istum  modura  arripiiit.  Sic  nos,  si  oramiis  in  fiducia,  oxanditi. 
Sed  ista  non  constitueuda.  Sed  die:  oravi  et  scio  audivisse,  tu  dahis,  (piando, 
ubi  et  per  quos  volueris  et  meliori  modo  quam  postnlo,  quia  (luidam  jx.slu- 
lant  vitam  et  dat  melius.  Sic  quando  augescit  morbnm  meml)ri,  reliiKpiit 
in  paupertate,   quia  seit  melius  ei  k.     Christiani  si  deficiunt  in  fidc,  p(;tant, 

lü  si  non  statim  exaudiimtur,  venit  tandera.  Bernardus:  Nolite  contemnere 
orationes,  quia  ubi  orastis,  est  scriptum  in  coelis.  Non  contemnendac  nostrao 
oratioues,  quia  deus  neque  angeli  ccclesiam  contemnunt,  sunt  mandatae  a 
deo,  ergo  placent  ei.  Sicut  placet  deo,  si  propter  deum  in  oliaritate  dn 
proximo  tunicam,  Sic  non  dubitaudum,  quando  oro,  quia  iubet  et  proniittit 

1^  exauditionem.  Nos  non  scinnis  et  didicimus  orare  sicut  nee  benefacere  nisi 
psalmos  legere.  Nullus  clericorum  orat,  legunt  quidem,  quia  nullus  dicit: 
tu  iussisti,  orasti,  tu  proraisisti,  ideo  venio  et  oro  et  propono  in  conspectum 
tuura  in  nomine  tuo,  quod  rae  angustiat,  et  oro  magna  et  multa  pro  onuiibus 
praedicatoribus ,  auditoribus  verbi,  pro  omnibus  periclitantibus,  nv^rientibus. 

20  Delectat  eum  audire  multarum  rerum  preces.  Non  anderem  orare,  nisi  inau- 
dasses  et  promisisses  auditionem.  Oravi,  non  quia  dignus  sed  quia  mandatum 
tuum  et  promissio.  Sic  dans  eleaemosinam  non  facio,  domine,  quod  honor 
inde  mihi  sed  tibi  in  laudcm  et  gratiam  et  fratri  in  utilitatem,  quia  tu  man- 

zu  7   über  postulo   steht   cogi'tare   possuni  9  Sic]  Si  zu  19  revoca  erraiites 

Sicut  litania  r 

P]  sepulchra    in   Aegypto?,    Exod.   14.      Habent    liberationem    sed    non    vident- '^''""*'" 

25  raodum  neque  personas.  Marc  aperit  se,  sed  non  potuit  iste  modus  asccn- 
dere  in  cor  eorum.  Erant  et  alii  modi  infiniti  eos  liberandi  potentiae  divinae. 
(Sr  !onnte  inol  einen  Berg  fitniücg  h)erffen.  Sic  et  nos  dicemus:  Domine,  tu 
dabis,  uIm,  quando  et  meliori  modo,  quam  ego  intelligam.  Modi  liberandi 
non  sunt  nobis  cogniti,  sed  tarnen  Interim  certi  esse  debcmus  nos  exaudiendos, 

30  immo  exauditos  esse.  S.  Bernardus  ad  fratres  suos:  Fratres,  ait,  nolite  con- 
temnere orationem  vestram,  quia  quando  egressa  est  de  ore  vestro,  audita 
est  in  coelis  et  hoc  certo  scitote  aut  illa  nobis  donanda,  quae  petiistis,  auf 
non  utile  fuisse,  quod  jietitum  est.  Hoc  certe  recte  dictum.  Ita  et  nos 
docemus  nos  non  contemnere  debere  orationes  nostras. 

35  Hoc  nobis  hactenus  accidit,  quod  nescierimus  orare  sed  tantum  garrirc 

et  legere  orationes,  quod  Deus  non  curat.  Nemo  enim  sie  cogitat:  Domine, 
tu  iussisti  orare,  Dominc,  tu  proraisisti  exauditionem  orationis.  Quae  duo 
tarnen  necessaria  erunt.  §evna(^  lommet  man  unb  bittet  d\mvi  groffeö  pro 
Ecclesia,    pro   verbi    ministris,    pro   magistratu.     Deleetaut   «•nim    fusae   pro 


794  S3orIcjititg  üBer  ben  1.  33ttef  be?  Sotjaiiites.    1527. 

2?{]  dasti.  Ego  quidem  oravi  ardenti  affectn  sed  uon  Christiane,  quia  non  spec- 
tavi  maudatum,  quo  iubemur  orare,  neque  promissionem  dei  sed  auff  bie 
aBenttjeuer.  Sic  bona  opera  non  conteranenda,  sie  nee  orationes,  quia  petimus 
in  nomine  filii  dei,  mandato.  Primura  audit  nos,  2.  irapetrata,  quae  petimus, 
3fi.  65, 24si  etiam  non  appareant.  Esa.  'et  erit  antequam  clament\  Tempus,  hora, 
persona,  locus  iüirb  fi(^  tuol  finben.  Orautes  habent,  habentes  triumphabunt. 
5,  16  7.  Novemb:  'Qui    scit    fratrem.'      Dicit   Johannes    oratiouem,  ut    quae    sit 


20 


25 


necessaria   valde  apud  Christianos   ideo,    quia   deficit  nobis  sapientia,   fides, 
sumus   infirmi   doctrinae,    charitatis,   fidei,   crucis,    non   possumus   tarn    pure 

^ö'"-.!!.  1  facere,    ut   praecipitur.      Seraper   est   labi  inter   Christianos,    ut   Ro.  14.  15.   i" 
Sic  quod   ecclesia    Christi  non   oportet  imaginari,   quae   sit  absoluta  in  bis 
fratribus.     Sed   cum   bis  versandum    ut  cum  infantibus,    ut  solidi   fiant,   ut 

1.  eov.  3, 2 1.  Cor.  3.    Hoc  etiam  sensit  Johannes  mandans  orationem,  quia  ecclesia  non 
est   perfecta    sed  perficitur.      Et   infirmos  vult   suscipi.      Quaestio:    Est   ne 
orandum    simpliciter    pro    omnibus?      Quidam    sunt    pertinaces,    scindentes   i'^ 
ecclesiam  et  incorrigibiles.  Inter  peccatores,  deficientes  est  differentia.    Infirmis 
et  infantibus  rudibus  in  fide  et  charitate  est  serviendum  orationibus,  econtra 

spv. 24,  16 non.  Scio,  mi  frater,  in  ecclesia  esse  peccatores,  labentur  homines,  'septies 
Sac.  3,  2  cadit'  surget,  'septuagies'.  Ista  sunt  ecclesia.  'In  multis'  lacobus.  Ergo  necesse 
remittantur  peccata  Inter  deum  et  nos  interque  nos.  Sed  aliquae  sunt  peccata, 
inquit,  quae  non  possunt  reraitti,  ergo  frustra  est  pro  eis  orare.  Ex  isto  loco 
sumptus  sermo:  quaedam  peccata  mortalia  et  venialia.  Inde  midtae  di- 
stinctiones  peccatorura  vocantes  7  peccata  mortalia.  Alii  videntes  hoc  durum, 
ut  alienet  a  deo:  peccatum  naturale  et  dixerunt  peccatum  grande.  Ego 
intelligo  peccatum  mortale,  quäle  fuit  peccatum  Chore.  Hoc  exemplum  \ädetur 
mihi  valere   ad  propositum,  Numer.  16.     Qui  insurrexerunt  contra  Mose  et 

11  absoluta]  abt?  19  surget  c  aus  Et  19/20  necef  re  pec 

Plmultis  et  magnis  rebus  preces.  Ego  saepe  sie  oro:  Adiuva  magistratum, 
adesto  nostris  fratribus,  revoca  errantes,  confirma  et  conserva  constantes. 
Hoc  Domine,  oro.  Non  anderem  orare,  nisi  iussisses  et  nisi  promisisses 
exauditionem  K.  ^° 

5,  16  'Qui   scit  fratrem    suum   peccare   peccatum   non   ad   mortem,   petat   et 

dabitur  ci  vita  peccanti  uon  ad  mortem.  Est  peccatum  ad  mortem,  non  pro 
illo  dico,  roget  quis.'  Occulta  obiectio  hie  latet.  Scio,  mi  frater,  esse  in 
Ecclesia   peccatores.      'Non    dico    tibi:    usque   septies    sed   usque   septuagies 

ünatt^.i8,22septies'  peccant  in  fratrem  \  Matth.  18.  Sunt  aliqua  peccata,  quae  non  pos- 
sunt remitti,  ergo  frustra  pro  iis  oratur.  Sed  ex  hoc  textu  manavit  glossa, 
scilicet:  Aliud  est  veniale,  aliud  mortale  peccatum.     Ego  intelligo  peccatum 

4.ano|c  16,1a  mortale,  quäle  fuit  peccatum  Coreh,  Dathan  et  Abiran,  de  quo  legitur  Num.  16., 

')  so  (]ibt  Neumann,  es  ist  wohl  peccanti  fratri  zu  lesen. 


35 


»orirfunfl  über  bcn  1,  SPvicf  bc?  Sot^annf^.    isg?.  -nr 

H]  constituenint  se  sacerdotes  thurificantes  coram  deo  et  'vos  estis  tvrnnnl    «...m  ^ '-^oic  .n.  3 
popiilus  totus   Sit  sanctus'.      Ibi    sequitiir,    qnod   Mose    contra    ms   oravil  • 
doniine,  tu  scis  JC,  quia  abstiilerat  ah  (Mnni  laesione.    Ne  aenpias  sacri^riao.  is 
eorum  2C.      Sunt  ergo  peceata  ad  mortem,    quae  fiunt  spceio  piotatis   et  non 

5    volunt   agnosei   et   esse  peceata.      Ut    sunt   heretici,   qui  indurantnr.      'Post 

unam   et   alteram',   Paulus.     Et   sepe   dixi   non    fiicile  inveniri,   qn-d    auctor  üt. :'.  10 
hercsis   Sit   conversus.     Nullum   scio   exemplum,   quanqnam   soducti    possnnt 
converti,  sed  inventores  communiter  manent  indurati,  quia  Paulus  non  frustra 
dicit:   post  unam.     Natura  peccati   huius   est  pugnare  contra  gratiam.     Ideo 

10  oro  pro  istis  hereticis  non  ]n-o  peccato.  Sententia:  quando  Christianus 
rixatur  cum  Christiano,  tentatur  odio,  ira,  invidia,  forsitan  altcri  alter  nocet, 
cadit  in  peccatum  carnis.  Hoc  peccatum  possum  orationihus  sanare,  possum* 
orare,  ut  peccatum  huic  non  imputetur.  Sed  orationem  haue  non  possum 
facere.      Non  dico:  hoc  peccatum  hercsis  non  imputes  ei,  quia  est  peccatum 

15  contra  remissionem,  vult  im]nitari  pro  iusticia  et  semel  atque  itcnmi  ad- 
monitus  non  cessat.  Sed  dicere  debeo:  domine,  illam  animam  potes  con- 
vertere  et  luce  tua  illuminare,  sed  hoc  peccatum  non  sinas  praevalere,  ut  sit 
iusticia.  Sed  pro  fratre  fragili:  est  fragilis,  domine,  non  dcfendit,  excusat 
peccatum,   seit  esse  peccatum.     Ergo  illud  est,   quod   est  heresis   et  pugnat 

2'J  contra  remissionem  peccati  et  statuitur  pro  iusticia,  veritatc  et  mendacium 
debet  coli  et  adorari.  Fit  tunc,  quando  ille,  qui  admonitus,  praescrtim  autor, 
iterum  atque  semel  admonitus  non  resipiscit.  His  peccatis  hereticis  possunt 
addi  crassi  peccatores,  qui  ex  malitia  et  ^u  trolj  tlnm.  Alalachias  (|uidam 
episcopus  corripuit.^    Et  ludas  traditor  fuit  admonitus  bis  vel  ter,  non  resi- 

25   puit.     Ista  possunt  his  connumerari,   ubi  non  lapsus  ex  errore  sed  indurata 

12  sanaret  i:i  non  [vor  possumj  u  23  über  tto^  Meht  cim  oder  im 

*)  Luther  meint  des  [jüngeren]  Malachias  Liber  de  veneno  peccatorum  (Pans  1518). 

P]  ubi  Moses  orat  contra  cos:  'Domine,  nc  respicias  sacrificia  conuu.  Tu  scis, 
quod  nee  asellum  quidera  unquam  acceperira  ab  eis'.  Talia  sunt  |>eccata, 
quae  fiunt  specie  pietatis  et  non  volunt  esse  peceata,  sicut  sunt.  Cuiusmodi 
sunt  peceata  haereticorum,  qui  indurantnr  post  unam  aut  alteram  increpatio- 

30  nem,  cpios  ideo  vitare  iubet  Apostolus,  Tit.  3.    Pro  aliis  peccatis.  (|uae  fiunt  ^''•^••° 
vel   infirmitate   vel   quavis  occasione,    possum   orare,   ut   rcmittantur  et   non 
imputeutur.     Pro   haereticis    id   facere   non    jiossum,   quando    j>eccatuni    non 
agnoscunt.    Possum  quidem  orare,  ut  eos  convertat  Dens,  antcquam  penitus 
indurentur,  sed  ubi  corrigi  nolunt,  oro:  Domine,  non  sinas  hoc  esse  iustitiani 

3h  vel  rectum,  quod  illi  cupiunt,  sed  tuain  in  illis  iustitiani  cxcit.  Peeratimi 
ergo  ad  mortem  intclligo  haeresin,  quam  substitiumt  pro  veritatc.  Quando 
non  resipiscunt,  admoniti  semel  atcjue  iterum,  tum  est  peccatum  ad  mortem. 
Istis  tarnen  possunt  addi,  qui  praefracte,  ,^iim  troh,  peccant,  ut  Tudas,  qui 
fuit  satis  admonitus  sed  ob  praefractam  malitiam  corrigi  uon  potuit.    Etiam 


796  »orlefung  übet  ben  l.aSttef  be§  So^^antte?.    1527. 

K]  et  pertinax  malicia  et  cliaboHcum  peecatum.    Sic  enira  peccare,  iit  velis  tueri, 
etiam  manifestare  cognitum :  est  peecatum  in  spiritum  sanctum.  Summa :  gradus 
habent  flualis  impenitentia,  obstinatio  in  malicia,  Impugnantia  veritatis  agnitae. 
Quid   dicis   de  Paulo   persecutore   ecclesiae,    occidit   multos,    similiter   Rex 
Manasse,  an  etiam?    Non,  quia  respondet  Paulus:  ignarus  feci.    Imo  Petrus    5 
affert  remissionem  peccatorum  scribis:  per  ignorantiam,  inquit,  fecerunt.    Isti 
fuerunt  decepti,  ut  occiderent  prophetas,  Christianos.    Sed  Christianus  non  fuit 
seductus,  quia  novit  se  male  agere  et  a  Christo.    Sic  nee  Schwerraeri,  qui  sunt 
obsessi  a  Satana  ut  frater  homo.    Ergo  est  peecatum,  quod  defenditur,  ubi  est 
revelatum,  cognitum,  cum  semel  atque  iterum  factum.     Non  oretur  pro  illo.   10 
Sed  si  cognoscitur  peecatum,  non  habet  mangel.    Consolatio  ergo  nostra,  quod 
pie  vivamus,  sed  tamen  homines  labi  potentes,  patientes  JC,  ne  desperemus, 
non    contemnamus   invicem    sed    alter   alteri    manum   porrigat    i.  e.    non    sit 
obstiuatus,  praefractus  in  malicia.    Peccator  non  desperet,  abiiciat.    Sic  Paulus 
®ai.  6,  1  Gal.  6.  'Si  frater'  jc.    Ideo  dicitur  ecclesia,  quia  sumus  congregati,  ut,  quando   15 
delatum  hominem  occupat  peecatum,  talem  conscientiam  facit,  ut  se  solum  non 
possit  erigere   et  solari.     Ideo  necessarius  frater   ad  latus,   qui  dicat:  frater, 
confide,  noli  desperare,  remittitur  tibi  peecatum.    Hinc  venit  confessio,  quam 
Schwermeri   rident.     Si   habent,   inquiunt,   fidem,    non   opus  est  absolutione. 
Det  deus  illis,  ut  semel  experiantur,  quis  sit  labor  conscientiarum,  nihil  sen-  20 
serunt  experti.     Hie  locus,  quod  frater  pro  fratre  debet  orare:  non  debemus 
fratrem    relinquere    sub   pondere  peccati.     Vae  homini   soli,   ibi   orandum   et 
consolandum.      S)0§   ift    regnum    Christi,   quod   super   nos   regnat.      *Dabit' 
scilicet  Christus  vel  deus.    Manifestata  promissio :  petite  remissionem  pro  vobis 
et  fratribus  et  deus  dabit  et  dabit  vitam,  modo  non  sit  peecatum  ad  mortem. 
Ita  dicendum  ad  illos:  Agnoscis  esse  peecatum?    Agnosco.    Sis  bono  animo. 
Quare?    Quia  agnoscis,  ergo  non  habes  peecatum  ad  mortem,  pro  te  oro  jc. 
Nonne  maxima  consolatio  Christianae  ecclesiae?  aureae  voculae,  sciant  Chri- 
stiani  se  nulla  causa  desperare,  nihil  alienare  potest  a  spe  et  fiducia  in  deura, 
sed  sperandum,    Mortuus  in  peccatis  suis  Saul.    Quare?  quia  non  speravit  2C. 


25 


30 


zu  2  über  gradus  steht  spes  f=  speciesy         5  fecit         12  pie  vie  vivamus      patientes 
oder  salientes  19  inquiunt]  inqt 

P]  Saul  mortuus  in  peccato,  quia  non  sperabat  in  Domino,     Qui  vero  sie  pec- 

cant,  ut  velint  tueri   et  defendere  agnitum  errorem,    in  illis  summa  est  per- 

tinacia.     Et  est  peecatum  in  Spiritum  sive  obstinatio   in  malitia  impugnatio 

veritatis  agnitae  et  finalis  impoenitentia.    Aliud  peecatum  est  non  ad  mortem 

swattf).  12, 32 ut  Pauli,  qui  dicit  se  ignorantem  fecisse  ineredulitate,  Matth.  12.,  I.Tim.  1. 

1.  Jim.  1,  i:^  Item  non  ad  mortem,   quäle  erat  crucifixorum,   ad  quos  Petrus:   Nunc  scio, 

sivfl.  3,  nfratres,    quod  per  ignorantiam  fecistis,  Act.  3.     'Si  enim  cognovissent,   nun- 

1.  (Sor.  2, 8  quam  Dominum  gloriae  crucifixissent',  1.  Cor.  2.    Contra  vero,  hoc  peecatum, 


35 


a^ortejimg  über  htn  1.  «rief  bc?  Soljaimc-?.    1527.  797 

H]  sed   consnluit   Phytonen!.      Hoc    erat   sumnuun    pcccatuni.      Ideo    praedicari 

permittit   niisericordiam   suam,    ut    hoinines,    cum    lidunt,    anipulcnl    (.ninos 

causas  diffidentiae  i.  e.  modo  desideraverit  remissionem  et  libcnler  esset  lilier. 

'Est  autem',  quia  ibi  uon  est  agnitio  sed  defensio  et  pugna  pn.  peeeato 

5  nt  iusticia.  Hie  orare  possum,  ut  veniat  ad  Cognitionen!  peeeati,  non  ut 
reniittautur  ei  peccata,  de  quibus  non  dolet,  imnio  non  liabet,  (piia  pro 
iusticia  habet.  Ideo  non  possum  orare  ])ro  Zwinglio  et  Oeeolampatho,  se<l 
ut  eos  inducat  ad  agnitionem  peccati  sui.  8i  hoc,  tunc  oro  etiam  pro  rcmis- 
sioue.      Longe    aliud    est    peccatum  .  agnitun!    et    defensuin.      Aliud    peccati 

10  remissionem  aliud  agnitionem  in!petrare.  Ductis  ad  agnitionem  peccati,  ne 
absorbeatur,  desperet,  orandum  est  pro  reniissione,  (piod  peccutttr  sciat 
peccatum,  quod  ian!  agnoscit  sibi  reniissum.  Contra  uhi  i»(«iatiiiii  nou  est 
aguitum,  non  est  remissum:  quia  non  agnoscitur,  ergo  uec  peccatum  est. 

'Vita',   quia    uon   potest   ei   dari   vita.      Ratio:    ({uia   non    cognoscitur. 

15   Ista    sunt    simplicia    sed    valde    grandia.       Ratio:    pauci    homines    sentiuut, 
quanta  vis   sit  peccati,   quia  quando  peccatum  vere   agnoscitur,   facit  n!iser- 
riiüam  conscientiam ,  1.  Cor.  15.     Mors,  peccatum  et  lex,  bic  ;{  lauffen  auff  »-^i»'"  >■•.  ic 
einanber.     Lex  ostendit  peccatum,    ostenso  mors  terret,    ibi   omnia  concussa 
et  prope  desperatiouem  et  inferuum.      Ulis   dicitur,  quod   non    relincjuantnr, 

20  quod  remittantur  eis  peccata  et  consolentur.  Et  tum  habet  promissionem, 
quod  dabitur  ei  vita.  Non  est  res  talis  facilis  peccatum.  Tunt-  autem  cdu- 
cutit,  quando  homo  sentit  horreutem  mortem  et  iudicium  dei  pro  peccato, 
hoc  tum  iutolerabile.  Schwermeri  legem,  peccatum,  mortem,  iran!  dei  nun 
sentiunt   sed  fiugunt   dei  niisericordiam  meram.     Melius    est  esse   in  peccato 

25  conscientiarum,  vexatioue  quam  sie  indurari  et  nou  seutire  peccatum.  Deinde 
Satan  cooperatur,  qui  vexat  nos  peccatis  veris  et  fictis.  Quando  videt 
hominem  pavere  a  peccato,  fett  er  311  et  facit  centies  n!aius  et  mortem 
horrendiorem  et  ideo,  ut  fidem  eximat  et  fiduciam  in  deum,  (juod  est  pec- 
catum ad  moriem.     Si  vero  peccata  vera  non  adsuut,  accipit  bonum  factum 

3  esset]  esse  6  de  c  19  relinquatm* 

p]  30  quod  defenditur,  postquam  satis  revelatum  et  cognituu!  est,  cpiia  rei>ugnat 
gratiae  Dei,  mediis  salutis  et  remissioni  peccatorum,  est  peccatum  ad  mortem. 
Ubi  nou  est  agnitio,  ibi  non  est  remissio.  Ulis  enim  pi-aedicatur  remissio 
peccatorum,  qui  sentiunt  peccatum  et  gratiam  Dei  (piaerunt.  Hi  vero  nee 
scrupulis  conscieutiae  anguntur  nee  agnoscunt  nee  sentimit  peccatum. 
35  'Omnis   iniquitas   peccatum   est.      Et   est    peccatum    nou    ad    n!ortem.'r.,  17 

Iniquitas  quidem  refertur  ad  peccatum  contra  Deum  et  proxin!um,  sed  uon 
omnis  iniquitas  est  ad  mortem.  Satan  vexat  nos  peccatis  fictis  et  veris. 
Ubi  invenit  verum  peccatum,  facit  malus,  quam  est,  et  iran!  Dei  maiorem, 
ut  detrudat  nos  a  fiducia  Dei.     Si  nou  est  verum  peccatum,  accipit  bonum 


798  Sorlefung  üUx  ben  1.  SSrief  be»  ;5o!)onne».    1527. 

H]per  se  laudatum  et  boniim  et  calumniatur,  Ut:  potuisses  meliora  dare, 
melius  tibi  servasti.  Tautus  est  artifex  pavefaciendarmn  couscientiarum. 
Vellet  libenter  esse  oranes  ut  seipsum.  Ergo  necessaria  iu  ecclesia  remissio 
peccatorum  et  consolatio. 

ä/  n  'Onmis    iuiquitas'   peceatum    contra    proximum.     Vult    dicere:    omnis    ^ 

iuiquitas  quidem  est  peceatum,  sed  suut  tarnen  quaedara  peccata  non  ad 
mortem.  Sic  vult  consolari:  quanquam  sint  peccata  in  ecclesia  et  iuiquitates, 
tarnen  suut  remissibilia  et  corrigibilia.  Pro  reraissione  peccatorum  uon  est 
orandum,  donec  peccata  agnoscantur.  Ubi  cognita,  remittuntur.  Donec  non 
agnitio,  non  dico:  condona  peccata  Schwermeris,  Karolostadio  et  aliis,  quia  lo 
non  dolent,  sed:  det  illis,  ut  doleat  peccatimi  et  tandem,  ut  non  diffidant. 
Conclusio   et  Epiphonema   et  brevis   recapitulatio.      Seutentia,   de   qua 

5,  18  loquimur,  summa  summarum  eorum,  quae  diximus :  'Omnis,  qui\  Supra  c.  5. 
in  principio:  nasci  ex  deo.  'Geueratio'  i.  e.  qui  generatus  ex  deo  est  (ut 
1. 3oi).  3, 9  supra),  non  potest  peccare.  Pugnant  illa  duo:  peccare  et  natum  esse  ex  deo.  i» 
Sed  hoc,  quod  labatur  aliquando,  ut  si  quis  non  adversario.^  Tunc  peccat 
ut  homo  non  ut  natus  ex  deo.  Ut  Ro.  7.  Tacio'  ic.  Duplex  est  homo  Chri- 
stianus: In  fide  quantum  vivit,  uon  peccat,  sed  quandoque  praeoccupatur  (ut 
ista  nativitas  non  est  usu)  fervore.  Praedominatur  caro  et  seducit,  sed  iu 
quantum  natus  est,  tum  impossibile,  ut  peccet.  Habet  quod  conservet  emn.  20 
Quid?  nativitas.     *Et  maliguus"   sive  Satan   sive  mundus.      Quomodo  hoc? 

14  vt  c  aus  Eu  15  über  dem  zweiten  peccare  stellt  posse  pec  16  adversario] 

ad  17  Duplex]  2x 

*)  ad  als  Jcurzschriftliches  Zeichen  für  adversarius  begegnet  auch  sonst;  zu  der  hie)- 
gesetzten  Form  adversario  ist  et%vu  ignoscat  zu  ergänzen. 

PI  opus  et  pio  corde  factum  et  ex  hoc  reddit  grande  peceatum.  Talis  artifex 
est  faciendi  peceatum.  Videtur  ergo  dicere  loaunes:  Omnis  iniquus  est 
peccator,  sed  sunt  aliqua  peccata  non  ad  mortem.  Ne  igitur  desperemus,  sed 
alter  alteri  manum  porrigamus  et  nos  erigamus.  25 

5.  1«  'Seimus,  quoniam  omnis,  qui  natus  est  ex  Deo,  non  peccat  sed  geue- 

ratio  Dei  conservat  eum.'  Est  Epiphonema  et  brevis  recapitulatio.  Summa 
autem  est  liaec:  Seimus,  quod  omnis,  qui  natus  est  ex  Deo,  non  peccat  sed 
generatio  Dei,  id  est,  quod  natus  est  ex  Deo,  sive  nativitas  fidei,  quam 
habet  ex  Deo,  servat  illum.  Pugnant  illa  igitur:  quod  natus  est  ex  Deo,  et  30 
quod  peccat.  Sed  hoc  potest  fieri,  ut  labatur  aliquando,  tunc  peccat  non 
SRöm.  7,  •-;-.  ut  natus  ex  Deo  sed  ut  homo.  Sic  Paulus  Rom.  7.  'Meute  servio  legi  Dei, 
carne  autem  legi  peccati'.  Christianus  in  duo  dividitur.  Aliquando  prae- 
occupatur homo,  cum  illa  nativitas  non  ex  verbo  Dei  susteutatur  et  prae- 
valet  caro,  ut  faciat,  (piae  alioqui  uon  faceret.  Aliquando  Spiritus  vincit  30 
incredulitatem  et  affectus  et  sie  non  peccat. 

'Et  malignus  non  tauget  cum.'    Malignus  est  sive  Satan  sive  mundus. 


aiotlefung  über  ben  1.  iörief  bcä  ^ioijamiü.    1527.  799 

H]  cum  diversum  duxit  Christianus  iu  nicntem,  i.  e.  nun  fncit  hoc,  q.iod  vclK-t 
quia  quod  stat  in  nativitate,  potest  tentari,  vinci  non.     Si  ,,uarid<K,uc  cadit' 
redit  nativitas,  redit  ad  fidem.     Veruntauien  in  diluvio  a.,uarn.n:  '(  -Klm.t  ■rvi.^^.  1 
latere\      Tangit   tentando  quidem  sed  nou   supphuitando.      Erg.j   studeamus 
5   mauere   in   fide   et  nativitate  dei   et   tum  absquc  pcccato  crimus,    Et  sun.us 
muniti  et  uou  possumus  peccare. 

'Seimus'  qui  nati   ex  deo,   credimus:    deus  est  prupidus,  iiicm.(,.i.-  in-:,,  i<j 

firmemus.     'Mundus   autem.'     Egregium  scilicet  t^stinioniuni    ein   )cljcublid;>3 

et  nou  frfjanb:   ber  tcufel  ift  ein  l]m  in  bei-  luelt  i.e.  ii,  .,ui  ,„.1.  .-redin.t, 

to  sunt  iu  mundo,  si  in  mundo  sunt,  in  maligno,  ergo  nemo  confidat  in  hemincm, 

ÖerfeKje  ftcf;  ni(^t§  gutö,  quilibet  cum  mundo  agat  ut  cum  hoste,  quem  diligal. 

Ut  Christianus   cogitet   se   vivere    in   mundo,    ut  perdat    sua   beneHcia,    pro 

gratitudiue  accipiat  ingratitudinem  et  persecutionem  et  omue  genus  malorinn. 

Johannes  sie  cogitat:   Ecce  tot  annis  praedicavi  Euangelium,   oravi,  iam  in- 

1-^   surgunt  in  me  et  erigunt  cornua.    Haec  est  gratia  rependere  sumnnnn  odium 

et  maius,   quam  mundus  iuter  se  habet,   pro  hamine  Euaugelii.     Sic  nostri : 

si  possent  nos  extinguere  ut  scintillam,  esset  eorum  gaudium.    Est  repensatio 

pro   liberatione   sui.     Mundus   est  tale   reguum,    ubi   pro   summis    beneHciis, 

charitate  odium,  vita  mors,  gloria  ignomiuia,  pro  bonis  mahi.    Christus:  pro  30I1.  i.-.,  3 

20   eo,  ut  me  diligatis.     Hoc  etiam  Johannes  et  solatur,   quia  non  peccamus  ut 

illi,  est  consolatio  quod  deus  nobiscum,  quod  mundus  mahis:  iK.litc  inchgnari 

e»  toirb  nid^t  anber^  biau§,    i)raedicemus,    oremus,    convertamus.     Iste  ergo 

locus   pertinet  ad   patientiam,    cpiia   'Non   est  acceptus\     Germania   fol   lin§3ot,.4.  << 

6  et  (vt)  non  9  ]ä)anb]  ]ä) 

pjCur  vero   uou   tauget  cum?    id   est,    cur    non   facit,    quod  vellet    malignus? 

25  Quia  quamdiu  stat  in  nativitate,  tentari  potest  sed  vinei  non  i)otest  et  mox 
iterum  resm-git.  Tangit  ilium  Satan  tentando  sed  non  tangit  vincendo. 
Ergo  studeamus  mauere  in  fide  et  nativitate  Dei,  sie  simius  nuiniti,  ut  uou 
possimus  peccare. 

'Mundus  totus    iu   maligno  est  positus,'     2)a»   ift    i()r   cit^cncr   rcii)tcr5,  19 

30  Xittel,  mundus  est  reguum  nequitiae  unb  bei*  Üeuffel  ift  ein  l)cvr  borüber. 
Qui  uou  crcdunt,  sunt  cives  mundi  et  imperio  eins  obsequuntur  snutipic 
cum  numdo  iu  maligno  positi.  Qui  vero  credunt,  se  eripiunt  mundo  et 
regno  malitiae  et  colliguntur  in  reguum  fidei  et  salutis.  Ergo  hoc  facicnduin 
Christiano,  ut  nemini  fidat,  sed  unus((uisque  agat,  ut  cum  maligud,  ciuu  in- 

35  imico  et  hoste,  sie  agat  ut  cum  ingrato  et  persecutionem  sununamque  in- 
gratitudinem expectet  pro  beneficiis.  Quid  euim  repeuduut  pr<>  hiboHbus? 
Nihil  aliud,  quam  quod  cupiant  nos  in  inleruniu  <letrusos  et  oMini  gcnere 
malorum  affectos.  Pro  summis  beneficiis  rependunt  summa  maieluia.  Hie 
igitur  locus  pertiuet  ad  patientiam. 


10 


gQO  SSoxIefung  über  ben  1.  S3rief  he%  3o^anne§.    1527. 

K]  nic^t  (te6  ^aben,  sed  insidiari,  odisse,  fratres  comburere,  ut  proverbiura  Christi 
5,  20  verum  stet.  Mundus  ergo  in  maligno.  'Et  sciraus.''  Kepetitiones  finales : 
hoc  est  quod  docuimus  orania,  quod  sumiis  ex  deo.  Quomodo?  Sic:  ex 
deo  sumus,  quod  filius  dei  veuit  in  carnem  et  ille  veuiens  dedit  nobis  sensum, 
titel,  ut  cognoscamus  deum  verum,  fein  ift,  dicit  de  niente  uon  spiritu  saucto, 
ut  quaudo  habeo  haue  meutern,  quod  Jesus  filius  dei  missus  pro  nobis  et 
quod  eins  verba  sint  dei  verba,  habeo  tum  meutern  a  spiritu  saucto  Et  Spiri- 
tus Christi  in  nobis,  quia  cogitamus,  loquimur  in  ore,  ferimus  manu,  quae 
sunt  Christi.  Ergo  Christus  regnat  in  nobis  JC,  ergo  libenter  video  hie  sensum 
quasi  spiritum,  öetftanb,  quae  dico  fantasiam,  imaginari  subliraia.  Epithasis 
in  'Vero\  Ebiouitae  finguut  deum  sine  filio,  quoniara  mixtum  habent  vetus 
et  novum  testamentum,  est  formatus  deus  a  cogitatione  humana.  Non  sunt 
in  filio  eins,  ut  et  Nostri,  qui  volunt  sine  filio  ad  patrem  ire,  quoniam  veni- 
tur  ad  eum  cogitando,  quod  verus  sit  beneficus,  misericors,  patiens  super 
omnes,  qui  invocant.  'Et  simus  in  vero':  quia  multi  dicunt  Christum  filium  is 
dei  sed  non  verum,  naturalem.  'Hie'  filius,  Arrius  sie:  'hie'  pater.  Istos 
manifestos  locos  eluserunt  Arriani.  Sic  et  nostri  facient.  Arriani  dicunt 
Christum  verum  deum,  vitam  aeternam  sed  negant  substautialiter ,  est  prin- 
cipalis  creatura  longe  super  omnes  angelos  creata  et  ideo  est  deus  et  verus 
deus,  quia  res  vere  facta  non  est  umbra,  sed  non  naturalis  et  substantialis  20 
deus.  Sed  supra:  in  Christo  est  vita  aeterna,  quae  non  est  nisi  in  Christo. 
30^.16  [fo!],  3  Ibi   summa  nostrae   fidei,   loh.  17.   'hoc   facient,   quia  non  noverunt'.     Iste 


5  titel]  möglich  tutel  [=  tutelarem?7  zu  5  üher  mente  sieht  sensu  6  nobis 

fehlt  10  Detftanb  0  17  locos  fehlt 

p]     5,  20  'Et  scimus,  quoniam  Filius  Dei  venit  et  dedit  nobis  sensum.'    Sensum, 

mentem,  id  est,  Spiritum  Sanctum.     Pulchre  sie  dicit.     Quando  enim  habeo 
hunc  sensum,  id  est,  mentem,  quod  Christus  venit,  iam  habeo  mentem  Spiri-  25 
tus   Sancti.     Tum   possumus   gloriari  nos   habere  Spü-itum   Sanctum,    quia 
nunquam  divellitm-  a  verbo  suo.     Et  tum  cognoscimus  verum  Deum. 

'Ut  simus  in  vero  Filio  eius.'  Quia  multi  sunt,  qui  credimt  Christum 
esse  Filium  Dei  sed  non  verum,  ideo  addit  nos  esse  in  vero  Dei  filio  et 
quidem  proprio  et  ab  aeterno  genito.  30 

'Hie'  scilicet  Fihus  'est  verus  Deus  et  vita  aeterna.'  2)a§  ift  nun 
summa  summariun,  hoc  compendium  salutis,  quo  triumphat  et  tripudiat 
Ecclesia:  Hominem  esse  verum  Deum  et  in  hoc  Deo  et  homine  nos  omnes 
habere  vitam  aeternam.  Concedunt  Ariani  Christum  esse  Deum  sed  non 
verum,  et  cum  aliquando  'verum'  dicerent,  negabant  esse  Deum  Patri  con-  35 
substantialem  et  sie  non  agnoscebant  Patrem  nee  Filium  nee  vitam  habebant 
aeternam,  quia  'haec  est  vita  aeterna,  ut  cognoscant  te  solum  verum  Deum 
Sof).  17, 3et,  quem  misisti,  lesum  Christum,  loh.  17. 


Sottefmit]  über  bcit  1.  abrief  be§  3o^atinc§.    1527. 


801 


H]  summus    articulus    noster,    isto    servato    reliqui    servantur,    quos    ordiiiavit 

ille  filius. 

Hoc    adiectura    credo    propter   rudiores    et   infimios,    quia    urgebantuKji, '>i 

gladiis   ad   aidolu,   idola.     Non  dicit    de  aliis  externis   sed  in  summa  docuit 
5   Cliristianam  doctrinam    fidei   chavitatis   et   crucis:  Vos  habetis  omnia   libera 

vestes  persouas  tempora   locos,   saltem   ne   jiolluamini   idolis,      Ila    brevibiis 

externa  docet.    Dominus  lesus  det,  ut  spiritu  et  sensu  amplectamiu-  doftriuam 

Apostolicam  et  Christianam. 

4  aidola]  aido 

p]  'Filioli,  custodite  vos  a  simulacris.'     Credo  hoc  esse  adiectum  propter  5,  21 

10  infirmos.  Nam  quia  eo  tempore  adigebantur  ferro  et  tormentis  ad  abuegan- 
dum  verum  Deum,  excitaudi  erant,  ut  non  modo  non  adorareut  simnlafra 
sed  custodirent  sc  ab  iis  nee  ullo  eorum  cultu  se  polluereut. 

Finis. 


Sutfjer?  2Bexte    XX. 


51 


9?nd)trngc  nnb  2?crid)tiflniiflfti. 


Zu  Sa,  unten.  Eine  Übersetzung  der  Annotationes  ins  Französische  scheint  2u  ent- 
halten: Le  livre  d'Ecclesiaste  autreaient  dict  le  Prescheur  familierement  expliqu«^  pur 
M.  Luther.  Äveo  2  versions  du  texte  dont  celle  en  lettre  italique  cni  de  Enianuel 
Treniel  ITroinellius]  pour  plus  grand  csclarcissenient  de  ce  livre,  leque  autrcment  e«t 
des  plus  difticiles  de  la  s.  escriturc.  [Genevel  Jean  (Jrispin,  Ifif)?.  2W|>p.  rt  Opp.  de 
table.  Vel.  So  nach  "BihJiotheca  Lutherana  (Supplementum)  Katalog  77  von  Rtisenthol^ 
Antiquariat  in  München    (lSi)7?),  Nr.  14  794. 

S.  32  zu  Anm.  1.  Das  tenbeit  an  dieser  Stelle  ist  doch  wohl  das  zu  "Xanh  geJiöriqe. 
Ztw.  tanben  tenbett  ((rrimm  Wth.  n,  106)  =  nugari.  T)ie  alle  Übersetzung  ist  nicht  zu 
bekämpfen,  mag  sie  immerhin  [zuweilen  auchj  thäricht,  verkehrt  sein.     P.  P. 

Zu  S.  <)5, 16  ist  als  Lesart  nachzutragen  oftecit  G 

S.  104,  Z.  24  lies  malani  st.  nulluni. 

S.  190,12  für  el)  flcineljut  ivic  die  Hdschr.  darbietet,  ist  wohl  cö  gcinont  zu  lesen: 
'euer  Wesen  kommt  mir  so  vor,  als  ob\  m\6)  gemant  m.  Gen.  ist  in  dieser  Bedentmig  bei 
Luther  nicht  selten.  Das  Überlieferic  könnte  nur  ettva  'et/  macht  mich  theilluift  eures 
Wesens''  bedeuten  und  das  passte  schwerlich  in  diesen  Ztisammetdinng ,  auch  ist  fraghrh, 
ob  diese  Auffassung  sprachlich  möglich  wäre.     F.  P. 

Zu  S.204,  Z.H.  Auf  den  übrigen  Blättern  enthält  die  HaiulscJirift  Bos.  o.  11^  vor- 
nehmlicli  Briefe,  und zicar,  smveit  sie  ursprünglich  lateinisch  abgefasst  loaren,  in  deutscher 
TTbersetzung.  Genauer  ist  der  Tnhalt  nach Festslellnng  T>.  Buchwalds  folgender,  a)  auf 
den  ersten  selbständig  mit  1  —  8  bezifferten  Bl.:  Bl.  7»  Hinweise  auf  einzelne 
Stellen  der  Predigten;  ein  tat.  Gebet  um  Regen  und  eines  um  Sonnenschein;  Verzeiclinijts 
der  folgenden  Briefe.  Bl.  fi  —  7^  folgende  Briefe  Luthers  =  Enders  8,391;  de  Writr 
4,260;  4,274;  5,551;  Enders  6,54;  6,107.  —  Bl.  7*>  Anfang  eines  Briefe^  T^eonhard 
Keisers  an  Mich.  Stiefel  (Köstlin  * II,  Anm.  1  zu  S.  113).  —  Bl.  8"^  VerzeicJiniss  der  in  Hos. 
u.  17'!  enthaltenen  Predigten.  —  b)  hinter  den  Predigten  des  Jahres  1526:  Bl.  iso^f 
eine  Predigt  Luthers  vom  7.  Juli  1527.  —  181^  ein  deutsches  Ttezept  für  Paul  fd.  i.  wohl 
Paul  Böi'er,  Georg  Röi-ers  Sohn].  —  Bl.  182^  Schluss  des  Briefes  Leonh.  Keisers.  — 
;^2'>  — ;«•#»  Briefe  Luthers  =  Enders  4,  280;  5,310.  —  Bl.  184^—18.')^  Trostsdirift  Crucigers 
an  Mykonius  vom  5.  Fein- aar  1546  (Ledderhosc,  Mykonius.  293 ff.).  —  Bl.  18.',»—IS6^  uu^etlr. 
Brief  BiujenJuigens  an  Börer  vom  18.  August  1551.  —  Bl.  186^-188^  Briefe  Luthers  = 
de  Wette  5,320;  5,328;  5,735.  —  Bl.  188^—189^  ungedr.  Brief  Bngenhagau^  an  Bärer 
vom  14.  Juli  1552.  —  Bl.  189^  stehen  nochmals  die  Gebete  (vgl.  Bl.  1^).  —  Bl.  189^  Hinurisr 
auf  Briefe  in  diesem  und  einem  andern  Börerschen  Bande  fJena  Bos.  o.  ITe). 

Zu  S.  217.  Ein  äusserer  Gitmd  —  ein  Exemplar  des  einen  der  Drucke  fand  sicJi 
erst,  als  die  Seiten  217 ff.  bereits  im  Satz  standen  —  lässt  uns  die  siyraddi leiten  Vorbemer- 
kungen zu  Nr.  2  (und  ebenso  zu  Nr.  5  s.  unten  zu  S.240)  erst   an  diesei-  Stelle  Irin  gm: 

BC  bezeichnet  den  Umlaut  des  a  meist  durch  a,  den  des  u  stets  durch  ü,  den  da* 
uo  durch  u,  doch  hat  C  daneben  auch  ü:  tümcn,  muffen  usir.  B  trentU  «//«.<  uo  als  ü 
(selten  u;  t!)u;  von  altem  u  und  hat  ai  q\)  f  den  alten  Diphth.  durchgeführt.  —  Das  DehDuu/js- 
it  haben  BC  stets  durch  [ersetzt.,  das  DehnungsA)  beseitigt:  jin  usw.  gmiit;  de.iglrirhen  da» 
zwischenvokalische  \):  gecn,  ee,  cetc  usw.,  sie  beroi-zugen  audi  die  Schreibung  ^OQHiics.  — 
Jüibbcr  übber,>  toibcr  ober  mei.<<t  BC.  Über ■  den  gewöhnlichen  Kreis  hinaus  häufig  \»t 
iiiO  f.  auslautendes  m:  neben  f^ürftentl)iiinb,  fi:i""t',  Inmb  auch  flamb,  flimb.  fornb,  meist  BC 
gemeinsam  oder  auch  nur  in  B.  -  bflO  l>.5  ^^(-  ^^"'t''9>  '"  ^'  «'"•'*  »5   -  '"^'^-  ^^''^  "»^ 


gQ^  5la(i)träge  unb  SBettdfittgungen. 

was.  —  h)o>  h)a  BC;  benn  luettn  >  bonn  Hmini  BC;  n^monb  >  ittemoitbt  BC.  —  luat  > 
tDa§  (h)3  C)  BC;  ni(i)t>  ttit  BC  (s.  Lesarten),  doch  scheint  nicf)t  an  betonterer  Stelle  be- 
ivalirt  z.  B.  219, 3;  221,  26.  —  nab  etauff  usiv.  >  "^etab  tmt;.  SC.  —  nu  >  imn  BC.  — 
prcbiget  ('S'Mfei.;  >  ^tebig  BC.     P.  P. 

S.  221,  26  \oaxm-nb  leiiten  ftc^  nid)t  aüc  gtotfeu?  S"«  at(c7t  m  Kirchenp.  Eti.^  16,243. 
Ob  ivirMich  gemeint  ist:  warum  setzen  sich  die  Glocken  nicht  selbst  in  Beivegung?  oder  ob 
ettva  nur  jenes  fic^  /'.  fic  aus  einer  Nachschrift  im  Drucke  stehen  gebliehen  ist,  das  neben 
dem  häufigeren  fie  f.  fid)  einhergeht  (Uns.  Ausg.  14,  42,  7  Anm.)?     P.  P. 

S.  237,  9 f.  mengen  hier  offenbar  mit  Besiehung  auf  das  Zurichten  einer  Speise,  vne 
ut  ei  coquamus  ius  Z.  10  zeigt:  so  menge  ich  sie  (bona  opera)  keineswegs  zu  einem  Gericht 
zusammen,  das  hinauf  tw  Gott  gebracht  und,  ihm  vorgesetzt  werden  könnte.     P.  P. 

Zu  S.  240  ist  nachzutragen,  dass  ein  Ex.  von  7?  sich  aiieh  in  Basel  U.  befindet. 
'  Zu  S.  240.  vgl.  den  Nachtrag  zu  S.  217:  Vo^i  den  Abweichungen,  die  Ä^  aufweist, 
ist  nur  die  häufigere  Ersäzung  des  et  durch  el)  nicht  in  Lesarten  rerzeiclinet.  Aus  B  ist 
zusammenfassend  nur  fonimen,  genoniincn  u,sw.  (stets)  f.  fotnen  usiv.,  sowie  fo'^n  f.  fon  zu 
envähnen.  —  In  C  herrscht  ai  al),  aber  mit  Schtvankungen,  nicht  nur  dass  (wie  sonst)  sich 
oft  e^n  findet,  somlcrn  auch  z.  B.  '^al^tigeii  gel)ft  neben  f)el)Itgen  gotift  2.57, 19\20.  ot  ist  also 
schon  auf  dem  Wege  zu.  einer  bloss  oiiJiographischen  Variante.  Loch  nur  in  jrtn^ffet  246,  23 
steht  es  an  geschichtlich  unberechtigter  Stelle.  —  Der  alte  Diphthong  uo  ist  meist  durch  u 
(selten  u)  ausgedrückt,  doch  stets  jitm,  3itr  (neben  juj  und  tT)un  (7).  Umlaut  von  no  stets  u, 
der  von  u  stets  ü.  —  Das  ie  =  i  ist  stets  beseitigt,  auch  f)  in  l)'^m  usiv.,  icofür  ttt  usw.; 
umgekehrt  dagegen  \i)m  =  in  bem  2.52,  20.  —  fieT)en,  ge^«  >  fteen  geeti,  oft  ftet  get.  —  obbcr, 
ititbbcr,  nibber  ^  ober  n.sw.  mit  seltenen  Ausnahmen.  —  Für  p  im  Anlaut  vor  Vokalen: 
ge^utt,  ge^jot  usw.  hat  C  meist  B,  dagegen  ist  ge^jxeit,  ^iratten,  berjjtent  bewahrt,  und  für 
BInt  ist  2.52, 17  )?\ai  gesdzt,.  —  Für  ha.%  ist  meist  b,3  gesetzt;  b^  243, 14,  ebenda  auch  h),^ 
l\  tüa§.  —  gefe|!>  gefn^  durchweg  241,  33  —244,  24,  sonst  nur  einzeln.  —  tontet  >  tinbet 
meist.  —  i^t,  i|!unb  >  t)e^t  t)e^nnb ;  ^bet  >  tjeber.  —  baut  N  bnr^ft  meist.     P.  P. 

S.  242,  21  i.si  doch  wahrscheinlich  mit  C  gegen  AB  fdjiefjet  zu  lesen.  Entsprechend 
dem  folgenden  jjsei?  itnb  trand  erwartet  man  hier  vor  dem  trandgefd)irr  die  Erunhnung 
des  Essgeschirrs,  der  Schüssel,  viel  meJir  als  die  des  Schlüssels.  Aber  durchschlagend  ist 
der  Grund  nicht.    Die  Kirchenpostille  hat  ©d)itffet  (Frl.  « 7.5, 171)     P.  P. 

S.  244, 33  ricget  steM  wohl  f.  rüeget  rgl.  fieffen  2.5,5, 31. 33.  Die  Kirchenpostille 
(Frl.  "^15,273):  rüget.  Es  ist  wohl  ein  Wmispiel  mit  erreget  beabsichtigt  (ob  von  Luther 
selbst  oder  blo.ss  vom  Herausgeber  des  detif selten  Textes,  bleibt  dahin  gestellt)  und  dieses 
würde  ja  noch  vollkommner  sein,  wenn  man  rteget  als  für  reget  (so  C)  stehend  ansehen 
dürfte,  regen  müssfe  dann  in  der  Bedeutung  genommen  iverden,  die  es  in  eine  fo($e  regen 
=  ^eine  Sache  vor  Gericht  bringen'  (Grimm  Wtb.  8,  511)  hat  und  rieget  wäre  als  Versehen 
f.  rtget  aufzufassen,  das  denselben  Lauttvandel  zeigte  wie  fc^lid)t  f.  fd^Iet^t  24.5, 10.  P.  P. 
S.  245,  7  müsste  für  esset  gelesen  werden  e.ssent,  wenn  fet)te  nicht  Nom.  Sg.  sein 
könnte,  wie  munbe  25.5,  .5.     P.  P. 

S.  245,  10  In  f(^(tdit  ti'^n  an  bie  toag  steht  fd)tid)t  jür  fd)Ied)t  (so  C)  =  'schlägf,  vgl. 
Nachtr.  zu  S.  244,  33.  loag  ist  hier  als  Bezeichnung  eines  Folterinstruments  zu  nehmen;  an 
die  wäge  slahen  belegt  Lexer.    P.  P. 

S.  2.50, 17  ha%  be3  gefep  AB  bß  ba§  ge^eti  C.  Die  Lesart  von  A  nicht  geändert, 
weil  ^ch  zu  ihrer  Elclärung  mehrere  Möglichkeiten  bieten.  be§  kann  tonlose  Form  det 
Artikels,  gefep  =  ge^e^  e§  .sein.  Oder  bei  steht  =  ha%  e§  und  p  =  ^  ist  rein  ortliogr. 
wie  öfter:  vgl.  z.  B.  Unsere  Ausgabe  15,  53,  1  Anm.     P.  P. 

S.  252, 5  fd)tug  ein  floppel  ^c^logen  vgl.  ein  fnnHiIin  fd)taVn  22.  Gemeint  ist  das 
Wort,  das  in  Luthers  Schriften  als  fliplin  zu  erscheinen  pflegt,  Grimm  Wtb.  5, 1209;  Bed. 
"^ Schnippchen .    fd)Iug  ist  vielleicht  ein  Hörfehler  für  tut.     P.  P. 


ö 


5fQd)träge  iiiib  5i^crid)tiguiigcii.  gQ 

S.  26,^,23  flloakn  auf  (st.  an,  in)  cth)n§,  helef,i  nur  SmuJers  am  der  Mitte  ,Uh 
JS/Äs.;  0«  über  ouf  CMjriflum  glnuLen.  vi,,  „«.scm-  Stelk  ist  von  dem  sich  rcrhssef,  auf 
den  Strick  und  die  andern  Theile  der  Mönchshleidumi  die  Ihde.     P.  1'. 

8.282^6  piicnen  =  'puellos,  Knühkin,  Kinder'.  iJaas  dieses  Wort  auch  sonst -^rir 
cm  deutsches  gehraucht  werde,  ist  mir  nicht  heJcanni.  Aber  es  i.<^t  :u  erinnern  an  bcr 
imrf)  ^nifirrcn  Imnb  finb  Tiat  flctraacn  de  Wette  r,,  70u.  pnllus  kann  schon  weqen  der  IauU- 
form  nicht  wohl  in  Betracld  kommen,  es  hat  zwar  ins  Deutsche  Einqan<i  Runden,  al>er 
nur  m  der  Bedeutung  \junges  Huhn'  und  nur  ins  Süddeutsche.     P.  P. 

S.  2.9.9,  Z.  1  r.  n.  ist  zu  setzen  951.  34''-(.^6a)a  .<?;.  g?(  Si^-mn)"'  und  ■ 

S.  298.  Vorhemerknvg  zu  Nr.  18,  Z.  2  isi  zu  setzen  SBt.  f36a)a-f36b)''  st.  3i\U)«. 
— 3ß(b)b  Die  auf  Bl.  3.5  folgenden  2  Blätter  sind  mit  .36a  und  361.,  das  dann  fol,,ende 
mit  37  beziffert.  Vgl  oben  S.  204.  Das  wird  wohl  durch  die  hier  rorgeschlaqcnr  Pr:eicli- 
nung  deutlicher  ausgedrückt  als  durch  die  zuerst  qewähUe.     P.P. 

Zu  S.  32213.  Ä  ist  auch  in  Leipzig  Tl.,  Wien;  B  auch  in  Arn^stadt,  Breslau  ü., 
C  auch  in  Breslau   U.  vorhanden.     P.  P. 

Zu  S.  339,  24  ist  in  den  Lesaiien  nachzutragen:  unfcr]  biifcr.  Das  überlieferle  Ditfct 
Imst  sich  nicht  erklären,  da  eine  Wendung  wie  iinfet  taiifciib  im  Hinhlirk  auf  ^ifcrb  hier 
kaum  angenommen  werden  kann,  auch  wenn  man  ^ferb  =  Beifer  (Grimm  Wth.  r,  ir>7<i)  fasst. 
Zudem  fehlt  alle  Beziehunq  für  das  unfcr,  und  unfcr  (ode)-  onfcr)  bietet  sieh  fast  ron  seVisl  dar. 
Wir  hätten  dann  hier  einen  Beleg  für  unfaOfntjr,  älter  als  die  sonst  nachgewiesenen.    P.  V. 

S.  401.  17  lies  Lnnae      2.  Tn  feriis  st.  Lnnae  2.    Tn  fpi-iis 

Z?i  S.  413.  Von,  dem  Einzeldruck  finden  sich  in  Berlin  zwei  Exemplare  und  auch 
in  Wittenherq  ist  eines. 

S.  434,  15.  Der  Sinn  ist  zweifellos:  die  Trauer  lässt  das  Gesicht  schmäler,  dir 
Freude  breiter  erscheinen,  ftfitumpen  gleich  den  andern  Mitgliedern  dieser  Wortsippe  ein 
rieldeutiges  Ztw.,  könnte  hier  in  der  Ped.  "schlaff  herabhängen  in  Pef rächt  kommen,  u-enn 
nicht  ficC)  und  ,^ufamen  dabei  stünde.  So  ist  wohl  \<i)[\m\>[  verhört  oder  vcrschrichen  f. 
fcf)rnmpt,  und  da  das  sclur.  Ztw.  fdjrumtjfcn  nach  Grimm  Wth.  9,  1804  erst  im.  17.  Jahrh. 
sicher  zu  belegen  ist,  könnte  man  auch  das  st.  Ztw.  fcfirini^ifcu  (Grimm  Wfb.  9,  17.11)  in 
Anspruch  nehmen,  indem  man  fcfjrum^it  =  fcf)rümlit /".  fc^rinilU  setzt.  Also:  'zieht  sichs  alles 
zusammen,  üln-igens  ist  auch  firf)  frfjtnnipfcn  aus  jüngerer  Zeit  belegbar  und  reflcx.  Gebrauch 
des  sinnverwandten  rtm^jfcn  seit  alfers  verbreitet.    P.  P. 

S.  434,  20' 21  meint  die  Übertreibungen  fröhlicher  Beredsamkeit,  der  es  auf  eins 
oder  30  und  40  nicht  ankommt. 

S.  43--).  8.  Tn  tüiakx  steckt  das  Ztw.  ttabcrn,  ^ilnbcrn  (Grimm  Wth.  2.  141:  7,  is7ß), 
das  mit  tJlaubcrn  verwandt  ist.  Hier  dürfte  die  Bed.  „uarrcd)ti(^  rcbcu  treiben'  piussen,  d'ic 
Josua  Maaler  (I5ß1)  angM  (s.  Girmm  Wtb.).  Mit  t  für  d  ersdieint  das  Wort  audi  Um. 
Ausg.  7,  6.'>0,  6.     P.  P. 

S.  436,  10  Sog  =-  .^odj. 

S.  437, 5:6  fd^nat)fcn  wohl  =  '■  Nasenstüber'.  Diese  Grimm  Wtb.  9.  1 16819  für  <Bd)U(\\y\){e) 
nicht  angegebene  Bedeutung  icird  docJi  wohl  den  dort  angeführten  Redensartm  rinfOll 
6($itQppfc~i  Ictbcn,  ticfommeu  (auch  bei  Luther)  zu  Grunde  liegen.  —  ntadjt  fid)  uiinul?  ist 
in  dem  Sinne  zu  nehmen,  in  dem  Tjuther  die  Redensart  s]iäter  für  die  Übersetzung  von 
Sirach  18,  15  venvendete,  also  etwa  =  'schilf;  vgl.  niedcrd  uitnüttc  lüorb  —  SchcUworte.  P.  P. 

S.  439,  38.  Als  Subjekt  zu,  haltent  und  left  ist  deutsches  'man'  zu  denken,  das 
Rarer  im  ersteren  Falle  nach  lat.  Weise  ausdrückte  und  im  letzteren  wcifliess.     P.  P. 

S.  443, 32j3  rerf  und  hlad  441,  5  stehen  wfdir.^cheinlich  f  redt  btndt.  —  furf)ct  =  hervor. 
Wie  man  den  Bauer  erkennt,  wenn  er  seine  plumpen  Füssc  rorstreckl ,  so  den  Satan, 
wenn  er  sich  selbst  lobt.    P.  P. 


gQß  gia($häge  unb  SBertcfittgungen. 

S.  445.  In  Vorhetn.  zw  Nr.  44  int  die  Angabe,  flofif;  die  alten  Verzeichnisse  für  die 
Datiruur)  ron  Nr.  44  anf  17.  Juni  sprechen,  dahin  zu  berichtigen,  dass  nur  ettva  die  An- 
gabe in  B  als  ein  Zeugniss  dafür  angesehen  tverden  könnte,  insofern  hier  auch  Do :  3  mit 
ps.  112.  durch  einen  Strich  verhitulen  ist  (s.  S.  210,  Lesa.  zu  5]6).     Vgl.  auch  S.  206. 

8.  446.  In  den  Voi-bem.  zu  Nr.  45,  Z.  5/5  muss  es  heissen:  2^q§  ebangeltutn  tft  ba§ 
be§  4.  •rrtmtattSfomitogS ,  bngegcn  bie  (ju  448,10  om  %mhi)  citittc  ß^piftct  bic  beö  5.  ©tg§. 
Es  stellen  sich  also  2  Zeugnisse  für  4.  n.  Trin.  =  24.  Juni  fi.  doni.  in  Überschrift  und 
in  den  Vers.  und.  Er.  Luc.  6,  36  ff.]  und  2  Zeugnisse  für  5.  n.  Trin.  =  I.Juli  f\.  lulii 
in  Überschrift  n.  1.  Petr.  3.  legenda  hodierna  dorn. 7  gegenüber.  Eine  andere  als  die  von 
Buchwald  angedeutete  Möqlichkeit,  diese  Widersjniiche  zu  versöhnen,  güjt  es  wohl  nicht,  wohl 
aber  liexsc  sich  auch  annehmen,  dass  die  beiden  Zeugnisse  für  5.  n.  Trin.  =  1.  Juli  nur 
Versehen  .sind,  da  das  thatsächlich  behandelte  Evang.  doch  ziemlich  schwer  für  4.  n.  Trin. 
in  die  Wagschale  fällt.     P.  P. 

S.  446,26.  Brot  das  als  Jmndschrifllich  sicherr  bezeichnet  wird,  ist  loahrscheinlich 
entstellt  aus  fcroft;  tuolfcn  broft  =  Woll-enhruch.     P.  P. 

S.  452,  1  hal  '^cift  usu-.  bezieht  sich  auf  eine  Äusserung  Carlstadts,  die  Luther  auch 
an  andrer  Stelle  anführt.     Doch  konnte  ich  sie  nicht  wiederfitulen.     P.  P. 

S.  466.     ^largitialie  zu  Z.  1  lies  Siic.  16, 1  ff.  st.  2uc.  16  ff. 

S.  485,  .36137.  Die  Wendung  linn  her  tolfen  Wtb  d.  i.  in  der  Geschlechtslicbe,  leiß  nahe 
tnfd)  zuiileich  in  der  nicht  seltenen  Bedeutung  vulva  (Grimm  Wth.  11,  149)  zu  nehmen.    P.P. 

S.  486.  Die  Vorbemei-kung  zu  Nr.  .0.5  bedarf  einer  Ergänzung,  insofern  in  Eörers 
Handschrift  Nr.  55  nicht  unmittelhar  hinter  54 ,  sondern  erst  hinter  57  steht.  Vgl.  die 
Übersicht.     Die  Auffassung  derselben  als  fmisetzenile  NachmiUagspredigt  zu  Nr.  54  wird 

dadurch  nicht  berührt. 

S.  495.      Das  zu   S.  486  bemerkte  gilt  auch  von  Nr.  58,   das  in  Hs.   erst  hinter 

60  steht. 

S  406,  .33  gcfrcniU  unb  geten^t.  Vgl.  Gotfrid  v.  Strassbiirg,  Tristan  10905 ff. ,  wo 
ein  Frauenrock  besclirieben  wird ,  der  in  dem  snite  von  Franze  gefertigt  und  in  der  Hüfte 
jrpfranzet  unde  j^eeng-et  war.  Der  geu-öhnlichen  Erkhmmg  'mit  Fransen  besetzt"  ist  wohl 
mit  Becht  ron  Bechstein  widersprochen  und  als  Bed.  'geschnürt'  vermtithet  woi-den.  In  der 
deutschen  tjbersetzunq  der  Frischlinsclien  'Susanna'  durch  den  Schlesie)-  A.  Callagius  (1604) 
heisst  es:  Don  ort  nit  lüie  fonft  tcetbet  ge"^!!  H  gefcrmBt,  gefcf)min!t,  ge^jult,  gefc^rtcnfet ,  ||  gc^ 
fttrft,  gcftttrft,  ge^teft,  gctcnH  (3,1).  Grimm  Wtb.  11,124  ist  die  Stelle  angeführt  mit  der 
Bern,  'reflexiv  (im  partic.  ohne  ficf)),  vgl.  tänzeln  3\  Dort  steht  nur  eine  Stelle  aus  Uchfen- 
berg:  ftc  lann  ju  einem  eitlen  ßammct^üppcficu  jufamntengcfcfjnütt  ftd)  .  .  .  tän,^eln  unb  ,yctcn 
unb  trippeln  .  .  .'  An  ersterer  Stelle  steht  gepreft  neben  gctcntit  und  gehört  mit  diesem 
wohl  näher  zusammen,  wie  auch  offenbar  immer  je  2  der  vorhergehenden  Epitheta.  Und 
auch  in  der  andern  Stelle  ist  das  feste  Geschnürtsein  gewissermassen  als  Voraussetzung  des 
'.sich  tänzelns^  encähnt.  Dadurch  wird  die  Vermuthung  nahe  gelegt,  dass  die  Bed.  'geschnüii' 
nicht  nur  für  das  Gotfridsche  gefrnn^et,  sonde)-n  auch  für  das  Luthersche  gefren^t  an- 
zunehmen  ist.  getenfet  abe^-  ist  entweder  in  aktiver  Bedeutimg  =  'tanzend,  tänzelnd'  zu 
■nelimen  oder  es  bedeutet  'zum  Tanze  qerüstet,  geschmückt  u.  dgl'    P.  P. 

S.  499,3  fd){e(f)t  pnn  bcn  rapu§  vgl.  503,2  in  ben  rapu§  gelDorffen.  Sonst  auch  bei  Luthei- 
in  bie  rnppu?(e)  tuerfen,  geben.  Da  ben  handschriftlich  sicher  ist,  so  verwechselte  wohl  Börer 
bie  ropu§  mit  ber  rappe§.  —  fd^taben  ist  an  unserer  Stelle  in  der  übertragenen  Bed.  ge- 
hraucht, in  der  die  ursjyrüngliche  Nebenrorstellunfi  der  Bewegung  zur  Haupt  Vorstellung 
geworden  ist,  wie  auch  in  dem  ebenfalls  Luther  geläufigen  auf  ben  Raufen  f(i)lnben.  P.  P. 
S.  500,6  fcntner  handschr.  sicher,  ist  sehr  auffällig,  da  nur  centttcr  gemeint  sein 
kann.  Weder  fentner  =  Bernstein  noch  fentner  =  Kellerlager  (Grimm  Wtb.  5,  555'56) 
kann  in  Betracht  kommen.     Wohl  nur  ein  Schräbverselien.    P.  P. 


^eke,i    d.  K  es  w«  unmof,hc/,,  da...  ich  sehe,  man  thue  ihm  (,mu„      P.  p  ' 

rJer  J.^^m'^^'!:!)  ■  ^'"^  T''"^'  "'^'^  ^"'''^''   ^''^   RotM.e   Kirche npostiNe,   ,lie^,„f 

Sie/»«  «ne  P,erfi^  über  da..  Kram,elium  des  gamnnten  Soimtays      P  J> 
Zu  S.  534.    YoThem.  zu  Nr.  65  vgl.  oben  in  die.sem  Bamle  S  H)? 

mit  mfi^'"f  ""^  Tf  ^"-  "^^'^*'  '"^-'^  i""  '^«^'^  '^  --'*  ^'^^'ren,  dass  Luther  eine 
nuiHdß.ed^c.^tern  gebddete  Fa.-m,  etua  folten  ^angebrauchte,  die  R^^er  mi^o^Z 
nmlergab,  dann  aber  nocJi  das  ihm  im  Ohre  Mßemle  fein  zußgte.     P.  P 

m.  4Glb^f73?  ^''  "^'^  Gesammtausgahen  nachzutragen:  Sfena  33b.  II F  (1550,  6^r.  ^iöbinger), 

/,w^,^''''?'f'"'"t "'""'"'    ''^^"^'"    '"'"^    '"    ^""^   -^^^^    ""f^'    bedeuten:   ein  s.,hhe.  Auf. 
.^  m  C7p.>..  ^  Vorhergehenden  angegeben)  veranschlagen  sie  bei  sicJ,  stellen  si^^l 
r^.    Vgl.  nnttemederd.  vorslän,   das  auch  die  Bed.  ' überscJdagen ,  vmuu^dugen    bn-ecJr- 
nen   usio.  hat  (s.  Lübben- Walther).     P.  P,  ^i^ngen ,  uaecn 

;  ,       •  7     ^^'  """'^'  '*'  '''''  eingebildete  Vo7;iehmJieit  oder  überhaupt  K,,,- 

geMdetl^^U  bezeichnen,  ^o^e  der  Zusammenhang  ergabt.    Läse  man  ro^  gopen  so  kLteZi 
xo^  r,ellercht  an  ro^e  =  "  Wassergrrcbe  zum  Flachsl^ereden,  Hoste'  (GrLl  ik.  .  ;.^  '    " 
dacht  Wen  ,mrf  gopen  könnte  verlunt  sein  ßr  gropcu,  ^vo.^in  dann  e>dueder  L n^ed^ld 
grope  -    Pfutze  stecken  könnte  odei-  iveniger  ivahrscheinlich  qropc  =  '  Tovr      /^/-/«v, 
Megt  LHetz  ziceimal  bei  Imtlier.     P.P.  ^  J^'-'e^es 

S.  630,  24  lies  Quia  st.  Quis. 

Li  Lesart  zu  704,  5  lies  ceclere  st.  credere. 

^„,«-  Jn    VJ^.'f'  '"''  ^''  ^'^'''"'-  '"'^'"  ^'^'*'   ""^^'^  >u^chträglich  Lic.  Koffmaue  auf 
.loei  Stellen  (Erl.^- 16,376  u.  377)  aufmerksam,  die  reidjen  ühM,  da  zeigen,  uo  uir  tfifien 
fjder  teilen  erwarten,  tvelch  letzteres  in  Kirchenpost,  dafür  eingesetzt  wcn-den  ist     An  l-r 
emen  Stelle  könnte  teilen  ^  'gereichen    in  Betracht  bmimen,   an  der  andern  u,  der  Bed 
holen  anmm  Wtb.  s,588.    Diese  tvürde  zur  Noth  auch  an  utwer  Stelle  pa.ssen     P  P 


'Rapier  uon  (iJelu-iibev  SniUin  in  ^?fuüiii(ien  iSÖürttemfierg 


l-Ql.